STARACHOWICE
Dom Dyrektora Zakładów Starachowickich Willa Dyrektora Nadleśnictwa
Mała Kolonia Urzędnicza
ul. Konstytucji 3 Maja
Zakłady Starachowickie
Orł
7
ul. Pa rtyzan tów
osiedle Klarnerowo
ow
o
Park Kultury w Starachowicach
go
osiedle ZUS
ist tm Ro ul.
ul.
Ra do m
ska
rza
Wi to
lda
Pil
ec
kie
8
Kolonia Robotnicza
Muzeum Przyrody i Techniki
SPACER ARCHITEKTONICZNY Muzeum Przyrody i Techniki, ul. Marszałka Piłsudskiego 95 Muzeum Przyrody i Techniki (miejsce produkcji cegły starachowckiej) ul. Pileckiego (przy niej budynki wzniesione w latach 1921-1926 w związku z budową Zakładów Mechanicznych) ul. Konstytucji 3 Maja (bloki osiedla ZUS) ul. Partyzantów (osiedle Klarnerowo) Willa Dyrektora Nadleśnictwa Dom Dyrektora Zakładów Starachowickich
7
ul. Konstytucji 3 Maja (zabudowa Kolonii Urzędniczej z lat 1921-1926)
8
ul. Radomska (gmach tzw. Domu Społecznego – obecnie siedziba Parku Kultury)
9
Kolonia Robotnicza
10
Zakłady Starachowckie - budynek główny (dziś siedziba MAN)
DZIELNICA ORŁOWO Partner:
Partner lokalny:
ul
.B
a lan
ród
Ź ul.
a
Ostatnią z 19 kolonii mieszkaniowych, jakie do 1939 roku wzniesiono z inicjatywy i dla potrzeb Zakładów Starachowickich, jest zespół czterech bloków mieszkalnych powstałych w ramach akcji budowlanej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Osiedle przeznaczono dla urzędników, a projekty budynków przygotował warszawski architekt Julian Puterman-Sadłowski. Cztery długie, trzykondygnacyjne bloki mieszkalne stanęły w obrębie sosnowego zagajnika pomiędzy ulicami Partyzantów i Marszałkowskiej (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja), tworząc trójkątne założenie ograniczone ze stron północnej, zachodniej i południowej fasadami budynków mieszkalnych usytuowanych równolegle do ul. Marszałkowskiej, a od strony wschodniej dwoma partiami szeregowych garaży. Niedaleko znajdował się dom dyrektora naczelnego Zakładów Starachowickich, co mogło stanowić o randze projektu. Niska zieleń rekreacyjna w przestrzeni pomiędzy blokami tworzyła dogodne tło dla wypoczynku dorosłych oraz zabawy dzieci. W 1939 roku, ze względu na zbliżającą się wojnę, prace prowadzono w pośpiechu, natomiast do jej wybuchu udało się ukończyć podwójny blok mieszkalny przeznaczony dla 12 rodzin (w jednej części mogło mieszkać 6 rodzin) i uzyskać stan surowy zamknięty w kolejnych trzech blokach. Budynek był skanalizowany i posiadał centralne ogrzewanie, a jego sutereny mieściły mieszkanie dla stróża, kotłownię, skład opału i piwniczki. W skrzydłach budynku umiejscowione zostały okrętowe balkony, a we wnętrzu nie brakowało modnych podcięć czy zaokrąglonych i zaakcentowanych klatek schodowych, wyróżniających ZUS-owskie realizacje. Mieszkania o wysokości 3 metrów w świetle wyposażone były w przestronne łazienki, kuchnie i spiżarki, a także każde posiadały niewielką służbówkę.
