The Story of Tbilisi

ambavi Tbilisze THE STORY OF

TBILISI

სარჩევი

contents

4 თეა ქართველიშვილი - თბილისი (ისტორიული მიმოხილვა)

Tea Kartvelishvili – Tbilisi (Historical review)

14 მანანა მენაბდე - თბილისის დროით

Manana Menabde - Tbilisi time

36 ბესო ხვედელიძე - ცამეტი ხიდის ქალაქი

66 თეკლე ქველაძე - სახლებიდან სასახლეებამდე

Tekle Kveladze - From Houses to Palaces

76 დათო ტურაშვილი - იყო ასეთი ქალაქი

Dato Turashvili -There used to be a city…

86 თამაზ ტყემალაძე - ამბავი პუშკინის ტფილისური იუბილესი და ორთაჭალის ბაღებში ლხინისა

Beso Khvedelidze - The City of Thirteen Bridges

42

Tamaz Tkemaladze - Story of Pushkin's birthday fest in Tbilisi and routes in Ortachala gardens

90

აკა მორჩილაძე - მოჯანყე სემინარია

გიორგი კეკელიძე - ჩემი მულტიკულტურული

Aka Morchiladze - A Rebel Seminary

Giorgi Kekelidze - My multicultural city

48 გაგა ლომიძე - თბილისური/ტფილისური ავანგარდი მსოფლიო კულტურის რუკაზე

Gaga Lomidze -Tbilisi/Tfilisi avantgarde on the world culture map

54 გიორგი კაკაბაძე - „ელდორადო“ - სამოთხის მხარე მტკვრის პირას

George Kakakbadze - "Eldorado" - heavenly land on Mtkvari shore

60 მარიამ წიკლაური - წიგნებისა და მკითხველების ისტორიები ძველ თბილისში

Mariam Tsiklauri- What people of Tbilisi read in old days

ქალაქი

92 მარიამ პატატიშვილი - შენი გზა ხელოვნებამდე

Mariam patatishvili - Your way to Art

98 ჩემი თბილისი

my tbilisi

101 გამონათქვამები თბილისზე

sayings about tbilisi

3 ალმანახზე მუშაობდნენ

Editorial staff behind the Anthology იდეის ავტორი კატო ჯავახიშვილი ORIGINAL CONCEPT BY Kato Javakhishviliv რედაქტორი კატო ჯავახიშვილი EDITOR Kato Javakhishvili კოორდინატორი ნინო სადღობელაშვილი COORDINATOR Nino sadgobelashvili დიზაინერ-დამკაბადონებელი ნინკა ფერაძე LAYOUT DESIGNER

რედაქტორის კომენტარი საბედისწერო ქალაქები ხომ არსებობენ, მარტო თავიანთ კი არა, შენს ბედისწერასაც რომ განსაზღვრავენ და დგახარ მერე, ამ ქალაქის ჯერაც დაუბადებელ ქუჩებში და მიდის ეს ცხოვრება, ხან უხმაურო, მდორე, ზანტი მტკვარივით მიედინება, ხან თბილისური ბაზარივით ყაყანებს და ხანაც, უბრალოდ, ერთი ძველი ქუჩის პატარა, ნახევრადშემორჩენილ რელიეფზე ბაცდება. ქალაქი კი კვლავ დგას, შენი და ათასი შენნაირის ბედისწერა რომ იტვირთა. აი, თბილისი, მეთევზეების დამძიმებულ ანკესებს რომ ამოჰყვა და ქუჩებში ჯერაც სისხლშეუმშრალ გუბეებზე მზეებს ხატავს. აი, თბილისი, ქალაქი, რომელიც ხან დამნაშავე ბავშვივით დატუქსული დგას და ხანაც სადღაც, რომელიღაც მოსახვევში უჩინარდება. აი, ამბავი თბილისზე, ის, რაც არასდროს დასრულდება, რადგან თუ ერთხელ მოახერხე და შემთხვევით ამ ქალაქს გადაეყარე, შენი ბედისწერა იცვლება.

Ninka Peradze მთარგმნელები: ნინი ბარძიმაშვილი ნათია ლურსმანაშვილი ქეთევან ყანჩაშვილი.

TRANSLATORS: Nino Mainguy-Bardzimashvili Natia lursmanashvili Ketevan Kanchashvili

პროექტი განხორციელდა ქალაქ თბილისის მერიის მხარდაჭერით THE PROJECT IS SUPPORTED BY TBILISI CITY HALL

Editor's Comment Fatal cities exist, the sort of fatal that decide not only their fate but yours too and then you find yourself standing in the notyet-born streets of that city and watch the life passing by - sometimes silent, peaceful and slow like Kura River, sometimes hubbubbing like market in Tbilisi and sometimes fading in the hazy outlines of a small, old street.

But the city stands solid, carrying your and thousands of others fates on its shoulders.

This is Tbilisi - caught in the fishermen's rods and drawing a Sun in each blood red puddle on its way.

This is Tbilisi - sometimes snubbed like a guilty child and sometimes disappearing behind some corner.

And this is a story of Tbilisi that will never end because if your paths ever cross even once, your fate will be changed forever.

TBILISI თბილისი

4 Tbilisi (istoriuli mimoxilva) Tbilisi (Historical review) თბილისი, მსოფლიო ქალაქებს შორის გამო­ რჩეულია თავისი სიძველით. გაქალაქე­ბამდე ათასწლეულებით ადრე უკვე ცხოვრობდა მის ტერიტორიაზე მოსახლეობა. არქეოლოგები უძველეს არტეფაქტებს ქრისტეს შობამდე V-IV ათასწლეულით ათარიღებენ და ნამო­ სახლარებს ნეოლით-ადრებრინჯაოს ხანას უკავშირებენ. ამ სამოსახლოების გაერთიანების შედეგად წარმოიქმნა ციხე-სიმაგრე თბილისი, რომელიც ჯერ ქალაქად, მოგვიანებით კი დედაქალაქად იქცა.    თბილისის სახელი აქაური თბილი (ძველ ქართულში ტფილი) გოგირდოვანი წყლები­ დან უნდა მომდინარეობდეს. ლეგენდა მოგვი­ თხრობს, რომ სანადიროდ წასულ მეფე ვახტანგ გორგასალს თავისი შევარდენი ხოხბი­სთვის დაუდევნებია, ორივენი წყალში ჩაცვენილან და მხლებლებს დაფუფქულები ამოუყვანიათ. მეორე ვერსიის თანახმად კი, მეფეს შველი დაუჭრია, რომელიც წყალთან მისულა, ჭრილობა მოუბანია და განკურნებული გაქცეულა. მეფე ვახტანგი დაინტერესებულა თბილი წყაროებით და იქ ქალაქის გაშენება უბრძანებია. თბილისის სახელს მეცნიერთა ნაწილი ბიბლიაში მოხსენიებულ თობელ-თუბალთა ტომს უკავშირებს. ქართულ საისტორიო წყაროებში მას „ ტფილი­ სი” ეწოდება. ბიზანტიელები „ტიფილისს” ეძახდნენ, არაბულ - სპარსულ - თურქული ფო­­რმაა „თიფლი­სი”, ამასვე იმეორებს ევრო­ პულ ენებში დამკვიდრებული „ტიფლისი”. მეგრელები და სვანები თბილისს „ქართს” უწოდებენ. ქართი თავდაპირველად ერქვა ძველი დედაქალაქის - მცხეთის დედაციხეს. თბილისის გადედაქალაქების შემდეგ ეს სახელწოდება უკვე მასზე გადმოიტანეს.

TBILISI თბილისი

Tbilisi is one of the oldest cities in the world.

Thousands of years before it became a city, its territory was already populated. Archaeologists date the oldest artefacts from V-IV centuries BC and identify the settlement remains as those from neolithic-bronze ages. Tbilisi citadel was the result of the merging of those settlements that first became a city and later a capital.    The name Tbilisi derives from hot (Tfili in old Georgian) sulphur springs of the area. Legend says that during hunting, king Vakhtang I Gorgasali chased a pheasant with a hawk, both of them fell in the water and when the retinues took the birds, they were both boiled. According to another version of the legend, the king wounded a fawn which went into the spring and when it came out of the water, the wound was healed. King Vakhtang took interest in those hot springs and ordered to build a city around them.

Some scholars try to find connections between the name of Tbilisi and the biblical tribes Tabals/Tubals.

In Georgian historical sources, the city is called Tfilisi. Byzantines called it Tifilis and the Arabic­ -Persian-Turkish version is Tiflis which is also used in European languages. Megrelians and Svanetians call Tbilisi "Karti" that was the original name of the old capital-citadel Mtskheta. After the capital was moved to Tbilisi, they transferred the name to the new capital.    "And as Mtskheta receded, Tbilisi expanded, Armazi dwindled and Kala flourished." (Conversion of Kartli (chronicle)) In IV century Tbilisi was a citadel. In 60s Kartli was under Persian influence and was ruled by

5    „მცხეთაი ათხელდებოდა და ტფილისი ეშე­ ნებოდა, არმაზნი შემცირდებოდეს და კალაი განდიდნებოდა“ („მოქცევაი ქართლისაი“). თბილისი IV საუკუნეში ციხე-სიმაგრეს წარმო­ადგე­ნს. იმავე საუკუნის 60-იან წლებში ქართლზე გავლენას ამყარებენ ირანელები და აქ სვამენ თავის მოხელე პიტიახშს. ჩანს, ირანელებსაც სწორად შეუფასებიათ თბილისის სტრატეგიული მნიშ­ვნე­­­­­ლობა. მეფე ვახტანგ გორგასლის მიერ მცხეთიდან თბილისში სატახტო ქალაქის გადმოტანას თავისი საფუძვლები ჰქონდა: მეფე უცხოელ დამპყრობლებთან შეურიგებელი მებრძოლი იყო. მან პერმანენტული ომები აწარმოა

their regal official, viceroy. It appears that Persia had forethought strategical importance of Tbilisi.

King Vakhtang Gorgasali had reasons to move the capital from Mtskheta to Tbilisi: he was an unappeasable fighter against foreign enemies. He led perpetual wars against Persia and, obviously, he had to attack the main base of Sassanid Empire in Kartli. Occupying and reclaiming Tbilisi was essential in the fight against Persia. King Vakhtang joined Hereti with Kartl-Kakheti. Road coming from Hereti was going through Tbilisi which was surrounded by mountains and easy to defend from enemies. Furthermore, the riverbanks in Tbilisi were quite close to each other, which was very convenient for building bridges. Some argue that the king decided to move the capital to Tbilisi in order to

TBILISI თბილისი

6 ირანელთა წინააღმდეგ და ბუნებრივია, იგი შეუტევდა სასა­ნიანთა ძირითად დასაყრდენს ქართლში. თბილისის დაკავებას და ათვისებას არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა ირანელთა წინააღმდეგ ბრძოლაში. მეფე ვახტანგმა, ქართლ­კახეთს შემოუერთა ჰერე­­­თი, საი­დანაც მომავალი გზა სწორედ თბ­ი­­ლის­ზე გადიოდა. თბილისი მთებით შემოსაზღვრული ქვაბული და მტრისგან ადვილად დასაცავი იყო. ამასთან, აქ მდინარე მტკვრის ნაპირები საკმაოდ უახლოვდებიან ერთმანეთს და ხიდების აგება მარტივი იყო. არის მოსაზრება, რომ მცხეთიდან თბილისში დედაქალაქის გადმოტანა მეფემ ქრისტეს კვართის დაცვის მიზნით გააკეთა, ვინაიდან დედაქალაქი ყოველთვის მტრების სამიზნეს წარმოადგენდა. ვახტანგ გორგასალმა თბილისი აღადგინა და განვითარებულ ქალაქად აქცია, თუმცა სატახტო ქალაქის გადმოტანა ვერ მოასწრო. მეფის სურვილი მისმა შვილმა, დაჩიმ განახორციელა: „განასრულა ზღუდენი ტფილისისანი და ... შექმნა იგი სახლად სამეუფოდ”. V-VI საუკუნეების მიჯნაზე თბილისი უკვე დედაქალაქს წარმოადგენდა. „არსად არ დაღვრილა იმდენი სისხლი, არსად არ ყოფილა იმდენი ნგრევა და ხანძარი, რამდენიც მტკვარზე ნაგებ ამ დიდებული ქალაქის გულში... ხშირად დამსგავსებია მტკვარი სისხლის მდინარეს, ნაპირებზე რომ გადადიოდა. ქრისტიანთა ტაძრები და ძველი სასახლეები თუ მაჰმადიანთა მეჩეთები ხშირად ერთნაირად იფარებოდა მტვრითა და ფერფლით, მაგრამ ყოველთვის ახლად აშენებდა და ამშვენებდა ეს საოცარი ხალხი თავის შედევრებს”. (რობერტ ბლაიხშტაინერი (1891-1954), ავსტრიელი ქართველოლოგი, ენათმეცნიერი, ეთნოლოგი).

თბილისი საქართველოს დედაქალაქს და კავკასიის ცენტრს წარმოადგენდა. ვისაც კავკასიაში სურდა გაბატონება, ბუნებრივია, თბილისის ხელში ჩაგდებასაც ცდილობდა. თითქმის არ ყოფილა საუკუნე, რომ ათასი რჯულის დამპყრობელს მასზე იერიში არ მიეტანა.

TBILISI თბილისი

better protect The Holy Robe of Jesus as the capital was always the main target for enemies. Vakhtang Gorgasali restored and developed Tbilisi but he did not manage to actually move the capital there in his days. The King's wish was fulfilled by his son Dachi who "completed the walls of Tiflisi and made it the house of the Crown." In V-VI centuries Tbilisi was already capital of the kingdom.    " Nowhere else has been spilt so much blood, no other place has experienced so much destruction and fire as this wonderful city, built on river Mtkvari... Many times has Mtkvari turned into the river of blood, overflowing the towpath. Christian churches, old palaces and Muslim mosques have been often covered in dust and ashes, but this marvellous nation always rebuilt and restored their masterpieces. (Robert Bleichsteiner (18911954) Austrian Scholar of Kartvelian Studies, linguist, ethnologist) "

Tbilisi was the capital of Georgia and the centre of Caucasus. Anyone who would have wanted to rule Caucasus would, therefore, want to take possession of Tbilisi too. Not a century had passed without invasions from the conquerors of all kinds.

Three decades after Tbilisi became the capital, Persians invaded the city and left their Marzban as a ruler.

In 627 The Byzantine Emperor, Heraclius, tried to capture the city with the help of Khazars but they failed. They used different methods to succeed they dammed up river Kura to let the water hit the city walls and attacked it with catapults, but did not manage to break the city. One year later, Khazars came back and surrounded "the delightful trading city of Tbilisi". They severely ravaged the city and showed no mercy to its population. "And when the weepings and laments faded and not a soul stayed alive, only then they realised that their swords were drunk with blood."

7 თბილისში დედაქალაქის გადმოტანიდან უკვე 3 ათეული წლის შემდეგ სპარსელები დაეპატრონენ ქალაქს და იქ თავიანთი მოხელე, მარზპანი დასვეს.

627 წელს თბილისის აღება სცადა ბიზანტიის იმპერატორმა ჰერაკლემ ხაზარებთან ერ­თ­ ად, თუმცა ვერ შეძლო: ხან მტკვარი დააგუბეს და ქალაქის კედლებს მიუშვეს, ხან ლოდები დაუშინეს ციხეს, მაინც ვერ აიღეს. ერთი წლის შემდეგ ხაზარებმა ხელახლა გაილაშქრეს და გარს შემოერტყნენ „ნებიერსა და მოვაჭრე ქალაქ თბილისს”. ქალაქი ააოხრეს და საშინელი სისასტიკით გაუსწორდნენ მოსახლეობას. „როდესაც შეწყდა ხმა ტირილისა და ვაებისა და აღარვინ დარჩა ცოცხალი, მაშინ მიხვდნენ, რომ დაძღნენ მათი მახვილები”.

654 წელს თბილისი არაბებმა დაიკავეს, VIII საუკუნეში კი იქ ამირა დასვეს. მოგვიანებ­ ით დაარსდა თბილისის საამირო. ყველაზე ხანგრძლივად სწორედ არაბები ბატონობ­ დნენ ქალაქში. არაბობის გადა­ვარდნის შემდეგ თბილისს მაჰმადიან უხუცესთა საბჭო განაგებდა. მცირე

In 654 Tbilisi was occupied by Arabs. In VIII century an Emir was appointed for a ruler and later the city was turned into the Emirate of Tbilisi. Arabs stayed in Georgia longer than any other enemies. After the Arab rule ended, Tbilisi was managed by the Council of Muslim Aldermen. For a short period, it was taken by Seljuks. The kings of united Georgian kingdom were trying in vain to rejoin Tbilisi.

Only David the Builder could successfully reclaim Tbilisi. After 400 years under Muslim rule, Tbilisi was free again and in 1122 the royal throne returned to Tbilisi. And so "The Georgian Golden Age" began. Though the "renaissance" only lasted for one century and the glory of the capital of close East's strongest country ended when, in 1226, the Khwarazm Shah Jalal Ad-Din invaded Georgia. He showed unknown brutality toward the population.

According to the chronicler, "thus furiously they started slaughtering that as they tore away infants from their mother's breast and dashed them against stones in front of their eyes, brain splashed from their broken skulls and eyes fell out and

TBILISI თბილისი

8 ხნით ქალაქი თურქ-სელჩუკებმაც დაიკავეს. ერთიანი საქართველოს მეფეები თბილისის შემოერთებას უშედეგოდ ცდილობდნენ. თბილისის დაბრუნება შეძლო დავით აღმა­ შენებელმა, მაჰმადიანთა 400 - წლიანი ბა­ტო­ნობის შემდეგ ქალაქი კვლავ გათა­ ვისუფლდა და 1122 წ. თბილისში ისევ გადმოვიდა სამეფო ტახტი. საქართველოს ისტორიაში დადგა „ოქროს ხანა”, თუმცა აღორძინება მხოლოდ ერთ საუკუნეს გა­ გრძელ­­და და მახლობელი აღმოსავლეთის უძლიერესი სახელმწიფოს დედაქალაქის ბრწყინვალება, 1226 წელს, ხვარაზმელთა შაჰის, ჯალალ ად-დინის გამანადგურებელ ლაშქრობას შეეწირა. მან არნახული სიმხე­ ცე გამოიჩინა მოსახლეობის მიმართ. ჟამთა­ აღმწერლის ცნობით, „ესოდენ მძვინვარედ იწყეს მოსვრად, ვითარცა ჩვილნიცა ძუძუ­ თაგან დედისათა აღიტაცნიან და წინაშე დედისა

then they'd kill the mothers." Georgians were ordered to insult icons that were brought out of Sioni church. 100000 Georgians were killed because they chose death over blasphemy. Jalal Ad-Din completely cleaned out this wealthy city.

A decade later Mongols approached the city. To avoid the enemy settling there, the king ordered guards to burn Tbilisi, but the Mongol Rule still lasted for one hundred years.

In the end of XIV century, Tbilisi became a target for Timur Lang. He brought a fatal damage to Georgia and its capital, the country did not recover strength to raise again.

Qara Qoyunlu and Ak Qoyunlu Turkomans that originated from the ruins of Timur Lang's empire overran Georgia like a death wave. In 1440 Tbilisi was invaded by Qara Qoyunlu leader Jehan-Shah who completely destroyed all the churches and burned the city to ashes. This was followed by Ak Koyunlu onslaughts. In 1474-1475 Tbilisi suffered Black Death and a great many people died from it.

The unity of the Georgian Kingdom was shattered in

TBILISI თბილისი

9 ქვაზედა დაანარცხიან, და რომელსამე თუალ­ ნი წარსცვივდიან და რომელსამე ტვინი დაეთხიოს, და უკანის დედანი მოიკვლოდიან”. სასტიკმა დამპყრობელმა, თბილისელებს სიონ­ის ტაძრიდან გამობრძანებული ხატებ­ ის შეურაცხყოფა უბრძა­­ნა, რასაც 100 000 ქართველი შეეწირა. ჯალალ ად-დინმა პირწმინდად გაძარცვა უმდიდრესი ქალაქი. ათეული წელი გავიდა და ქალაქს მონღო­ ლები მოადგნენ. ფეხი რომ ვერ მოეკიდებინათ, მეფის ბრძანებით თავად მცველებმა გადაწვეს თბილისი. მონღოლთა ბატონობა ასი წელი გაგრძელდა.

XIV საუკუნის ბოლოს თბილისი თემურ­ ლენგის სამიზნე გახდა. მან საქართველოსა და მისი დედაქალაქის ძლიერება ხერხემალში გადატეხა, ქვეყანამ ვეღარ შეძლო ფეხზე წამოდგომა. თემურ-ლენგის იმპერიის ნანგრევებზე აღმო­ ცენებულმა „ შავბატკნიანთა” და თეთრბატკნიან­ თა გაერთიანებებმაც ტალღასავით გადაუარეს თბილისს. 1440 წელს შავბატკნიანთა მეთაურმა ჯეჰან-შაჰმა

the end of XV century. Tbilisi became the capital of the kingdom of Kartli. From XVI century the city was continuously invaded and finally occupied by Persians. Luarsab I and Simon I led implacable fights against them. Tbilisi was under Persian influence during whole XVII century. However, twice, in 1578 and 1723 Tbilisi was taken by Ottomans. The onslaught of Agha Mohammad Khan was fatal for Tbilisi (1795). He turned the city into ruins, slaughtered big part of the population and took the others as slaves.

From XIX century Georgia becomes a part of Russian Empire and Tbilisi is the centre of Georgian Province. From 1845 Tbilisi is the residence of Russian vicegerent. After Russian revolution in 1917, Transcaucasian government moves to Tbilisi.

From April 1918 Tbilisi becomes the capital of Transcaucasia and later after Georgia regained independence, it becomes the capital of Georgia again. In February 1921 severe fights for Tbilisi take place between Georgia and Soviet Russia that

TBILISI თბილისი

10 აიღო, ძირფესვიანად დაანგრია ყველა ეკლესია და ქალაქს ცეცხლი წაუკიდა. შემდეგ „თეთრბატკნიანთა” ბელადებმა დალაშ­ქრეს. იგი 1474-1475 წწ. თბილისში შავი ჭირი გავრცელდა და მოსახლეობის დიდი ნაწილი იმსხვერპლა.

XV საუკუნის მიწურულს საქართველოს ერთიანი სამეფო დაიშალა. თბილისი ქართლის სამეფოს დედაქალაქად იქცა. XVI საუკუნიდან ქალაქს, ძირითადად, სპარსელები ლაშქრავენ და ეუფლებიან. მათ წინააღმდეგ შეურიგებელი ბრძოლები აწარმოეს ლუარსაბ I-მა და სიმონ I-მა. XVII საუკუნის მანძილზე თბილისი ფაქტობრივად ირანელების ხელშია. მისი აღება ოსმალებმა მხოლოდ ორჯერ შეძლეს: თბილისისთვის გამანადგურებელი იყო სპარ­ სელ­თა შაჰის აღა­მაჰმად-ხანის შემოსევა (1795). მან მიწასთან გაასწორა ქალაქი. მოსახლეობის დიდი ნაწილი დახოცა, ნაწილი კი ტყვედ წაიყვანა.

XIX საუკუნიდან აქ უკვე რუსული მმართველობა მყარდება და თბილისი საქართველოს გუბერნიის ცენტრია. 1845 წლიდან თბილისი კავკასიაში რუსეთის მეფისნაცვლის რეზი­ დენციას წარმოადგენს. რუსეთის 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ კი აქ ამიერკავკასიის დროებითი მთავრობა ზის.

1918 წლის აპრილიდან თბილისი ჯერ ამიერ­ კავკასიის ფედერაციის, ხოლო სახელმწიფო­ ებრიობის აღდგენის შემდეგ დამოუკიდებელი საქა­რთველ­ოს დედაქალაქია. 1921 წლის თებე­რვალში თბილისისთვის ცხარე ბრძოლები გაიმართა საბჭოთა რუსეთსა და საქართველოს შორის. საქართველო გაასაბჭოეს და თბილისიც ამიერკავკასიის საბჭოთა სოციალისტური რეს­პუ­ბლიკის ცენტრად გამოცხადდა, 1936 წლიდან კი, ფედერაციის დაშლის შემდეგ, საქართველოს სოციალისტური რესპუბლიკის დედაქალაქის სტატუსი მიენიჭა. თბილისი იყო მოწმე მძლავრი ანტისაბჭოური გამოსვლებისა, 1991 წლიდან კი კვლავ დამოუკიდებელი საქართველოს დედაქალაქია.

TBILISI თბილისი

end by imposing Soviet Regime on the country and announcing Tbilisi a centre of the Transcaucasian Socialist Federative Soviet Republic. After the demolition of the federation in 1936, Tbilisi became the capital of Socialist Republic of Georgia. Tbilisi went through acute anti-Soviet demonstrations and from 1991 til now it is the capital of Independent Georgia.    "A magnificent city lays in the heart of a green valley which contrasts the hills covered in eternal snow. This city is Tbilisi! Amazing houses resemble chess figures. Broad streets are entwined together like delicate fascias into a fine carpet. I stand in the middle of the city, gazing at the mountains surrounding the ancient capital of The Georgian Kingdom like a wall and far off, humped like camel's back, mount Kazbek reaches for the clouds. Tbilisi is the only place besides Cairo where one can find so many interesting, various sceneries. East and West, the two utterly different worlds meet in this small region. European culture flourishes in this oriental city".

(Robert Bleichsteiner (1891-1954), Austrian Scholar of Kartvelian Studies, linguist, ethnologist)

At first, Tbilisi was covering right bank of River Kura only. It consisted of the citadel and the city itself.

Both parts were enclosed with a defensive wall.

The citadel was called Kala and was situated in the present Narikala area. The population was mainly settled in Anchiskhati and Sioni neighbourhoods and around sulphur springs. From VI century people started inhabiting the left side of the river - the present territory of Metekhi church, where they had a prison and a graveyard. The graveyard was called "Soghdebili" (the name comes from "sagodebeli" which means a place of lament) and was not a part of the city until VIII century.

Tbilisi was the richest and the most developed city in the Caucasus. The Silk Road went through it which favoured international trading. The city

11    „მარადიული თოვლით დაფარული მწვერვა­ ლების კონტრასტია მწვანე ხეობა, რომლის შუაგულშიც გადაშლილა დიდმშვენიერი ქა­ლა­ ქი. ეს გახლავთ თბილისი! დიდებული სახლები ჭადრაკის ფიგურებს მოგაგონებენ. დიდი ქუჩები თითქოს უზარმაზარ ფიანდაზებში ჩაწნული ნატიფი ბაფთებია. ვდგავარ შუაგულ თბილისში და შევყურებ მთებს, ყოველი მხრიდან რომ გალავნად აკრავს ქართველთა ძველ სატახტოს, მათ შორის კი აქლემის ზურგივით აწვდილი ყაზბეგი ღრუბლებზე ამაღლებულა. ქაიროს შემდეგ აღმოსავლეთის არც ერთი ქალაქი არ გვთავაზობს იმდენ საინ­ტერესო, ცვალებად სურათს, რამდენსაც თბ­ილისი. აღმოსავლეთი და დასავლეთი, ეგზომ გა­ ნსხვა­­ვებული ორი სამყარო ამ ერთ ვიწრო უბანზე ხვდება ერთიმეორეს. აღმოსავლურად განკიდეგანებულ ამ ერთ ქალაქში ევროპის კულტურა იფურჩქნება”. (რობერტ ბლაიხშტაინერი (1891-1954), ავსტრიელი ქართველოლოგი, ენათმეცნიერი, ეთნოლოგი).

was rich in sulphur baths and watermills that were installed on rafts floating on River Kura. This river was used also for transporting some goods. The city and its surroundings were covered in gardens and vineyards. Tbilisi was also special for abundance in agricultural products and for its low prices. The city had its own mint as well as workshops and stores. Rubbish was gathered in a special area and burned, ceramic leftovers - buried in the ground.

