2
Redactioneel (1) Van Molm naar Nieuwe Wildernis en de samenwerking met Stichting ter bevordering van de Zoogdierbescherrning en de Zoogdierstudie in de Benelux en Kritisch Bosbeheer Vlaanderen
3
5
Terug naar de natuur Column Woeste gronden
6
Schorfheide - Choria Een natuurreis voor onze lezers naar dit nog jonge en veelbelovende biosfeerreservaat in de voormalige DDR
12 De schone schijn van onze natuur- en dierenliefde Jan Desmet presenteerd zijn nieuwste boek
14
24 Nieuwe Wildernis Torn Bade over het concept van de Nieuwe Wilderots
30
37
•
• I
...
• lt··
• f'.
. .. . ... I
I'
• ••
• I
•
I·
Hoe moeten wij gelet op deze ontwikkeling aankijken tegen de term 'Nieuwe Wildernis'? Is de natuur dan beter, goedkoper, sneller en mooier dan voorheen het geval was? Is Nieuwe Wildernis eigenlijk wel zo'n positieve ingang voor ons denken?' De natuur is immers niet nieuw. De natuur is er altijd al geweest. Bovendien is de natuur continu aan verandering onderhevig. Natuurlijke processen staan nooit stil en grijpen evenmin terug naar het verleden. Vernieuwing is zo inherent aan de natuur dat het bijna misplaatst lijkt om de term 'nieuw' te koppelen aan de natuur in de vorm van de titel: Nieuwe Wildernis. En toch is het een begrip dat voor honderd procent aangeeft op welke doelen de natuurbescherming in Nederland en Europa zich de komende jaren moet richten. Immers, wij streven niet meer naar beboud van de natuur in Nederland. Zoveel is al wel duidelijk, behoud is niet voldoende. Wij streven hoe dan ook naar uitbreiding van natuur in Nederland. Bovendien heeft de term natuurbehoud een conservatief karakter. Het impliceert dat de natuur moet blijven zoals zij is. Behoud is echter, zoals is opgemerkt, een eigenschap die niet past bij het dynamische karakter van de natuur. Behoud leidt alleen maar tot actief ingrijpen van de mens in de natuur. Dat ingrijpen is ook steeds meer een probleem met het modieuze begrip 'natuurontwikkeling ,. Deze tenn is helaas aan begripsinflatie onderhevig. Immers, ook de aanleg van paddenpoelen en haagbeplantingen wordt tegenwoordig als natuurontwikkeling aangeprezen. Terwijl het oorspronkelijk vooral een begrip was waarin wordt gedoeld op een streven naar natuur waar ingrijpen door de mens tot een minimum wordt beperkt, waar natuurlijke processen als begrazing, predatie, successie en dergelijke vrijelijk hun gang kunnen gaap. Belangrijk is ook dat daarbij wordt gestreefd naar grote aaneengesloten natuurgebieden waar mensen uren vrijelijk kuunen ronddwalen zonder te worden gestoord door gebods- en verbodsbepalingen en lawaai van
N
I
E
u
w
E
Alle foto's Ruud Lerdinois autosnelwegen. Het is het soort natuur dat een uitdaging is, dat verrassingen oplevert, een natuur die spannend is en toegankelijk is voor iedereen en toch zijn geheimen nooit helemaal prijsgeeft. Het is natuur voor de mens, maar zonder ingrijpen. Eigenlijk is het een wildernis zoals wij die nu in ons land niet meer kennen. Het is een Nieuwe Wildernis.
Natuurgebieden zijn op de eerste plaats ingesteld voor het overleven van wilde planten en dieren. Dat kan het beste door ze te onderwerpen aan de natuurlijke processen waaruit ze zijn ontstaan, bijvoorbeeld predatie en concurrentie.
