Nieuwe Wildernis:
Het Avontuur
van de Natuur,
jaargang
I, winter
1995
2
Redactioneel Natuurbescherming
in Nieu
4
ro
r6
20
Column Woeste Gronden Onder fllosรถ1en.
22
25
Grote lezingendag Uitnodiging
30
om op
20
januari deze
Snipper Rubriek va
"s Foto op ffet'CJmslag Sneeuwstorm Op' de Veluwe. De achtergrondfoto natuurbosreservaat Amerongse Berg.
op deze bladzijde:
LANDINRICHTING OP DE· VELUWE:
DE OPLOSSING VOOR VERSNIPPERING VAN NATUUR
Tom Bade
Offensief natuurbeleid. Na een op behoud gerichte natuurbeschermingstraditie
van
zo'n negentig jaar is in Nederland meer en meer een stroming actief die zich kenmerkt door een op natuurontwikkeling gerichte benadering. In plaats van bescherming en behoud van nog resterende natuur, wordt daarbij sterk de nadruk gelegd op uitbreiding van het areaal aan natuurgebieden en het herstellen van natuurlijke processen.
tegen een uitbreiding van het natuurlijke areaal. Toch rijzen er vraagtekens bij het bekend worden van veel plannen voor 'nieuwe natuur' Want grote delen van de ecologische hoofdstructuur lijken niet te worden ingericht als echte natuurgebieden, maar te bestaan uit agrarische gronden die een extensiever agrarisch gebruik kennen.
Deze areaalvergroting moet veelal plaatsvinden door middel van et omzetten van overtollige landbouwgrond n in natuurgebieden. Op deze wijze kunnen bove dien reeds bestaande en vaak versnipperde en geïsoleerd geraakte natuurgebiedjes weer op elkaar worden aangesloten. Ook wordt gestreefd naar minder ingrijpen door mensen. De natuur moet weer op eigen benen staan. Dat betekent begrazen in plaats van maaien en plaggen en predatie in plaats van jacht.
Vergeten Een tweede probleem is dat, nu de natuurbescherming likkebaardend uitkijkt naar de over tollige agrarische gronden en veel boeren natuurbescherming als laatste strohalm voor het behoud van hun bedrijf willen aangrijpen, 's lands grootste potentiële natuurgebied op het droge in de vergetelheid raakt. Door zijn grootte heeft immers juist de Veluwe de beste potentie voor een grootschalig en zelfregulerend natuurgebied. Dat wil zeggen: een natuurgebied waar de mens niet of nauwelijks behoeft in te grijpen.
Het enthousiasme dat met deze ontwikkelingen gaat gepaard, komt goed tot uiting in de nieuwe terminologie. Begrippen als natuurontwikkeling, natuurbouw en zelfregulatie doen steeds meer opgang. Daarentegen verdwijnen termen als natuurbehoud en conservering steeds meer naar de achtergrond. Kortom, in plaats van 'redden wat er te redden valt' geldt als motto 'halen wat er te halen valt'. En dat is kennelijk heel wat. Want uit berekeningen van de overheid (Landbouw Economisch Instituut) blijkt dat zo'n 400.000 hectare landbouwgrond uit produktie zal (kunnen) worden genomen. Deze ontwikkeling wordt in de rug gesteund door de malaise in de agrarische sector. De daarbij vrijkomende gronden kunnen uitstekend worden aangewend voor het uitbreiden van de natuur in Nederland.
Voor de mensen die denken dat in ons overvolle land weinig ruimte is voor een dergelijk natuurgebied, kan worden gemeld dat de Veluwe het grootste aaneengesloten bosgebiec is in het Westeuropese laagland. Mede door d, enorme oppervlakte van het terrein, het Veluwemassief omvat zo'n 120.000 hectare, zijn de mogelijkheden voor natuurontwikkeling uitstekend. Zonder ingrijpen en zonder barrières is het gebied zelfs groot genoeg voor lang uit ons land verdwenen dieren als wolf, wisent, lynx, wilde kat en eland.
