3 5
Redactioneel Lang leve het dode dier Jarenlang gesleept
zijn kadavers zo veel mogelij!<- uit de natuur door beheerders.
Je kunt ze ook laten liggen en
er een webcam bij zetten!
11 Strooisel als energiebron? De bosbodem
is rijk aan biomassa - niet in de laatste
plaats door de overvloedige stikstof in de lucht. Dankzij schimmels heeft het bos er nog wat aan, maar het teveel aan strooisel kan ook ons goed van pas komen.
13 Ook algen leveren biomassa Als we het hebben over energie uit biomassa kan het geen kwaad een kijkje in de keuken van een algenkweker
te
nemen. Misschien is dat een veel schonere en efficiĂŤntere methode
15
om zonne-energie
om te zettten in brandstof.
De verschraling van Westhoff Victor Westhoff, de nestor natuurbeheer,
van het Nederlandse
was een voorstander
Gaat deze wens alsnog in vervulling
van verschraling. door de honger
naar
biomassa?
19 Waar hebben we het nu helemaal over? Het klinkt leuk: we snoeien bermgras
er flink op los, we maaien
en riet en slepen alles uit de natuur
kan branden.
Hoe verhouden
wat maar
zich deze inspanningen
de totale energiebehoefte?
23 Vraagtekens bij biobrandstofen Bio-energie
en biobrandstoffen
- met vooralsnog
geen positieve
Omslag Voor het bos of voor ons? FotoTom Bade
Foto's deze pagina's Tom Bade
in breder conclusie.
perspectief
tot
De er enis van o ver d e
wol
f, v 0 e d se I rij k dom Tom Bade
Het Nederlandse landschap dat volgens Westhoff een ecologisch Arcadi毛 was, was in feite een ecologisch rampenlandschap
waar alles draaide om biomassa
en nutri毛nten. Het agrarisch land was schraal, op de zandgronden
waren de
bossen door overbegrazing en houtkap vervangen door heide, die door overbegrazing en plaggen weer waren veranderd in stuifzanden waaronder hele dorpen waren verdwenen. Een Sahara in Nederland. In het laagveengebied werd druk turf gewonnen, maar het enthousiasme waarmee dat gebeurde leidde tot de komst van de waterwolf die de resterende gronden door afkalving in het water deed belanden waardoor enorme veenplassen ontstonden. Nederland in 1875: het landschap werd onderhouden
als de kleren die men
droeg. Gaten werden gestopt, slijtplekken met een lapje bedekt, en tot op de draad verdwenen lappen werden aan elkaar geregen en omgetoverd tot een nieuw kleurrijk pak. Sleets was de kleding en sleets was het landschap v贸贸r
en
arm
I a n d s hap
Volgens de vegetatiedeskundige Victor Westhoff was dit echter in ecologisch opzicht het meest rijke land dat wij ooit hadden. Talloze verschillende agrarische landschappen met een rijkdom aan levensgemeenschappen. Ontstaan doordat we altijd hetzelfde deden, maar overal wat anders. Maar is dat zo? Was ons land zo rijk aan natuur? Nou, dat valt te betwijfelen. Want stel nu dat Victor van vogels had gehouden, of van zoogdieren en daarvan zijn specialisme had gemaakt; zou hij dan tot dezelfde conclusie zijn gekomen? Dat is niet waarschijnlijk. Vogels werden massaal bejaagd, want alles was eetbaar. Natuurlijk verdwenen de vogels die wij tegenwoordig ook nog wel eten in het stoofpot je, zoals fazanten, eenden en ganzen. Maar ook waterhoentjes, zangvogeltjes (vinken, e.d.) gingen er goed in bij onze voorouders. En wat ze zelf niet aten was meestal voor een concurrent die bijvoorbeeld ook op hazen aasde (arend, havik), of vissen wegkaapte (aalscholver). En ook die levende have werd om die reden afgemaakt. Vogelrijk was ons land niet echt en daarom werd aan net einde van de 1ge eeuw (1899). En toen de laatste vogels ook nog eens werden afgemaakt om de hoedjes van rijke dames te sieren, was de maat vol en werd de 'Nederlandsche Vereeniging tot Bescherming van Vogels opgericht.
de komst van de fossiele brandstoffen en de kunstmest. En dan de zoogdieren: herten, zwijnen, laat staan wolven, beren, lynxen: werkelijk alles wat met de kop boven het schraalgrasland van Victor uitkwam, werd afgeschoten. Alles wat nu in ons land leeft aan groot wild is geherintroduceerd. Nee het was niet leuk in 1875 toen ons land volgens de vegetatiedeskundigen op zijn mooist en ecologisch rijkst was. Vlak voor die tijd werd het Beekbergerwoud ontgonnen, het laatste oerbos van Nederland. Dat overigens door Westhoff wel weer zeer werd betreurd gezien het volgende citaat: Wanneer men de historie van N
E
UWE
WILDERNIS
NUMMER
4 4
5
NIEUWE
WILDERNIS
NUMMER
4
4
1
6
Victor Westhoff (1916-2 00 1) De vegetatiekundige Victor Westhoff heeft een belangrijke rol gespeeld in het ontstaan en verdere ontwikkeling van deze visie.