Polluted water was let into the river through pipes.

Streets were cobbled and main streets had gates at the end that were closed and locked at night.

Aristocrats and poor lived in separate districts.

On Metkhi plateau there was a royal palace and near it - a hippodrome. There were royal palaces also inside the citadel and in Didube district where King Tamari's wedding was celebrated. Later Rostom Khan built a palace on the riverbank, between Anchiskhati and Sioni.

Noblemen

had their palaces in Tbilisi too.

TBILISI თბილისი

12 თბილისი თავისი ქალაქობის პირველ ეტაპ­ზე მხოლოდ მტკვრის მარჯვენა ნაწილს მოიცავ­ და. იგი ციხისგან და საკუთრივ ქალაქისგან შედგებოდა. ორივეს თავდასაცავი ზღუდე ჰქონდა შემოვლებული. ციხეს „კალა” ეწო­ დებო­და და დღევანდელი ნარიყალას ადგილ­ ას მდებარეობდა. მოსახლეობა ანჩისხატ­ სიონის მიდამოებსა და გოგირდოვანი წყლების გა­რშე­­მო სახლობდა. VI საუკუნიდან აითვისეს მტკვირს მარცხენა ნაპირი _ მეტეხის ტაძრის ტერიტორია, სადაც სადილეგო (საპატიმრო) და საგოდებელი (სასაფლაო) იყო. მას „სოღდებილი” ეწოდებოდა და ქალაქის შემა­ დგენლობაში მხოლოდ VIII ს-ში შევიდა.

წარმოების ნაშთებს მიწაში ფლავდნენ. საწარ­ მოებ­ში გაჭუჭყიანებულ წყალს მილსადენებით მტკვარში უშვებდნენ. ქუჩები მოკირწყლული იყო ქვით. მთავარი ქუჩები უერთდებოდნენ ჭიშკრე­ბს, რომლებიც ღამით იკეტებოდა. იყო არისტოკრატთა და ღარიბთა უბნები.

თბილისი კავკასიის განვითარებული და მდიდა­ რი ქალაქი იყო. მასზე გადიოდა აბრეშუმის გზა და აქტიურად იყო ჩართული საერთაშორისო ვაჭრობაში. აქ იყო ბუნებრივი ცხელი წყლის აბანოები და ტივებზე ჯაჭვით დამაგრებული მტკვარზე მოტივტივე წისქვილე­ბი. მტკვარს იყე­­ნებდნენ ტვირთის გადასაზიდად. ქალაქი და მისი შემოგარენი მოფენილი იყო ბაღებითა და ვენახებით

თბილისში იყო თავადთა და წარჩინებულთა სასახლეებიც.

თბილისი გამოირჩეოდა სოფლის მეურნეობის პროდუქტების სიუხვითა და სიიაფით. ქალაქში იყო ზარაფხანა, სახელოსნოები, სავაჭრო დუქნე­ბი. საგანგებოდ გამოყოფილ ადგილებში აგროვებდნენ ნაგავს და წვავდნენ. კერამიკული

TBILISI თბილისი

მეტეხის პლატოზე არსებობდა სამეფო სასახლე, მასთან იყო იპოდრომი. სამეფო სასახლე იყო დედაციხის ტერიტორიაზეც, ასევე დიდუბეში, სადაც ქორწილი გადაიხადა მეფე თამარმა. მოგვიანებით, როსტომ ხანმა სამეფო სასახლე ააგო მტკვრის პირას, ანჩისხატსა და სიონს შორის.

თბილისი მნიშვნელოვან საეკლესიო ცე­ ნტრს­­­­აც წარმოადგენდა. VI ს-ში აქ უკვე ზის თბილელი ეპისკოპოსი. ოფიციალური მართლ­მადიდებლური სარწმუნოების გვერდ­ ით, საუკუნეების მანძილზე, ყოველთვის არსებობ­და თბილისში მცხოვრები სხვა­ დასხვა აღმსარებლობისა თუ რელიგიური მიმდინარეობის სალოცავები. სპარელთა ბატო­ნობ­ის შედეგად თბილისში იყო ცეცხლ­­­­­­­­­ თაყვანის­მცემელთა სალოცავი „ათეშგა”, რომლ ­ის ნაშთები დღესაც არის შემორჩენილი. მუსლიმანთა მომ­ ძლა­­ვრების პერიოდში აიგო მეჩეთები. მოსახლეობ­ის ეთნიკურ აჭრელებასთან

13 ერთად შენდებოდა სომხური მონოფიზ­ იტური ტაძრები, ებრაელთა სინა­გოგა და კათოლიკეთა ეკლესიები. ქართველი მეფეები დიდ შემწყნარებლობ­ას იჩენდნენ არაქართველი მოსახლეობის მიმართ, რასაც ერთხმად აღნიშნავენ უცხოე­ლი მემატიანეები და მოგზაურები. თბილისი ქართული კულტურის მძლავრ ცენტრს წარმოადგენდა. აქ, სამეფო კარზე, ეყრებოდა საფუძველი და ვითარდებოდა ქართული კულტურის ძირითადი ტენდენ­ ციე­ბი, მიმართულებები და დარგები. დედაქალაქი დღესაც ცენტრია ქართული კულტურისა, დღესაც თანაბრად ერწყმის აღმოსავლური და ევროპული, ტრადიციუ­ ლი და მოდერნისტული კულტურული ნაკადები, მიუხედავად ამ სინთეზისა, ცალსახ­ად ეროვნულ იერსახეს ატარებს. სწორედ ეს განსაკუთრებული კოლო­ რიტულობა ანიჭებდა ქალაქს იმ საოცარ მიმზიდველობას, რომლითაც მარად იზი­ დავ­და და დღემდე იზიდავს მნახველს.

Tbilisi was an important religious centre too.

Already in VI century, Tbilisi had its own bishop.

Together with Orthodox churches, temples of different religions and beliefs existed in Tbilisi for centuries. After Persian Rule appeared an Atashgah Zoroastrian temple, remains of which still stand in the city. During the period of Muslim influence, mosques were built. More ethnical diversity promoted the building of Armenian Monophysite churches, Synagogues and Catholic churches.

Extreme tolerance of Georgian kings toward non­ -Georgian population is often underlined by foreign chroniclers and travellers.

Tbilisi is still a centre of the Georgian culture, still, now Oriental and European, traditional and Modernist cultural tendencies are equally combined into a synthesis that is at the same time very national. It is exactly this pronounced picturesqueness that gives its unique charm to this wonderful city and that has always attracted and still attracts visitors.

Translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

TBILISI თბილისი

14

თბილისის დროით TBILISI TIME

მანანა მენაბდე/ Manana Menabde TBILISI თბილისი

15 თბილისი - აუცილებელი არ არის იმის ცოდნა, რომ ეს სიტყვა გოგირდის წყლებთანაა დაკავშირებული და „თბილ ადგილს” ნიშნავს. ამის გარეშეც, ეს უმშვენიერესი, მულტიკულტურული ქალაქი სტუმარსაც და მასპინძელსაც თანაბრად იზიდავს და იჩვევს. დასაბამიდან ლაღმა, გულღია ქალაქმა დღევანდელ თბილისამდე სიყვარულის გზით იარა და ამიტომაც გადარჩა. ალბათ ეს არის კიდეც მტკვრის ორი ნაპირის გასწვრივ დაგრაგნილი ქალაქის ხიბლი, რომელიც თავისი სრულიად უნიკალური ესთეტიკით, ახლა შენს წინ წამოიმართა.

Tbilisi - one does not need to know that this words is linked to sulphur waters and means a warm place, because even without this knowledge, this beautiful, multicultural city equally attracts and fascinates visitors and hosts. The city, lively and ingenious from the very beginning, survived to reach its present form by the power of love. Perhaps exactly this gives the special charm to the city which is expanded along both sides of river Kura and which now rises in front of you with its perfectly unique aesthetics.

mtkvari mtkvari amierkavkasiis udidesi mdinarea. saTaves iRebs TurqeTSi, yizil-giadukis mTis kalTa­­ze (aRmosavleTiT). Caedineba kaspiis zRvaSi, azerbaijanSi. misi sigrZea 1364 km. auzis farTobi - 188 aTasi kvadratuli kilometri.

River Kura (Mtkvari) River Kura is the biggest river in Transcaucasia. Its source is in Turkey, on the east side-hill of Kizil-Giaduk mountain. It flows through Georgia into Caspian sea in Azerbaijan. Its total length is 1364 km and the drainage basin extends to 188000 km2. მე, როგორც მეოთხე თაობის თბილისელს, განსა­ კუთრებული სიყვარული მაკავშირებს ამ ქალაქთ­­ ან. ჩემი თბილისი მე-20 საუკუნის 70-იანი წლების ამბებში, ადამიანებსა და ისტორიებშია. მას ჯერ არც 2008 წლის აგვ­ისტოს ომი და არც 1989 წლის 9 აპრილის ტრაგედია არ შეხებია, ჯერ კიდევ სავსეა სიყვარულით, უდარდელობითა და სილაღით. ეს ის თბილისია, რომელსაც ვერანაირი ომები და მსოფლიო კატაკლიზმები ვეღარ შეცვლის და დაანგრევს, რადგან ჩემმა თაობამ ის უკვე საკუთარ გულსა და ცხოვრების წესში შემოინახა. ცხოვრების წესია თბილისელობა, ცხოვრების წესი და დიდი ძალისხმევაა, ყოველდღიურად გიყვარდეს შენი ქალა­­ქი. ვიწრო ქუჩები ისევ ისე არბი-ჩარბიან ზევით-ქვევით, ხან მარჯვნივ გაგიტყუებენ, ხან მარცხნივ, შენც

As a fourth generation Tbilisians, I have special love and connection with this city. My Tbilisi remains in the events, people and stories from the 1970s when it is not yet touched by the August war or the tragedy of April 9 and is still carefree, cheerful and full of love. This is Tbilisi that cannot be destroyed and changed by any war or capitalism because my generation keeps it intact in its heart and lifestyle. Being a Tbilisian is a lifestyle and a huge everyday effort of loving your city.

Narrow streets going up and down lure you to the right and to the left again, you follow them and realise that you do not need a guide in the city where the bridges hanging over the Kura river are already telling you its stories. You wonder around and see the marks of past on the houses and hallways that by some miracle still stand...

TBILISI თბილისი

16 მიჰყვები და ხვდები, რომ ამ ქალაქში მეგზური არც გჭირდება, ქალაქში, სადაც მტკვარზე გადაფ­ენილი ხიდები მის ამბავს თავადვე გიყვებიან. დადიხარ და ხედავ, წარსულის ნაკვალევი როგორ შემორჩენია სასწაულებრივად გადარჩენილ სახლებსა და სადარ­ ბაზოებს… გეზი სოლოლაკისკენ მაქვს. სოლოლაკში ყველაზე სუფთა ჰაერია მთელ თბილისში. ალბათ ამიტომა­­ ცაა, რომ ყველაზე პრესტიჟულ რაიონად მიიჩნეოდა და მას „კავკასიურ პარიზსაც” უწოდებდნენ. ამ ადგილის ადრინდელი სახელი „ავანაანთხევია”, სადაც ქართველ წარჩინებულთა ბაღები იყო გაშენებული. ეროვნებათა სიმრავლე, ნაგებობათა მრავალფეროვანი არქიტექტურა და სტილი-სახლების მფლობელები ხომ მშენებლობას ქალაქ­­­ის საუკეთესო არქიტექტორებს უკვეთავდნენ.

I am heading toward Sololaki. Here the air is fresher and cleaner that anywhere else in Tbilisi. Probably this is the reason why it was considered to be the most prestigious district and was even called "Caucasian Paris". The old name of this place is "Avanaantkhevi" (ravine of Avanas) and it was known for the gardens that Georgian noblemen had laid out. Ethnical diversity and variety of architectural styles are very characteristic for this district. The townsmen here usually invited the best architects to design their houses.

sololaki Tbilisis uZvelesi ubani mtkvris marjvena mxares, amave saxelwodebis mTis kalTaze. gadmocemiT, arabTa batonobis periodSi, „cixis baRis“ mosarwyavad aRadgines sarwyavi arxi. arxs arabulad „sulu-lahs“ uwodebdnen. mogvianebiT. „sululahi“ mTis kalTas ewoda, romelzec es ubania gaSenebuli. vaxuSti bagrationi salalakis xevis kars ganjis kars uwodebda Sololaki Sololaki - the oldest district of Tbilisi on the right bank of Kura river, on the side-hill of Sololaki mountain. Legend says that during the Arab rule they repaired an irrigation canal to water the “fortress garden”. The canal was called “Sulu-lah” in Arabic. Later the hillside itself got the name of the canal. Vakhushti Bagrationi referred to the Sololaki ravine gate as Ganja gate. ლენინის მოედანზე ვდგავარ, ახლა თავისუფლების მოედანი ჰქვია. ისე, მაინც რა არის თავისუფლება? მე მაინც მგონია, რომ თავისუფლება რაღაცაზე უარის თქმაა და ის უფრო შეზღუდვებშია, ვიდრე საყოველთაო ანარქიაში. თუმცა, შეზღუდვასაც თავისი წესი აქვს, ზოგჯერ წესებიც ხომ აუცილებლად უნდა დაირღვეს. მეცხრამეტე საუკუნის 30-იან წლებში,

TBILISI თბილისი

I am standing at Lenin Square which is now Freedom Square. But yet, what exactly is freedom? Somehow I think that freedom is the will to say no to certain things, it lies in limitations rather than in overall anarchy.

However, as limitation has its rules and sometimes rules must be broken. In the 1830s in the middle of this square where Sunday markets were arranged, there

17 ამ მოედნის შუაგულში, გასაყიდი შეშის ურმების გასაჩერებელი ადგილი იყო, სადაც კვირაობით ბაზრობები იმართებოდა. თბილისური ბაზრობები ხომ ცალკე თემაა, მაგრამ ამაზე ცოტა მოგვიანებით...

was a standing point for firewood cartloads. Markets in Tbilisi is a separate topic and we shall come back to it later...

Tavisuflebis moedani Tbilisis centralurma moedanma araerTi saxeli gamoicvala. 1801 wlamde moednis midamos, „gareTubani ewodeboda”, 1829 wlidan ki, grafi paskeviCis sapativsacemod, „paskeviC–erevanski", SemoklebiT „erevanski" moedani. nikoloz meoris Camogdebis Semdeg, Tbilisis mTavar moedans Tavisuflebis moedani , gasabWoebis Semdeg ki „leninis moedani” daerqva. 1991 wels saqarTvelos damoukideblobis aRdgenis Semdeg, moedans daubrunda Zveli saxeli — “Tavisuflebis moedani”.

Freedom Square Tbilisi's main square changed names several times. Til 1801 the area was called "Garetubani", from 1829 it was named "Paskevich-Erivansky", in short - "Erivansky", in honour of count Paskevich. After dethroning Nikoloz II, it became "Freedom Square", after the Sovietization, they renamed it to "Lenin Square". When Georgia regained its independence in 1991, the place got back its previous name - "Freedom Square".

აქვე „ცეკავშირის” განთქმული მაღაზიაა და მთელ ქვეყანაზე ყველაზე გემრიელი პონჩიკები იყიდება! ოოო… როგორი სიამოვნებაა ამ პონჩიკების ჭამა და ზედ „ლაღიძის წყლის” დაყოლება. მაღაზია „ბორჯომის” გვერდით ქალაქში სახელგანთქმული მაღაზია „ნარგიზია”, სადაც ისეთი ტორტები და ქადები ცხვება, მთელი სოლოლაკი ვანილის სუნში ეხვევა. კიდევ ერთი მიზიდულობის ცენტრი - პაწაწა კაფე, სადაც ნაყინს ყიდიან. მსოფლიოში ყველაზე გემრიელ, ჩვენს, თბილისურ ნაყინს! მაგიდას უზიხარ, ნეტარებით მიირთმევ შოკოლადის ან ვანილის ნაყი­­ნს და თან თვალს ადევნებ, რა ხდება ლენინის მოედანსა და კიროვის ქუჩაზე. აქედან მოჩანს, დაბალ სკამზე „ტაბურეტკაზე” როგორ ზის დეიდა მარო, თეთრ, ქათქათა ხალათში გამოწყობილი და ერთი ხელის მოქნევით, რომელიც თეთრ, ფუმფულა ღრუბელს მოგაგონებთ, ლიმონის, პიტნის და ალუბლის გაზიან წყალს თლილ ჭიქებში ასხამს. დეიდა მარო დიდ, თეთრ შაქარლამას ჰგავს, რომელიც მთელ

Just around here there is the famous "Tsekavshiri" store where they sell world's most delicious "Ponchikis" ( a certain type of roll with cream inside)! Aaah...

What a pleasure it is to eat these Ponchikis and sip some Lagidze Water. Next to "Borjomi" store there is a bakery "Nargizi" which is renowned in the whole town.

You can smell the cakes and Khadas baked there from anywhere in Sololaki. And one more centre of attraction in the neighbourhood - a tiny cafe where ice-cream is sold - the yummiest ice-cream on Earth, our, Tbilisian ice-cream! You sit at a table, regale yourself with chocolate or vanilla ice-cream and in the meanwhile observe what is going on at Lenin Square and Kirov street. From here you can see aunty Marko in her snowwhite overall sitting on a tabouret - "taburetka" and in one swing of her hand, which looks like a white, fluffy cloud, pouring lemon, mint and cherry-flavored water in faceted glasses. Aunty Maro resembles a big, white pastry that can completely cover Kirov street. Drops TBILISI თბილისი

18 კიროვის ქუჩას ფარავს. გაზიანი წყლის შხეფები აქეთ-იქით იფანტებიან და ასე გგონია, რომ კიროვის ქუჩიდან მოყოლებული მოედნამდე, ქვაფენილზე ტკბილი, საჰაერო, ფერადი ბუშტები მიხტუნავენ. ამის შემხედვარე ხვდები, რომ ზღაპარი შეიძლება ცხადად იქცეს.

of sodas sprinkle around and you get an impression that sweet, colourful balloons are jumping all over the pavement starting from Kirov street til the square.

Watching this you start to believe that fairytales can actually become real.

აი, ასეთი ამბებიც ხდებოდა ძველ თბილისში. ქალაქში, სადაც რამდენიმე ქარვასლა ფუნქცი­ ონირებდა, რომლებ­იც თბილისური კულტურული ცხოვრების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდნენ. აქვე ჩემი საყვარელი პუშკინის სკვერია. აქედან იწყებოდა დიდი, სახალხო დღესასწაულები, რომელ­ თაც ­ რუსთაველზე სეირნობა ერქვა.

Yes, life in old Tbilisi was not without such episodes.

And the city had several caravanserais ("Karvasla") that were inevitable parts of the cultural life of Tbilisi.

There is my favourite Pushkin square just nearby. It was from here that big public festivities that were called promenade on Rustaveli, used to start.

TBILISI თბილისი

19 „erevnelis

puSkinis skveri

moedanze, TamamSevis qarvasla-Teatris siaxloves, mdebareobs mcire zomis skveri, sadac puSkinis biusti dgas. miuxedavad imisa, rom skveri axali gaSenebulia, xeebi da mcenareebi sakmaod gazrdilia. skverSi iyideba mineraluri wyali, kefiri da rZe...” (1913 weli; „Tbilisis gzamkvlevi” )

Pushkin Square ”Pushkin Square - "on Erivansky Square, near the Karvasla-theatre, there is a small plaza where the statue of Pushkin is erected. Although the park is new, trees and other plants are quite grown. They are selling mineral water, kefir and milk in the square...” (1913; Tbilisis Gzamkvlevi) პუშკინის სკვერის გარდა, თბილისელებს ჭადრაკის სათამაშოდ რამდენიმე ადგილი - ალექსანდროვის, კიროვის და ვერის ბაღები აურჩევიათ. სკვერში ნაწილი თამაშობს, ნაწილი კი დამკვირვებელია. დამკვირებლებმა, რა თქმა უნდა, „უკეთ იციან” სვლები, ვიდრე თავად მოთამაშეებმა. აქ ყოველ დღე როგორც სამუშაოზე, ისე დგანან „ბირჟავიკები” და გამუდმებით მსოფლიო კატაკლიზმებს არჩევენ. ყველას თავისი მრწამსი აქვს და თავისი გაგება. ქალაქი კი ცხოვრობს, თავის და ჩვენს ამბებში და საკუთარ ისტორიას წერს. ლენინის მოედანს გარს აკრავს: „ბავშვთა სამყარო”, ქალაქის „ცენტრალური აფთიაქი”, „მერია”, „ოვირი”, „ნაჭრების მაღაზია”, ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის შენობა და ა.შ.

Besides Pushkin Square, Tbilisians have chosen few other places where they place chess - Aleksandrov, Kirov and Vere Parks. Some people play chess some are there to watch and of course, observers "know" the moves better than the players themselves. "Birjaviks" are here every day, as if it was their job to stand there and discuss global cataclysms. Each of them has his own credo and understanding. And in the meanwhile, the city continues to live, it lives in its stories as much as in ours and writes its own history. Lenin Square is surrounded with: "Bavshvta samyaro" ("Children's World"), "Central City Pharmacy", City-hall, "Oviri", "Textile Shop", Art Museum of Georgia and so on.

Salva amiranaSvilis saxelobis xelovnebis saxelmwifo muzeumi nageboba qarTvel mecenatsa da mewarmes iakob zubalaSvils ekuTvnoda. Tavdapirvelad SenobaSi sastumro iyo ganTavsebuli, 1840-iani wlebidan ki masSi marTlmadidebluri sasuliero seminaria amoqmedda. 1921 wels SenobaSi sastumro „palasi“ ganTavsda. 1950 wels daiwyo sarekonstruqcio samuSaoebi, romelTa dasrulebis Semdegac iq bina daido saqarTvelos xelovnebis muzeumma.

Shalva Amiranashvili Museum of Fine Arts - the building belonged to a Georgian patron of art and an entrepreneur Iakob Zubalashvili. At first, there was a hotel in this building, from the 1840s Orthodox Theological Seminary settled in it. In 1921hotel "Palace" opened there. From the 1950s they started reconstructions and after completing the works, Georgian Art Museum was established in the building.

TBILISI თბილისი

20 საათს ვუყურებ, თბილისის დროით 10:00 საათია. ეს გერმანული საათი საკრებულოს შენობაში მესაა­ თე იულიუს გენემ დაამონტაჟა, იმ დროიდან მოყო­ ლებული, თბილისის სავიზიტო ბარათი გახდა. მხოლოდ ერთხელ, ბნელ 90-იანებში შეწყვიტა მან გულისცემა, როცა ორი ტყვია მოხვდა და მექანიზმი დააზიანა. ამ საათის გარეშე საშიშია ქალაქში, თითქოს დრო ჩერდება და აღარ იცი, საით წახვიდე, რომელ დროში გაუჩინარდე.

qalaqis sakrebulo - „saqalaqo saxli“, 1824–1825 wlebSi aSenda da mravaljer gadakeTda. 1875 wels Senoba dedaqalaqis saTaTbiros gadaeca. ramdenime welSi aleqsandre ozerovis proeqtiT reabilitacia Cautarda, rac 1886 wels dasrulda. arsebobs cnobebi imis Sesaxeb, rom meoTxe sarTulis sxvenze leninis Zeglis dadgma igegmeboda.

Senoba dRemde igive iersaxiTaa SemorCenili.

Tbilisi City Assembly - "City House" was built in 1824.1825 and was reconstructed several times since then. In 1875 the building was given to the City Council. A few years later, based on Aleksander Ozerov project, they started rehabilitation of the building that ended in 1886. There are notes saying that they were planning to put Lenin's statue on the fourth floor. The building never changed again since 1886.

TBILISI თბილისი

I am looking at the clock, it is 10:00 Tbilisi time. This clock was installed on Tbilisi City Assembly by a German clockmaker Julius Gene and since then it has been Tbilisi's calling card. Only once the clock stopped ticking.

It was in the sinister 90s when the clock received two bullets and its mechanism got damaged. The city feels ominous without this clock as if time has stopped and you do not know which way to go, in which time to vanish.

21 მახსენდება ჩინური ვაზების მაღაზია ლესელიძეზე... მაღაზიას ჰაერის უკმარისობა აქვს, დინჯი თბილისელი მყიდველი კი, მიუხედავად იმისა, რომ ვაზების არ­ ჩევა­­ში ოფლად იღვრება, მაინც არ ღალატობს საკუთარ თავს და აუღელვებლად და ინფანტილურად ათვალიერებს საქონელს. მაჩაბლისა და ტაბიძისა ქუჩები, უცებ შარდენი და „ქარავანსარაი”, შუა ბაზარი, გუდიაშვილის ბაღის განაპირა კუთხეში, მშვენიერი აივანი, რომელიც აღარ არის…

I recall a shop of Chinese vases on Leselidze street...

Air is too heavy in the shop but sedate Tbilisian vendee, although based in sweat, keeps calm and observes the goods in a leisurely, infantile way. Machabeli and Tabidze streets, and then Shardeni street and "Caravanserai", Shuabazaar and at the far-off corner of Gudiashvili Garden - a beautiful balcony which no longer exists...

„ioseb griSaSvilis saxelobis Tbilisis istoriis muzeumi“

"Ioseb Grishashvili Tbilisi History Museum" - King Rostom built the first Caravanserai here in 1650. In 1795 the building was destroyed under the invasion fo Aga Mahmud-Khan and they built Artsuni Caravansarai in its place. In 1855 the building suffered a fire but it still maintained its original function until the 1920s. In 1984 the building was under restorations and from 1985 it became Ioseb Grishashvili Tbilisi History Museum.

am adgilas pirveli qarvasla, jer kidev 1650 wels, rostom mefem aaSena. 1795 wlis aRa mahmad xanis Semosevisas Senoba daangries, mis adgilas ki arwrunis qarvasla aSenda. 1855 wels qarvaslaSi xanZari gaCnda da nageboba daaziana, Tumca qarvaslam Tavdapirveli funqcia 1920-ian wlebamde SeinarCuna. 1984 wels Senobas restavracia Cautarda, 1985 wlidan ki iq ioseb griSaSvilis saxelobis Tbilisis istoriis muzeumma daido bina.