In het door het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij ontwikkelde concept van de ecologische hoofdstructuur is aangegeven welke gebieden precies voor natuurontwikkeling en -bescherming in aanmerking komen. Het idee is even simpel als uniek: op één kaart is precies aangegeven hoe een stelsel van op elkaar aansluitende natuurgebieden zou kunnen worden ontwikkeld.
Versni ppering Het is met name de versnippering van de Veluwe die de natuurontwikkeling in de weg staat. Bij deze versnippering moet een onderscheid worden gemaakt tussen de fysieke versnippering door wegen en rasters en de beheersversnippering die het gevolg is van uiteenlopende gebruiks- en beheersvorrnen.
Deze nieuwe strategie krijgt veel steun. Niemand in ons overvolle land verzet zich immers
NIEUWE
WILDERNIS
WINTER
I
9
9
5
2
6
Natuurlijk kennen wij de versnippering door snelwegen, lokale wegen, tankbanen en brandgangen. Als gevolg van de breedte van wegen, het gevaar om te worden platgereden en de verstoring die hiermee gaat gepaard, kunnen dieren niet in contact komen met hun soortgenoten aan de andere kant. Zij leven als het ware op een eiland. Maar verkeersstromen kunnen naar de randen worden verlegd en op strategische plaatsen kunnen wildviaducten en -tunnels verkeersslachtoffers verminderen en populaties met elkaar in 'contact brengen. Momenteel
Zo is vooral Natuurmonumenten voor begrazingsprojecten druk bezig bijvoorbeeld de Veluwezoom als een soort grootschalige corral in te richten; zij het met, zoals men dat zo mooi noemt, 'transparante' rasters.
storten, zandafgravingen, zweefvliegterrein en zelfs een strooi veld. En ten slotte wordt een aantal terreinen ook nog als natuurgebied beheerd.
Afknabbelen Beheersvernippering Maar er zijn ook minder bekende vormen van versnippering met minstens even ernstige effecten. Door uiteenlopende gebruiks- beheersvormen is de Veluwe feitelijk een lappendeken van campings, houtakkers, crossterreinen, militaire oefenterreinen en dergelijke. Al deze verschillende gebruiksvormen
Een ander knelpunt dat nauw samenhangt met de versnippering van de Veluwe en dat het herstel van de Veluwe tot ĂŠĂŠn groot natuurgebied belemmert, is het ruimtelijk beleid van met name de Veluwse gemeenten. Nog steeds knabbelen de gemeenten systematisch - vooral langs de randen - gronden af van het gebied. Zo zijn in Velp de laatste twee jaar zelfs nog bungalows gebouwd in het Nationaal Park Veluwezoom. Begrijpelijk, de woningnood onder de hoogstbetaalden is schrijnend. In Arnhem is onlangs voor een parkeerplaats bij de plaatselijke dierentuin een paar hectare bos opgeofferd. Het bezoek aan het dierenpark was sterk gestegen door een in een enorm warenhuis nagebootst tropisch regenwoud. Een groene jungle speciaal aangelegd om de - uiteraard met de auto aangekomen - bezoeker te wijzen op het belang van het behoud van het tropisch regenwoud. Maar voor deze expo tot behoud van onze, uiteraard ver weg gelegen, groene longen wordt wel een paar hectare inheems bos naar zijn grootje geholpen. Leg dat de armlastige Braziliaanse boeren maar eens uit, die uit puur lijfsbehoud een paar hectare bos vernietigen om voedsel te verbouwen.
is reeds een tweetal wildviaducten in gebruik en de positieve gevolgen voor de uitwisseling van dieren zijn al merkbaar. Maar er moeten er eigenlijk nog tientallen worden aangelegd. Om de fysieke versnippering te verminderen dient bovendien een aantal wegen dat de Veluwe doorkruist, te worden afgesloten voor gemotoriseerd verkeer. Ook het aanbrengen van rasters vormt een groot probleem. Veel eigenaren zetten een hek rond hun terrein, zoals De Hoge Veluwe. Vervelend is dat niet alleen de mensen er niet meer in kunnen, maar dat ook dat dieren worden buitengesloten, dan wel binnengehouden. Helaas moet worden geconstateerd dat vaak juist natuurbeschermingsorganisaties zich schuldig maken aan het plaatsen van rasters.