ondergaan. Daardoor, zo stelt de klassieke visie, is de rijkdom aan levensgemeenschap
In 1944 was er bij de jaarvergadering van Natuurmonumenten een conflict ontstaan tussen de het bestuur en jongeren van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) over het beheer van de reservaten. Westhoffhield in augustus 1945 een rede waarin hij zijn ideeën ontvouwde en uitleg-
in de natuur. Met dit menselijk ingrijpen wordt vooral landbouw bedoeld. Als referentie geldt daarom het Nederlandse landschap van 1875 (R.M.N.O. 1988 blz. 17). Dat was voor de invoering van de kunstmest en de landbouwcrisis van 1880. De moderne landbouwmethoden daarentegen zijn zo intensief dat ze de natuur verarmen. Het landschap is cultuurlijk en eenzijdig gewor-
verbonden geraakt met menselijk ingrijpen
de dat in het Nederlandse landschap natuurwaarden sterk zijn gebonden aan vroegere agrarische activiteiten. Hij maakte een geleidelijke schaal van sterk cultuurlijk via halfnatuurlijk naar min of meer natuurlijk. Voor het natuurbeheer valt
den. Regionale kenmerken verdwijnen en de waterstand is in vroegere natte gebieden sterk verlaagd. Allelandbouwgebieden zijn
de klemtoon op de halfuatuurlijke gebieden. Deze zijn, zo stelde hij, het soortenrijkst en kennen vele zeldzame soorten. Dat speelt in de Klassieke Natuurbeschermingsvisie een centrale rol.
voedselrijk geworden. Het Nederlandse landschap van 1875 echter was zeer gevarieerd. Dat de landbouw tot die tijd een verrijkende invloed had op de natuur, komt doordat de landerijen vroeger op veel verschillende manieren beheerd
Halfuatuurlijke gebieden zijn kenmerkend voor het historische cultuurlandschap. Dat
werden, maar dat op één plek een bepaalde vorm van beheer lang (vele eeuwen) werd
juist in dit type landschap de grootste natuurlijke waarden te vinden is, vloeit voort uit de langdurige aanwezigheid van de mens in Nederland. Alle Nederlandse landschappen hebben menselijke bewerking en beheer
volgehouden. Het gevolg hiervan is dat in een landschap veel verschillende vegetatietypen voorkwamen, die doordat zij zolang op dezelfde manier beheerd werden een maximale verscheidenheid aan soorten kennen.
tallen jaren lang de neus opgetrokken voor het natuurbehoud. Aan de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten en het door haar geïnspireerde Staatsbosbeheer is het te danken, dat twintig jaar na de verschijning van 'Onkruid' de daadwerkelijke natuurbescherming in Nederland gestalte kreeg.
de ondergang van het Beekbergerwoud nagaat, treft het dat er zich onder alle stemmen van zijn bewonderaars nauwelijks één verhief die voor het behoud ervan pleitte of zelfs maar zijn ondergang betreurde. Men leefde toen blijkbaar nog in de ban van de gedachte dat strijd tegen de wildernis de eerste plicht was van een beschaafd volk. Maar die éne stem heeft toch gesproken en daarbij het begrip 'natuurmonument' in onze taal ingevoerd: de stem van F.W van Eeden, de vader van de schrijver van de Kleine Johannes, in zijn bundel 'Onkruid'
Zulk mooi proza wilde ik de lezer niet onthouden. Maar nu even terug naar de biomassa. Wat was het een zegen dat ons land allereerst bleek te beschikken over kolenmijnen: konden we eindelijk het landschap en de levende have als
(1886): 'Dit bosch had als monument van de voormalige natuur van ons land niet minder
bron van energie achter ons laten. Het landschap kon zich zodoende herstellen van de eeuwenlange plundering in de vorm van de jacht op hout, plaggen, turf, strooisel en stro. Maar ook populaties van bepaalde dieren konden zich herstellen, want die aten we niet alleen op, ze fungeerden ook als bron van energie. Wat te denken van de walvissen waarvan de olie gebruikt werd
waarde dan oude gebouwen voor de geschiedenis der vaderlandsche kunst, en het redden van zulke merkwaardige plekjes uit sloopershanden moest aan de Koninklijke Akademie van Wetenschappen worden opgedragen'. Genoemde Akademie heeft deze taak, helaas, niet gezien; de officiële wetenschap heeft in ons land tienN
E
U
W
W
L
DER
N
s
NUMMER
In het oude cultuurlandschap zijn bovendien veel gradiënten aanwezig. Het beheer is erop gericht om in de successie in te grijpen. De vegetaties worden gefixeerd. Een grasland, dat door het agrarisch beheer al eeuwenlang een grasland is, moet dat blijven en geen bos worden. Dat zou gebeuren als er geen beheer zou worden gevoerd. De waarden van het eeuwenoude grasland worden hoger geacht als dat van het bos dat zou ontstaan. Dat bos is dan wel natuurlijk, maar eentonig (Weeda 1993). Bron: Wikipedia