In de Nieuwe Wildernis staat ook het avontuur centraal. Voor liefhebbers is de natuur immers een ontdekkingstocht waarvan het einddoel niet duidelijk is. Een ontdekkingstocht waarbij de natuur niet alleen uitblinkt in schoonheid, maar ook soms zeer robuust en ruw is en in bepaalde gevallen zelfs een zeker risico in zich draagt. Maar juist dat maakt het allemaal zo spannend. Nieuwe wildernis is in Noord-Amerika allang een ingeburgerd begrip. Maar goed, dat is Amerika. Nederland, zo doet men ons geloven, is echter te klein en te dicht bevolkt voor dit soort ideeĂŤn. In een wildernis grijp je niet alleen niet of nauwelijks in, maar heb je immers ook grote dieren nodig als wisenten, elanden, wolven en oehoe's. En die kunnen hier toch niet leven? Tja, en wat dat dode hout in bossen betreft, misschien kunnen wij'daar toch maar beter reclamefolders van drukken. Dat levert immers geld op.
Onze natuurgebieden worden echter meestal ook aan enig economisch gebruik onderworpen, zoals hout kap en jacht. Eenvormigheid en verarming in soorten is het gevolg. Houtoogsten en jacht (dode kuikens op een voerplaats) bepalen nu vaak het beeld.
Deze typisch Nederlandse reactie, om de oplossing van onze problemen aan het buitenland over te laten - is niet terecht. Het doet allereerst afbreuk aan de geweldige mogelijkheden die er ook in ons land zijn om de natuur meer zichzelf te laten en zodoende ook hier die wildernis te laten ontstaan waarin velen onder ons het avontuur van de natuur kunnen beleven. Maar belangrijker is dat juist in ons land het idee van de Nieuwe Wildernis noodzakelijk is als pijler van ons denken over de natuur. Meer nog dan in Noord-Amerika, waar op veel plaatsen het ingrijpen door de mens beperkt is gebleven en de wildernis ouder is dan de weg naar Kralingen, moet Nieuwe Wildernis in Nederland een leidraad zijn voor echte natuurbescherming.
i
n
I 2 a k d d
P b
b
P
b
b
e a
n
h
S4
N d v
n
11
zi
VI
Ol
ze
~
bi
P IJ A T F 0 R M
w
I
L
D
Wij zijn er immers in geslaagd om ons land van zijn groene jasje te beroven en vol te stouwen met mestsilo's, kassencomplexen, bedrijventerreinen en gezellige woonwijken waar iedereen zaterdags zijn auto staat te wassen. Anno 1995 is er in ons land en zelfs in geheel West-Europa geen ongerepte natuur meer over. Overal vindt ingrijpen plaats, zelfs in 'natuurgebieden' wordt de natuurlijke functie vermengd met andere functies (houtproduktie, agrarisch gebruik, jacht en dergelijke). Hoe moet in zo'n land de Nieuwe Wildernis er gaan uitzien? Om in managementtermen te spreken; wij moeten meer delegeren. Wij moeten de natuur meer de verantwoordelijkheid durven te geven. Zelfregulatie betekent: in grote aaneengesloten natuurgebieden krijgen natuurlijke processen de overhand. Dood hout, dode dieren, door vuur aangetaste percelen, vrij meanderende beken, kromme bomen, oude bomen, enge bosjes, open plekken; het hoort er allemaal bij. Evenals de vrije wandeling buiten de paden. De waarde en het genot van de Nieuwe Wildernis wordt nog eens vergroot door de aanwezigheid van veel en veel nieuwe diersoorten die door het ontbreken van jacht niet schuchter wegkruipen voor iedere argeloze recreant. Ook dat is nieuw. Immers, met het verdwijnen van de ongerepte natuurgebieden en de toenemende invloed van de mens zijn ook de diersoorten die daarbij horen verdwenen. Allereerst trad sterke vervolging op omdat veel dieren ten nutte werden gemaakt: ze dienden voor genot (voedsel, trekkracht, bontleverancier). Dat was bijvoorbeeld het geval bij walvissen, alken, zeehonden, bevers en