TBILISI თბილისი

22 ასეთი თბილისი მეც კი არ მახსოვს, მაგრამ ვიცი, რომ მაჩაბლის 13-ში დგას დავით სარაჯიშვილის მიერ აშენებული უმშვენიერესი შენობა. ისიც ვიცი, რომ იქ, თავის დროზე, ქართული ინტელიგენცია იკრიბებოდა და ისიც, რომ ზუსტად ამ სახლში მოიკლა თავი 1937 წლის 22 ივლისს პაოლო იაშვილმა, რადგან სხვა გზა არ დაუტოვეს. ასეა - ადამიანები მიდიან, შენობები კი რჩებიან. აქვე, ლეონიძის ქუჩის პარალელურად, ლერმონ­ ტოვის ქუჩის დასაწყისში, მე-19 საუკუნეში იდგა გენერალ-მაიორ ახვერდოვის სახლი. სამწუხაროდ, ეს ნაგებობაც აღარ არის. სახლის დიასახლისი ლერმონტოვის დეიდა ყოფილა, რომელსაც ამ სახლში სალონი დაუარსებია, სადაც პუშკინი და კიუხელბეკერი ხშირად დადიოდნენ. აქ ცხოვრობდა მიხეილ ლერმონტოვიც. ამავე ეზოში უცხოვრია ალექსანდრე ჭავჭავაძის ოჯახსაც და სწორედ ახვერდოვების ოჯახში გაუცნიათ ერთმანეთი ნინო ჭავჭავაძეს და ალექსანდრე გრიბოედოვს. აქ, ახლომახლო, უამრავი მნიშვნელოვანი სახლია. საერთოდ, თბილისი ხომ სახლების ქალაქია, სა­ ხლე­ბისა და ისტორიების. აი, გალაკტიონ ტაბიძის 20 ნომერი - „კავკასიური სახლი”. ზოგჯერ მას „სმირნოვების სახლის პუშკინის მემორიალს“ უწოდებენ. სახლში შესვლისას, რაღაც იდუმალი სიჩუმე გეუფლება და სრულიად გავიწყდება, რომ ქალაქის ცენტრში იმყოფებით. ტაბიძის ქუჩის პარალელურად, ქვევით, ცნობილი ველიამინოვის სახინკლესთან, შუა ქუჩაზე, დანჯ­ ღრეულ ვენურ სკამზე, იღლიაში ამოჩრილი ხელჯოხებით „გიჟი მარინა” ზის, ფერადი მედლებით მოურთავს ტანსაცმელი და თავის ამბებს სამყაროს უყვება. მოწყალებას ითხოვს, თან მღერის, ხან იცინის, ხან ბრაზობს… ამბობენ, ერთ დროს საოცრად ლამაზი იყოო მარინა, მერე შეყვარებულმა უღალატა და გაგიჟდაო. მარინას გარეშე სოლოლაკი ღარიბი იქნებოდა, ამიტომაც მას არავინ ერჩის. ჰოდა, ზის მარინა - დღევანდელი სამყაროს სიგიჟის სიმბოლო, მიტოვებული ღმერთისგან და ჩვენგან ... ველიამინოვის ქვევით, ჯერ კათოლიკური ეკლესია შემოგხვდებათ, მერე „სამეფო უბნის თეატრი”, რომელიც 1875 წელს აგებულა და მცირე ზომის ქარვასლას წარმოადგენდა. ქუჩის ამ ხვეულებში, აქაTBILISI თბილისი

23 I have no personal memories of Tbilisi being the way I am going to describe it but I know that there is a beautiful building built by David Sarajishvili in 13 Machabeli Street and I also know that there was time when Georgian intellectuals used to meet here and that it was exactly in this building that Paolo Iashvili I have no personal memories of Tbilisi being the way I am going to describe it but I know that there is a beautiful building built by David Sarajishvili in 13 Machabeli Street and I also know that there was time when Georgian intellectuals used to meet here and that it was exactly in this building that Paolo Iashvili committed suicide on July 22, 1937, because he was not left any other choice. Such is life, people go and buildings remain.

Not far from , at the beginning of Lermontov Street, in the 19th century, there was a house of major-general Akhverdov. Unfortunately, the building no longer exists.

Lermontov's mother was the mistress of the house and she had set up a salon, which Pushkin and Kiukhelbeker often visited. Lermontov lived here as well. In the same yard was Aleksander Chavchavadze's house and it appears that Nino Chavchavadze and Aleksander Griboedov met in Akhverdov family. there are many important houses in this neighbourhood. Well, Tbilisi is altogether a city of houses, houses and histories.

Here's 20 Galaktion Tabidze Street - "Caucasian

House". Sometimes people call it "Pushkin memorial of Smirnov's house". Entering it you feel a mysterious silence and completely forget that you are still in the middle of a city.

Parallel to Tabidze street, downwards, by renowned Sakhinkle, right in the middle of the street "Mad Marina" is sitting on a rickety bend-wood chair, a walking stick tucked under her arm, with a bunch of medals of different colours on her clothes and is telling her stories to the world around. She is begging, but at the same time, she is singing. Sometimes she is laughing and some other times she is furious... They say she was very beautiful once, then her sweetheart betrayed her and she went crazy. Sololaki would not have been the same without Marina, that is why none means her no harm. And so, there she is, Marina- a symbol of today's crazy world, forgotten by god and by us...

Down from Veliaminov, you will first cross a catholic church and then the "Royal District Theater" which was built in 1875 and was originally a small caravanserai.

In these winding streets, you will meet Arabs, Turks and Armenians, Yazidis and Kurds sitting on stools with slippers on their feet and helistop-like hats on their heads and passionately playing domino and backgammon.

Here and there, through the sound of dices, you can hear: "Shashi Du", "Du Iake", "Du Shashi"...

TBILISI თბილისი

24 იქ, ზოგან არაბებს, ზოგან თურქებსა და სომხებს, ზოგან კი აისორებსა და ქურთებს შეხვდებით, რომლებიც დაბალ სკამებზე წამოსკუპულან, ფეხ­ ზე „ფლოსტებით”, თავზე აეროდრომა ქუდებით და გატაცებით თამაშობენ დომინოსა და ნარდს. კამათლების ხმასთან ერთად გაისმის: „შაში დუ”, „დუ იაქე” „დუ შაში”… სომხების ერთი ნაწილი მკერავად მუშაობს, ზოგს ჯიხური აქვს, სადაც ჩვენ წაღები მიგვაქვს შესაკეთებლად, ზოგი მზესუმზირას და ცხელ სიმინდს ყიდის და ამით ირჩენს თავს, ზოგი პროფესიული ფოტოგრაფიითაა გატაცებული, ზოგიც მეცნიერი, ხელოვნებათმცოდნე და მუსიკოსია... ქურთები ქალაქს გვიან, აისორებს პატარ-პატარა ჯიხურები აქვთ, სადაც წვრილმანებით ვაჭრობენ, ებრაელები კი უფრო მსხვილი ვაჭრობით არიან დაკავებულნი. მოკლედ, ყველას თავისი ადგილი აქვს ქალაქში. დადის ანეგდოტები სომეხ სეროჟაზე, ქუთაისელ ჭიჭიკოზე და ებრაელ სარასა და ხაიმზე-სიცილით კვდებიან თბილისელები. მეწაღეების ხსენებაზე ძია რაფო გამახსენდა. მიყვა­­რს, როცა ბინდდება. ამ დროს ყველაფერი იდუმალია. აი, თუნდაც ჭუჭყიანი ცისფრით შეღებილი ფეხსაცმლის ჯიხური. ეს ჯიხური ძია რაფოსია, რომელიც, ოლიმპიური სიმშვიდით, ჩაქუჩს ცხოვრების რიტმს აყოლებს და გაწელილი სომხური ინტონაციით იტალიური, მოდური სიმღერების, „მარინას” და „ვოლარეს” მისამღერს მღერის. მისი ქირურგიული ჩარევის შემდეგ ყველა მეკითხება: „ვა, რა მაგარი ფეხსაცმელი გაცვია, სად იყიდე?!” მე ამაყი ვარ და კიდევ 2 წელი თავმომწონედ დავდივარ უკვე მესამედ ნაოპერაციები ფეხსაცმელებით! როგორც იქნა, თბილისურ ბაზრებამდეც მოვედი. ქალაქელებისთვის ბაზარი მნიშვნელოვანი ფენო­ მენია. ეს უეცარი შეხვედრის ადგილიცაა, სადაც დიდი ხნის უნახავ ნაცნობსა თუ მეგობარს გადაეყრები. დადგებით მერე ბაზრის შუაგულში, უკვე პროდუქტებით სავსე ჩანთებით, და საუბრით გულს იჯერებთ. ზოგადად, ბაზარი ხომ სიცოცხლეა, აქ თავისუფლად შეგიძლია იჯამბაზო, გამყიდველს ეკამათო ფასზე, ან უკვე ნაცნობ გამყიდველთან მიხვიდე და საუბარი გააბა პომიდორზე, კარტოფილსა, ან ჭარხალზე, რომელიც წელს ისეთი ვერ არის, როგორიც შარშან იყო, ან პირიქით…

TBILISI თბილისი

A part of Armenians work as tailors, some have a kiosk where we bring our shoes to get them repaired. Some others sell sunflower seeds and boiled maize-corn to earn a living. There are those who act as professional photographers, scientists, art critics and musicians...

Kurds mostly sweep streets, Yazidis have small kiosks where they sell all sorts of petty wares, Jews do bigger trading. In short, everyone has his place in the city.

Everyone knows anecdotes about Armenian Seroja, Chichiko from Kutaisi and the Jews - Sarah and Chaim.

Tbilisians often tell them and almost die laughing.

Mentioning shoemaker reminded me of Uncle Rapho.

I love the time of nightfall when everything seems so mysterious, even the dirty-blue shoe kiosk. This kiosk belongs to Uncle Rapho who, with an olympian calm, kicks his hammer to keep pace with life and sings popular melodies of Italian "Marina" and "Volare" with his prolonged Armenian intonation. After his "surgical interventions" everyone asks about my shoes: "Wow, cool shoes, where did you get them?" I feel proud and wear the shoes that underwent "surgery" already three times, for two more years!

Finally, we reached Tbilisi markets. The market is a very important phenomenon for townsmen. This is a place of sudden encounters where you can come across a friend or an acquaintance you had not seen for ages.

Before you know, you are standing in the middle of the market, with your shopping bags full of groceries and are

25

ბაზარი ზუზუნებს, ბზუის და ერთ დიდ, ფერად სკას ჰგავს, რომელსაც დილის 6 საათიდან საღამოს 7 საათამდე, როგორც ფუტკრები, ისე ეხვევიან თბილისელები. ფერადი, უნიკალური ხალიჩა, რომლის სადარს ხალიჩების მაღაზიაშიც კი ვერ შეხვდებით. XIX საუკუნის 80-ინ წლებში ქალაქში ბევრი დიდი თუ მცირე ბაზარი იყო. „თათრის ბაზარში” თურმე დღის განმავლობაში 20 ათასამდე კაცი იყრიდა თავს, ქალაქის სავაჭრო ცენტრად მოიაზრებოდა „სალდათის ბაზარიც”, სადაც კვირა­­­ ­ ­ ობით რუსი ჯარისკაცები იკრიბებოდნენ. „რასტა­ ბაზარი”, „შუაბაზარი”, „მალაკნების ბაზარი” და კიდ­ევ ბევრი, სადაც თითქმის ყველაფრის ყიდვა შეიძლებოდა. ბამბის რიგიდან მარჯვნივ შარდენის ქუჩაა, რომელიც ძალიან ვიწრო და მოკლეა და მას ფრანგი მკვლევრის, ჟან შარდენის სახელი აქვს. იმ დროისათვის ქუჩას „ბნელი რიგი” ეწოდებოდა, რადგან ბევრი სახელოსნო იყო, წვიმის დროს პროდუქცია რომ არ გაფუჭებულიყო, გადახურეს. და აი, გორგასლის მოედნამდე ჩავედით, რომელსაც ვახუშტი ბაგრატიონი „ციხის მეიდანს“ უწოდებდა, ჩვენთვის კი უბრალოდ მეიდანია. აქედან სიონისკენ უნდა გავუყვეთ. ჩემი სტუდენტობის დროს, მაშინ, როცა ჯვრის ტარებაც კი აკრძალული იყო, ხშირად ნახავდით ჩუმად, მალვით შესულ მობუზულ ახალგაზრდებს ამ ტაძარში.

having a heartfelt conversation. After all, a market is a life itself, you can openly bluff, bargain on price or head to the seller you already know and start chattering about tomatoes, potatoes or beetroot that is not quite as good as it was a year before or vice versa...

The market is booming, buzzing and looks like one big colorful hive and Tbilisians are wind around it like bees from 6 in the morning to 7 in the evening. It is like a vibrant, unique carpet and you will not find alike even in the carpet shops. There were many small and big markets in the city in the 1880s. Apparently, around 20000 people would come together in "Tatar Market" during the day. "Soldat Market", where soldiers used to gather on Sundays, was also considered as a shopping centre of the town. And then there were "Rastabazaar", "Shuabazaar", "Malakinis Bazaar" and many others where you could buy almost anything heart would desire.

On the right from the Cotton Rows, there is Shardeni Street which is very narrow and short and is named after the French traveller Jean Chardin. At that time the street was called "Dark Row" because there were lots of workshops in it and they roofed the street to protect the goods from rain. We go down from there to Gorgasali Square, which Vakhushti Bagrationi was calling "Fortress Meidan"; for us, it is simply "Meidan". From here we shall head toward Sioni. When I was a student, in times when even wearing a cross was forbidden, you would often see cowering youngsters sneaking in the church.

TBILISI თბილისი

26 sioni - taZris mSenebloba VI saukuneSi daiwyo da VII saukunis 20ian wlebSi dasrulda. 1226 wels jalal-ed-dinma, Tbilisis dapyrobis Semdeg, taZars gumbaTi gadaxada da taxti dadga, raTa qristianTa wamebisaTvis edevnebina Tvali. 1726 wels TurqeTis sulTanma isay-faSam sionis meCeTad gadakeTeba brZana, Tumca didZali ZRvenis fasad, misgan taZris xeluxleblobis piroba iqna miRebuli. sionis taZarSi inaxeba saqarTveloSi qriastianobis mqadageblis, w minda ninos jvari.

Sioni - Buildings started in VI century and ended in the 20s of VII century. After conquering Tbilisi in 1226, Jalal Ad-Din ordered to remove the dome of the church and put his throne on its place to watch the Christians being tortured. In 1726, the sultan of Turkey Ishak Pasha wanted to turn Sioni into a mosque but he was offered a great donation in return of the church's inviolability. The cross of Saint Nino, who started preaching the Christian faith in Georgia, is kept in Sioni Church. აქედან მეტეხი ჩანს, მეტეხი, რომელსაც ბევრი ბურუსით მოცული ისტორია უკავშირდება და მე19 საუკუნის ოციანი წლებიდან, ერთ-ერთ ყველაზე საშიშ ადგილად იყო მიჩნეული. მეტეხი, რომლის ტუსაღებიც იყვნენ ბესტუჟევ - მერლინსკი და მაქსიმ გორკი, მეტეხი, სადაც მიხეილ ჯავახიშვილს თავად ბერია აწამებდა.

We can see Metekhi from here, Metekhi which is linked to a number of obscure stories and which was considered one of the most intimidating places since the 1820s. It is Metekhi where Bestuzhev-Merlinsky and Maxim Gorki were imprisoned and where Beria was personally torturing Mikheil Javakhishvili

metexis RvTismSoblis Sobis taZari taZari qalaqis yvelaze adreul dasaxlebaSi. gadmocemis Tanaxmad, agebulia mefe vaxtang gorgaslis mier. taZari mravaljer daarbies. 1278-1289 wlebSi taZari aRadgina mefe demetre II-m. XVIII saukuneSi metexis cixeSi jer TurqTa, Semdeg sparsTa garnizonebi idga. 1661 wels vaxtang Sahnavazma taZari Tofiswamlis sawyobad aqcia. ruseTis mmarTvelobis periodSi (1801 wlidan) eklesia samxedro barakad gadakeTda da 1938 wlamde satusaRos funqcias asrulebda. 1988 wlidan eklesiam funqcionireba daiwyo.

Metekhi Church of The Virgin Mary

The church is situated in the oldest districts of Tbilisi. It is believed to be built by the King Vakhtang Gorgasali. The church was demolished many times. In 1278-1289 King Demetre II rebuilt it. In the XVIII century, Metekhi Fortress was occupied first by Turkish and later by Persian garrisons. In 1661 King Vakhtang Shahnavaz turned the church into a gunpowder stock house. During the Russian rule (from 1801) the church was remade into military barracks and it was a prison til 1938. Only from 1988 the church regained its original function. იცოდით, რომ თბილისს ადრე თავისი კარნავალი ჰქონდა, რომელსაც „ყეენობა“ ეწოდებოდა? მეც არ ვიცოდი და ძველ წყაროებში გადავაწყდი. ამ დღესასწაულზე თბილისის ყველა უბანს თავისი TBILISI თბილისი

Did you know that Tbilisi was holding a carnival called "Keenoba" once? I did not know either and I only found out about it while going through some old data. Every district would present its own "Keeni" (Khan) on the day

27 „ყეენი“ გამოჰყავდა თურმე, რომელსაც ხელში ქაფქირი ან ჟანგიანი შამფური ეჭირა, სასაცილოდ იყო მორთული და ხალხი ზურნა-დუდუკით მიჰყვებოდა. გამვლელებს ფულს, ანუ ხარკს ახდე­ ვინებდნენ თურმე, დღე­ სასწაულის ბოლოს კი ამ ჩვენს ძვირფას „ყეენს“ მეტეხის ხიდიდან პირდაპირ მტკვარში გადაისროდნენ, ცხადია, ისეთ ადგილას, რომ არ დამხრჩვალიყო. თბილისის დროით 14:00 საათია. მგონი, ზუსტად ის დრო, როცა „ყეენს“ მტკვარში აგდებდნენ, მაგრამ ჩვენ შეგვიძლია გოგირდის აბანოებს მივაშუროთ და ცოტა შევისვენოთ. თანაც, გოგირდის წყალს სამკურნალო თვისებები აქვს. გადმოცემით, ერთი კაცი გაციებულა და სურდო დასწყებია, წასულა, ცხვირი აბანოს ქვაზე მიუდია და განკურნებულა, ამ ამბის შემდეგ, თურმე, უამრავი ხალხი მისწყდომია აბანოებს. თბილისელებს აქ თავისუფალი დროის გატარება უყვარდათ, წვულებებებსაც კი მართავდნენ თურმე, იდგა დიდი სამოვარი, მიდიოდა ჩაის სმა და ქალაქის ყოველდღიური ცხოვრების განხილვა.

abanoTubani Tbilisis erT-erTi uZvelesi ubani mtkvris marjvena sanapiroze. gadmocemis mixedviT, gogirdis wyaroebi mefe vaxtang gorgasalma aRmoaCina nadirobisas. Tavdapirvelad mas dedaqalaqis saxeli erqva, me-17 saukunidan, seidebis tomis gadmosaxlebis gamo, seid-abadi daerqva. me-18 saukunis dasawyisidan raions xarfuxi ewoda, „xarpuxi“ moiazreboda abanoTubanis teritoriidan mTlianad orTaWalamde.

Cvenamde moRweuli abanoebis umetesoba meCvidmete saukuniT TariRdeba.

of the festival. "Keeni" would be dressed in funny clothes, holding a skimmer or a rusty skewer. People would follow dancing and play zurnaduduk. They would take homage from passersby and at the end of the carnival, people would throw our dear "Keen" from the Metekhi Bridge right in the River Kura.

Of course, they would make sure to choose a place where he would not drown.

It is 14.00 o'clock Tbilisi Time. I think it was around this time that people would throw "Keen" in Kura River but let's walk towards the Sulphur Baths and rest a little.

Besides, sulphur water has healing properties. Legend says that a man was down with a cold and was starting to have the flu. So he went to the Sulphur Baths and put his nose on its wall and recovered. After hearing this, a lot of people rushed to the baths. Tbilisians liked spending their free time here. They were even making parties around a big Samovar there. They would drink tea and discuss everyday city life.

Abanotubani One of the oldest districts in Tbilisi on the right bank of Kura river. According to a legend, the King Vakhtang Gorgasali discovered sulphur waters while hunting. Originally it had the name of the capital - Tbilisi, from the 17th century, when Seidi tribes settled here, it got a new name - Seid-Abad. From the beginning of 18th century, the district was called "Kharpukhi" and it covered the area from present Abanotubani til Ortachala.

Most of the baths that remain are dated to the 17th century.

28 ამ ტერიტორიაზეა მეჩეთი, სომხური, რუსული და კათოლიკური ეკლესიები. მეჩეთის უკან თბილისის ბოტანიკური ბაღია, სადაც ნამდვილი სამოთხეა და შეგიძლია დედაქალაქის ხვატს გაექცე. ამ ხვეულა აღმართ-დაღმართებს ხან მთაწმინდის პანთეონში ავყავართ, ხან ნარიყალაზე, ხან მთაწმინდის პარკ­ში, საიდანაც შეგვიძლია თბილისს ზევიდან გადმოვხედოთ. უკან იგივე გზით, ფეხით ან საბაგიროთი თავქვე ვეშვებით.

There are mosque, Armenia, Russian and Catholic churches in this area. Behind the mosque, there is Tbilisi Botanical Garden which is like a Garden of Eden where you can hide away from the heat of the city. Winding uphills and downhills lead us to Mtatsminda Pantheon or Narikala or Mtatsminda Park overlooking whole Tbilisi.

We can follow the same paths to go down or take a funicular railway

nariyala - mtrisTvis miudgomel am cixis aSenebis TariRad Cvens welTaRricxvamde IV saukunes miiCneven. nariyalas cixe sxvadasxva saxeliT moixsenieba: „dedacixe“, „nariyala“, „Suris cixe“ da „kalas cixe“. cixe bevrjer dazianda da daingra. adrefeodaluri nagebobebidan SemorCenilia cixis Crdilo-aRmosavleT nawilSi mdgari koSkebi, romlebic vaxtang gorgaslis epoqiT TariRdeba.

Narikala - This unscalable for enemy fortress is dated back to the IV century BC. Narikala Fortress is referred to as "Dedatsikhe", "Narikala", "Shuris Tsikhe", "Kala Tsikhe". The fortress was damaged and destroyed many times.

From the Early Feudal Period construction, survived only the towers in the North-East part of the fortress which were built during the rule of the King Vakhtang Gorgasali.

მთაწმინდის პანთეონი

Mtatsminda Pantheon

ყველა ნამდვილ ქალაქს პანთეონი აქვს. ის მისი მხოლოდ ღირსშესანიშნაობა კი არა, კულტურული და ისტორიული მეხსიერებაცაა. თბილისს რამდენიმე პანთეონი აქვს, თუმცა მათ შორის უმთავრესი მთაწმინდის მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონია - ადგილი, რომელსაც „თბილისის პარნასსაც” უწოდებენ და რომელიც იდუმალი ღირსებით გადმოჰყურებს ქალაქს.

Every real city has a pantheon. It is not only a sight but also a cultural and historical memory. Tbilisi has several pantheons and the most important of them is the Mtatsminda Pantheon of Writers and Public Figures - a place which people call Tbilisi Parnassus and which overlooks the city with its mysterious dignity.

თავდაპირველი სამლოცველო და მცირე ტაძარი ამ ადგილზე მე-6 საუკუნეში გაჩნდა - ის ქართლში შემოსულ 13 ასურელ მამათაგან ერთ-ერთმა, დავით გარეჯელმა ააგო. სწორედ დავითის სახელს უკავშირდება მთაწმინდის მეორე სახელწოდებაც, რომლითაც მას თბილისელები მოიხსენიებენ - „მამადავითი“.

TBILISI თბილისი

First chapel and a small church appeared here in the 6th century - it was built by one of the Thirteen Assyrian Fathers, David Garejeli.

Mtatsminda has another name which mostly Tbilisians use - "Mamadaviti" ("Father David") and it is directly linked to David Garejeli's name.

29 მოგვიანებით აქ დიდი ტაძარიც აშენდა, საფლავები კი მე-16 საუკუნეში გაჩნდა. პირველი დიდი მოღვაწე, ვინც მამადავითის ტერიტორიაზე დაიკრძალა, ილია ჭავჭავაძე იყო (1907). თუმცა სასაფლაოს პანთეონად გადაკეთების იდეა მოგვიანებით - 1929 წელს განხორციელდა და კომუნისტურმა ხელისუფლებამ ეს მოვლენა წინა საუკუნეში მთა­წმინდაზე დაკრძალული რუსი მწერლის, ალექსანდ­რე გრიბოედოვის გარდა­ ცვალების 100 წლისთავს დაამთხვია.

A bigger church was built here later and the first graves are from the 16th century. The first public figure ever buried on Mamadaviti was Ilia Chavchavadze (1907). However, the idea of turning the graveyard into a pantheon was only realised in 1929 and the Soviet Government coincided this event with the 100 years jubilee of the death of Russian writer Aleksander Griboedov who is buried on Mtatsminda.

მთაწმინდის პანთეონში დაკრძალულნი არიან: აკაკი წერეთელი, გალაკტიონ ტაბიძე, ექვთიმე თაყაიშვილი; დიდუბიდან გადმოასვენეს ნიკოლოზ ბარათაშვილი და ვაჟა-ფშაველა. აქ იხილავთ ეროვნული მოღვაწეების, მერაბ კოსტავასა და საქართველოს პირველი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას საფლავებს; ასევე 1937 წელს დახვრეტილ მამულიშვილთა მემორიალს.

21-ე საუკუნეში დიდი წინაპრების განსასვენებელს შეემატა ანა კალანდაძის, ოთარ ჭილაძის, ნოდარ დუმბაძის, მუხრან მაჭავარიანისა და ჭაბუა ამირეჯიბის საფლავები.

Akaki Tsereteli, Galaktion Tabidze, Ekvtime Takaishvili are buried in Mtatsminda Pantheon.

Nikoloz Baratashvili's and Vaja-Pshavela's relics were also moved here from Didube Pantheon.

In Mtatsminda Pantheon you will also see the graves of the political and public figures such as Merab kostava and the first president of Georgia - Zviad Gamsakhurdia as well as the memorial for Mamulashvilis who were shot in 1937. In the 21st century Ana Kalandadze, Otar Chiladze and Nodar Dumbadze found their piece next to the memorable ancestors.

ის, რაც დღემდე უცხოელი ტურისტების განსაკუთრებ­ ულ ინტერესს იწვევს, გახლავთ პანთეონის მარცხენა ნაწილში არსებული ერთი საფლავი - ეკატერინე (კეკე) გელაძისა. ინტერესის მიზეზიც ცხადი გახდება, როცა განვმარტავთ, რომ ეს უკანასკნელი იყო სტალინის დედა და ის ლავრენტი ბერიას პირადი ინიციატივით მოხვდა პანთეონში...

However, what attracts the tourists most is this one grave in the left part of the Pantheon the grave of Ekaterine (Keke) Gelashvili. Once we have added that she was Stalin's mother and that her grave ended up in the Pantheon on Lavrenti Beria's initiative, the reason for this interest becomes clear...

გასულ საუკუნეში კომუნისტების მიერ ბევრი სხვა უკუღმართობაც დაიშვა და მთაწმინდაზე, დიდი ქართველების გვერდით, ისეთი ადამიანების საფლავებიც გაჩნდა, ვინც თავისი ცხოვრება სწორ­ ედ მათი იდეალების განადგურებას მიუძღვნა. მაგა­ ლითად, ილია ჭავჭავაძის წინ ლამის ნახევარი საუკუნე ესვენა ფილიპე მახარაძე - ადამიანი, ვისაც, სხვებთან ერთად, ბრალი მიუძღვის სწორედ ილიას მკვლელობაში... თუმცა, ეროვნული მოძრაობის წლებში და დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, მთაწმინდა მათი საფლავებისგან გათავისუფლდა. დღესდღეობით პანთეონში 53 მოღვაწეა დაკრძალული.

Communists allowed many other perversions last century, next to the great Georgians were buried the people who had made their life goal to annihilate the ideas of exactly those Georgian writers and public figures. For example, for almost half a century, Philipe Makharadze's grave was right in front of Ilia Chavchavadze's tomb. This is the Makharadze who, together with some other people, was guilty of Ilia Chavchavadze's assassination...

During the National Movements and after regaining independence, Mtatsminda was gradually cleaned from such graves.

Today there are 51 public figures buried in Mtatsminda Pantheon.

TBILISI თბილისი

30 ცოტა დავიღალე... რამხელა დრო გასულა მას შემდეგ, რაც ეს ქალაქი დავტოვე... მაგრამ ქუჩებმა გადაჩვევა არ იციან, თბილისელობა ხომ კარგი გაგებით „დამღაა“, რომელიც ნებისმიერ სხვა ქალაქში გადაბარგებულს გამჩნევია და უკან გეწევა, უკან, სამშობლოსკენ, საქართველოსკენ, შენი თბილი­ სისკენ, იმ ყველაფრისკენ, რაც უცხო ქვეყანაში გადახვეწილს სულ თან დაგქონდა. სანაპიროს მივუყვები, ხუთიოდე წუთში კოლმეურნეობის მოედანზე ვარ. გზად „ალექსანდრეს ბაღში“ უნდა შევიხედო, სადაც ჩემმა თაობამ ბავშვობა გაატარა. აი, მშრალ ხიდთან მდებარე ბაღიც, რომელსაც ჩვენ ჯერ კიდევ „სტალინის ბაღს“ ვეძახით. ჯერ ბევრი უბედურება უნდა იწვნიოს ამ ბაღმაც, სანამ მას „დედაენის ბაღი“ დაერქმევა.

I am feeling a little tired... It has been a while since I moved out of this city... But these streets never grew out of me because being a Tbilisian is a kind of a "hallmark" but in a good way and it shows no matter where you go and which city you live in. And it drags you back, back to your homeland, to Georgia, to Tbilisi and to everything that you kept so dear while you were in foreign lands.

I walking along Sanapiro (riverside) and in only five minutes I find myself on Kolmeurneoba Square. I just have to drop by "Aleksander Garden" on my way where my generation spent the childhood. And here is a little garden near the Dry Bridge which we still call "Stalini Garden". Perhaps, it still has to go through a lot to finally claim its name "Dedaena Garden" (Mother tongue Garden).

aleqsandres baRi - baRis teritoria adre saasparezo adgilad, xolo XIX saukuneSi rusuli administraciis mier samxedro swavlebis moednad gamoiyeneboda. Svedi arqiteqtoris, oto simonsonis mier daproeqtebuli baRi mefisnacvlis, aleqsandre bariatinskis iniciativiT, oficialurad 1859 wels gaixsna da mas imperator aleqsandre meoris pativsacemad „aleqsandres baRi“ ewoda. gasul saukuneSi baRi satransporto gzis gayvanis gamo, or nawilad gaiyo. zeda terasas „9 aprili“, xolo qvedas, gogla leoniZis saxelebi ewoda.

Aleksander Garden - The territory of the garden was a race spot before and was used for military training by Russian administration in the XIX century. The garden was planned by a Swedish architect, Oto Simonson and was officially opened on the initiative of the vicegerent Aleksander Bariatinski in 1859 and was named after the emperor Aleksander II. In the last century, the garden was cut in two because of the roadway that was built there. The upper terrace was called "April " and the lower one was named after Gogla Leonidze.

„მშრალი ხიდით” უკვე მტკვრის მარცხენა მხარეს ვარ და როხროხა ტრამვაი მახსენდება, რომელიც „კოლმეურნეობის ბაზართან” წრეს არტყამდა, უკან ბრუნდებოდა და, პლეხანოვის გავლით, დიდუბისკენ ეჭირა გეზი… აქვე, მალაკნების ბაზრის გავლით, შეგიძლიათ „კუკიაზეც“ აიაროთ. ადრე იქ გერმანელი კოლონისტებით დასახლებული სოფელი ყოფილა, რომლებიც სოფლის მეურნეობას ეწეოდნენ და ქალაქში გასაყიდად პროდუქტი ჩამოჰქონდათ. ნელნელა სოფელი „კუკია“ თბილისს მიუერთდა და TBILISI თბილისი

After crossing the "Dry Bridge" I am already on the left side of the River Kura and the memories of rumbling tramway come back which used to go in a circle around "Kolmeurneoba Market" and then passing through Plekhanovi Street head toward Didube... If cross a nearby "Malakini Market", you can go straight to Kukia district.

There used to be a village populated by German colonists here. They mainly did agriculture and sold products down in the city. Village Kukia gradually became a part of Tbilisi and now it is called Chugureti. And germans? Well, most

31 ახლა ამ ადგილს ჩუღურეთი ჰქვია. გერმანელები? ჰო, მათი უმეტესობა გაიკრიფა. პლეხანოვზე ფეხით უნდა იარო, ყველა ქუჩა და ჩიხი უნდა ნახო, აქ ხომ უამრავი საოცარი სახლია. მაგრამ მე მეჩქარება, ჩემი ბავშვობის საოცნებო ადგილისკენ უნდა წაგიყვანოთ და როგორც იქნა - მუშტაიდი!

of them left. You should walk around Plekhanovi to see every street and blind alley because there are so many wonderful houses everywhere. But I do not have time for that now because I have to take you to my childhood dream-place. And finally, we are here, in Mushtaidi!

muStaidis baRis gaSeneba 1830-ian wlebs da Siitebis religiuri lideris — mujTahidis saxels ukavSirdeba, romelic saqarTveloSi qarTveli colis gamo Camovida, magram qali maleve gardaicvala. mujTahidma coli saxlis win dakrZala, saflavze uamravi wiTeli vardi dargo, baRis mosarwyavad ki mtkvridan arxi gaiyvana. ramdenime welSi man baRi erT vaWars mihyida. droTa ganmavlobaSi baRi saxazino sakuTreba gaxda da saseirno da gasarTob adgilad iqca.

The story of Mushtaidi Garden is connected with the 1830s and a Shia leader, Mujtahid, who travelled to Georgia for his Georgian wife but the woman died soon after his arrival.

Mujtahid buried his wife in front of the house, planted a great many roses on her grave and cut a canal from Kura River to provide water for the flowers. A few years later he sold the garden to some merchant. Later the garden became government property and grew into a pleasure-trip and amusement place.

თბილისელები მუშტაიდში ბავშვებთან ერთად დასეირნობენ, რა გინდა სულო და გულო, იქ რომ არ იყოს - ცნობილი კარუსელი ჯაჭვებით, სარკინიგზო გზა, „პარაშუტის ანძა“, ნავები, ტირი და კიდევ მთის ცნობილი ორი ჯიხვი - წითელი და მწვანე. ოღონდ, ნამდვილი არ გეგონოთ. მწვანე ჯიხვი მომაღლო გორაკზე დგას, მოპირდაპირე მხარეს, დაბლა, ბორბლებზე კი წითელი. მათ შორის რელსებია. ორივეს შუბლზე „პისტონები” აქვთ დამაგრებული. ღონივრად ჰკრავთ ხელს წითელს, შუბლით დაეჯახება მწვანეს და გაისმის სასურველი „პუჰ…“. ეს ხმა იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ვიღაცამ სასურველ მიზანს მიაღწია და უძლიერესმა გაიმარჯვა! ყველას, დიდსა თუ პატარას, მოხუცსა თუ ახალგაზრდას, ქალსა თუ კაცს, ყველას, მაინცა და მაინც ამ ჯიხვებისკენ მიუწევს გული. ამიტომ, მუშტაიდში სეირნობისას, ხმა „ პუუჰ...“ სულ თან გდევს.

People walk around with children in Mushtaidi garden and here you can find anything your heart desires - famous giddy-go-rounds hanging on chains, railway, "parachute mast", boats, fairground target shooting and two wellknown aurochs - one red and one green. But they are not real, of course. The green auroch is standing on a rather high hill and on the opposite side, much lower, there is a red one standing on wheels. Between the two is are rails.

Both aurochs have pistons attached on their foreheads.

If you push the red one hard enough, it will hit the green one and you'll hear desired sound - "Huh...". This means that someone made it, the strongest won! Everyone, grown-ups and children, old and young, women or men, everyone is fascinated and drawn to exactly these aurochs. This is why the sound of "huuh..." constantly follows you throughout your walk in Mushtaidi.

TBILISI თბილისი

32 ჩელუსკინელების ხიდით კვლავ მარჯვენა სანაპიროზე მივაბიჯებთ და წამში ვერაზე ვართ. შეგვიძლია „ვერის ბაღში“ შევისვენოთ, ან ფილარმონიაში შევიხედოთ, იქნებ ბედმა გაგვიღიმოს და რამე საინტერესო კონცერტი იყოს. თუ ზემოთ, ვაკისკენ გავუყვებით, ვარაზისხევს გვერდს ვერ ავუვლით და უნივერსიტეტის პირველ კორპუსთანაც მოვხვდებით.

We cross the Cheluskinelebi Bridge and walk on the right bank of the river and in few seconds we are on Vera already. We can take a breath in "Vera Park" or drop in Tbilisi concert hall. If we are lucky there might be some interesting concert at the moment. If we continue walking up to Vake, we will cross Varazis Khevi and of course, the first building of the university.

„სტუდქალაქის” შემდეგ ვაკის პარკშიც შეგვიძლია შევიხედოთ ან სულაც კუს ტბაზე ავისეირნოთ. აქ აუცილებლად გადაეყრებით ასე 70-ს გადაცილებულ მშვენიერ მოხუცს, სახელად იაკობ საღირაშვილს, რომელიც ძირძველი თბილისელი და ვერელია. ნეტა რამ ამოიყვანა, სუფთად ჩაცმული, ტანმორჩილი, ხმელი მოხუცი ასე მარდად აქ, ამსიმაღლეზე უმანქანოდ? ბატონი იაკობი წყაროებს დაეძებს. როგორც კი წყაროსთვალს დალანდავს, ზურგით ამოზიდავს ქვიშას და ცემენტს, მოიმარჯვებს იარაღებს და წყაროს გამართავს. ჰოდა, თუკი წყარო სადმე შეგხვდებათ, იცოდეთ, რომ ეს იაკობის ნაპოვნი და ნახელავია.

After visiting the "Student Town" we can take a walk in Vake Park or go up the Kus Tba (Turtle Lake). Here you will definitely cross Iakob Sghirashvili, a nice older man in his early 70s, who is an indigene Tbilisian and lives in Vere. What brought this tidy, small, thin old man so high up without a car? Mister Iakob is looking for springs. As soon as he glances a source, he goes to get some sand and cement which he carries on his back, prepares his tools and sets up a spring. So, whenever you see a spring in that area, you should know that it is Iakob's work.

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti

1918 wels

gaixsna. skolas. me-20 saukunis dasawyisidan qarTuli

universitetis dafuZnebis organizatori gaxda peterburgis universitetis aRzrdili da misi privat-docenti ivane javaxiSvili. 1989 wels Tbilisis saxelmwifo universitets ivane javaxiSvilis saxeli ewoda.

TBILISI თბილისი

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University was established in 1918. In the beginning of the 20th century, Ivane Javakhishvili, a graduate of The University of Saint Petersburg with a degree of an assistant professor, undertook the work of founding a Georgian University. In 1989 Tbilisi State University was named after Ivane Javakhishvili.

33 კადრი: სახლიდან გამოვდივარ... ფალიაშვილის ქუჩიდან ჭავჭავაძის პროსპექტზე ვეშვები და სანუკვარ 12 ნომერ ტრამვაის ველოდები. ჰაერში გაზაფხულის სუნი ტრიალებს. წითელმა ტრამვაიმ მოპირდაპირე მხარეს „სახელგამთან“ რიხინ-რიხინით ჩაიარა, მამცნო, „სტუდქალაქთან“ დავარტყამ წრეს და ერთ წამსაც კი არ დავაყოვნებო. შაბათი დღეა და მე ჩემებთან მივდივარ სტუმრად. ხშირად უბრალოდ დავემგზავრები ხოლმე ჩემს 12 ნომერს, რომელიც ჩემთვის „ტრამვაი-სურვილია“, მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ არც წაკითხული და არც ნანახი მაქვს ტენეს უილიამსის ეს შედევრი. აი, ისიც! - ავდივარ, ბილეთს ვიღებ, ფანჯარასთან ვიკავებ ადგილს და ათასჯერ ნაცნობ ჭავჭავაძის გრძელ ქუჩას ისეთი ცნობისმოყვარეობით ვათვალიერებ, თითქოს არასდროს მენახოს. აი, ტრამვაიმ „ჩელუსკინელების ხიდი“ ქშენით გადაიარა და „დინამოს სტადიონის“ მოპირდაპირე მხარეს გაჩერდა.

A flashback: I leave the house, walk down Paliashvili Street and wait for N12 tramway on Chavchavadze Avenue.

The air smells of spring. I see a rumbling red tramway passing by "Sakhelgami" on the other side of the street which means that it will turn around near the Student Town and will be right back here. It is Saturday and I am going to visit my family. It often happens that I just get on the N12 tramway without having a certain destination for it is my "Streetcar Named Desire" although I have neither read nor watched this masterpiece by Tennessee Williams yet. And here it is! - I get on, buy a ticket, take a seat by the window and observe the perfectly familiar Chavchavadze Avenue with such curiosity as if I was looking at it for the first time. The tramway crosses the "Cheluskinelebi Bridge" and stops opposite the "Dinamo Stadium".

dinamo-arena. 1932-1935 wlebSi arCil qurdianisa da henrix grinevskis xelmZRvanelobiT aSenda da 35 000 mayurebelze iyo gaTvlili. im periodis TbilisisTvis es sruliad axali tipis nageboba iyo. axali stadioni 80 000 mayurebelze iyo gaTvlili.

Dinamo- Arena – It was built by Archil Kurdiani and Heinrich Grinevski in 1932-1935 and has 35000 seating capacity. For that period this kind of construction was an absolute novelty for Tbilisi. The new stadium now has 80000 seating capacity.

ორჯონიკიძის ქუჩას კუთხემდე მივუყვები. სახლში ან ეზოდან შევდივარ, ან სადარბაზოს მხრიდან. ხის დაქანებული კიბეებით ავდივარ მეორე სართულზე. ზარის ღილაკს ვაჭერ. კარს იქით, ფლოსტების ფრატუნი. ზღურბლზე ბებია. “შენა ხარ, შენ შემოგევლე!” - სიხარულით მეუბნება. ბებიას გვერდით დედა პატარა ბავშვივით დგას. ახლა უდარდელი ვარ და ჯერ კიდევ არ ვიცი, რომ ჩემი 12 ნომერი „ტრამვაი-ოცნება“ სულ მალე აღარ იქნება.

I follow Orjonikidze Street until I reach the corner and enter the house either from the yard or from the main entrance. I walk up the slanting staircase to the second floor and ring the bell. I hear slippers shamble behind the door. My grandma appears at the doorstep. "It's you, my darling!" - she utters with joy. My mother is standing by my grandma's side like a little child. At that moment I am still happy-go-lucky and I have no idea that soon my N12 "Drea-Tramway" will no longer exist

TBILISI თბილისი

34 გარიჟრაჟზე ქურთი სათენიკას ცოცხის ჩუმი შრიალი გაისმის ქვაფენილზე. სათენიკას სხვადასხვა ფერის ქვედაბოლოს ქარი აფრიალებს და ვხედავ, რომ მწვანეს ქვეშ ყვითელია, ყვითლის ქვეშ წითელი, წითლის ქვეშ თეთრი, თეთრის ქვეშ კი... „ნეტა როგორ ახერხებს ამ ყველაფრის ჩაცმას?!“ - ვფიქრობ ძილ-ღვიძილში, ის კი უკრავს დილის სონეტს ქვაფენილზე და ძალიან ჩუმად, ისე რომ ძილი არ დაგვირღვიოს,ღიღინებს: „დსტი ხობ’დე, შშშპ, შშშპ...“ სიტყვები არ მესმის, მაგრამ ვიცი, ეს ჩვენი დილის სიყვარულის მესაა!

At the dawn, you can hear Kurd Satenika's broom rustling on the pavement. Satenika's multicolour skirt is flying in the wind and I see that there is a yellow layer under the green one, under the yellow layer, there is red, under that red - white and under that white... "How does she manage to put on all of those layers?" - I wonder still half asleep while she is playing a morning sonata with her broom on the pavement and is singing in a very low voice so that it won't wake you up: "Dsti khob'de, shshshp, shshshp..." I do not understand the words but I know that it is our morning love liturgy!

უკვე ღამეა, უკვე სხვა დროა, უკვე ბევრი წელი გასულა, მე კი ისევ მივუყვები რუსთაველის პროსპექტს, ისე, როგორც მაშინ, როცა ყველა ერთმანეთს იცნობდა და ეს ქალაქი ერთი დიდი დღესასწაული იყო. რუსთაველის თეატრის მიდამო ხომ თბილისელების შეკრების ადგილია.

Night has fallen, time has changed, many years have passed and yet, here I am, walking down Rustaveli Avenue just like back in time when everyone knew each other and this city was one big festivity. Even today Rustaveli Theatre neighbourhood is Tbilisians meeting point.

rusTavelis Teatri Teatri 1899-1901 wlebSi "artistuli sazogadoebisaTvis" aSenda. 1949 wlis 9 ivniss Teatri daiwva, magram Senoba maleve aRadgines. misi sruli rekonstruqcia 1982-1987 wlebSi Catarda da Teatrma pirvandeli saxe daibruna. amJamad Teatrs uaxlesi aparaturiT aRWurvili sami darbazi aqvs.

Rustaveli Theater The theatre was built in 1899-1901 for the "Artist's Society". It burned down on June 9, 1949, but was soon restored. Complete reconstructions of the building were done in 1982-1987 and the theatre regained its original shape. The theatre now has three fully equipped stages as well as ballrooms and a foyer. years later, in the 1851 inauguration of the Opera and Ballet Theatre was held. The building had 800 seating capacity. Unfortunately, the original building was destroyed in a fire. The new Opera and Ballet Theatre took 16 years of building works before it was completed in 1896.

35 „ბირჟავიკები“ ადგილზე არიან და გოგონებსა და ქალებს მწველ მზერას აყოლებენ, ხანდახან გამოჩნდება მათ შორის ყველაზე თამამი და ლამაზმანს მიაძახებს: „გოგონი, ცეპოჩკა დაგივარდა!“ გოგონას „ცეპოჩკა“ არ უკეთია, მაგრამ ინსტიქტურად მაინც ძირს იხედება, „ცეპოჩკას“ ასფალტზე ეძებს, ვაითუ მართლა რამე დავკარგეო. ბირჟავიკები ხალისობენ... რუსთაველზე ისეთი ჟრიამული დგას, გეგონება ახალი წელია.

"Birjavikebi" are at their post and give girls and women burning gaze. Sometimes, the boldest among them will call out after a pretty passer-by: "Hey, girl, you dropped a "Tsepochka"! (a Russian barbarism, means a chainlet). The girl was not even wearing a chainlet but she instinctively looks down to find it on the ground.

Birjavikebi burst into laughter... Rustaveli Avenue brightens up as if it was the New Year's Eve.

ისევ საათთან ვდგავარ. ახლა მე და ჩემი ქალაქი ერთად ვყვებით ამბებს, რომლებიც საგზლად უნდა გადავინახო, რომ აქედან წასულმა დილა-საღამოს გამოვიზოგო.

Once more I am standing in front of the clock. Now my city and I are telling the stories together, the stories which I have to take with me like victuals that I will have to use sparingly each morning and evening when I leave again.

თბილისის დროით 02:00 საათია.

It is 02:00 Tbilisi time.

ჩემი დრო თბილისის საათს ემთხვევა.

The time on my watch matches the Tbilisi time.

Translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

Tbilisis operisa da baletis Teatri. mSenebloba 1847 wels daiwyo da oTxi wlis Semdeg, 1851 wels, operis Teatri sazeimod gaixsna. Senoba 800 mayurebels itevda. samwuxarod, operisa da baletis Zveli Se-noba xanZarma gaanadgura. operisa da baletis axali Senobis mSenebloba 16 wlis ganmavlobaSi grZeldeboda da 1896 wels dasrulda.

Tbilisi Opera and Ballet Theatre. Buildings started in the 1847 and four years later, in the 1851 inauguration of the Opera and Ballet Theatre was held. The building had 800 seating capacity. Unfortunately, the original building was destroyed in a fire. The new Opera and Ballet Theatre took 16 years of building works before it was completed in 1896.

36

ბესო ხვედელიძე

13 ხიდის ქალაქი 13 BRIDGE CITY Beso Khvedelidze ჰეი, შენ, სტუმარო! ჯერ სულ არ ვიცი, ვინ ხარ: მისტერი, სენსეი, პანი, ეფენდი თუ გოსპოდინი! ჯერ ისიც კი არ ვიცი, საიდან მოსულხარ, ანუ რომელი კონტინენტის ჰაერით გაქვს ფილტვები უფრო გაჯერებული, მაგრამ შენ თუ ამ ქალაქის სხვანაირად შეცნობა და აქედან უკან მძაფრი შთაბეჭდილებებით წაფრენა გსურს, ყური დამიგდე ფართოდ. სხვათა შორის გეტყვი, – სჯობს ყურთაგან მარცხენა მომაშვირო და მარჯვენა სულაც საჩვენებელი თითით დაიცო, ვინაიდან მარჯვენა ყური, როგორც ბრძენთ უთქვამთ, საზოგადოა, ყველაფერი ესმის ნაღდის და მთავარის გარდა, მე კიდევ, სწორედ ამ ქალაქის მთავარსა და ნაღდზე მინდა გაგებაასო. გაუგებრად ხომ არ ვმეტყველებ? ძალიან კარგი... მაშ მოდი, ჯერ ჩვენი ეგზომ კრიალა აეროპორტიდან ქალაქისკენ წამოგაცილებ, თან გზად მოგითხრობ ამბებს ამ ქალაქისას – ძველსა და დაუძველებელს, და მთლად უახლესსაც არ დავივიწყებ. მაშ ასე... სტუმარო ჩემო! ერთხელ მაინც თუ გიფიქრია, რომ არსებობენ ამ პლანეტაზე იოლი და რთული დედაქალაქები? ჩემი მონათხრობიდან, ვიდრე თავად მიხვდებოდე თბილის­ქალაქი რომელი ჯიშისაა, მე სხვა აზრსაც ციმ­ციმ შემოგაშველებ: TBILISI თბილისი

Hey, you, visitor! I have no idea who you are: mister, sensei, pan, efendi or gospodin! I don’t even know where you come from or which continent’s air you lungs are filled with, but if you are willing to learn this city inside out and fly away full of vivid impressions, lean your left ear closer to me, and stick your forefinger in your right ear. The wise men have said the right ear is a ‘generalist’, it can hear everything except for what is true and important, and I want to tell you what’s true and important about this city. Do I make myself clear?

I do? Good… Then let me take you from the gleaming airport towards the city and tell you its history on the way –old but not obsolete, and of course the latest history too.

So… my guest! Has it ever occurred to you that there are easy and complicated capital cities on this planet?

Before you guess from my story which of these types Tbilisi falls in, let me share my opinion: The capital cities that are divided by army green river in two uneven parts, as a rule, clearly differ from dry, or river-less capitals with their bridges, sorrowful

37 დედაქალაქები, რომლებსაც ხაკისფერი მდინარე ორ არათანაბარ ნაწილად ჰყოფს, როგორც წესი, აშკარად განსხვავდებიან მშრალ, იგივ უმდინარეო დედაქალაქთაგან თავიანთი ხიდებით, მდინარეში ანკესით გადაყუდებული სევდიანსახა მეთევზეებით და წამიერი შეგრძნებით, რომ ეს მდინარე კი არა, ქალაქი მიდის, მდინარე კი ჯიუტად დგას. თბილის­ ქალაქიც დიდი ხანია ზვიადად მიდის ნათელი მომავლისკენ, მაგრამ თან კი დგას ხოლმე. ეგ როგორ? ზომიერად დაკვირვებული თუ იქნები, მალევე გაერკვევი ამ ქალაქის ხასიათსა და შინაგან ზნეში და ყველა კითხვას თავისით გაეცემა პასუხი, მე კი იქამდე ამ ქალაქის გარეგანს გეტყვი. რითი გავუყვეთ? თბილისქალაქის ყველაზე პოპუ­ ლარულ ტრანსპორტს, მიკრო­ავტობუსს მივენდოთ, რომლითაც ქალაქის თავიდან ბოლოში გასვლას მოვანდომებთ კაი საათამდე დროს, მსუბუქი ავტო­ მობილით – კიდევ უფრო ნაკლებს. როგორც ეგეთ, მდინარიან დედაქალაქებს ახა­ სიათებთ, აეროპორტი აქაც გარეუბნადაა, თუმც არც იმდენად შორსაა ქალაქის ცენტრიდან, როგორც თქვენკენ, დიდ მეგაპოლისებში სჩვევიათ ხოლმე. ეს ამბავი კი აშკარად თბილის­ქალაქის დამსახურებაა, ვინაიდან იწროა მისი განი ზოგი დიაცის ბუნებასავით და მობრეცილად წაგრძელებული კია ფონიჭალიდან ავჭალის ჩათვლით, როგორც სიტყვაზე – ბუმერანგი. თბილისქალაქს სხვანაირად ცამეტი ხიდის ქალაქიც შეიძლება უწოდოს შენნაირმა „ ინტურისტმა”, ვინაიდან

fishermen with their fishing rods in the river and fleeting sensation that not the river but the city is flowing, the river stands stubbornly still. Tbilisi has been heading steadfast towards the bright future, but it has also remained motionless. How’s that even possible? If you are an observing type you will soon grasp the city’s nature and inner character, and all you questions will be answered. In the meantime, let me tell you what it’s like from the outside.

How do we get there? Then let’s trust the most popular of the transport modes in Tbilisi – a micro-bus. It will take as much as one hour to get there, the car would need a little less.

As is the rule with the cities ‘with a river’, the airport is on the outskirts, but not as far from the city center as it is in your large metropolises. The credit for this goes to Tbilisi, because it is as narrow as the mind of some women, and elongated from Ponichala up to and including Avchala in the shape of, say, a boomerang.