w rło
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpił intensywny rozwój Zakładów Starachowickich, a w 1920 roku podjęto decyzję o budowie tutaj Fabryki Broni i Amunicji. Wydarzenia te wiązały się ze znacznym przyrostem kadry pracowniczej i konieczne było powstanie nowych osiedli przyzakładowych. Budowa Małej Kolonii Urzędniczej rozpoczęła się w sierpniu 1920 roku i została zakończona w marcu 1922 roku. Autor projektu, architekt Jan Borowski, wykorzystał w niej elementy niezrealizowanego projektu Henryka Stifelmana z 1920 roku. Ta wcześniejsza koncepcja powstała w ramach konkursu na projekt ogrodowej kolonii mieszkaniowej o rozbudowanym programie, ale nie zostałą zrealizowana ze względu na zbyt wysoki standard i wynikające z tego koszty. Kolonia stanęła w rejonie dzisiejszej ul. Jadwigi Kaczyńskiej, w pobliżu nowo wybudowanej fabryki, w miejscu wydzielonym z jednej strony zadrzewionym wąwozem, z drugiej rozległymi lasami Starachowickimi. Jak opisywał architekt Jan Borowski, kolonia składa się z 27-miu domów parterowych (13 murowanych i 14 drewnianych), z których 5 domów czteromieszkaniowych (dwa mieszkania na parterze i dwa na poddaszu) zostało zaprojektowane dla starszych urzędników, a 22 dwumieszkaniowych dla kawalerów oraz dla niższych urzędników. Kolonia miała pomieścić 64 rodziny i 88 kawalerów, czyli około 400 mieszkańców. Do konstrukcji ścian domów murowanych użyto piaskowca z miejscowych kamieniołomów, natomiast ściany domów drewnianych miały konstrukcję szkieletową złożoną z kantówek, które otynkowano od wewnątrz i oszalowano od zewnątrz. Cała kolonia była skanalizowana, podłączona do sieci wodociągowej i elektrycznej. Wokół każdego budynku zaplanowano ogródek o powierzchni 400—500 m2.
Pe
OSIEDLE ZUS
a
ul.
MAŁA KOLONIA URZĘDNICZA
em
ul
.A
da m
aM
ick
iew
icz
a
DOMOSTWA ARCHITEKTURA STARACHOWIC W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM
OSIEDLE KLARNEROWO Klarnerowo to osiedle bliźniaczych domów robotniczych wybudowane w latach 1936-1939 z kredytów Banku Gospodarstwa Krajowego i Towarzystwa Osiedli Robotniczych. Inicjatorem budowy był inż. Czesław Klarner, prezes rady nadzorczej Zakładów Starachowickich na przełomie lat 20. i 30. Pierwsza koncepcja zagospodarowania kolonii powstała już w 1932 roku, natomiast właściwy projekt Klarnerowa przygotowało w 2. połowie lat 30. XX wieku biuro projektowe Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych kierowane przez arch. Jana Borowskiego. Użytkownikami tych niewielkich mieszkań miały stać się rodziny robotnicze pracujące w Zakładach Starachowickich, a spłaty kredytu rozkładano na 50 lat. Teren osiedla rozparcelowano na 114 działek budowlanych, każda z nich miała około 50 m długości i 20 m szerokości i pozwalała na założenie własnego przydomowego ogródka. Połowa bliźniaczego domku na Klarnerowie składała się z pokoju, kuchni i alkowy, a symetryczny rzut sprawiał, że pokój połączony z alkową znajdował się zawsze po stronie południowej, natomiast kuchnia wraz z klatką schodową i niewielką sionką otwierały się na północ. W centrum rzutu domu umiejscowiono wspólny komin, którego przewody obsługiwały z jednej strony kuchnie, z drugiej piece grzewcze. Na piętrze zaplanowano przestrzeń magazynową, którą niewielkim kosztem mieszkańcy od razu zamieniali na dodatkowe pomieszczenia mieszkalne. Łączna powierzchnia mieszkalna domków wynosiła 84m2 oraz dodatkowe 22m2 magazynowe na poddaszu, a zgodnie ze standardami budownictwa TOR powierzchnia pojedynczego mieszkania nie przekraczała 42m2. Sam projekt domków wykonał prawdopodobnie inż. Karasiewicz w październiku 1936 roku, decydując się na skrajne uproszczenie architektury. Do końca 1939 roku wybudowano w sumie 55 bliźniaczych budynków dla 110 rodzin. Osiedle Klarnerowo jest jednym z ostatnich zachowanych założeń międzywojennej architektury socjalnej Starachowic.