nieuwe
w
ldernis
E
R
I
N
dergelijke. Een andere reden om dieren te vervolgen was hun vermeende schadelijkheid of omdat zij concurrenten van de mens waren zoals wolven en roofvogels. Kortom, dit alles heeft ertoe geleid dat de fauna in Europa bijzonder arm is gebleven. En dat terwijl langzaam maar zeker duidelijk wordt dat sinds het verdwijnen van de ijskap na de laatste ijstijd zich hier waarschijnlijk een ecosysteem zou hebben ontwikkeld dat in veel opzichten vergelijkbaar zou zijn met ecosystemen in oostelijk en zuidelijk Afrika. Met grote kuddes grazers (zoals edelherten, wisenten,
s
oerossen, paarden, kariboes en mammoeten), die worden lastig gevallen door predatoren als wolven, lynxen, leeuwen en luipaarden, en dat alles gadegeslagen door primaten als de Magot. . Helaas heeft een andere primaat, de mens zijn territorium steeds verder uitbreidend achter de zich terugtrekkende poolkappen vanaf het begin voorkomen dat zich in Europa een dergelijk ecosysteem zou kunnen ontwikkelen. Misschien dat anno 1995 de mogelijkheid bestaat om, ondanks dat wij in Nederland met miljoenen mensen op een kluitje leven, deze wildernis op een aantal plaatsen in ere te herstellen.
Ook in ons land zijn er geweldige mogelijkheden om de natuur meer zichzelf te laten zijn en ook hier die wildernis te laten ontstaan waarin velen onder ons het avontuur van de natuur kunnen beleven
voo
r
a
a
r
1 995
2
7
Daartoe worden wij bovendien in toenemende mate gedwongen. Veel Derde Wereldlanden hebben ondertussen hun buik vol van de Westerse landen die hen beperken in hun ontwikkelingsmogelijkheden door hen continu te wijzen op het belang van het tropisch regenwoud, van akkers vernielende olifanten en mensetende tijgers. Veel landen beginnen dit als een ongewenste inmenging in hun binnenlandse aangelegenheden te zien en wijzen er bovendien (terecht) op dat wij in Nederland geen haar beter zijn wat betreft het beheer van onze natuur. Het wordt tijd, zo wordt ons medegedeeld, dat wij eerst de hand in eigen boezem moeten steken. Het is ook onder deze druk, en ter legitimatie van veel natuurbeschermingsacties in het buitenland, dat het Wereld Natuur Fonds haar pijlen in toenemende mate richt op binnenlandse natuurontwikkelingsprojecten (zoals Plan Ooievaar en Levende Rivieren). In ons land blijkt bovendien voldoen ruimte aanwezig. Ruimte voor de Nieuwe Wildernis is er in de duinen, op de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug, in de uiterwaarden en op uit produktie te nemen landbouwgronden. Het kan dus en het is bovendien leuk. En dat is belangrijk, want steeds meer mensen beschikken over voldoende vrije tijd en geld om in de natuur door te brengen. Steeds duidelijker wordt bovendien dat veel mensen van mening zijn dat er te weinig natuur, te weinig ongerepte natuur is en dat de natuur in eigen land te weinig mogelijkheden biedt om actief te recreëren. Dit ongenoegen over de natuur in eigen land doet meer Nederlanders over de gehele wereld uitzwermen. Op de Masai Mara in Tanzania, in Yellowstone Amerika, in Arnhemland in Australië, de Zuidpool, ... tot in Kamtsjatka toe; overal kom je (Nederlandse) toeristen tegen die in de wildernis het avontuur van de natuur willen beleven. Iets dat in Nederland natuurlijk niet meer kan. Natuurlijk is dergelijk reisgedrag geen toppunt van milieuvriendelijk gedrag. Immers, de energie die per persoon wordt verbruikt om naar Spanje re vliegen, is voldoende om een gemiddeld huishouden een jaar lang van energie te voorzien. <Hetkan echter wel een bijdrage leveren aan de realisatie van de Nieuwe Wildernis in Nederland. De kennis en ervaringen die op deze reizen wordt opgedaan, kan op een positieve manier van invloed zijn op ons denken over de natuur in eigen land. Het is namelijk een feit dat mensen die in Afrika en Amerika de
nieuwe
w
ldernis
smaak te pakken hebben gekregen van de beleving van de wildernis, de wens hebben (en die hopelijk ook zullen uiten) dat ook die wilde natuur meer in ons land wordt toegelaten. Dat deze nieuwe ervaringen ook daadwerkelijk oude dogma's kunnen doorbereken kan duidelijk worden gemaakt aan de hand van het volgende voorbeeld. Wie wel eens Yellowstone heeft bezocht, weet dat de wapiti's daar absoluut niet bang zijn voor mensen en tot op enige meters kunnen worden benaderd. Zelfs in de bronsttijd. Sterker nog, de dieren lopen in deze 'kwetsbare periode' gewoon dwars door een dorpje, zonder de overvloedig aanwezige toeristen ook maar een blik waardig te gunnen. Deze zelfde nonchalance ten aanzien van bezoekers kan worden aangetroffen bij bevers, elanden, bisons en zelfs coyotes. Vergelijk dat eens in Nederland waar in de bronsttijd hele gebieden worden afgesloten, waar op de Hoge Veluwe de mensen op kilometers afstand bij het Bosje van Staf een paar (bij gevoerde) herten kunnen ontwaren. Nee, het staat nu al vast dat de Nieuwe Wildernis het plezier van de natuur aanzienlijk zal vergroten. Het is mede daarom dat Stichting Kritisch Bosbeheer dit idee heeft opgepikt. Stichting Kritisch Bosbeheer heeft zich gedurende haar bestaan voortdurend gemanifesteerd als een voorloper in het denken over de natuur en natuurbescherming. Of het nu ging over begrazing, de herintroduktie van de wolf en de wisent, het laten liggen van dood hout of het verdwijnen van inheemse boomsoorten; het zijn allemaal ideeën die zijn geïnitieerd door Kritisch Bosbeheer. Soms heeft dat geleid tot confrontaties met andere partijen. Maar uiteindelijk zijn veel ideeën overgenomen. De tijd van de confrontaties is echter voorbij en het is dan ook belangrijk om vanuit een positief concept het denken over natuur, natuurbescherming, natuurontwikkeling, bos en bosbeheer te benaderen. Het is ook deze positieve invalshoek die er toe heeft geleid dat Stichting Kritisch Bosbeheer en de Stichting ter bevordering van de Zoogdierbescherming en de Zoogdierstudie in de Benelux willen samenwerken. Het concept van de Nieuwe Wildernis biedt de mogelijkheid om alle ideeën binnen Stichting Kritisch Bosbeheer en de Stichting ter bevordering van de Zoogdierbescherming en de Zoogdierstudie in de Benelux over natuurbehoud, natuurontwikkeling, recreatie, jacht en dergelijke in onderlinge samenhang uit te werken. De introductie van de Nieuwe Wildernis is daarmee niet alleen nieuw, in die zin dat de
voorjaar
natuur in Nederland haar nieuwe gezicht zal gaan tonen, maar het is in zekere zin ook een nieuw begin voor beide partijen. Een nieuw begin waarbij wij opnieuw voorop lopen met een visie op natuur in Nederland. En dat past toch perfect in onze hectische, op vooruitgang gebaseerde tijdgeest. Eigenlijk zouden wij een reclamecampagne moeten beginnen.
11I
Natuurlijk horen ook grote predatoren thuis in een gezond ecosysteem. Waar zijn de lynxen en wolven op de Veluwe gebleven? Foto Ruud Lardinais
nieuwe
w
ldernis
voo
r
a
a
r
1 9 9 5
2 9