NIEUWE
WILDERNIS
worden veroorzaakt door verschillende eigenaren (en dat zijn er honderden) die allemaal weer verschillende doelen hebben met hun bezit en het dus op verschillende manieren beheren. Dit verschijnsel wordt wel beheersversnippering genoemd. Het grootste deel van de Veluwe is in gebruik voor de houtproduktie. Deze terreinen zijn netjes ingedeeld in vakken waar opstanden van lariks, douglas en grove den op de motorzaag staan te wachten. Het aantal campings op de Veluwe loopt tot boven de tweehonderd. Een aantal daarvan ligt bovendien op een kwetsbare plaatsen. Ongeveer 20.000 hectare is in gebruik als militair oefenterrein. Daarnaast zijn er nog een aantal minder voorkomende gebruiksvormen, zoals crossterreinen, vuil-
WIN
TER
De gemeente Arnhem, die zo graag koketteert met haar groene imago, heeft een dubieuze reputatie als het gaat om het telkenmale afknabbelen van delen van de Veluwe. Een mooi voorbeeld is de zojuist gesloten overeenkomst tussen de gemeente en de horeca-onderneming van Van der Valk. Gronden nabij de Waterberg zijn namelijk aan het concern toegezegd, dat waarschijnlijk met genoegen bedrijfsuitbreidingen in voormalig natuurgebied wil realiseren. De horeca-onderneming staat daarentegen in ruil gronden af in het natuurpark in aanleg de Meijnerswijk. Oude Veluwse gronden dus vergooien teneinde de natuur in de uiterwaarden te kunnen ontwikkelen. Niets illustreert de fixatie op de nieuwe natuurgebieden en het verkwanselen van de bestaande beter dan dit beleid. Naar schatting verdwijnt per tien jaar zo'n dui-
I
9
9
5
2
7
zend hectare Veluws bos. Weliswaar niet het tempo waarin het tropisch regenwoud verdwijnt, maar voldoende om aan te geven dat ook bij de Veluwse gemeenten nog het nodige missiewerk kan worden verricht. Gelukkig is door de Raad van State aan de gemeente Rheden recentelijk een duidelijk signaal afgegeven dat afsnoepen niet meer is toegestaan. De bouw van een groot conferentiecentrum langs de rand van de Veluwe werd in niet mis te verstane bewoordingen afgewezen. Hopelijk kan dit worden gezien als het begin van een nieuwe trend.
Huidig beleid Het grootste obstakel naar een aaneengesloten Veluws natuurgebied vormen dus de eigendoms- en beheersversnippering. In een fatsoenlijk land waar natuurbescherming hoog in het vaandel staat (bijvoorbeeld Kenia of Tanzania, of een aantal Zuideuropese landen als Italië en Spanje) zou een vergelijkbaar gebied allang zijn uitgeroepen tot nationaal park en daar zouden de eigendoms- en beheersversnippering kordaat zijn aangepakt. Zo hoort dat ook vinden wij Nederlanders en wij manen het buitenland dan ook over te gaan tot een slagvaardig natuurbeschermingsbeleid. In ons eigen kikkerlandje blijkt dat echter onmogelijk. Sinds in 1975 werd besloten dat moest worden overgegaan tot het instellen van een twintigtal nationale parken en er zijn - let op - al wel zes nationale parken ingesteld (De Hoge Veluwe en Veluwezoom heten wel nationaal park, maar hebben niet die status). Het betreft De Grote Peel. De Biesbosch, Schiermonnikoog, Het DwingeIerveld, De Weerribben en De Meinweg. Opvallend is natuurlijk allereerst dat de Veluwe op dit lijstje niet voorkomt. De Veluwe werd aangewezen tot nationaal landschap. Maar dat is een vorm van gebiedsaanwijzing die, met name op rijksniveau, na de eerste confrontaties met woedende boeren, reeds snel is verlaten. Misschien dan dat een aanwijzing als nationaal park soelaas biedt? Dat is echter even onwaarschijnlijk. Opvallend aan de lijst met nationale parken is vooral dat na bijna twintig jaar vergaderen nog geen handvol parken is ingesteld. Oorzaak van deze vertraging is nu juist de eigendomsversnippering van de vele terreinen en de onmogelijkheid deze met het huidige instrumentarium aan te pakken. Met vaak tientallen eigenaren en belanghebbenden . is op vrijblijvende basis nauwelijks mogelijk om tot overeenstemming te komen. Dat leidt
dan tot de vreemde situatie dat de gebieden die de bescherming het meest nodig hebben - met name omdat zij sterk te leiden hebben van de eigendoms- en beheersversnippering, - niet worden aangewezen als nationaal park of reservaat, juist als gevolg van deze versnippering. De huidige als nationaal park aangewezen gebieden hebben daarentegen deze bescherming veelal niet eens nodig. Zij waren reeds in handen van één of een beperkt aantal eigenaren en boden dus al goede mogelijkheden tot natuurbescherming en -ontwikkeling. Van De Peel wordt zelfs beweerd dat de aanwijzing als nationaal park contra-produktief heeft gewerkt.
Landinrich ting Om naast de versnippering van de Veluwe ook een aantal andere problemen, zoals de verlaging van de grondwaterstand, het hoofd te kunnen bieden, lijkt een ruilverkaveling een prima instrument om de problemen op te lossen. Een ruilverkaveling (tegenwoordig landinrichting geheten) is een zeer effectief instrument gebleken tegen versnippering. Weliswaar in agrarische gebieden, maar dat neemt niet weg dat het instrument ook kan worden gebruikt voor het herstel van natuurgebieden. Het beste instrument binnen landinrichting lijkt een zogenaamde herinrichting. Groot voordeel is dat naast grondeigenaren ook andere belanghebbenden een landinrichting kunnen aanvragen. Natuurbeschermingsorganisaties zouden dus de handen ineen kunnen slaan en gezamenlijk zo'n actie op touw kunnen zetten. De mogelijkheden van een herinrichting zijn ongekend, zeker voor natuurbeschermingsbegrippen. Op basis van een integraal plan zou en groot aantal werken kunnen worden uitgevoerd. Bijvoorbeeld de aanleg van eerder genoemde cerviducten zou binnen dit kader kunnen plaatsvinden. Met een integraal plan kunnen de twee reeds voorkomende wildviaducten worden uitgebreid. Immers, een groot aantal wegen doorsnijdt het gebied zoals de Aso, AI2, Al, A28 en de spoorlijn ApeldoornAmersfoort. Meerdere cerviducten per snelweg zouden de bewegingsvrijheid van het wild een stuk doen toenemen. Cerviducten kunnen wat dat betreft in de dubbele zin van het woord als ecologische infrastructuur worden beschouwd. Wegen en zandpaden kunnen voor het verkeer worden afgesloten. De gemeente Rheden heeft reeds het voortouw genomen door de wegen