Tbilisi could be easily called ‘the city of thirteen bridges’ by a tourist like you, because this is the number of bridges, each different in its own way, laid over on the army green river the Mtkvari.

Avchala, Gldani, Didube, Vakhushti, King Tamar, Galaktioni, Dry-Varantsov, Baratashvili, the Glass, Metekhi, Ortachala, the Aqueduct and Ponichala bridges – this is what I choose to call them.

Each of them serves to connect the people living on the left and right banks, the visitors

TBILISI თბილისი

38 ამ ქალაქში გამდინარე ხაკისფერ მდინარე მტკვარზე ზუსტად ამდენი, ერთმანეთისგან განსხვავებული, ხიდია გადებული: ავჭალის, გლდანის, დიდუბის, ვახუშტის, თამარ მეფის, გალაკტიონის, მშრალ– ვორონცოვის, ბარათაშვილის, შუშის, მეტეხის, ორთაჭალის, აკვედუკისა და ფონიჭალის – შინაურულად მე მათ ასე მოვიხსენიებ და ყოველ მათგანს ქალაქის აქეთა და იქითა მოსახლეობის, შორიდან ჩამოსული სტუმრებისა და საზოგადოებრივი თუ კერძო ტრანსპორტის დაკვალიანების მისია აკისრია, როგორც აქედან იქით, ასევე პირიქით. იმას ნუღარ შემეკითხები, თბილის­ქალაქს ამ ხი­ დე­­ბიდ­ან რომელი უყვარს ყველაზე მეტად, ანუ რომელია ამ ცამეტიდან იუდა და რომელი პეტრე, მიუხედავად იმისა, რომ არსებობიდან მოყოლებული, საუკუნეში ერთხელ მაინც, როგორც წესი, თბილის­ ქალაქს ჯვარს აცვამენ ხოლმე გარეული და უფრო შინაური მოშურნეები... და ის არ გამომრჩეს კიდევ, რომ ყველა ეს ხიდი თავის წილ საიდუმლოს მაინც გაგანდობს. ასე, მაგალითად: ავჭალის ხიდი გადაიარო – ძველი კოლონია ნახო. შიგ ისე და უბრალოდ არავინ შეგიშვებს, მაგრამ გარედან ხომ შეავლებ მზერას... მერე, იქვე, ოჯახურ ხინკალსაც დაადებ კბილს და არ ინანებ, რამეთუ ხინკლის ყველაზე კაი მომხვევები მაგ უბნად სახლობენ. ხიდი გლდანისა დააჭაშნიკო: ამერიკის შეერთებული შტატების ფრთაგრძელ და კლაკნილრიგებიან საელჩოსთან ამოჰყოფ თავს.

travelling from afar and guiding public or private transport moving from this to that bank and vice versa.

Please don’t ask which of these bridges is a favorite of Tbilisi, that is, which of these thirteen is Judas, and which is Peter, despite that fact that since it came to existence, at least once in every century, Tbilisi has been crucified by external, but mostly internal enemies… Oh, and it should be mentioned that every bridge tells their own share of secret.

For instance: once you cross Avchala bridge – you will find an old prison colony. You will not be allowed in, but at least you can have a look from the outside…

Then you can try family cooked Khinkali and you will not regret, the best Khinkali masters live in that area.

If you try Gldani bridge: you will find yourself in the long-winged Embassy of the United States with winding lines.

If you cross Didube bridge: -you will depart from the noisy Didube bus terminal like every tourist does and by all means head to the ancient capital of Georgia to enjoy the old but unaged sights.

If you entrust your fate to Vakhushti bridge: you can cool your dry throat with cold beer. If you don’t care for beer, then the bearded men under that bridge will draw

39 დიდუბის ხიდს გადახვიდე: დიდუბის ხმაურიანი ავტოსადგურიდან შენნაირებივით აუცილებლად მცხეთ­ას გაემგზავრები და საქართველოს ძველი დედაქალაქის დაუძველებელი სიძველეებით დატკბე­ ბი. ვახუშტის ხიდს მიენდო: ცივი, ჩამოსასხმელი ლუდით ჩაიხორკლავ გადახურებულ ყელს. ლუდზე თუ გული არ მიგდის, მაშ მაგ ხიდის ქვეშ მდგომი გაუპარსავი კაცები გაგაკვირვებენ ყოვლად საეჭვო აქტიურობით. გლახა ქალები გინდა? – თამარ მეფის ხიდი გადაკვეთე დარბაისლური ნაბიჯით, დანარჩენი აუცილებლად თავისით მოხდება. „მაკდონალდსი“ მოგენატროს: გალაკტიონის ხი­ დი გიშველის, გინდ იქით გადადი და გაიარე მარჯანიშვილის მოედნისაკენ, გინდ პირიქით, ოღონდ ვერეს აღმართს აუყევ სვენებ­-სვენებით – ორიდან ერთ „მაკდონალდსში“ აუცილებლად ამოჰყოფ თავს. მშრალ-ვორანცოვის ხიდი ქირით ბინას გაშოვნინებს იაფად, და კიდევ ჯენის ჯოპლინის ან ჯიმი ჰენდრიქსის ნებისმიერ ალბომს ვინილად თუ კომპაქტ­დისკად; იყოს ფრენკ ზაპა ან სულაც „თენ იერზ აფთერ“. ბარათაშვილის ხიდი შავი ზღვის აუზის ქვეყნების ყველაზე მაღალ ეკლესიაში აგიყვანს. მაგ უბნად მდებარე სომხურ თეატრში კი ნოდარ დუმბაძის „კუკარაჩას“ ნახავ სომხურად. ძველების თქმით მაგ ამბავს ადრე ცალი ღერი სასაცილო პაპიროსი უხდებოდა ფრიად. არა მგონია, ახლა სხვანაირად იყოს საქმე. აქეთ გადმოჰკვეთ იგივე ხიდს: მოცეკვავე ძეგლები მიგანიშნებენ ლაზათიანი მიმოხვრით, საით გაძვრე­-გამოძვრე, რომ ძველ­თბილისური ლაბირინთები ნახო. შუშის ხიდი ცინცხალი და ყოველმხრივ გამჭვირვალეა. მისი დამსახურებაა, რომ ძველი თბილისის ერთი სანაპიროდან მეორე სანაპირომდე მეტად იოლად და ოდენ ფეხით მოკლდება მანძილი. მეტეხის ხიდს გადაჰკვეთ: ვახტანგ გორგასალმა სალამი მოგცეს ხელის ჰალალი აწევით. მეტეხის

your attention with their very suspicious enthusiasm.

You want those ‘mean women’? – try crossing King Tamar bridge slowly and deliberately and the rest will just happen.

Missing McDonalds?Galaktioni bridge will come to your rescue, no matter how you cross it, towards Marjanishvili Square or in the opposite direction (only you will have to go up the Vere ascend leisurely), you are sure to find yourself in one of the two McDonalds.

Dry-Varantsovbridge will let you find a cheap lodging, plus a vinyl or CD of any album of Janis Joplin or Jimi Hendrix, Frank Zappa or Ten Years After.

Baratashvilibridge will lead you to the highest church in the Black Sea basin. Nearby, in an Armenian theater, you can see Kukaracha by NodarDumbadze in Armenian.

They used to claim that a funny cigarette goes well with it. I think it still holds true.

If you cross the same bridge to the other side: - the dancing wolves will point to the winding streets and you will immerse yourself in the old Tbilisi labyrinth.

The Glass Bridge is brand new and totally transparent.

Thanks to this bridge, one bank of the old Tbilisi is connected to the other, making the walk there a short and easy endeavor.

Once you cross Metekhi Bridge: you will be saluted byVakhtangGorgasali, with his hand raised benevolently.

You will also see Metekhi Church, which was transformed into a theater by the godless reds during Soviet nightmare, using the altar as a dressing and make-up room. Having crossed the same bridge back, you can go anywhere, depending on what you prefer: Sulphur baths, botanical garden, Mosque, Synagogue, Sioni, Catholic church, Eurasian Sharden Street with its eclecticism, or an original old district Sololaki… Let me tell you in secret: this is the most vibrant tourist zone in the city.

TBILISI თბილისი

40 ტაძარსაც ნახავ, რომელშიც წითელ ურჯულოებს საბჭოთა კოშმარის დროს თეატრი ჰქონდათ გახსნილი და საკურთხეველს სცენად და გასახდელ­ საგრიმიოროდ იყენებდნენ. აქეთ გადმოივლი იგივე ხიდს და გზა ხსნილია ნებისმიერ მხარეს, გააჩნია რა გწადიან: გოგირდის აბანოები, ბოტანიკური ბაღი, მეჩეთი და სინაგოგა, სიონი და კათოლიკური კასტიოლი, ევრაზიული შარდენის ქუჩა თავისი ეკლექტურობით თუ თბილისური უბანი სოლოლაკი... საიდუმლოდ გეტყვი, რომ სწორედ ესაა დღეს თბილისის ყველაზე ტურისტული ზონა. ორთაჭალის ხიდამდე თუ მიხვალ, ჰიდრო­ჰესს შეეფეთები ძველისძველს, ფოტოს გადაუღებ და სტალინის ულვაშები თუ არ ამოგეზარდა, გაგახსენდება მაინც, რომ ამ ხიდების გადამკიდე წვერი გაქვს უკვე გასაპარსი. ბოლოს წინა ხიდიდან (ანუ იქვე მდებარე ორთაჭალის ავტოსადგურიდან), რომელსაც აკვედუკისა ჰქვია, ისევ მიკრო­ავტობუსი წაგაქროლებს კახეთს და უფრო იქითაც. უკან როგორი დაგვიბრუნდები, ეგ ხომ კახურ ღვინოზეა დამოკიდებული და, რა თქმა უნდა, ისევ შენს გაძლებასა და მარიფათზე. აი, სულ კიდურა ხიდი კიდევ ფონიჭალისაა, რომელ­ იც ოდენ ფეხით მოსიარულეებზეა გათვლილი. არა მგონია, ბევრ უცხოელს ჰქონდეს ეგ ხიდი გადასერილი, არადა მაგ ხიდიდან მტკვარი ყველაზე ახლოდან ჩანს, ანუ ლამის ხელის ჩაწვდენაზე მიედინების. და მეტსაც გეტყვი: ძაან ძველებს ეგრე უთქვამთ ნაბახუსევზე ― უცხო ტომის ვინმე ჯეელმა ან თუ დიაცმა მოახერხოს, რომ ერთ დღეში ყველა ეს ხიდი თანმიმდევრობით (ზევიდან ქვევით ან პირიქით) გადაიაროს, იგი პირწავარდნილ გურჯად შეიქნებისო... ამაზე მართალი აბა, რა გითხრა, რა? მოგეხერხება? აუცილებლად სინჯე... ხომ გაგიგია, რამდენი ენაც იცი, იმდენი კაცი (ქალი) ხარო. ორჯერ მეტი კაცი (ქალი) კი უფრო მეტს ნახავს და გაიგებს აქაური ცხოვრებისას, ვიდრე ერთი. აი, ქართული ენა კიდევ სულ სხვა თემაა არათუ აქ, არამედ საერთოდაც, მთელ მსოფლიოში.

TBILISI თბილისი

As soon as you get to Ortachala Bridge, you will find yourself facing an old hydro power plant, take a photo of it, and if you haven’t already grown Stalin’s moustache, you will remember that, having run after these bridges for so long, you really are in need of a shave.

From the bridge before the last (that is, from the Ortachala bus station nearby), named the Aqueduct bridge, a micro bus will take you to Kakheti and beyond.

How you will be getting back, depends largely on the Kakhetian wine, your endurance and skills.

The very last bridge is Ponichala, which is for pedestriansonly. I don’t think many foreigners have crossed it, even though it is the closest you can get to the Mtkvari flowing right at arm’s length.

I’ll tell you more: they used to say that if a man or a woman from a foreign country manages to cross all the bridges one after another (in the sequential order, from up to down or vice versa), on a hangover, he or she will become a true Georgian…

What can I tell you more? Could you do that? You have to try… You must know the saying “you are as many man (or woman) as the number of languages you speak.” Twice as many men (women) will see and hear more of this life than just one.

Now that we mention the Georgian language…please don’t try to interpret anything based on the intonation of the locals, many people who came before you, have told me‘the way Georgian talk between each other, sounds like you are constantly having an argument.

They must have a point.

41 ნუ მოინდომებ, რამეს მიხვდე აქაურთა საუბრის ინტონაციით, რამეთუ ბევრ შენს წინამორბედს უთქვამს, ქართველები ერთმანეთში რომ ლაპა­ რაკობთ, ასე მგონია, ჩხუბობთო. ალბათ მართლაც ეგრეა, იმიტომ რომ იმ ხალხს აშკარად დაეჯერებოდა და არა მხოლოდ ერთს. ნიკო მარი გაგიგია ან მარჯორი უორდროპი? არც გიორგი გურჯიევი ან სერჟ ფარაჯანოვი? არც ტიუბინი და კაპუსტინი იცი? არც შემონდ უილიამსი ან ტაირონ ელისი? თუმცა მათზე შემდეგში ვიტყვით... ისე კი, ეს ის ქალაქია, რომელსაც თავის დროზე, შენი არ იყოს, ცხოველი ინტერესით სტუმრობდნენ კნუტ ჰამსუნი, ჯონ სტაინბეკი და ბობ დილანი, მარჩელო მასტროიანი, ჰაინრიხ ბიოლი და ბიბი კინგი, რობერტ დე ნირო და რობერტ რედფორდი, გასკოინი და ძოლა, რეი ჩარლზი და ჯორჯ ბუში... ეგენი ხომ მაინც იცი? და თუ სულ ფეხით გაივლი, არ მიმოუხვევ და აიბლანდე­ბი, მინდა გითხრა, რომ დილიდან საღა­ მომდე არსებული დრო სრულიად საკმარისი იქნება, აქაური ცამეტივე ხიდი გადაიარო და თავი, როგორც ზემოთ გაგაფრთხილე, მთლად აქაურად იგრძნო. და ეგ თუ მართლაც ეგრე მოხდა, სტუმარო, „სტუმარო­ თი“ უკვე ვეღარაფრით მოგმართავ, იმიტომ რომ აღარ ვიქნები ცამდე მართალი. ვერც მუსიეს, სერს, სენიორს, სენსეის თუ ბვანას გკადრებ.

Have you heard of Niko Marr, or Marjory Wardrop?

George Gurdjieff? Or Sergei Parajanov?

Maybe you know Tiubin and Kapustin?

Or maybe Shammond Williams or Tyrone Ellis?

OK, we can get back to them later… Generally speaking, this city has drawn keen interest of many people before you, among them Knut Hamsun, John Steinbeck and Bob Dylan, Marcello Mastroianni, Heinrich Böll and B.B. King, Robert de Niro and Robert Redford, Gascoigne and Zola, Ray Charles and George Bush… Now these names sound familiar, don’t they?

If you don’t walk all the time, don’t stray from the way and don’t get lost, one full day from dawn to dusk will be absolutely enough to cross all the thirteen bridges, and as I warned you above, feel yourself like a native Georgian. If that does happen, I will no more be able to call you ‘a guest’, ‘a visitor’, because that won’t be the truth. And of course I dare not address you with monsieur, sir, signor, sensei or bwana.

I will simply ask in Georgian: How do you like the city of thirteen bridges, batono?

Translation by Ketevan Kanchashvili

უბრალოდ, ქართულად შეგეკითხები: – როგორ მოგწონთ ცამეტი ხიდის ქალაქი, ბატონო?

TBILISI თბილისი

42

aka morCilaZe

mojanye seminaria Aka Morchiladze A Rebel Seminary თბილისის ერთ-ერთი სანიშნე ადგილი ას წელი­ წადს იყო არა მხოლოდ თავისი სწავლით, არამ­ ედ მოწაფეებითაც განთქმული სასულიერო სემი­ ნარია, რომელიც რუსთა შემოსვლიდან თხუთმეტ წელიწადში გაიხსნა, კიდევ ოცი წლის თავზე კი ბინა დაიდო მომავალში განთქმულ ადგილას, ერევნის მოედანზე, სხვანაირად გრაფ პასკევიჩ-ერივანსკის მოედანზე, რომელიც მას შემდეგ დაჭფუძნდა, რაც სპარსელებთან და ოსმალებთან მრავალი ომის მომგებმა და მერე პოლონეთის აჯანყებათა ჩამხშობმა ამ გენერალმა სამხრეთელ მტრებს გამოგლიჯა ცნობილი მიწები, რომელთა ჩამითვლასაც ახლა არ დავიწყებ. ეს ადგილი ავანაანთ ხევის კიდეზე მდებარეობდა, ცნობილი გახლდათ ხშირი მოდიდებით წვიმიანობის დროს, რასაც მთელი სოლოლაკის ღელეები აქეთ მოჰქონდა, მაგრამ მაინც, ბუნებრივადაც ასე იყო და ასეც შენდებოდა, რომ ახალი ქალაქის დასაწყისი აქედან იქმნებოდა. სწორედ აქვე ააშენებინა თბილისის ყველაზე დიდი, სასტუმროდ ჩაფიქრებული შენობა იაკობ ზუბალაშვილმა შვეიცარიელ არქიტექტორებს და ისე მოხდა, რომ ის მთავარ სასტუმრო ადგილად შეიქნა იმდროინდელ თბილისში არა მხოლოდ იმიტომ, რომ

TBILISI თბილისი

For one hundred years, the Theological Seminary, known not only for its educational level but also for its students, was one of the milestones of Tbilisi. It opened 15 years after Russians entered Georgia and 20 more years after this date it settled on the famous Erivansky or Paskevich-Erivansky Square which was made after this general, who had won a number of battles against Persians and Ottomans and had also suppressed a rebellion in Poland, managed to get back from the Southern enemies the important lands that I won't be naming right now.

This place was situated at the edge of Avanaant ravine which was known for its frequent overflows during rainy periods. In such days it would wash down all of the valleys in Sololaki. But it was not seen as something unnatural as the area was meant to be constantly rebuilt and be the place where a new city was born.

It was exactly here that Iakob Zubalashvili had Swiss architects build the biggest building in Tbilisi that was meant to become a hotel. The building became the main hotel of Tbilisi not only because it was extremely modern for that time, but also because, back then, there was no other building large and European enough to be suitable for receiving important guests.

43

იმ პერიოდისთვის ძალიან თანამედროვე სასტუმრო იყო, არამედ იმიტომაც, რომ მაღალთა სტუმართა დასახვედრი სხვა უფრო ევროპულად გამართული და ხალვათი შენობა, იმ წლებში, არ მოიძევებოდა. ამბობენ, რომ მერე შენობა კავკასიის ეგზარქოსმა იყიდა ზუბალაშვილისგან, რადგან ის სასემინარიოდ მოეწონა. იმასაც ამბობენ, რომ ზუბალაშვილმა უბრალოდ აჩუქა ეგზარქოს ევგენის. ეს კი იმ დროს მომხდარა, როცა რუსეთის იმპერატორი ნიკოლოზ პირველი თბილისს სტუმრობდა. სემინარიამ ამ შენობაში დაიდო ბინა და უამრავ ათწლეულს აქ იყო, 1912 წლისთვის კი საბოლოოდ გადაბარგდა ვაკეში, იმ შენობაში, სადაც შემდგომში ცნობილი მეცხრე საავადმყოფო გაიხსნა. რევოლუციის შემდეგ, რადგან თბილისის სემინარია დაიხურა, შენობაც ახალ საჭიროებას მოერგო, ისევე როგორც ზუბალაშვილის ის პირველი სახლი, სადაც კარგა ხანს კვლავ სასტუმრო „ცარსკიე ნამერა“ დაფუძნდა და მხოლოდ 1950 წელს გაიხსნა ხელოვნების მუზეუმი. ისე მოხდა, რომ ორივეჯერ სემინარია ქალაქის კიდეზე დაფუძნდა, მაგრამ როდესაც ერევნის მოედ­ ნიდან ვაკეში გადადიოდა, ქალაქის ნამდვილი შუაგულ­ის ხმაურიდან მშვიდ გარეუბანში ყოფნას უფრო ესწრაფოდა. მერე და მერე ვაკეც ისეთივე ხმაურიანი და განთქმული ადგილი შეიქნა, როგორიც ერევნის მოედანი იყო, მაგრამ სემინარია უკვე აღარ არსებობდა. არსებობის ასი წლის განმავლობაში კი თბილისის სემინარიამ განვლო დიდი და ბობოქარი ცხოვრება. როგორღაც ისე გამოვიდა, რომ რადგან საქარ­ თველოში უმაღლესი სასწავლებლები არ არსებობდა და რუსული ადმინისტრაციისგან მათი გახსნის უფლე­ ბა მოსალოდნელიც კი არ იყო, თბილისის სემინარია გარდაიქმნა ერთგვარ, სტუდენტური სულის მატა­ რებელ, ადგილად და თანდათან დიდად სათავცემო დაწესებულებად თვითმპყრობელთათვის. სწორედ ამ რუსულ სასულიერო სემინარიას ერგო ბედად ის ამბავი, რომ მისი არსებობის მეორე ნახევარში

People say that the Exarch of Caucasus bought the building from Zubalashvili because he found it right for a seminary. People also say that Zubalashvili gave him the building as a gift. This happened during the visit of Russian Emperor Nicholas I in Tbilisi. So the seminary was established and it stayed in the building until in 1912 it finally moved to Vake, in the building where the well-known Ninth Hospital settled later. After the revolution, the Tbilisi Seminary closed and the building found a new use just like the Zubalashvili building which had once again become a hotel and would carry a name "Tsarskie Namera" for some time yet before The Art Museum would open there in 1950.

It happened so that the seminary found a place at the edge of the city both times but when it was moving from Erivanski Square to Vake, one can say that it was striving for a calm, remote place after years of being in the noisy centre of the city. Little by little Vake became just as noisy and popular as Erivanski Square used to be but the seminary no longer existed by that time.

During its 100 years of existence, Tbilisi Theological Seminary led a life full of challeng­es and trials.

Since there were no universities or academies in Georgia and moreover, since there was no hope of getting a permission from Russian Administration to establish any either, Tbilisi Seminary evolved into a symbol of student spirit and hence, it became a disaster for the autocrats.

It was exactly this Russian Theological Seminary that was fated to be a battlefield for young blood.

Teaching and lifestyle were obviously very strict at the Seminary but it provided necessary educational level in Humanities and Social Studies and also gave a certificate. Besides, there were no regulations regarding social rank, so anyone, regardless a social background could apply to become a student there. So, in spite of or, shall we say, because of those strict rules, the

TBILISI თბილისი

44

ახალგაზრდობის ბრძოლის ველად გადაქცეულიყო. სემინარიაში სწავლებისა და ცხოვრების წესები, რა თქმა უნდა, მკაცრი იყო, მაგრამ ის უზრუნველყოფდა უნივერსიტეტისთვის საჭირო ჰუმანიტარულ განათ­ ლებ­­ას და ატესტატსაც, თანაც აქ წოდებრიობა გათვალისწინებული არ იყო და მომავალ მოწაფეს, შესაბამისი წინასასკოლო განათლების შემდეგ, წარმომავლობითი შეზღუდვის გარეშე შეეძლო იქ საბუთების შეტანა. ეს კი, სიმკაცრის მიუხედავად, იწვევდა მოწაფეთა სხვაგვარად მოაზროვნე მასის ჩამოყალიბებას და ერთობასაც. სხვა ათასთან ერთად, სემინარია იყო მკაცრი რუსიფიკაციისა და ეროვნული ჩაგვრის ადგილი ქართველებისთვის. თბილისის სასულიერო სემინარიამ ქვეყანას ბევრი სასულიერო პირი, თეოლოგი და სწავლული შესძინა, მისი სკოლა გამოიარა ბევრმა ცნობილმა საზოგადო მოღვაწემ. იქ მასწავლებლობდნენ გამო­ ჩენილი ქართველები, რომელთაგან ბევრს თავად გამოევლო ამ სემინარიის მოწაფეობა. მაგრამ იმავდროულად, თბილისის სასულიერო სემინარიამ შვა ბევრი მოჯანყე, პროტესტანტი, მომავალი რევოლუციონერიც, რომელ­­­თა სიას, რა თქმა უნდა, სათავეში უდგას სტალი­ნი, იმხანად სოსო ჯუღაშვილი. გერონტი ქიქოძე წერს, რომ სემინარიაში დამოუკი­ დებლად მოაზროვნე სტუდენტები მატერიალისტები ხდებოდნენო. ზოგნი ამას სემინარიის უგულო რეჟიმს, ხშირ გარიცხვებსა და სასჯელებს მიაწერენ, სემინარიელებს ხომ უამრავი რამ ჰქონდათ აკრძალული: გარკვეული ლიტერატურის კითხვა, თეატრებსა და კონცერტებზე სიარული და ასე დაუსრულებლად... და ეს მაშინ, როდესაც სემინარიის შენობის წინ, ქუჩის გადაღმა, ქალაქის მთავარი თეატრი მდებარებოდა. მე-19 საუკუნის 70-იანი წლებიდან სემინარიაში ქართუ­ლად წერა-კითხვის საიდუმლო დაჯგუფებები მომრავლდა. ასეთ ჯგუფთა გამო­­აშკარავებას, ჩვეუ­ ლებრივ, განთქმული მასობრივი გარიცხვები და „მგლის ბილეთები” მოჰყვებოდა ხოლმე, რაც იმას

TBILISI თბილისი

seminary played a huge role in developing the students into intellectuals and also brought them together. This Seminary was nevertheless a place of Russification and oppression of Georgian national spirit.

Tbilisi Theological Seminary gave our country many clergymen, theologists and scholars, a number of important public figures graduated from this school.

Famous Georgian persons were teaching there too and many of them were its graduates. Tbilisi Theological Seminary also produced a great many rebels, protesters and future revolutionaries among whom definitely stands out Stalin, back then - Soso Jughashvili.

Geronti Kikodze writes that most of the free thinkers were evolving into Materialists while studying at the Seminary. Some were blaming the heartless regime, frequent exclusions and cruel punishments and indeed, the students had much too many restrictions: their reading was censored, they were not allowed to attend concerts or go to the theatre and so on... And this, when the main theatre of the city was just across the street.

In the 1870s secret groups of Georgian literacy grew in number. Of course, when discovered, the members would suffer from mass exclusions and so-called "Wolf Tickets" which meant that their way to education was cut forever. Seminarians could have been expelled for many ridiculous reasons too, for example for a haircut or for keeping a diary where they would describe their everyday life.

The first big trouble Seminarians got in was in Aleksandre Garden when three students, Kezeli, Chrelashvili da Machavariani did not give a proper greeting to the Vicegerent of Caucasus Mikhail Nicholaevich, who happened to pass through the garden when these students were sitting there on a bench. Apparently, he became so furious that they not only expelled the students but also locked them up in Metekhi Prison. At

45

ნიშნავდა, რომ განათლებისკენ გზა გეკეტებოდა. სემინარიელებს ვარცხნილობის გამოც კი ითხოვდნენ, დღიურებისთვისაც, სადაც ისინი ყოფით სურათებს აღწერდნენ.

that time, a proper greeting meant immediately standing up, taking off a hat and bowing. This unfortunate event was followed by mass exclusions and many students lost their chance of getting an education.

პირველი დიდი ამბავი, რაც სემინარიელებს თავს გადაჰხდათ, ალექსანდრეს ბაღში მოხდა, სადაც სკამზე მჯდომა სამმა სტუდენტმა: კეზელმა, ჭრელაშვილმა და მაჭავარიანმა, ჯეროვანი სალამი არ მისცა ბაღში გამოსეირნებულ კავკასიის მეფისნაცვალს, მიხეილ ნიკოლოზის ძეს. საქართველოს მაშინდელი მმართველი ამან ისე გააალმასა, რომ სემინარიელებს გარიცხვა არ აკმარეს და მეტეხის ციხეში გამოჰკეტეს. მაშინ ჯეროვანი სალამი არა მხოლოდ სკამიდან სასწრაფოდ წამოდგომას, არამედ ქუდის მოხდას და თავის დახრას გულისხმობდა. ამ ამბავს სემინარიაში დიდი წმენდა მოჰყვა და უამრავი სტუდენტი გარიცხეს.

Members of high social classes and title did not send their children to the Seminary, it was the fate of indigent noblemen's, provincial priests', small merchants' and peasants' children to become Seminarians. "Priest's Children", as they were called then, "who had destroyed the country", were, in the end, creating a social union that was aspiring not only revolutionary, "Narodnik" ideas, but was fighting the strict Russification and oppression toward Georgians at the Seminary.

მაღალი სოციალური მდგომარეობისა და წოდებ­ ის ხალხი შვილებს სემინარიაში არ გზავნიდა, სემი­ ნარისტობა ხელმოკლე აზნაურთა, პროვინციელ მღვდელთა, საშუალო ვაჭართა და გლეხთა შვი­ ლებ­­­­ის ბედი იყო. „მღვდლის შვილები“, როგო­ რც მაშინ უწოდებდნენ, „რომლებმაც ქვეყანა და­ აქციეს,“ საბოლოო ჯამში, ქმნიდნენ სოციალურ ერთობას, რომელიც არა მხოლოდ რაღაც რევო­ ლუციურ, „ნაროდნიკულ“ იდეებს ეპოტინებოდა, არამედ სემინარიის მკაცრ რუსიფიკაციას და ქართველებისადმი მჩაგვრელ დამოკიდებულებასაც ებრძოდა.

1885 წელს, სემინარიელმა სილიბისტრო ჯიბლაძემ, სემინარიის რექტორ პავლე ჩუდეცკის სახალხოდ გააწნა სილა. ეს დეკანოზი ჩუდეცკი იმჟამინდელი საქართველოს ეგზარქოსის, პავლე ლებედევის მსგავსად, დიდი რეაქციონერი და ქართველთმოძულე იყო, საკუთარ გარიცხულ სტუდენტებსაც კი ძირი­ სძირამდე სდევდა.

In 1885 a student Silibistro Jibladze slapped the rector of the Seminary, Pavel Chudetski, in front of everyone.

This archpriest Chudetski was a great reactionist and hater of Georgians, just like the exarch of Georgia at that time, Pavel Lebedev. Chudetski would not give a rest to even already expelled students and would investigate each of their moves.

The only way for the students to earn a living after being expelled was becoming a tutor. Ioseb Lagiashvili, one of those unlucky students, started giving private lessons and asked the rector to restore him at the Seminary. Chudetski not only refused to do such a thing but also cut his chances of being a tutor. Lagiashvili enraged with this injustice, killed him with a dagger in spring of 1886.

This story spread through the whole Russian Empire and made whole Georgia bristle up. exarch Pavel cursed the Georgian nation because it gave birth to a murderer. Dimitri Kipiani, who was in his elderly years wrote a perfectly poised letter asking him to apologise.

In reply, the Emperor ordered to remove his regalia and exile him to Russia where he very soon was killed.

TBILISI თბილისი

46

გარიცხულ თუ მოქმედ სემინარიელთა შემოსავლის ერთ-ერთი წყარო რეპეტიტორობა იყო. გარი­ ცხულმა იოსებ ლაღიაშვილმაც, სწორედ კერძო გაკვეთილებით იწყო თავის გატანა, თანაც რექტორს სთხოვდა, რომ ის სემინარიაში აღედგინათ. ჩუდეცკიმ არათუ აღადგინა, არამედ კერძო მასწავლებლობის ყოველგვარი საშუალებაც მოუსპო და გამწარებულმა ლაღიაშვილმა ის 1886 წლის გაზაფხულზე ხანჯლით მოკლა. ეს იყო ამბავი, რომელიც მთელ რუსეთის იმპერიაში გახმაურდა და საქართველო კი ყალყზე დააყენა. ეგზარქოსმა პავლემ მრისხანედ დაწყევლა ქართვ­ე­ლობა, როგორც მკვლელ ლაღიაშვილის მშობელი. მოხუცმა მოღვაწემ, დიმიტრი ყიფიანმა ეგზარქოსს მშვიდი წერილი მისწერა და ბოდიშის მოხდა მოსთხოვა. იმპერატორის ბრძანებით ყიფიანს რეგალიები აჰყარეს და რუსეთში გადაასახლეს, სადაც ის მალევე მოკლეს. სემინარიას ბობოქრობა ამით არ დაუმთავრებია.

1893 წლის ზამთარში, მღვდლის შვილის, მომავა­ ლი რევოლუციონერის, ლადო კეცხოველის წინა­ მძღოლობით დიდი გაფიცვა დაიწყო, სტუდენტებმა ეგზარქოსს ქართული საგნების შემოღება და ათასი სხვა რამ მოსთხოვეს, მათ შორის, მათზე თვალთვალისა და დასმენების გარემოს აღკვეთა. ერთთვიან გაფიცვას 87 „მგლის ბილეთი” და მე­თა­­ ურთა თბილისიდან გასახლება მოჰყვა. იმ დროი­ სათვის, გარიცხული სემინარიელი უკვე კარგა ხანია დამღა იყო. არ იყო აუცილებელი, მაინცა და მაინც მარქსისტი ყოფილიყავი, ისედაც რეჟიმის წინააღმდეგი გამოდიოდი. სწორედ ამ დიდ ამბავთა შემდეგ მოხვდა სემინარიაში იოსებ ჯუღაშვილი, რომელიც ასევე გაიხლართა იქაურ ოპოზიციურ მოძრაობებში და საბოლოოდ სემინარიაც კი ვერ დაამთავრა. მისი ჯიუტი აღნიშვნით, მან სემინარია მიატოვა რეჟიმის გამო, ხოლო უფრო პროპაგანდისტულად, გარიცხეს, როგორც რევოლუციონერი. ბოლო ცნობებით კი ბურსაკმა ჯუღაშვილმა უკანასკნელი კურსის სწავლის

TBILISI თბილისი

The rage of the Seminary did not end here. In winter of 1893, a big strike started with the leadership of a Priest's son, revolutionary Lado Ketskhoveli. Students had many demands, among them - introducing Georgian classes in the study program and forbidding spying and informing on students. This one month-long strike ended with 87 "Wolf Tickets" and expulsion of the leaders not only from the Seminary but from the city.

Back then, being an expelled Seminarian was already quite a scandal. You did not necessarily need to be a Marxist to be labelled as an enemy of the regime.

Ioseb Jugashvili entered the Seminary exactly after these events and soon engaged in the oppositional movements. He never managed to graduate from it.

He claimed to have left the Seminary because of its cruel regime but a more propagandist version insists that he was expelled as a revolutionary. According to the most recent reports, Jugashvili could not pay the fee for his last year of studies and this was the reason for his expulsion. Anyhow, whether you would become a revolutionary or a priest, the Seminary had its own methods of upbringing and education and once induced in it, none could get away intact. It would leave indelible marks on person's behaviour and way of thinking no matter whether it was a rebel or a conformist.

All this is in the past now but the buildings remained in the city - firmly built and made to last forever and perhaps, forever saved.

Translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

47

ფული ვეღარ გადაიხადა და დაითხოვეს. ასე იყო თუ ისე, რევოლუციონერი გამოხვიდოდი თუ მღვდელი, სემინარიას ჰქონდა აღზრდის თავისი ხერხები და სწავლების ისეთი სისტემა, რომელიც სამუდამოდ აღიბეჭდებოდა ადამიანის ქცევასა და აზროვნებაში, მოჯანყესაც და მორჩილსაც ის იოლად არ უშვებდა. ქალაქში კი დარჩა შენობები, მკვიდრად ნაგები და, ალბათ სამუდამო და, ალბათ სამუდამოდ გადარ­ ჩენილიც.

TBILISI თბილისი

48

თბილისური/ტფილისური ავანგარდი მსოფლიო კულტურის რუკაზე უდავოა, რომ თბილისი დღეს არაერთ მეგაპოლისს უწევს კონკურენციას ბევრი თვალსაზრისით. ის, რომ თბილისის მიმართ უცხოელების ინტერესი არ იკლებს, მიუთითებს, რომ მას ყველა სხვა ქალაქისგან განსხვავებული, მკვეთრად გამოხატული ინდივიდუალური სული აქვს – ალბათ იმ ადამიანების წყალობით, ვინც სხვადასხვა დროს ამ ქალაქში ცხოვრობდა და მის ცხოვრებაზე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა – ისევე, როგორც თავისებური სული აქვს ბაირონის, დიკენსის თუ დევიდ ბოუის ლონდონს ან ბოდლერის, პიაფის თუ გოდარის პარიზს. დღეს, გლობალიზაციის პირისპირ, თბილისის ერთგვ­­­ არ უპირატესობად შეიძლება სწორედ მისი ოდითგან თანმდევი მულტიეთნიკურობა, მულტიკულტურულობა და ტოლერანტულობა ჩავთვალ­­ოთ. ეს ჰუმანური ღირებულებები, რაც დღევანდელი ცივილიზებული სამყაროს საფუძველია, შეგვიძლია დავსახოთ მაგალითად როგორც საკუთარი თავისთვის, ისე იმ დანარჩენი სამყაროსთვის, სადაც ელემენტარული ადამიანური ღირებულებები ნიველირებულია. თბი­ ლისს ამ ფასეულობების ტარების მრავალსაუკუნოვანი გამოცდილება აქვს. განსაკუთრებით კი საქართველ­ ოს მოკლეხნიანი დამოუკიდებლობის პერიოდში, მე–20 საუკუნის დასაწყისში, როდესაც ტფილისური კულტურა ხმამაღალ პრეტენზიას აცხადებდა და მსოფლიო კულტურულ რუკაზე საქართველოს ადგილის დამკვიდრებისკენ დაუოკებლად ისწრაფოდა. საქარ­თველოს ორწლია­ნი დამოუკიდებლობის დროს მოხერხდა, რომ მსოფლიოს კულტურულ რუკაზე გაჩენილიყო ქართული მოდერნიზმი თავისი მრავალფეროვნებით – სიმბოლიზმით, ექსპრე­ სიონიზმით, დადაიზმით თუ ფუტურიზმით, თან სრული­ ად თვითმყოფადი სახით, როდესაც დასავლურ TBILISI თბილისი

Tbilisi/ Tfilisi avantgarde on the world culture map

გ G ა a გ g ა a ლL ო o მ m ი i d ძ z ე e

It is undeniable that, in a number of ways, Tbilisi is a decent rival to many Megapolises. Foreigners' indefatigable interest toward this city points out its authentic, strongly distinguished individual spirit perhaps, thanks to all those people who lived here at different times and left their noticeable marks on its life - just like there is something unique about Byron's, Dickens's and David Bowie's London or Baudelaire's, Piaf's and Godard's Paris.

Today, while facing globalisation, we can say that Tbilisi's besetting multiethnicism, multiculturalism and tolerance is rather an advantage for the city. These humane values that are the basis of the modern civilised world, should be set as an example for us as well as for the parts of the world where basic human values are evened-out. Tbilisi has a long tradition of caring for those values. Particularly during the short

49 სინამდვილეში ერთმანეთთან შეუთავსებელი სიმბო­ ლ­­იზ­­მი, ფუტურიზმი და დადაიზმი საქართველოში თანა­არსებობდნენ. მეტიც, სიმბოლიზმის მანიფესტის ერთ–ერთი ავტორი, ტიციან ტაბიძე, იმავდროულად, ქართული დადამანიფესტის ავტორი­ცაა. ქართულმა ავანგარდმა პირველი ნაბიჯები ქუთაისში გადადგა. დიდი გამოხმაურება მოჰყვა 1916 წელს, ქუთაისში, ჟურნალ „ცისფერი ყანწების” გამოსვლას. ახალგაზრდა პოეტებს პრესაში ლანძღავდნენ პე­სი­­­ მისტური განწყობის, თვითმკვლელობისადა ეროტიკუ­ ლი თემების გამო. ამ დაჯგუფების ხელმძღვანელი და ჟურნალის რედაქტორი იყო პაოლო იაშვილი. მან სიმბოლიზმის სამშობლოში – პარიზში იმოგზაურა და გადაწყვიტა, რომ ახალი იდეები თავის ქვეყანაში გაევრცელებინა. რუსი მწერალი ილია ერენბურგი ასე იგონებს პარიზის კაფე „როტონდაში” პაოლოსთან შეხვედრას: „პაოლო იმ დროს გამხდარი და ფიცხი (ოცი წლის) ახალგაზრდა იყო. სულ მეკითხებოდა: „რომელ კაფეში იჯდა ვერლენი? როდის მოვა პიკასო? მართალია, რომ კაფეში წერთ ხოლმე?” გალაკტიონ ტაბიძის მოგონებიდან ვიგებთ, რომ „ცისფერყანწელები” შეკრებაზე უცნაურად გამოწყობილები მივიდნენ. მათ პიჯაკებზე მამლის დეზები დაიმაგრეს და ქუთაისის ბულვარში ასე დადიოდნენ. მამლის დეზები კი იმიტომ შეარჩიეს, რომ ფორმით ყანწს მიამსგავსეს. თვითონ „ცისფერი ყანწების” სახელშიც სიმბოლიზმი ჩანს: ცისფერი – პოეზიის ფერია, ყანწები კი – ბოჰემური ცხოვრების. იმდროინდელ ქუთაისში ხშირად ხედავდნენ უჩვეულ­ ოდ ჩაცმულ ახალგაზრდებს. მათგან ერთს – ტიციან ტაბიძეს მკერდზე წითელი მიხაკი ჰქონდა დამაგრებული. ეს ერთგვარი თვითგამოხატვა ჰიპერტროფირებული „მე“-ს გაგებასთან იყო დაკავშირებული, როდესაც პოეტები და ხელოვანები თავიანთ ინდივიდუალობას ხაზს უსვამდნენ და განამტკიცებდნენ. სიმბოლისტური დაჯგუფების წევრების ექსცენტ­რულო­ ბა, წარსულის ხელოვნებისადმი დაპირის­პირება, ახა­­ლი ტექნოლოგიებისადმი ინტერესი, საკუთარი თავის განდიდება ჟურნალ „ცისფერი ყანწების” წინა­ სიტყვაობაშიც გამოვლინდა. ისინი თავს ევრო­პული ავანგარდის მემკვიდრეებად აცხა­დებდნენ. დიდი პატივით მოიხსენიებდნენ ფრანგი სიმბოლისტი პოეტის, რემი დე გურმონის „ნიღბების წიგნს”. ამ წიგნს უკვე კარგად იცნობდნენ ისინი. „ცისფერყანწელები” მიიჩნევდნენ, რომ ქართველების არტისტული ბუნება, მათი გარდასახვის უნარი შეესაბამებოდა სიმბოლიზმის ამ მოთხოვნას. ასეთი გარდასახვის მაგალითია

period of political independence in the beginning of 20th century when Tfilisi culture strongly claimed and aspired to place Georgia on world culture map.

It was during that two-years-long independence that the world learned about Georgian Modernism with its diversities - Symbolism, Expressionism, Dadaism and Futurism - and at the same time in its individual form considering that unlike Western culture where Symbolism, Futurism and Dada were irreconcilable, in Georgia their coexistence was natural. Even more, one of the authors of Symbolism Manifesto was also the author of Dada Manifesto.

Georgian Avantgarde took its first steps in Kutaisi. The statement of the magazine "Tsisperi Kantsebi" ("The Blue Horns") in 1916 in Kutaisi had a strong response.

The press was vilifying young poets for their pessimistic attitude and suicidal and erotic themes. The leader of this group was Paolo Iashvili. He had travelled in the motherland of Symbolism – Paris - and had decided to spread new ideas in his country. This is how Russian writer Ilya Ehrenburg recalls his meeting with Paolo in cafe "La Rotonde" in Paris: "Paolo was a slim and hot­ -tempered young man (20 years old) at that time. He was always asking such questions: "In which cafe did Verlaine use to sit? When is Picasso coming? Is it true that you have a habit of writing in cafes?"

We learn from the memory of Galaktion Tabidze that "Tsisperkantselebi" ("The Blue Horns") appeared at the meeting dressed in a bizarre fashion. They had attached cockspurs on their jackets and were walking around Kutaisi Boulevard like this. They had chosen cockspur because of its resemblance with drinking horns by shape. The name "The Blue Horns" itself is symbolic: blue is a colour of poetry and drinking horns - a symbol of bohemian life.

At that time people would often see unusually dressed youth. One of them - Titsian Tabidze was wearing a carnation pinned on his chest. This manner of self­ -expression was linked to an understanding of hyper­ -metaphorical ego which for poets and artists was a way of underlining and reinforcing their individuality.

The foreword of the magazine "The Blue Horns" was clearly expressing eccentricity of the group, their opposition toward preceding art, interest in new technologies and their self-glorification. They were pronouncing themselves the successors of European TBILISI თბილისი

50 პაოლო იაშვილი, რომელიც ქალის – ელენე დარიანის ფსევდონიმით აქვეყნებდა ეროტიკული შინაარსის ლექსებს. ავტორის ვინაობას „ცისფერყანწელები” საიდუმლოდ ინახავდნენ. ასე­თი თამაში მოდერნ­ ისტებისთვის ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. ამით პაოლო იაშვილმა თითქოს გიიომ აპოლინერის შემთხვევა გაიმეორა, როდესაც ფრანგი პოეტი ერთ დროს ქალის – ლუიზ ლალანის ფსევდონიმით წერდა. საქართველოს დამოუკიდებლობის შემდეგ შემო­ქმედი ადამიანები სამოღვაწეოდ თბილისში გადა­ვიდნენ. თბილისი პოეტების ქალაქი ხდება. თუკი ნიკოლოზ ბარათაშვილის ხანის თბილისი სალონურ კულტურასთან ასოცირდება, სიმბოლისტებ­­­ ის ხანის ემბლემად შეგვიძლია კაფეები მივი­­ჩნი­­ოთ, სადაც თავს იყრიდნენ ხელოვანები და იქმნებოდა ექსპერიმენტები, რომლებიც შემდგომში ხელოვნების ნიმუშებად იქცეოდა. ამ მხრივ ქართული მოდერნიზმი თავისი ევროპული ანალოგის მიხედვით ვითარდება. თბილისში იხსნება არტისტული კაფე­ები, რომლებიც სხვადასხვა მოდერნისტული მიმარ­თულების წარმო­ მადგენლების თავშეყრის ადგილად იქცა. საქართველოში არტისტული კაფეები 1910 წლიდან ჩნდება („ძმური ნუგეში”, „ფარშევანგის კუდი”, „ფანტასტიკური სამიკიტნო”, „არგონავტთა ნავი”, „ქიმერიონი”). ეს კაფეები ამ პერიოდის თბილისის კულტურული სივრცის ბუნებრივი ნაწილია. თბილისის არტისტული კაფეების კედლებს, ქართველებთან ერთად, უცხოელი მხატვრები ხატავენ. „ფანტასტიკური დუქანი”, ლადო გუდიაშვილთან ერთად, ილია ზდანევიჩმაც მოხატა; „არგონავტთა ნავს“ იმავე ლ. გუდიაშვილთან ერთად, კირილე ზდანევიჩი და ბაჟბეუკ-მელიკოვი ხატავენ; ხოლო „ქიმერიონს”, გუდიაშვილსა და დავით კაკაბაძესთან ერთად, სერგეი სუდეიკინი. კაფეები, ძირითადად, გოლოვინის პროს­ პექტ­ზე, დღევანდელ რუსთაველის გამზირზე გაიხსნა. აქ ცოცხალი შემოქმედებითი პროცესები მიმდინარეობს. აქ კითხულობენ ლექციებს ახალი პოეზიის შესახებ. საქართველო კავკასიისა და რუსეთის კულტურის ცენტრი ხდება. აქ გამორჩეული შემოქმედებითი საზოგადოება იყრის თავს: ყოველდღე იმართება კონცერტები, თეატრალური წარმოდგენები. პრინც ოლდენბურგის ყოფილი მზარეული, შეფკულინარი პაპაშა–ვანიჩკა სტუმრებს აზიურ და ევროპულ კერძე­ ბს სთავაზობს. ერთ–ერთ ასეთ კაფეში ფრანგი მომღერალი მარგარიტაც მღეროდა. მარგარიტა, რომელიც მხატვარ ნიკო ფიროსმანს შეუყვარდა და მისი ტილოების შთაგონების წყაროდ იქცა.

TBILISI თბილისი

Avantgarde and showed great respect for the book from French symbolist poet, Remy de Gourmont "The Book of Masks" - which they perceived deeply.

"The Blue Horns" considered that artistic nature of Georgians, their ability of transformation met the demands of European Symbolism. The example of abovementioned transformation is Paolo Iashvili who was publishing his erotic poetry under a female pseudonym Elene Dariani. The real identity of the author was kept secret by "The Blue Horns". Games of this kind were common for Modernists. Paolo Iashvilis's gesture was merely a restatement of Guillaume Apollinaire's case when the French poet was once writing under woman's pseudonym - Louise Lalanne.

After Georgia regained independence, creative circles moved to Tbilisi and so it became the city of poets.

If Tbilisi from Nikoloz Baratashvili's period is associated with salon culture, we can say that the emblem of Symbolist era is cafes where artists gathered and made experiments that would then become masterpieces. In this point of view, Georgian Modernism was developing as its European analogue. Artistic cafes that opened in Tbilisi became gathering places for representatives of different Modernist tendencies.

Such artistic cafes first appeared in Georgian in 1920 ("Fraternal Consolation", "Peacock's Tail", "Fantastic Tavern", "Argonaut's boat", "Kimerioni"). These cafes became a natural part of Tbilisi's cultural space at that time. Walls of those cafes were painted by Georgian and foreign painters. "Fantastic Tavern", for example, was painted by Lado Gudiashvili and Ilia Zdanevich; "Argonauts Boat" - by Gudiashvili, Kirill Zdanevich and Bazhbeuk-Melikyan; "Kimerioni" by Gudiashvili, David Kakabadze and Sergei Sudeikin. Artistic cafes opened mainly on Golovin avenue, today's Rustaveli avenue.

It was those cafes where creative processes were happening and where lectures on new poetry were given.

Georgia became the cultural centre of Caucasus and Russia. Significant creative society came to meet here. Concerts, performances were everyday events.

Former cook of Prince Oldenburg - culinary specialist daddy-Vanichka (so-called "papasha-Vanichka") - was offering guests Asian and European meals. In one of such cafes was singing French actress Margarita, the

51 ფიროსმანი იმ დროს საქართველოში მცხოვრებმა ფრანგმა არტისტებმა – ილია და კირილე ზდანე­ ვიჩებმა აღმოაჩინეს. პირველი მსოფლიო ომის დრ­ოს ისინი საქართველოში ცხოვრობდნენ. იმდროინდელი თბილისის შესახებ ბრიტანელი ჟურნალისტი კარლ ბიჰოფი წერდა: „აქ ძალიან უცნაურ ხალხს იპოვით: პოეტებსა და მხატვრებს პეტროგრადიდან და მოსკოვიდან, ფილოსოფოსებს, მოცეკვავეებს, მომღერლებს, მსახიობებს. პაოლო იაშვილი, ახალ­ გაზრდა ქართველ პოეტთა ლიდერი, თბილისის მთავარ ბულვარში, კაფე „ინტერნაციონალში“... ავიდა სკამზე და ხმამაღლა წარმოთქვა : „არა პარიზი, არამედ თბილისი არის მსოფლიო კულტურის ცენტრი“. და ეს ყველაფერი შემთხვევითი როდია. თბილისი იმთავითვე მულტიეთნიკური და მულტიკულტურული ქალაქი იყო და იმხანად აღმოსავლეთით ევროპის მოდური გატაცება აღმოსავლეთით, შესანიშნავად მო­ერ­გო თბილისს და მის წიაღში სრულიად ლოგი­ კურად იშვა ქართული მოდერნიზმი – სრულიად უნიკალური მოვლენა, რომლის ერთი განშტოებაც, ვთქვათ ქართული ფუტურიზმი, იტალიური და რუსუ­ ლი ფუტურიზმის გვერდით საპატიო ადგილს იკავებს. ქართველი არტისტები და პოეტები, ერთსა და იმავე დროს, ქართულ ფესვებსაც ეძებენ და ქართული კულტურის დასავლური კულტურის კონტექსტში ჩართვას ან ტიციან ტაბიძის სიტყვით, „ქართული კულტურის ევროპული რადიუსით გამართვას“ ესწრა­ ფვი­ან. ქართულ მოდერნიზმში იმთავითვე დგას აღმო­ სავლეთ–დასავლეთის მიმართების საკითხი. გრიგოლ რობაქიძე წერდა: „ძვირფასია დასავლეთი ევროპა, მაგრამ ევროპისათვის აღმოსავლეთს ვერ დავთმობთ. უმჯობესი იქნება მათი ქორწილი ქართული ნადიმით გადავიხადოთ“. მაშინ იტყვის ტიციან ტაბიძეც: „... ქართველ მხატვარში უნდა შეხვდეს რუსთაველი და მალარმე. რუსთაველი მე მესმის როგორც ქართული სიტყვის შემკრები ერთეული და მალარმე“. ქართულ ავანგარდს ხშირად თბილისურს/ტფილისურს უწოდებენ, რადგანაც ავანგარდიზმი და მოდერნიზმი, ზოგადად, ქალაქური კულტურის წიაღში წარმოიშვა.

1918 წლის 26 მაისიდან, როდესაც სახელმწიფო­ ებრივი დამოუკიდებლობა გამოცხადდა, თბილისი რეგიონში კულტურის მოწინავე ცენტრად იქცა. ამ დროს თბილისში გადმოიხვეწნენ: ალექსეი კრუჩონიხი, იგორ ტერენტიევი, ძმები ილია და კირილე ზდანევიჩები, ვასილ კამენსკი, სერგეი სუდეიკინი და ზიგმუნდ

very Margarita who stole Niko Pirosmani's heart and became his muse. Pirosmani was discovered by French artists, Ilia and Kirill Zdanevich who live in Georgia during The First World War. British journalist Carl Bischoff was writing about Tbilisi of that time: "You will find strange people here, poets and painters from Petrograd and Moscow, Philosophers, dancers, singers, actors. Paolo Iashvili, the leader of young Georgian poets, climbed on a chair in cafe "International", on the main boulevard of Tbilisi, and emphatically declared: "Not Paris but Tbilisi is the centre of world culture."

Iashvilis's statement has a point. Tbilisi has always been a multiethnical and multicultural city and Europe's fashionable tendency of taking interest in Oriental culture was adopted perfectly in Georgia and resulted in the birth of Georgian Modernism, a unique phenomenon, diversion of which, Georgian Futurism honourably stands next to Italian and Russian Futurism.

Georgian artists and poets were trying to go back to their own roots and, at the same time, contextualise Georgian culture with Western culture, or to quote Titsian Tabidze, "conduct Georgian culture toward European radius."

Georgian Modernism was from the very beginning dealing with the issue of the relationship between East and West. Grigol Robakidze wrote: "Western Europe is valuable indeed but we cannot give up East for West.

It would be better to celebrate their marriage with a Georgian feast." Titsian Tabidze had the same idea in mind when writing: "...Rustaveli and Mallarmé have to merge in Georgian painter. I see Rustaveli as a hoarder of Georgian word and from the same point of view, Mallarmé is the binder of European Presentism and Futurism."

Georgian Avantgarde is often called Tbilisi/Tfilisi Avantgarde because Avantgardism and modernism, in general, originate from the city culture.

From may 26, 1918, when Georgia's state independence was announced, Tbilisi became the leading cultural centre of the region. In that period artists like Aleksei Kruchenykh, Igor Terentiev, brothers Ilia and Kirill Zdanevich, Vasil Kaminski, Serge Sudeikin and Zygmunt Wasilewski came to live in Tbilisi and organised a number of creative evenings in artistic cafes.

TBILISI თბილისი

52 ვალიშევსკი, რომლებიც თბილისურ კაფეებში შემო­ ქმედებით საღამოებს მართავდნენ. ქართველი და საქართველოში მყოფი უცხოელი ავანგარდისტების შეკრების საყვარელ ადგილას, „სოფია მელნიკოვას ფანტასტიკურ სამიკიტნოში“, თავიანთ ნაწარმოებებს კითხულობდნენ სხვადასხვა ავანგარდისტული მიმდი­ ნარეობის წარმომადგენლები, სხვადასხვა ქვე­ ყნი­­დან და არაიშვიათად, თავ–თავიანთ ენებზე. აქ იყვნენ ფუტურისტები, აკმეისტები‚ ზაუმნიკები, ექსპრესიონისტები, კუბისტები, კუბოფუტურისტები... ეს სინთეზურობა – როგორც მიმდინარეობების, ისე ეროვნებების, სხვადასხვა მედიის კონცეპტუალურ გაერთი­ანებაშიც გამოიხატა: ავანგარდისტული ესთე­ ტიკ­­ის კვალად, განსაკუთრებული მნიშვნელობა და დატვირთვა ენიჭებოდა არა მხოლოდ ტექსტების შინაარსობრივ მხარეს, არამედ ვიზუალურსაც. ამიტომაც იყო, რომ პერიოდულ გამოცემებში გაფორმებას დიდი ყურადღება ექცეოდა. ამგვარი ნიმუში იყო თბილისში ტექნიკის ერთ–ერთი მცხოვრები მსახიობი ქალის, სოფია მელნიკოვასადმი მიძღვნილი პოეტური კრებუ­ლი, რომელიც 1919 წელს გამოიცა და მასში თავმოყრილი იყო ქართულ, რუსულ, ლათინურ და სომხურენოვანი ტექსტები. ეს კრებული პოლისტილურობითაც გამო­­ირჩეოდა, რამდენადაც ავანგარდის სხვადასხვა მიმდინარეობას – სიმბოლისტურ, აკმეისტურ პოეზი­ ას, ზაუმს, კუბოფუტურისტულ, სიმბოლისტურ/პოსტ­ სიმბოლისტურ გრაფიკას აერთიანებდა. თბი­ლის­­­ ის მულტიკულტურულობას გრიგოლ რობაქიძე „ტფილისის ფანტასტიურობას” უწოდებს. რუსი ფუტ­ ურისტი პოეტი კრუჩონიხი თბილისს „კულტურის მესამე ცენტრს” უწოდებს. როგორც აღნიშნავენ, რუსეთიდან ჩამოსული ავანგარდისტების შემოქმედებაში ქართუ­ ლი, ტფილისური ავანგარდის თავისებურებები გამო­ ვლინდა. ჯერ კიდევ 1919 წელს ჟურნალ „ფენიქსში” პოეტი იური დეგენი წერდა: „კავკასიამ რუსულ ფუტურიზმს მისცა ვლადიმერ მაიაკოვსკი და ძმები ილია და კირილ ზდანევიჩები”.

1920–იანი წლებიდან თეატრში სცენის დაგეგმარების ახლებური, ექსპერიმენტული მეთოდები ჩნდება. ამ გზით, მხატვარ–დეკორატორის ფუნქციები მნიშვნელოვნად ფართოვდება და ის რეჟისორის თანამოაზრედ იქცე­ ვა. საკმარისია გავიხსენოთ პეტრე ოცხელის მიერ კინოფილმ „მფრინავი მღებავისთვის” შექმნილი ფუტუ­­რისტული დეკორაციები თუ კოსტიუმები. პეტრე ოცხელთან ერთად ირაკლი გამრეკელი და სხვა ქართველი სცენოგრაფები ეცნობიან დასავლურ სამყაროში მიმდინარე სახელოვნებო სიახლეებს.

TBILISI თბილისი

Artists from different directions of Avantgardism from different countries read their writings, and often in their own languages, in the favourite gathering place of Georgian and foreign Avantgardists, "Sofia Melnikova's Fantastic Tavern". Here one could find Futurists, Acmeists, Zaumniks, Expressionists, Cubists, Cubofuturists... This synthesis of artistic diversions as well as of nationalities found its reflection also in a conceptual union of different media: according to Avantgarde aesthetic, visual side of the text was as important as its content. This is why periodicals paid great attention to design. One of the examples of such technique was collected poems dedicated to an actress Sofia Melnikova who lived in Tbilisi. The book was published in 1919 and contained texts in Georgian, Russian, Latin and Armenian. This book was also significant for its polystylism as it combined graphics of different Avantgardist directions such as Symbolism, Acmeist poetry, Zaum, Cubofuturism, Postsymbolism.

Grigol Robakidze called multiculturalism of Tbilisi "fabulousness of Tbilisi". Russian futurist poet Kruchenykh considered Tbilisi as the third centre of culture. It is argued that the works of Russian Futurists living in Tbilisi show specific characters of Georgian Avantgarde. As early as in 1919, poet Yuri Degen was writing in "Phoenix" magazine: "Caucasus gave Russian Futurism Vladimir Mayakovsky and brothers Ilia and Kirill Zdanevichs."

From 1920s new methods of stage planning appeared in the theatre. This factor extended the functions of a stage designer and made this profession almost as important as the director's. A good example of this is Futuristic decorations and costumes created by Peter Otskheli for the movie "Flying Painter". Together with Otskheli, Irakli Gamrekeli and other Georgian scenographers followed the innovations in the art of the western world. One of such innovations was Piscator theatre which Grigol Robakidze wrote about.

This concept of time and space simultaneity which was turning the viewer into some sort of "Big Brother" who sees all, would in few years become an irony of experimental art when the Soviet government would adopt the role of the "Big Brother".

Futurists were praising cinematography just as much as new technologies. In this respect, Kote Mikaberidze's movie, "My Grandmother" is truly significant considering its richness in elements of

53 ერთ–ერთი იყო პისკატორის თეატრი, რომლის შესახებ­­აც გრიგოლ რობაქიძეც წერდა. დროისა და სივრცეების სიმულტანურობის ეს კონცეფცია, რომელიც მაყურებელს ერთგვარ ყოვლისმხედველ „უფროს ძმად“ აქცევდა, რამდენიმე წელიწადში ექსპერიმენტული ხელოვნების ირონიად გარდაიქმნება, როდესაც საბჭოთა ხელისუფლება ყოვლისმხედველი „უფროსი ძმის“ როლს მოირგებს. ახალ ტექნოლოგიებთან ერთად, ფუტურისტები ხოტბა­ს ასხამდნენ კინოხელოვნებას. ამ მხრივ საგულისხმოა კოტე მიქაბერიძის მიერ გადაღებული ფილმი „ჩემი ბებია”, რომელშიც მრავლადაა ფუტურისტული ესთეტიკის ელემენტები. რეჟისორმა თავის ამ ექსპერიმენტულ ფილმში საბჭოთა იმპერიაში ტოტალიტარული რეჟიმის გაბატონება იწინასწარ­მეტყველა. ამიტომაც არ არის შემთხვე­ ვითი, რომ ფილმი „ჩემი ბებია” აკრძალეს და კოტე მიქაბერიძეს ფილმების გადაღების უფლება ჩამოართვეს.

1921 წელს, საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარ­გვ­ის გამო, კონსტანტინე გამსახურდია და მისი მეგობრები შავი ჩოხით დადიოდნენ, ეროვნული გლოვისა და პროტესტის ნიშნად. 1920–იანი წლების ბოლოდან ვითარება იცვლება. „ცისფერყანწელების” დაჯგუფება იშლება და ყველა ცალ–ცალკე აგრძელებს მოღვაწეობას. მაშინ დაწერს იოსებ გრიშაშვილი სევდიანი განწყობის ლექსს „გამოთხოვება ძველ თბილისთან”: „ძველო თბილისო! ჩემი მიზნები აღარ მაქვს, გულში რომ გინახავდი... გადაწყდა, უნდა შევცვალო გზები... ძველო თბილისო... გტოვებ... ნახვამდის...” ეს უკვე აღარ არის არტისტული კაფეების თბილისი, სადაც დილამდე გრძელდებოდა შემოქმედებითი საღამოები. თავისუფალი საქართველოს კულტურული ცხოვრება ოთხი წელი გაგრძელდა. ადამიანები, რომლებმაც ტფილისურ ავანგარდს ჩაუყარეს საფუძ­ ველი, 1930–იანი წლებისთვის გადასახლებებსა და საკონცენტრაციო ბანაკებში აღმოჩნდნენ. ბევრი მათგანი დახოცეს. ვინც მოახერხა, ემიგრაციაში წავიდაგრიგოლ რობაქიძის მსგავსად. პარიზში გადავიდა ლადო გუდიაშვილიც. იმ დროს მისი პერსონაჟები ჯერ კიდევ პირდაპირ იყურებოდნენ. მოგვიანებით კი, საბჭოთა საქართველოში დაბრუნებული, პორტრეტებზე გამოსახულ უყურო ადამიანებს თვალებდახრილს დახატავს.

Futuristic aesthetics. In his experimental movie, the director predicted totalitarian regime in the Soviet Union. This explains the fact that the movie " My Grandmother" was banned and Kote Mikaberidze was taken away the right of making movies.

In 1921, to express national grief and protest due to Georgia's lost independence, Konstantine Gamsakhurdia and his friends walked the streets dressed in Black Chokhas. The situation started to change from the end of the 1920s. The group "Blue Horns" broke up and the members continued their creative work separately. It was then that Ioseb Grishashvili wrote his poem "Farewell to Old Tbilisi": "Oh, old Tbilisi! I have no more desires I kept for you so dear...

New trails I'm doomed to explore...

Old Tbilisi... this is farewell, I fear..

Tbilisi of Artistic Cafes where creative evenings would last until the dawn no longer existed. The Cultural life of independent Georgia continued for four more years.

People who founded Georgian Avantgarde ended up in exile and concentration camps. Great many of them were killed. Some, like Grigol Robakidze, managed to emigrate. Lado Gudiashvili too found a refuge in Paris.

At that time his characters were still looking forward to the future. Later, when the painter returned to Soviet Georgia, he only painted people without ears, gazing down.

Translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

TBILISI თბილისი

54

„eldorado“ samoTxis mxare mtkvris piras გიორგი კაკაბაძე მარგარიტასთან განშორების შემდეგ, ფიროსმანისთვის სიყვარულის უკანასკნელი თავშესაფარი დაინგრა. ასეთ ვითარებაში კი ხატვა ცხოვრებისეული უსი­ ამოვნებებისგან გაქცევის ერთადერთი საშუალება იყო. მას ქალაქში უკვე ყველგან ცნობდნენ და სიხარულით ეპატიჟებოდნენ, ფიროსმანი ამ პერიოდში განსა­ კუთრებით ბევრს მუშაობდა.

1910 წელს „მუხრანის“ რკინისთაღიანი ხიდი აშენდა, რომელმაც ავლაბარი და „სალდათის ბაზარი“ ერთმა­ ნეთ­თან დააკავშირა. იქვე, ხიდის კუთხეში, მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, ახალი სასადილო გაიხსნა, სახე­ ლად „ახალი ხიდი“. მისმა მეპატრონემ ფიროსმანს კარის თავზე ახალაშენებული მუხრანის ხიდის დახატვა სთხოვა. ფიროსმანმაც შეკვეთა შეასრულა. დაუხატა ახალი ხიდი, რომლის ქვეშ მოჩანდა მეთევზე ნავითა და ბადით. ნახატი იმდენად კარგი იყო, რომ იქვე, სურფ-კარაპეტას აღმართთან, მეორე ცნობილმა მიკიტანმა, ხიზანბარელმა ნიკოს ისეთივე სურათის დახატვა სთხოვა.

TBILISI თბილისი

The breakup with Margarita destroyed Pirosmani's last haven of love. In this time of despair painting was the only way of escaping the life misfortunes.

People already knew him all over the city and invited him with an open heart. Pirosmani was especially productive in that period.

In 1910 was built the "Mukhrani" bridge with iron arches which connected Avlabari with "Soldier Market".

Just in the corner of the bridge, on the left bank of river Kura, a new tavern opened called "New Bridge".

The owner asked Pirosmani to paint the newly built Mukhrani bridge over the door. Pirosmani completed the order and painted the new bridge with a fisherman, his boat and a fishing net under it. The painting was so good that another known tavernkeeper, Khizanbareli asked Niko to paint the same picture for him.

We already mentioned the Mushtaidi Park but haven't brought up Ortachala garden yet though this garden was the well-known symbol of celebration in Tbilisi.

55 ჩვენ მუშტაიდის ბაღი ვახსენეთ, მაგრამ არაფერი გვითქვამს ორთაჭალის ბაღზე. არადა, თბილისში არსებობდა დღესასწაულის სიმბოლო და ეს ყველასთვის ცნობილი ორთაჭალის ბაღი იყო. ორთაჭალის ბაღი მტკვრის ყველაზე დიდ კუნძულზე მდებარეობდა. დაახლოებით დღევანდელი ორთა­­ ჭალჰესიდან გუნიას ხიდამდე. კუნძულზე სხვა­ დასხვანაირი ხეხილის ბაღი და ვაზის ტალავერები იყო გაშენებული. მწვანე მოლზე გაშლილი ჭრელი ხალიჩები კი ქალაქური სიცხისგან სულის მოსაბრუნებლად საუკეთესო საშუალება გახლდათ. კუნძულთან დაკავშირება მომცრო ხიმინჯებზე შეყენებული პატარა ხიდით შეიძლებოდა, რომელზეც სახედრებს რესტორნებისთვის პროდუქტი გადაჰქო­ ნდათ, ამიტომაც მას „ვირის ხიდს“ ეძახდნენ. ოდესღაც ეს ადგილი საქართველოს უკანასკნელ მეფეს გიორგი XII-ს ეკუთვნოდა. მისი სიკვდილის შემდეგ კუნძული სხვადასხვა კერძო მესაკუთრეებმა დაინაწილეს. მოგვი­ანებით კი, კომუნისტების მმართველობის დროს, მტკვრის მარჯვენა ტოტი მიწით ამოავსეს და კუნძულიც სამუდამოდ მოსპეს. თუკი მუშტაიდის ბაღი ძირითადად არისტოკრატული გასართობი გახლდათ, ორთაჭალის ბაღი ყველასთვის ღია იყო. ამ ადგილას სხვადასხვა სოციალურ წრეებს შორის ზღვარი იშლებოდა. მოქეიფე და დარბაისელი, დოინჯშემოყრილი ქართველი თავად-აზნაურების გარდა, აქ გასართობად და დროის გასატარებლად მთელი თბილისური ბოჰემა დადიოდა: ცნობილი არტისტები, მხატვრები, პოეტები და პოლიტიკოსები. მთელი დღე ნაშრომი და დაღლილი ხელოსნებიც ცდილობდნენ საღამოობით ორთაჭალის ბაღში დაე­ სვენათ. მაგრამ ორთაჭალის ბაღს მხოლოდ ამ ცნობილ კუნძულს არ ეძახდნენ, ორთაჭალის კუნძულამდე მიმავალ გზაზე ვორონცოვის, დღევანდელი გორგა­ სლის ქუჩაზე რამდენიმე სხვადასხვა სტილში აშე­ ნებული რესტორანი იდგა და მათ უმეტესობას თავისი საკუთარი ბაღი ჰქონდა. მაგალითად: „გრიშუას ბაღი“, „სანსუსი“, „ედემი“, „მონტეკარლო“ და სხვა. აქ შეიძლებოდა როგორც ადგილობრივი, ასევე ევროპული და აზიური კერძების ამორჩევა. უკრავდა ევროპული ორკესტრი, ისმოდა ქართული დუდუკების, აზიელი აშუღების, არღნის, გრამაფონისა და პიანოლას ხმები. სუფრებიც სურვილისამებრ იშლებოდა: - იქ­ ვე მშვენიერ წალკოტში, მტკვრის პირას, ან ცალკე ნომრებში.

Ortachala Garden was situated on the biggest island in Kura river, somewhere between today's Ortachala hydroelectric station and Gunia Bridge. Different fruit gardens and vine pavilions were laid out on the island.

Colourful carpets spread on the green lawn was the best way to catch your breath in the intense heat of the city. You could reach the island by a bridge propped up on small piles. People were transporting goods for restaurants with donkeys on it and that is why it was called "donkey's bridge". Once upon a time this place belonged to the last king of Georgia, George XII. After his death, the island was divided between different private owners. Later, during the Soviet regime, the right branch of river Kura was filled with soil and this way the island was forever destroyed.

If Mushtaidi Park was mainly an aristocratic leisure place, Ortachala Garden was open for everyone. Here the boundaries between social classes were erased.

Besides debauchees and sedate Georgian noblemen, the whole Tbilisian Boheme was coming here to feast - famous artists, painters, poets and politics. Artisans too, after a hard and long day of work, would go to Ortachala Garden for relaxation.

It was not only this renowned island that people called Ortachala Garden but other small restaurant gardens on former Vorontsov, today's Gorgasali street that was leading to Ortachala Island. For example: "Grishua's garden", "Sanssouci", "Eden", "Montecarlo" and others.

In these restaurants, one could choose between local, as well as European, and Asian dishes. European orchestras, Georgian Duduks, oriental singers, street­ -organs, gramophones and pianolas were undividable part of the ambience. Tables were set on beautiful lawns, by the river or in private cabins, as the customers desired.

From 1911 we meet the signature paintings of Niko Pirosmanashvili in Ortachala garden-restaurants.

According to Kirill Zdanevich, Pirosmani was working on the orders from "Eldorado's" owner, Titichev.

"Eldorado" was situated in 102 Vorontsov street, near "Argentina" (we have already talked about its lost signboard).

Tavernkeepers and restaurant owners were very well aware of the fact that Nikala had no home of his own so they let him stay at their place until he TBILISI თბილისი

56 1911 წლიდან ნიკო ფიროსმანაშვილის კვალს ორთაჭალის ბაღ-რესტორნებში ვხვდებით. კირი­ ლე ზდანევიჩის ცნობით, იგი გასართობი ბაღის, „ელდორადოს“ მფლობელის, ტიტიჩევის შეკვეთებს ასრულებდა. „ელდორადო“ ვორონცოვის 102 ნომერში მდებარეობდა, „არგენტინასთან“ ახლოს. მიკიტნებმა და რესტორნების მეპატრონეებმა მშვენი­ ვრად იცოდნენ, რომ ნიკალას თავისი კერა არ გააჩნდა და შეკვეთის დასრულებამდე მხატვარს თავისთან იტოვებდნენ. ამით ყველა მოგებული რჩებოდა:ფიროსმანს ღამის გასათევი ჰქონდა და სიარულშიც დრო აღარ ეკარგებოდა, აღებულ შეკვეთებსაც სწრაფად ასრულებდა, დილის 6 საათიდან იწყებდა მუშაობას და დაღამებისას ამთავრებდა. ამით მისი დამქირავებელიც კმაყოფილი იყო, რადგანაც მხატვარი ერთი კვირის საქმეს რამდენიმე დღეში ამთავრებდა და შემკვეთს ეს ძალიან იაფი უჯდებოდა. ნიკოს არსად წასვლა არ უწევდა. მშვენიერ წალკოტში ცხოვრობდა, იქვე იკვებებოდა და მთელ თავისუფალ დროს ხატვაში ატარებდა. „ელდორადოში“ სტუმრებს მხოლოდ საღამოობით ელოდებოდნენ, ამიტომ დილიდან შედარებით სიწყნარე იყო. დამლა­ გებლები და მეეზოვეები ბაღს წმენდდნენ და ასუფთავებდნენ. მზარეულები ახალ პროდუქტებსა და სასმელს იღებდნენ და მიმსვლელ-მომსვლელის დასახვედრად ემზადებოდნენ. შესაძლებელია, ასეთ წუთებში ფიროსმანს უჩვეულო სიმშვიდე ეუფლებოდა. ხელოვანისთვის არაფერია იმაზე მთავარი, ვიდრე ზედმეტი პრობლემებისგან გათავისუფლება, რადგანაც ასეთ დროს იგი მთელ თავის ენერგიას მხოლოდ შემოქმედებაზე ფიქრს უთმობს და შესაძლებლობების მაქსიმუმს აღწევს. ნიკოსთვის ეს არ ყოფილა საეჭვო რეპუტაციის ადგილი, პირიქით, ეს მისთვის დაკარგული სამოთხე იყო, თავადაც უთქვამს: „ცხოვრებამ ორჯერ გამიღიმა: პირველად, როდეს­აც კახეთში ვცხოვრობდი, ხოლო მეორედ - „ელდო­ რადოში“, სამოთხის ნაწილში, - მტკვრის პირას“. ფიროსმანმა ძლივს მოიპოვა ნანატრი სიმშვიდე და მყუდროება, ამით ისარგებლა და ძალიან ნაყოფიერად მუშაობდა. ხატავდა გატაცებით და ხალისით. „ელდორადოში“ ფიროსმანის უამრავი ნახატი ეკიდა. მათ შორის შედევრები: „ჟირაფი“, „ორთაჭალის ტურფები“, „შავი ლომი“, „მზარეული“, „მეარღნე“, „თავადი ყანწით“, „ძიძა ბავშვით“, „მეპატრონის პორტ­ რე­­ტი“, „მეეზოვე“.

TBILISI თბილისი

would finish the order. It was a win-win situation for everyone: Pirosmani had a roof over his head at night and did not have to lose time in travelling. This way he was finishing his orders very quickly. He would start painting at 6 in the morning and would not stop until the night. The employer was satisfied since the artist would finish a week's work in few days and expenses would be very little.

Niko did not need to go anywhere. He lived in a beautiful garden, he ate there too and spent all his spare time in painting. Guests would arrive at "Eldorado" only in the evening so mornings were relatively quiet.

Cleaners and yard-keepers were cleaning and tidying the garden. Cooks were receiving fresh groceries and drinks and were preparing to welcome the guests.

Perhaps, Pirosmani felt an unusual tranquillity in such moments. There is nothing more important for an artist than freeing himself from everyday troubles because he can thendevote all his energy to creative thinking and use his potential to the maximum. For Niko this place was never a place of dubious reputation but a lost heaven as he himself would say: "Life smiled to me twice: first, when I was living in Kakheti, and then, at "Eldorado", at this heavenly land on the Kura bank."

Pirosmani had finally found desired calm and quiet and benefited from it by being extremely productive.

He was very enthusiastic and buoyant in his painting.

"Eldorado" was full of his paintings among which there were real masterpieces: "Giraffe", "Beauty of Ortachala" (3 paintings), "Black lion", "Cook", "Accordion Player", "Nobleman with a Horn for Drinking Wine", "Nanny with a Child", "Portrait of the Owner", "Yard-keeper".

One can notice that Pirosmani's yard-keeper is holding a hooked staff instead of a broom. This is not a mistake.

The thing is that the profession of yard-keeper was introduced in Georgia in 1900 because, due to the expansion of Tbilisi, the city needed cleaning as well as keeping watch. Therefore, together with cleaner yard-keepers, there were watcher yard-keepers.

They did not clean streets and yard. Instead, they collaborated with police and kept watch on people going in and out the yard, strangers were asked to provide their identity. Yard-keepers locked the gates at night and slept sitting on a chair in the yard. They did few other tasks too, for example, they did the job of

57 ალბათ შესამჩნევია, რომ ფიროსმანის მეეზოვეს ხელში ცოცხის ნაცვლად კომბალი უჭირავს. ეს შეცდომა არაა. საქმე ის გახლავთ, რომ მეეზოვის პროფესია საქართველოში 1900 წლიდან შემოიღეს, რადგან თბილისი ძალიან გაიზარდა და ქალაქს, დასუფთავების გარდა, ყურადღების მიქცევაც სჭირდებო­და. ამიტომ დამლაგებელი მეეზოვეების გარდა, ქალაქში მორიგე მეეზოვეებიც გამოჩნდნენ. ისინი ქუჩებსა და ეზოებს არ ასუფთავებდნენ, სამაგიეროდ პოლიციასთან თანამშრომლობდნენ და ყურადღებას აქცევდნენ, ეზოში ვინ როდის და ვისთან შედიოდა, უცხო სტუმრებს ვინაობას ეკითხებოდნენ. ღამით ეზოების ჭიშკრებს კეტავდნენ და იქვე სკამებზე ეძინათ. რამდენიმე სხვა დავალებასაც ითავსებდნენ, „ცნობათა ბიუროს“ მაგივრობას ასრულებდნენ და საპოლიციო ზედამხედველობის ფუნქციაც ჰქონდათ. როდესაც პოლიციელი ქურდს ან ეჭვმიტანილს დააკავებდა, მას საპოლიციო უბანში მეეზოვე აცილებდა. უპასპორტო ფიროსმანისთვის კი ასეთი მეზობლობა უსაფრთხო არ უნდა ყოფილიყო. მეეზოვე ანდრია, რომელიც ფიროსმანმა დახატა, მალაკნების ქუჩაზე ცხოვრობდა და ფიროსმანზე იყო გადაკიდებული, სადარბაზოს მინაგვიანებო. გაბრაზებულმა ნიკომაც მისი პორტრეტი დახატა და უთხრა: ესა ხარ, რა უნდა გელაპარაკოო. მაგრამ მიუხედავად ამისა, ფიროსმანის მეეზოვის პირქუშ მზერაში მაინც ამოიცნობთ გულუბრყვილო ადამიანს, რომელსაც მოვალეობის შესრულების მიზნით გაბრაზებული სახე აქვს მიღებული. აქვე უნდა ითქვას, რომ ორთაჭალის ბაღ-რესტორნები და „ნომრიანი“ სამიკიტნოები იმავდროულად სას­ ტუ­მროე­ბი და საროსკიპოები იყო. აქ იმპერიის სხვადასხვა კუთხიდან ჩამოსული მსუბუქი ყოფაქცევის ლამაზმანები იკრიბებოდნენ, ახალ ნაცნობებს იძენდნ­ ენ და კლიენტებს ელოდებოდნენ. ორთაჭალის ტურფები ფიროსმანის ახალ გატაცებად იქცა. სიყვა­ რულისგან ხელნაკრავს მხოლოდ იმ ქალების გარემოცვაში შეეძლო ყოფნა, ვისი ალერსიც იყი­ დებოდა. ამ ქალბატონების მწარე ბედისწერა რაღაცით ფიროსმანის ბედისწერასაც ჰგავდა და ეს მათ ერთმანეთთან სულიერად ანათესავებდა. ნიკოც ისეთივე გარიყული იყო ამ საზოგადოებისგან, როგორც ეს ქალბატონები. ფიროსმანმა, საკუთარი ცხოვრებიდან გამომდინარე, მშვენივრად იცოდა, თუ რას ნიშნავდა უბრალო ადამიანური გულისხმიერება და თანაგრძნობა. შესაძლოა ამას საროსკიპოს მობინადრეებიც კარგად გრძნობდნენ და მას

"Inquiry office" and provided police supervision. When a policeman would arrest a thief or a suspect, it was the yard-keeper who would accompany the arrested to the police district. For Pirosmani, who did not even have a passport, this kind of neighbourhood should not have been safe. Yard-keeper Andria, who was painted by Pirosmani, lived on Malaknebi street and was going on and on that, the painter was littering his lobby. Niko, upset with these accusations, painted his portrait and told him: - That's who you are, what can I say?