voor lampen? Want het begrip olielamp stamt echt van voor de aardolie. Nee, wat was het een vooruitgang voor het landschap dat we in de jaren '60 allemaal op aardgas werden aangesloten. Geen stank meer, geen smerige rook, geen aanslag op oude gebouwen; alles werd helemaal schoon. Het landschap en de natuur kregen eindelijk weer de rust die zij verdienden. En het landschap herstelde zich. Het landschap werd rijker. Het werd verrijkt met meststoffen, zodat alles weelderiger kon groeien. Maar was volgens de leer van Westhoff desastreus, want alle ecologische rijkdom was gebaseerd op oude agrarische productiemethoden die de bodem hadden verarmd en hadden geleid tot al die prachtige plantengemeenschappen. De flora van 1875 was het ijkpunt. En zo geschiedde het dat voedselarme omstandigheden in ons land gelijk werden gesteld met ecologische rijkdom. En dat terwijl overal elders in de wereld voedselrijk4 4
7
o z o cc
'"--' o Io u,
Wat 100 jaar natuurbescherming niet lukt, lukt de milieubeweging wel. dom juist wordt geien als basis voor biologische rijkdom. Regenwouden, koraalriffen, ondiepe zeeën, esruaria, mangrovebossen: allemaal voedselrijk en allemaal rijk aan planten en dieren. Maar wij gingen voor voedselarm. Opvallend, want zeker voor een delta van een rivier - en daar wonen wij toch - is het streven naar voedselarme omstandigheden zoiets als zwemmen tegen de stroom in. Maar de Nederlandse natuurbescherming bleef dapper doorplaggen, afturven, kappen en maaien. Het kostte veel geld, maar de natuur werd er arm van en dat maakte het de financiële inspanning meer dan waard. Een eeuw lang konden we vooral genieten van het landschap. De oude productiefuncties waren vervallen en in onze rijke samenleving fungeerden naruur en landschap ruim het 100 jaar niet meer alleen als bron van voedselproductie, maar ook als bron van vertier. Maar het lijkt erop alsof deze goede oude tijden, waarin schraalhans keukenmeester was, weer helemaal terugkomen. Want de milieubeweging - voor alle duidelijkheid, dat is echt heel wat anders dan de natuurbescherming - vecht al jaren N
UWE
W
tegen de verandering van het klimaat, die het gevolg is van ons gebruik van fossiele brandstoffen en de daaruit volgende emissie van het
gemeenten zetten tegenwoordig voor het eerst grote korven neer voor het tuinafval, de bladeren worden wel erg enthousiast weggeveegd in de parken en het wordt weer helemaal hip om zandverstuivingen te creëren. Immers, de biomassa is meer dan welkom bij de groene
broeikasgas C02. Daarom is het tegenwoordig niet meer modern om alleen maar te koken op gas, maar moeten we weer terug naar de tijd van voor 1875 toen we allemaal nog kookten op hout. Iets wat we trouwens in de Derde Wereld weer ten zeerste ontraden vanwege het feit dat het stoken op hout leidt tot boskap. Maar het gebruik van biomassa wordt hier weer helemaal hip, want duurzaam. Had de natuurbescherming het Nederlandse landschap van 1875 als ijkpunt, de Nederlandse milieubeweging heeft de energievoorzienig van vóór 1875 als ijkpunt.
energieproducent. Victor zou likkebaardend kijken naar deze trend, want hij zou zien wat de meesten namelijk nog niet zien: verschraling. We gaan ons land weer terugbrengen naar 187 S. Wat 100 jaar naruurbescherming niet lukt, lukt de milieubeweging wel. Het is gewoon een kwestie van Messianisme. De aarde warmt op, we gaan er aan. Koud heb1;Jenwe het niet, maar de run
Nu moeten we inderdaad zuinig zijn met ener-
op biomassa is begonnen. We gaan weer turf steken, hout verbranden, gras vergisten. En het landschap: veenplassen waar de waterwolfis
gie en werken aan duurzame energiebronnen, maar de keerzijde van de run op biomassa is dat we zien dat er weer meer hout wordt gekapt want de houtprijs is goed. Dood hout laten we niet meer liggen, want dat is je reinste kapitaalvernietiging. Zelfs het houtafval blijft niet meer achter in de bossen. Dat wordt versnipperd en
teruggekeerd, zandverstuivingen waar de boompieper weer zijn lied zingt en schraalgraslanden waar de lezer van Heukels Flora weer hun hart kunnen ophalen. De erfenis van Westhoff is in goede handen bij de duurzame energieproductie. De geschiedenis herhaalt zich niet, maar het
wordt gebruikt om energie op te wekken. En het zal natuurlijk redelijk paranoia zijn, maar DER
N
s
N
U
M
M
lil
rijmt wel. R
4 4
8