Starachowice, będące częścią Centralnego Okręgu Przemysłowego, w dwudziestoleciu międzywojennym stały się ważnym ośrodkiem rozwoju przemysłu zbrojeniowego. Warto jednak zaznaczyć, że silna industrializacja obszaru napędzała różnorodne inwestycje budowlane, zarówno publiczne, jak i mieszkaniowe. Powstawały pojedyncze inwestycje, jak i całościowe założenia urbanistyczne obejmujące osiedla lub zespoły budynków. Forma architektoniczna i standard różniły się w zależności od grupy docelowej, budowano więc osiedla przyzakładowe, kolonie urzędnicze, bądź pojedyncze wille. Zagraniczne wzorce architektoniczne oraz nowa myśl modernistyczna zderzyły się tu z poszukiwaniem stylu narodowego i czerpaniem z mocno tu zakorzenionej sztuki ludowej. Projekty mieszkaniowe z dwudziestolecia międzywojennego zaskakują swoim zróżnicowaniem i pomysłowością. Podczas naszych poszukiwań zobaczymy istniejące obiekty i porównamy je z projektami niezrealizowanymi bądź wyburzonymi, nie tylko podczas funkcjonowania Centralnego Okręgu Przemysłowego, ale przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Zależy nam na pokazaniu, że wartościowe projekty na wysokim poziomie powstawały nie tylko w obrębie dużych i bardziej znanych ośrodków, ale także w mniejszej skali w całej Polsce.
OSIEDLE ORŁOWO Osiedle Orłowo leżące na północno-zachodnim stoku Starachowic jest ciekawym przykładem kolonii wzrastającej w konwencji podmiejskiego założenia mieszkalno-ogrodowego. Wykazywało znaczną dynamikę rozwoju w latach 1936 -1939, kiedy to zaplanowano rozbudowę IV i V części osiedla z inicjatywy Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych. Orłowo było kolonią przeznaczoną głównie, ale nie tylko, dla lepiej sytuowanej kadry technicznej, inżynierskiej i zarządzającej. Kolonię rozparcelowano, a następnie działki sprzedano pod zabudowę osobom prywatnym, powierzając im ciężar prowadzenia inwestycji. Taka sytuacja była możliwa ze względu na korzystne 5-letnie kredyty budowlane na zakup działki udzielane przez Zakłady, które oferowały również dostarczanie charakterystycznego dla Starachowic budulca - szarej cegły starachowickiej, do produkcji której wykorzystywano żużel wielkopiecowy, a jej obecność do dziś możemy zaobserwować w niektórych realizacjach. Poza typową dla regionu architekturą (która charakteryzuje się przede wszystkim wykorzystaniem m.in. wspomnianej szarej cegły), istotnym elementem założenia jest jego malownicze położenie, a szczególnie zielone tło: ogrody, zieleńce i drzewostan, który do dziś pozwala osiedlu zachować status zielonego przedmieścia-ogrodu. Z racji przekazania jednostkowych inwestycji prywatnym inwestorom kolonia rozwijała się w sposób różnorodny i zindywidualizowany. Dzięki temu możemy tutaj znaleźć projekty nowoczesne, odzwierciedlające dążenia do realizowania modernistycznych założeń stylistycznych, jak i przykłady obiektów bardziej tradycyjnych w swojej formie architektonicznej, a nawet powstające w konstrukcji drewnianej. W formie domów nowoczesnych nie brakowało charakterystycznych dla stylistyki modernizmu zaokrągleń, płaskich dachów, a w najlepszych realizacjach zestawiania ze sobą kilku podstawowych brył w celu stworzenia prostej, nowoczesnej kompozycji. Rangę osiedla ugruntowały same Zakłady Starachowickie, wprowadzając w 1939 roku linię autobusową “Orłowo - Zakłady Górne - Wierzbnik”.
Organizator:
Starachowice, 2020 Rysunki elewacji wykonane przez kuratorki na podstawie materiałów z Archiwum Państwowego w Kielcach Serdeczne podziękowania za pomoc w realizacji projektu kierujemy w stronę dyrektora Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach pana Pawła Kołodziejskiego PROJEKT GRAFICZNY: Wojciech Gawroński KOORDYNATORKI: Alicja Gzowska, Zuzanna Mielczarek KURATORKI PROJEKTU: Aleksandra Krutnik, Dagna Dembiecka Mapa stanowi element projektu „Infrastruktura Niepodległości: Architektura polskich powiatowych projektów modernizacyjnych” realizowanego przez Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki