'I {
3
Redactioneel Omgekeerde rivieren.
5
Rijkswaterstaat: natuur moeten
ooibossen gekapt
in meuwe
Rijkswaterstaat schreef een brief aan beheerders van natuurontwikkelingsgebieden langs de grote rivieren. De ooibossen die een remmende invloed hebben op de waterdoorstroming moeten worden gekapt.
7
Dwangbuis
in de wilgen
Meer natuur en veiligheid door natuurontwikkeling Bovenmain in Duitsland. II
Waaier
van geulen
Metamorfose I7
aan de
Groeten
van de Leeuwense Waard.
uit Canada
Column van Tom Bade.
I9
Aan de wieg van Nieuwe Natuur Een politionele actie van Natuurmonumenten masseerde Willem Overrnars tot Nederlands top-natuurontwikkelaar (een interview met Willem Overmars en Trudi Woerdeman).
25
Kleine grazers Grazers onder de grasmat. In de bodem bruist het van leven: het fundament voor het leven daarboven.
Snippers Rubriek met boeken en berichten. -~
!
Omslagfoto's Omslag Een anderhalve meter lange ringslang warmt zich in de zon, liggend op een omgevallen dode boomstam die vanaf de oever van een bosrneertje in het water ligt. Colofon Eenarig wollegras (Eriophorum vaginaturn) waterdrieblad (Menyanthes trifoliata).
en
Inhoudsopgave Deze stam van een fijnspar is rondom voorzien van ringvormige putjes. Dit is het werk van de drieteenspecht, een soort die vrijwel alleen nog voorkomt in strikte natuurbossen. Foto's: Ruud Lardinois.
. ";'"
l.'" ,
POLITIONELE
ACTIE
OVERMARS EEN
TOT
INTERVIEW
Willem Overmars
VAN
NATUURMONUMENTEN
NEDERLANDS
MET
WILLEM
MASSEERDE
WILLEM
TOP-NATUURONTWIKKELAAR OVERMARS
EN
TRUDI
WOERDEMAN.
en zijn vrouw
Trudi Woerdeman
stonden aan
de wieg van de natuurontwikkeling in Nederland.
Nee, we
doelen hier niet op het afplaggen van heidevelden
of het
kappen van honderden
hecta-
ren bos voor een wegkwijnend vogeltje, want dat zijn feitelijk oude beheersvormen doeltyperi' Tuinieren
('natuur-
en 'einddoelen').
is het bereiken
van
Geschilderde landschappen gaan het beeld bepalen van de ideale natuur. Schilderij: A.G. Biiders wei/anti bij Oosterbeek, circa 1860. Rijksmuseum Amsterdam.
een gewenst doel, natuurontwikkeling is het, door het weer toelaten van natuurlijke de intensieve
processen,
landbouw,
liefst op voor de natuur verloren
de eigen ontwikkeling
verder vrij kan ontwikkelen.
Zodoende
Plan Ooievaar. Tegenwoordig
keling binnen het filosofische
NIEUWE
WILDERNIS
zodanig
is ook het begrip 'Nieuwe
richtte zich daarbij vooral op natuurontwikkeling bekende
van natuur
gewaande
gronden,
opgang te brengen Natuur'
ontstaan.
bijvoorbeeld
door
dat deze zichzelf Willem Overmars
langs onze grote rivieren en stond aan de basis van het
zijn Trudi en Willem zich volledig gaan richten op natuurontwikkader van onze cultuur
en de verhoudingen
NUMMER
2
9
tussen mens en natuur.
I
9
Matthijs
de Gruyter
Bron van inspiratie: de Allier. Een van de best bewaarde rivierlopen van West-Europa; waaraan minst door de mens is geknutseld. De benedenloop lijkt erg op onze oorspronkelijke Grensmaas.
het
1...,1..----路
lP~ Tijden hl n gezamenlijke geschied .is te Nijmegen
elkaar 9peen kunsthistorische studiereis naar Sanz~rg, waar beiden de stinzenplant~i.nf~:ressanter vonden dan het
Willem is sindsdien als landschapsarchitect bij Staatsbosbeheer het natuurbeleid gaan ontwikkelen. Vervolgens is hij in 1985 met een groep landschapsarchitecten, die werkzaam waren op landelijk
barokpaleis. Vervolgens hebben zij hun studie verrijkt met vele spijbelzwerftochten langs de natuurlijke rivieroever bij Ewijk. Na hun studie hebben zij zich als pioniers gespecialiseerd in de N ederlandse tuingeschiedenis, restaureerden daarna verschillende historische tuinen en groeiden meer en meer uit tot erkende tuin- en landschapsarchitecten.
beleidsniveau, op eigen titel het bekende Plan Ooievaar gaan uitwerken. Hierna zijn de meesten uit deze groep voor zichzelf begonnen, omdat er toen in deze ambtelijke omgeving nauwelijks ruimte was voor noodzakelijke nieuwe visies in het natuurbeheer. Vooral de zo broodnodige scheiding tussen landbouw en natuur bleek een hinderpaal. Willem is toen een nieuwe weg
N
E
UWE
studie kunstvonden zij
w
L
0
E
R
N
5
NUMMER
ingeslagen en heeft samen met Gerard Litjens en Wouter Helmer in 1989 Stichting Ark opgericht. Gezamenlijk ontwikkelden zij visies met beheervormen die leiden naar herstel van rivierecosystemen in de vorm van voorbeeldterreinen en waarbij natuurlijke begrazing met vrij levende paarden en runderen een van de sleutelprocessen is van natuurontwikkeling. Dit alles voortbordurend op Plan Ooievaar. Trudi is lang voltijdmoeder geweest en heeft zich met de extra ervaring van het moederschap op de wildernis beleving 2
9
2
0
bij kinderen gericht. Dit resulteerde in veldlessen die zij zeven jaar lang aan honderden schoolkinderen uit de buurt van nieuwe riviernatuur heeft gegeven. Nu haar eigen kinderen groot zijn, heeft Trudi deze activiteiten overgebracht naar grote mensen en organiseert zogenaamde Warande Themadagen over tuinkunst en natuurbeleving. Hierbij gaat zij (nu weer samen metWillem) aan de hand van historische tuinkunst en nieuwe natuurgebieden met behulp van lezingen en excursies op zoek naar de steeds veranderende verhoudingen tussen mens en natuur.
Natuurbeleving in historisch perspectief: 'de wildernis overwinnen' _ In de I7e eeuw werd wildernis als onordelijk ervaren. De mens beschouwde zich als heerser - in de loop van de I8e eeuw als rentmeester - en ontginner van de natuur. In een tuinboek uit de I7e eeuw leest men over wilde natuur, dat zij "sicn veeltijts wanschikkelijk vertoont, (en dat zij) door de konst (cultuurtechniek) van de mens opgeschikt, opgepronkt, in goede orde, sierlijk en vermakelijk gemaekt kan worden". Dus met andere woorden: wilde natuur was onvolmaakt en onbruikbaar en de mens als kroon der schepping en heerser over de aarde moest er aan te pas komen om de imperfecte natuur te verbeteren door kunst, dat wil zeggen; door ontginningen, waterbeheersing, landbouwen door de aanleg van geometrisch en symmetrisch geordende tuinen en statige landgoederen.
Deze beleving van wilde natuur veranderde aan het eind van de I8e eeuw. In Nederland uitte zich dit in de tuin- en landschapskunst. Een van de eerste vroege landschapsparken in Nederland was Beekhuizen aan de Veluwezoom bij Velp. Dit park werd in 1790 officieel voorhet publiek geopend en was een uitdrukking van de veranderende natuurbeleving in Nederland. Het is het persoonlijke gedachtegoed van de eigenaar en ontwerper Baron van Spaen over natuurbeleving en hij begint zijn beschrijving van een door hem ontworpen wandeling als volgt: "Zo heeft dit bij hem (baron van Spaen) het denkbeeld doen opkomen, of de bijzonder voordelige ligging van dezen oord niet geschikt zoude zijn om een soort van Geldersch arcadia te doen ontstaan, en aan zijne tandgenooten een eenzaam oponthoud te bieden. (... ) Met dat oogmerk had hij ook toepasselijke spreuken laten "vasthegten " (gedichten aan bomen-laten spijkevn) ten einde voedsel aan" overdenkingen" te geven. In deze gedichten wordt een schijnbaar wilde natuur voor het eerst heilig verklaard en sterk ge誰dealiseerd. In de wereld van schilders en dichters werd de vrije natuur voor het eerst aan het eind van de Ige eeuw bezengen. Geschilderde landschappen en gedichten over mooie natuur gaan sindsdien het beeld bepalen van de ideale natuur, die vorm kreeg in de natuurbeschermingsbeweging in Nederland rond 1900. Aan het eind van de 20e eeuw gaat dit vertrouwde, geschilderde referentiebeeld van de ideale natuur nogal verschuiven, dat wil zeggen: het statische beeld van het (geschilderde) landschap vervaagd sindsdien steeds meer.