op de Pos bank in toekomst te gaan afsluiten. De achterliggende gedachte was dat uitgebreid gemotoriseerd recreatief verkeer strijdig is met de doelstelling de Veluwe als een natuurgebied te behouden dan wel te ontwikkelen. Tevens kan een begin worden gemaakt met het verwijderen van rasters, met uitzondering langs de randen en de drukke verkeerswegen. Ook kunnen de her en der verspreid liggende zomerhuisje en campings worden verplaatst of landschappelijk beter worden ingepast. En natuurlijk kunnen militaire oefenterreinen worden ontmanteld. Het is immers beter deze te verplaatsen naar de uit de produktie te nemen agrarische akkerbouwgronden in het noorden van het land. Ten slotte zouden gronden moeten worden geruild om de versnippering te verminderen, waarbij op grote schaal gronden kunnen worden overgedragen aan natuurbeschermingsorganisaties. Het behoort bij zo'n herinrichting zelfs tot de mogelijkheden om gronden van eigenaren die
NIEUW
reld Natuur Fonds en de Stichting Ark ontwikkelde plannen voor de Gelderse Poort. Dat betekent dat uiteraard ook deze randen bij een herinrichting zouden moeten worden betrokken. Groot voordeel van deze randen is dat de gronden hier vruchtbaarder zijn, waardoor ,zicht hier een enorme biomassa kan ontwikkelen in de vorm van een weelderige plantengroei. Niet alleen ontstaat op deze manier de mogelijkheid om nieuwe voor diersoorten als eland en wisent een leefgebied te creĂŤren, maar door de grotere hoeveelheden wild die deze gebieden kunnen 'dragen' bestaat ook de mogelijkheid om en gezonder populatie grote predatoren als wolf, lynxen oehoe. Ten slotte lijkt het betrekken van de randen van de Veluwe bij een eventuele herinrichting een gerechtvaardigde compensatie voor reeds genoemde afknabbeling die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden.
BELEIDSINSTRUMENT
I
staande natuurgebieden, maar belangrijker
aangekondigd ter verwerving van
nog ten behoeve van herstel of verbetering
(landbouw)gronden voor uitbreiding van
van ecologische verbindingen. De nota
natuurgebieden, genaamd 'herinrichting met
kondigt voor de toekomst ook een kortings-
een bijzondere doelstelling' (HBO). Deze
regeling aan bij herinrichting.
nde Nota Landinrichting in de jaren
negentig is een nieuwbeleidsinstrument
projecten kunnen worden toegevoegd aan be-
nieuwe vorm van landinrichting is bedoeld als instrument voor verwerving van gronden
litteratuur
ten behoeve van natuurontwikkelingsprojec-
Anoniem, (1993): Landinrichting in de jaren
ten. Veelal zullen dit landbouwgronden zijn
negentig, Regeringsbeslissing, SOU Uitgeve-
die in het kader van' landinrichtingsprojecten
rij, Den Haag.
(ruilverkavelingen) of natuurontwikkelings-
niet mee willen werken te onteigenen. Dat is iets dat binnen het huidige natuurbescherrningsbeleid absoluut onmogelijk is, maar waar dringend behoefte aan is, wil Nederland als 'gidsland' nog geloofwaardig blijven.
Randen De randen van de Veluwe zouden ook bij een dergelijke herinrichting moeten worden betrokken. Hierbij zou bijvoorbeeld aansluiting kunnen worden gezocht bij het door Natuurmonumenten geĂŻnitieerde project voor het Beekbergerwoud. Ook zouden verbindingen kunnen worden gelegd met de door het We-
Niets doen De landinrichting zal uiteindelijk moeten leiden tot een groot aaneengesloten natuurgebied. Een dergelijk natuurgebied vraagt uiteraard om een heel bijzonder 'beheer'. Eigenlijk een aanpak zoals die in Nederland nog niet eerder is gehanteerd. Deze speciale aanpak bestaat uit niets doen. Niet meer kappen, niet meer maaien, geen beekjes meer schonen, niet meer jagen, Maar wel veel wandelen, genieten, vogels kijken, wilde zoogdieren bekijken en mooie plekjes ontdekken. En dat allemaal in eigen land. Op de Veluwe natuurlijk.
11I