Van getemde natuur tot natuurontwikkeling Intensieve studie- of thema dag voor de individuele deelnemer Vrijdag '9 september 2003 10-18 uur Ontvangst en
2
lezingen op de Warande, lunch, excursie naar gedich-
tenpark Beekhuizen (179°) waar de schijnbare wilde natuur voor het eerst werd bezongen, en naar de nieuwe wildernis van de Beuningse Uiterwaarden (199°). Aan bod komen enerzijds historische thema's: de wortels van onze opvattingen over landschap en natuur. Anderzijds komt de actuele natuurontwikkeling
ter sprake: Natuurlijke
begrazing, natuurlijke processen langs beken en rivieren, natuurbeleving in de stedelijke cultuur. Kosten Prijs 70 euro per persoon, inc1usiefkoffie, lunch, thee en documentatie. Studenten en andere minder draagkrachtige geïnteresseerden kan de prijs worden aangepast: prijs in overleg of tegen kostprijs.
#.
Informatie Bel: °3'4-382440 of kijk op www.dewarande.nl en klik op 'Studiedagen'.
Natuurbeleving nu: natuurontwikkeling en 'de wildernis herontdekken' .Tegenwoordig beleven we de natuur in de bewegende dynamiek van de film. We zien de 'ideale natuur' dagelijks op televisie. Ons vaak onbewust en diep verlangen naar de wildernis krijgt vorm in de Discoveryfilms van Afrikaanse savannen met rondtrekkende wilde dieren. Sinds eind vorige eeuw is 'nieuwe wildernis' in ontwikkeling in Nederland. Later komen er gebieden voor deze nieuwe natuur beschikbaar. Nieuwe natuur, waar de natuurlijke processen het beeld bepalen, maar waarmee feitelijk dus, als systeem, de oorspronkelijke 'oude' natuur van vóór de grote invloed van de mens, wordt bedoeld. Met die aantekening dat in de natuur het principe onweerlegbaar is, dat wat weg is voor altijd weg is. Oude oorspronkelijke natuur, die doorgaans door menselijk toedoen verdween en nog steeds verdwijnt, denk aan de oerbossen, zal, onveranderlijk, nooit meer terugkomen. Deze moderne stroming van 'nieuwe wildernis' beoogt wel het weer zoveel mogelijk laten terugkeren van de natuurlijk processen die ooit het oorspronkelijke maar verdwenen oerbos ..door evolutionaire processen creëerd(!.n.~li~.t, 'terug naar het verdwenen oerbos' ..is-dus .. een onhaalbaar romantisch ideaal.' En'1à
Mens en natuur. Bewerkte foto naar een orgineei gemaakt door Warande.
zijn we weer terug bij de meest toepass~lijk benaming: Nieuwe Wildernis. '.
,~
Als we in Nederland de wilde paarden en "." runderen zien grazen in de nieuwe wilder- ". nis, geven ze ons de vreugde van de herken..: ning. Dit beeld hebben we al vaker ~ .
".
aanvoert?
op televisie gezien. Het beheer van nieuwe wildernis in Nederland wordt afgestemd op deze dynamische beelden van een voortdurend veranderende natuur. De extensieve
"Door het karakter
landbouw rein thuis.
Ik zou wel willen
dat hioboeren
hun terreinen
beheren,
in plaats van als slechte weilanden
inferieur
productiebos.
idee dat de stedeling
of een te 'ruimen'
heeft, maar wildernis. vervreemding
veestapel
mede de kwaliteit
bestaan,
of zo u wilt, het geluksgevoel."
Want
en bloemen
in de huidige
omgang
met natuur
van 'Cartesiaans'
eeuwse filosofie
van Descartes:
machine).
en 'einddoelen'
natuur
meedenken
geval wordt den. Hierbij opnieuw scheppend,
de natuur
wildernis
(17' als
bijvoor-
in 'natuurdoe/-
in plaats
van met de
in processen.
de rol van mensen
cyclisch
kan voelen met het zelf proces
is het meest
'natuur'.
uitnodigend
land om deze verbinding
Nieuwe
Wat zijn de weerstanden die u hierbij tegenkomt? "Ambtenaren in Den Haag zien de landbouw
met de koeien op kruidenrijke
zitten
graslanden.
Maar zo is het niet meer en dat beeld zal, zo er hier of daar nog een rest van bestaat, nen." Wat zijn uw argumenten
N
E
UWE
w
L
0
E
R
N
N
U
M
M
hectare
natuur
erbij",
met
keuze: als straf een boete betalen of lid worden! Zo zijn Trudi en Willem tot op de huidige dag lid. Hoe zouden al die andere 'Ieden geworven
ria, beek- en riviersystemen, duinen en een grote natuurlijke Veluwe als groot onversne-
verdwij-
die u hierbij
of
Jaren geleden liepen Trudi en Willem met baby en peuter door het Zwanenwater. Ineens komt er een als marechaussee verklede natuurbeschermer op hen afstormen, Deze stelt de familie voor de
catief gezien vooral belangrijk is dat er bij elke stad een behoorlijke wildernis verrijst. Willem kijkt vooral naar de kwaliteit van de natuurwaarden en ziet meer in de verantwoordelijkheid van Nederland voor een behoorlijk beheer van de Waddenzee, estua-
graag als drager van het landschap,
alsof we nog in de 19' eeuwse landbouw
gaan
Dat is toch al gauw een
Ter afsluiting de affaire natuurmonumenten
een museumfunctie kan hebben en slechts met een klein percentage van het areaal natuur kan volstaan. Trudi vindt dat het edu-
in Neder-
aan te gaan."
als natuurgebied
maar voor de natuur juist zeer waardevol zijn. Volgens hem zou de helft van Europa op deze wijze wildernisnatuur kunnen zijn, waarbij Nederland met de Waddenzee, estuaria, rivieren en de Veluwe ook een aandeel wildernis natuur zou moeten leveren,
Nu blijkt dat Trudi en Willem (hij is weer aangeschoven) toch echte wildernis apostelen zijn. Ondanks hun passie voor historische tuinen en stinzenplanten vinden zij dat het historisch cultuurlandschap niet meer dan
In het laatste heel beschei-
vraag ik mij af of de mens zich
verbonden
Dat
van het menselijk
Ik zit hier bij u in een erg mooie tuin met allerhande exotische planten, omgeven door een heus landgoed. Deze cultuurnatuur boeit u kennelijk ook, hoe zou volgens u de pvcentuele verdeling van (natuurlijk) cultuurlandschap en wildernis moeten zijn?
zijn
denken
Dit uit zich
beeld nog steeds in het denken typen'
verbonden
met het proces natuur.
te plukken.
wij nog vervuld
voorspelbare
struinen,
en dat we ons mystiek
Natuurnu eens
zo redeneert hij resoluut. Overigens vinden beiden dat de landbouw ook in Nederland wenselijk blijft, zij het op een economisch en biologisch verantwoorde manier. Tien Ă twintig procent van ons land zouden echter echte en wilde natuur moeten zijn. Willem bekijkt het bovendien op Europees niveau en hamert er vooral op dat de bergen, rivieren en kusten landbouweconomisch minder,
Wat zou een logische volgende ontwikkeling zijn? "Dat de natuur onze nieuwe religie wordt
Staatsbosbeheer,
en de Landschappen,
paar honderdduizend
willen opheffen."
bepaald
om in te kunnen
geen
Ik zou onze vergaande
van de natuur
Wat is uw missie? natuur
monumenten
nodig
voelen
te bouwen
beheerorganisaties,
worden."
kunnen
hutten
als de grote natuur-
eindelijk
boterberg
"Bij elke stad heel veel
te behalen
uit het ideologische
realiteit
Dan nog wat vragen aan Trudi (Willem moet even weg) spontane
voor de natuur
de
Beschrijft u slechts een ontwikkeling of probeert u een ontwikkeling te versnellen ofte sturen? " Ik stuur nieuwe
begrazing van wilde paarden en runderen gedurende het hele jaar zorgen voor bloemrijke graslanden, ruigten van kruiden en struiken en spontaan groeiende wilgenbossen. Hierbij stelt Trudi dat de nieuwe wildernis een culturele uiting is van een stedelijke behoefte. Spontane natuur als tegenwicht aan onze stenen cultuur.
den wildernisgebied. "Op korte termijn", zo gaat Willem voort, "is er al een enorme winst
van de moderne
hoort deze op een industrieter-
Opnieuw
zijn?
lil
de inspirerende
Allier.
Foto: Ruuti Lardinois. R
2
9
2
3