In spite of this, in the sullen look of Pirosmani's yard­ -keeper one can easily recognize a naive person, simply trying to do his job well by looking serious and angry.

We should add that the bar-restaurants and taverns with "rooms" were hotels and brothels at the same time. Women of ill repute from all over the Russian Empire gathered here to meet new people and wait for clients.

Beauties of Ortachala became Pirosmani's new excitement.

Rejected by his true love, he could only be with women whom he would pay for the pleasure. Their faith was somehow close to his own and this was creating a spiritual link between them too. Niko was cast ashore by the society just like these women. He knew from his own experience how precious simple human sensibility and empathy was. Perhaps, the brothel lodgers felt this affinity and treated him with tenderness and attention. This gave Pirosmani a TBILISI თბილისი

58 ნაზად და ყურადღებით ეპყრობოდნენ. ფიროსმანს საშუალება მიეცა, გულდასმით დაკვირვებოდა და საოცარი ტაქტით, ყოველგვარი ვულგარულობისა და ორაზროვნების გარეშე, აესახა მათი ცხოვრება. შემორჩენილია ოთხი არაჩვეულებრივი პორტრეტი: „ორთაჭალის ტურფა“(მარაოთი), „ქალი ლუდის კათხით“ და „წამოწოლილი ორთაჭალის ტურფა“ (დიპტიხი). გახსნილი კორსეტი, ქვედაკაბის აწეული კალთები, სავსე, რბილი ფორმები, თეთრი ზეწარი, ყვავილები.­­ ამ ტილოების კომპოზიციის უმცირეს დეტალშიც ეროტიზმი იგრძნობა. ვინ არიან ეს ქალბატონები? რას ასახავს ეს სცენა? მეძავები მდიდარი თაყვანისმცემლების ყურადღებას იპყრობენ თუ პირიქით, უნდათ, რომ კლიენტებს თავიანთი ათაშანგი დაუმალონ? ამ ნახატების სექსუალური მუხტი ძალიან მიმზიდველია, მაგრამ არა განმსაზღვრელი, რადგან ფიროსმანი არც მორალის მქადაგებელია და არც პროსტიტუციის დოკუმენტალისტი. ამ ლამაზმანების შინაგანი სიმშვიდე, დუმილი, თავშეკავებული ჟესტები და მორიდებული მზერა მიგვანიშნებს, რომ მათ არანაირი სურვილი არა აქვთ, მომსვლელებს თავი მოაწონონ. ეს იმ ნახატებს არ ჰგავს, რომლის ჭვრეტაც მხოლოდ მალულადაა შესაძლებელი. ლადო გუდიაშვილთან საუბრის დროს ნიკოს უთქვამს: „როდესაც ორთაჭალის გარყვნილ ლამაზმანებს ვხატავ, მათ შავი ცხოვრების შავ ფონზე ვათავსებ, მაგრამ მათაც გააჩნიათ სიცოცხლის სიყვარული – ეს

TBILISI თბილისი

chance to studiously observe them and describe their lives with startling subtlety, avoiding any vulgarity or ambiguity. There are four remarkable portraits of these women: "Beauty of Ortachala" (with a fan), "Woman with a Beer Mug" and "A Lying Beauty of Ortachala" (a diptych).

Loose corset, hems of the skirts lifted up revealing full, round shapes of the body, white sheets, flowers.

Eroticism is felt in every little detail in the composition of these paintings.

Who are these women?

What is the scene trying to show?

Are the ladies of the night looking for the attention of rich cavaliers or the opposite, perhaps they are trying to conceal signs of syphilis from the clients?

The sexual tension of these paintings is magnetic but not crucial because Pirosmani is neither teaching moral nor documenting the prostitution.

The inner composure of these beauties, their silence, restrained gestures and timid look suggest that they have no desire of being liked by the viewers. These paintings are not like those that one dares to observe only in secret.

Later, when we take a brief look into Pirosmani's creative atelier, we will learn more about these paintings. Niko had said once to Lado Gudiashvili: "When I paint the debauched beauties of Ortachala, I place them on the black background of life, but they have a love for life too and it is those flowers that are arranged around their figures and those birds on their shoulders. I paint them dressed in white sheets

59 ის ყვავილებია, რომლებიც მათი ფიგურების გარშემოა განლაგებული და ჩიტები მხრებთან. მე მათ თეთრ ზეწრებში ვხატავ, ვიბრალებ, თეთრი ფერით მე მათ ცოდვებისაგან ვასუფთავებ“. ამგვარად, როგორც კი ვიფიქრებთ, რომ ორთაჭალის ტურფები უმანკო ქალწულები, უსამართლოდ წამე­ ბულები, გარყვნილი ხარჭები ან ოდალისკები არიან, მაშინვე ჩიხში მოვექცევით, რადგან ეს არაა არც ამ ქალბატონების სოციალური საფეხურის ამსახველი სცენა და არც მათი პროფესიული თავისებურების ილუსტრაცია. ეს განსაკუთრებული სულიერი მდგომა­ რეობაა, ფიროსმანი იმ ქალბატონებს გვიხატავს, რომლებიც პირადად მას არასოდეს გაურიყავს, ხელი არ უკრავს, ზურგი არ შეუქცევია, მათი მანკიერი საქმიანობის მიუხედავად, მაინც უსაზღვროდ უყვარს. ეს ის დაცემული ქალბატონები არიან, რომელთაც მხატვარმა ყველა ცოდვა აპატია. სიყვარულს, რომელიც ფიროსმანს გულში აქვს, სამყაროს შეცვლა შეუძლია. იგივე შეიძლება ითქვას მთელ მის შემოქმედებაზეც. ფიროსმანი იმ ადამიანების რიგს განეკუთვნება, ვინც, ცხოვრებაში გადატანილი არაერთი უსამართლობისა და გასაჭირის მიუხედავად, მაინც სულიერ სისუფთავეს ინარჩუნებს და მიუხედავად იმისა, რომ ამ სივრცეს ოინბაზობა, სიცრუე, ბრძოლა და ანგარიში მართავს, მასზე საზოგადოებრივი სიბინძურე არ ილექება. ფიროსმანი ადამიანში იმ თვისებებს ამჩნევს, რომლებიც მასში ყველაზე ძვირფასია და რომლებიც ცხოვრებისეულ სიბილწეს აჭარბებენ. იგი თავის შემოქმედებაში არავის ადანაშაულებს, ბრალს არავის სდებს. პირიქით, თავად სიყვარულში უიღბლო და ხელმოცარულმა მხატვარმა მთელი ცხოვრების მანძილზე დაგროვებული სითბო ისევ ადამიანებს გაუნაწილა. აი, უფლის ტაძარი, სამყაროს სიყვარულით დამშვენებული, ერთი ადამიანის მიერ ბავშვივით განცდილი და ტილოზე გადატანილი.

because I feel sorry for them. With white colour, I wash away their sins."

Hence as soon as we start to see the beauties of Ortachala as innocent maidens or unfairly tormented debauched whores or even Odalisques, we will find ourselves stuck in a deadlock because Pirosmani's paintings are neither picturing a social stage of those women nor illustrating particularities of their profession. They rather capture their spiritual state.

Pirosmani paints for us the women who he never set apart from society, he never rejected or turned his back on them and despite their faulty life, he loved them unconditionally. Those are the fallen women whom the painter forgave all their sins.

The love in Pirosmani's heart is capable of changing the world and the same goes for his art. He is among those people who, regardless great injustice and hardship in their lives, remain pure and resistant to the filth of the society that is ruled by falsehood, lies, violence and vanity. Pirosmani sees in people qualities that are most precious and that win over the vileness of everyday life. He never blames or judges anyone in his works, quite the opposite, unlucky and heartbroken in love, the painter shares his cordiality with people.

His art is a temple of god ornate with love, felt and put on canvas with childish innocence.

If we try to somehow define the creative phenomenon that is Pirosmani, we can say that his paintings are a declaration of love to the whole humanity. translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

თუკი დაახლოებით მაინც შევეცდებით ფიროსმანის შემოქმედებითი ფენომენის განსაზღვრას, უნდა ითქვას, რომ მისი ტილოები კაცობრიობისადმი სიყვარულის ახსნაა.

TBILISI თბილისი

60

თბილისში, ვახტანგ VI-ის მიერ 1709 წელს გახსნილი პირველი სტამბა აღა-მაჰმად ხანის შემოსევამ შეიწირა. წყალში ჩაიყარა ყველას შრომა: ქართველების, შვედების, იტალიელების, ჰოლანდილების, უნგრე­ ლების, ვლახეთელთა, რუსთა... სწორედ ამდენი ქვეყნის წარმომადგენელთა საერთო გარჯის შედეგი ყოფილა ის პირველი სტამბა, სადაც ქართული წიგნის ბეჭდვის ისტორიის ათვლა მთელი 80 წლით ჩამორჩება იტალიაში დასტამბული პირველი ქართული წიგნის გამოცემის თარიღს: - 1629 წელი, „ქართულ-იტალიური ლექსიკონი“. განუზომელია ქართული წიგნის ბეჭდვის საქმეში მეფე არჩილის ღვაწლიც. XVII საუკუნის ბოლო წლებში, საქართველოში შექმნილი უმძიმესი პოლიტიკური ვითარების გამო, მოსკოვს გადახვეწილი ცნობი­ ლი პოეტი და მწიგნობარი, მეფე არჩილ II დასავლეთ ევროპიდან ჩამოსულ განათლებულ უცხოელებს – ამსტერდამის ბურგომისტრს ნიკოლა ვიტცენს და შვედ მეცნიერს, დიპლომატ იოჰან შპარვენგელფერდს დაუკავშირდა. ის მოგვიანებით შეხვდა ამსტერდამში მოღვაწე უნგრელ მიკლოშ კიშს და შეუდგა სტამბის მოწყობასა და საგამომცემლო საქმიანობას. მან შეადგინა ქართული ასოების დამწერლობის ნიმუშები და გაუგზავნა ამსტერდამში სახელგანთქმულ ასოთმქანდაკებელსა და წიგნების ამწყობს მილოშ ტოტფალუშ კიშს, რომელმაც 1687 წელს თავისი შრიფტისათვის გამოიყენა ეს ნიმუშები და მიიღო ქართული ასომთავრულის, ნუსხა-ხუცურისა და მხედრული შრიფტების პირველი ანაბეჭდები.

1705 წელს მოსკოვის სინოდის სტამბასთან მოწყობილ ქართული წიგნის სამბეჭდაოში აიწყო და დაიბეჭდა „დავითნი“. არჩილს განზრახული ჰქონდა „სახარების“ გამოცემა, მაგრამ 1713 წელს იგი გარდაიცვალა. მისი ნაშრომი გამოუყენებიათ 1742-1743 წლებში „ბიბლიის“ TBILISI თბილისი

The first printing house that Vakhtang VI opened in Tbilisi in 1709 was destroyed during Agha Mohammad Khan's invasion. All the efforts were for nothing...

Efforts of Georgians, Swedish, Italians, Hollanders, Hungarians, Wallachians, Russians... Yes, the repre­ sentatives of all these countries worked together to create the first Georgian printing house which was not even the first one to print a Georgian book. It was in

1629 in Italy that the first Georgian book - "Georgian­ -Italian Dictionary" was printed.

The King Archil contributed greatly to the publishing industry. In the end of the XVII century, because of the extremely complicated political situation in Georgia, the famous poet and bibliophile, King Archil II was in exile in Moscow where he contacted European

61 გამომცემლებს, ბაქარსა და ვახუშტის. ასეთი ყოფილა თბილისში სტამბის გახსნამდე არსებული ისტორია. დღეს კი, პირველი სტამბის ადგილას, სიონის ტაძართან ახლოს, სანაპიროზე, ისტორიული სტელაა აღმართული. მართალია, კარგა ხნის შემდეგ, რამდენიმე სტამბა ამუშავდა საქართველოში, ლიხისა და კავკასიონის ქედების იქეთ თუ აქით, მაგრამ ხალხში საკითხავი წიგნები უფრო ხელნაწერების სახით ვრცელდებოდა. ხოლო ის, რაც იბეჭდებოდა, განსაკუთრებით 1832 წლის შეთქმულების შემდეგ, ამგვარ ზოგად სურათად შეგვიძლია წარმო­ ვიდგინოთ: მოსკოვისა და პეტერბურგის გარდა, სხვადასხვა დროს ქართული წიგნი გამოდიოდა პარიზსა და მონტიბანში, ლონდონში, ბერლინში, ვენეციაში, კონსტანტინეპოლში, ვლადიკავკავში, ბაქოსა და სხვ. მაგრამ ეს თითო-ოროლა გამოცემა მხოლოდ ამა თუ იმ პერიოდის შემთხვევითი მოვლენა იყო და უმნიშვნელო გავლენას ახდენდა ქართული მწიგნობრობის განვითარებაზე.

1836 წელს ქართული წიგნის გამოცემა თბილისში კვლავ გამოცოცხლდა და ეს 180-წლიანი პერიოდი ყველაზე ნაყოფიერი აღმოჩნდა ქართული წიგნის ისტორიისთვის, რომელიც სულ მალე იმითაც დაგვირგვინდება, რომ ფრანკფურტის საერთაშორისო წიგნის ბაზრობა, 2018 წელს, საქართველოს მთავარი სტუმრის სტატუსით უმასპინძლებს. აქამდე კი საინტერესო და დიდი გზა იყო გასავლელი. ისევ ისტორიისკენ გავიხედოთ: ვითარდება ბეჭდვითი საქმე და გარდა თბილისისა, სტამბები იხსნება ქუთაისში, ბათუმში, ფოთში, ოზურგეთში, ზუგდიდში, სენაკში, ხონში, გორში, თელავში, სიღნაღსა და ზესტაფონში. თბილისში იმ პერიოდისთვის არსებობდა 19 სტამბა, სადაც იბეჭდებოდა წიგნები და ჟურნალ-გაზეთები (პირველი ქართული ბეჭდვითი ორგანო „საქართველოს გაზეთი“ გამოვიდა 1819 წელს) - ეს უკვე ნადვილი ევროპული ქალაქის ნიშანი გახლდათ.

1851-1867 წლებში 142 ქართული წიგნი გამოიცა. წიგნის გადაწერა კარგი სარფიანი საქმე ყოფილა იმხანად, სწორედ ამიტომ, ტიფლისში ხელით გადამწერთა მთელი ინსტიტუცია იყო. ეს გახლდათ ერთგვარი კასტა, რომელთა ე.წ. ბიზნესინტერესებს, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან კუსტარული საგამომცემლო სექტორი დაუპირისპირდა.

1879 წლიდან, სანამ წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება დაფუძნდება და საფუძველს ჩაუყრის სახალხო განათლებისა და წიგნიერების საქმეს,

visitors - the burgomaster of Amsterdam Nicholas Witzen and the Swedish scholar and diplomat Johan Cshparvengelpherd. Later he met Hungarian Miklos Kish who had his career built in Amsterdam and together with Miklos Archil II started arrangements to create a Printing house. He made the models of Georgian Alphabets and sent them to Amsterdam to the well-known typesetter and lithographer Milos Totphalosh Kish, who in 1687 created the first prints of Georgian Asomtavruli, Nuskha-Khutsuri and Mkhedruli based on those models.

In 1705, in the Georgian printing house that was established at the Publishing house of Russian Synod, was assembled and printed "Davitiani". King Archil had planned to publish "The New Testament" too but he passed away in 1713. His works were used later by the publishers of "The Bible" Bakar and Vakhushti in 1742-1743. This is the story of Georgian publishing before the first printing house opened in Tbilisi.

Today there is a historical stela erected on its place, near Sioni church. Although later on, several printing houses opened in Tbilisi, books distributed to people were mainly manuscripts. And what was being published, especially after the conspiracy in 1832, can be summed up like this: besides Moscow and Petersburg, Georgian books were also printed in Paris, Montauban, London, Berlin, Venice, Constantinople, Vladikavkaz, Baku and other places. However this few publishings were not enough to help make progress in the development of literacy in Georgia.

From 1836 Georgian Publishing Industry took a new start in Tbilisi and this 180 years long time period is the most productive in the history of Georgian book. It TBILISI თბილისი

62 სანამ წიგნის საგამომცემლო პოლიტიკას ნამდვილი ლიტერატურა დაედება საფუძვლად, ჯერ კიდევ შორი გზაა გასავლელი. მაგრამ ყველაფერ ამას დიდი სახალხო ტრადიცია ედო საფუძვლად, უნიკალურიც კი, თუ გავიხსენებთ, რომ უწიგნოდ საქართველოში ქალსაც კი არ ამზითვებდნენ. თბილისი ხომ კონტრასტების ქალაქი გახლდათ ყოველთვის. ასე იყო საგამომცემლო და საგან­ მანათლებლო მიმართულებებითაც: მაშინდელ ტი­ ფლი­სში ­­ მაღალი საზოგადოებისთვის რამდენიმე კე­რ­­­ძო სასწავლებელი, პანსიონი და გიმნაზია არსე­­ბობდა და ბუნებრივია, ამ წრისთვის და მათი მოსწავლეებისთვის საკითხავიც სხვა იყო, მაგრამ ჩვენ ამ წერილში უფრო იმ ხალხზე, თბილისელთა დიდ წრეზე ვისაუბრებთ, ვინც არც ცნობილი მადამ ფავრის (ნიკო მარის მამიდა გახლდათ, ცნობილი მეურნისა და მეღვინის, იაკობ მარის და) ერთადერთ ქართულენოვან პანსიონში სწავლობდა, არც მათზე, ვინც გორის საოსტატო სემინარიაში მიიღო განათლე­ ბა და არც მათზე, ვინც იმხანად საქართველოში მოქმედი ქალთა უმაღლესი სკოლის სტუდენტი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ მე-19 საუკუნის შუახნისთვის საქართველოში 150-მდე სასწავლებელი ფუნქციო­ ნირებდა, განათლებისა და წიგნიერების მხრივ მდ­ გომა­რეობა მაინც სავალალო იყო. ჯერ კიდევ შორს იყო ის დრო, როცა ბავშვები და უფროსები ხელში დაიჭერდნენ იაკობ გოგებაშვილის „ბუნების კარს“ თუ „დედაენას“, - მერე რომ სამაგიდო წიგნად ექცა ყველა ქართველს. იმ დროის წარჩინებული ქალბატონები: ეკატერინე თარხნიშვილი-გაბაშვილისა, ანასტასია თუმანიშვილი-წერეთლისა, ოლღა გურამიშვილი­ -ჭავჭავაძისა და სხვები საოჯახო ბიბლიოთეკებიდან აგროვებდნენ წიგნებს და პირველ ბიბლიოთეკასამკითხველოებს ხსნიდნენ ვერაზე, კუკიასა და ავლაბარში, თუმცა მალე, ქირის გადაუხდელობის გამო, ბიბლიოთეკები დაიხურა და ეს წიგნები ქუჩაში აღმოჩნდა. „წარმოიდგინეთ რა დამემართა, როცა ჩვენი ვაი-ვაგლახით შეგროვილი წიგნები ქუჩაში ვნახე გამოყრილი, თვალთ დამიბნელდა, გული მომეკუმშა“, – წერდა ეკატერინე გაბაშვილი.

1872 წელს ანასტასია თუმანიშვილი-წერეთლის ინიციატივით დაარსებული ქალთა წრის წევრები თარგმნიდნენ და წიგნაკებად გამოსცემდნენ რუსი და ევროპელი მწერლების პოპულარულ თხზულებებს. ქალთა წრის წევრები ცდილობდნენ, მშობლიური ენის გადარჩენის მიზნით, ქართულად ეთარგმნათ მსოფლიო საბავშვო კლასიკა თუ ფოლკლორული TBILISI თბილისი

is thanks to the efforts made during those years that in 2018 Georgian will be the honourable guest of the Frankfurt International Book Fair.

But Georgian Publishing Industry had to go through a lot to achieve this success. Let's look back into the history: as the publishing industry progressed, printing houses opened in Kutaisi, Batumi, Poti, Ozurgeti, Zugdidi, Senaki, Khoni, Gori, Telavi, Signagi and Zestaponi. By that time Tbilisi alone had 19 printing houses where books and daily press were published (first Georgian newspaper "Sakartvelos Gazeti" ("Newspaper of Georgia") was printed in 1819) which was a true characteristic of a real European city.

In the 1851-1867, 142 Georgian Books were printed.

Copying books by hand was a well-paid job at that time and there was a whole institute of copy-makers in Tbilisi. This was a certain kind of caste who found their so called business interests at stake when an artisanal printing sector appeared from the second half of the 19th century.

And a lot would happen and change before The Society for Spreading Literacy Among Georgians would be created in 1879 and would take the initiative of laying the foundation to public education and literacy until the politics of publishing industry would take real literature as a principle.

Tbilisi had always been a city of contrasts. The publishing industry and education system were no exceptions: in Tbilisi, there were several private schools, boarding schools and gymnasiums for upper-class society and, accordingly, they had perks to access special literature.

However, we are going to tell about larger circles of Tbilisi population, about those who did not study at a famous Madame Favre's (she was Nicolas Marr's aunt, sister of well-known farmer and winemaker James Marr) boarding school (the only school that used Georgian as a teaching language), nor did they get their education at Pedagogical Seminary in Gori or became students at the Hight School for Women.

In spite of nearly 150 schools that existed in Georgia by the middle of 19th century, education and literacy were in a deplorable state. There was a long way before children and adults would dearly hold "The Door to Nature" and "Mother Language" in their hands, books that later became table-top books for every Georgian.

Well-born women like Ekaterine Gabashvili, Anastasia Tumanishvili-Tsereteli, Olga Guramishvili and others

63 ნაწარმოებები, გამოეცათ საბავშვო ჟურნა­ ლები და სახალხო განათლების მთელი ქსელი აემუშავებინათ. ამ ადამიანებს უნდა ვუმადლოდეთ ჩვენი ენისა და ქვეყნის, ჩვენი ეროვნული ცნობიერების შენარჩუნებას და ეს მაშინ, როცა ქართულ ენაზე სწავლაც, საუბარიც, საქმის წარმო­ ებაც აკრძალული იყო. თბილისელთა საშუალო და დაბალი ფენა - ვაჭრები, მეფუნდუკენი, თერძები, ხელოსნები, ე.წ. წვრილი ბურჟუაზია ფანტაზიას როდი უჩიოდა. თბილისი ხომ ის ქალაქი გახლდათ, სადაც ყველაზე მეტად სარწმუნო იყო ზღაპრისა და სიყვარულის ჯადო-ძალა; აღმოსავლეთისა და დასა­­­­­­­ვლეთის ამ გზაგასაყარს, თავისი ცხოვრების მჩქეფარე რიტმი თუ შინაარსი ცოცხლად აკავშირებდა ფანტასტიკასთან. აქ ადვილი იყო გერწმუნა ყველაზე საშიში ამბების კეთილად დასრულება. მეცხრამეტე საუკუნის თბილისში, კერძოდ კი 1869 წელს ჟურნალ „მნათობში“ წერდნენ: „თქვენ შეხვდებით მედუქნეებს, რომელნიც გულმოდგინედ კითხულობენ „ბეჟანიანს“, „ბარამიანს“, „ქალვაჟიანს“ და გადაწერაში ერთი ორად ფასს აძლევენო“. ეს „ერთი ორად ფასი“ ცოტა ნუ გეგონება, მკითხველო, აქ გვარიან გადასახდელზეა საუბარი. მაგრამ დრომ თავისი მოიტანა და თბილისშიც მრა­ ვლ­ად გაჩნდნენ იაფფასიანი პატარა წიგნების გამო­მცემლები: წოვინარაშვილი, ახტაპელოვი, მდივანოვი, ჭიჭინაძე, ჩარექოვი, ედოგაროვი და ა.შ. ერთ-ერთი ლიზა მარჯანოვი ყოფილა, ახტაპელოვის მეუღლე და ბიზნესპარტნიორი. რას ბეჭდავდნენ ისინი თბილისელებისთვის, ამას ზუსტად ვერავინ გეტყვით, მაგრამ თბილისი რომ ერთ-ერთი უძველესი ქალაქია ევროპულ ქალაქთა შორის, სადაც წიგნებით ქუჩაში მოვაჭრე ბუკინისტების ისტორიებს მოიძიებთ, ეს ფაქტია. გამომცემლებიც ადვილად უღებდნენ ალღოს „სახლი სიხარულისას“ მკვიდრთა „ლიტერატურულ გემოვნებას“. ბეჭდავდნენ აღმოსავლეთის ფანტასტიკურ ზღაპრულ მოთხრობებსა და სახალხო მთქმელების პოპულარულ ლექსებს. ხალხურ სიტყვიერებას მფარველობდა და პატრონობდა არაჩვეულებრივი მოღვაწე პეტრე უმიკაშვილი, რომლის მიერ გამოცემული ქართული

used to collect books from personal libraries and so, in Vera, Kukia and Avlabari districts, they opened first libraries that were accessible for people. Unfortunately, soon those books were thrown out in the street because the ladies could no longer pay the rent. "Imagine my state when I saw the books we so struggled to collect, thrown out in the street. My eyes became black and my heart stood still"- wrote Ekaterine Gabashvili.

In 1872, a group of women, organised

by Anastasia Tumanishvili-Tsereteli was translating and publishing popular works of Russian and European writers. The members of The Women Circle were translating world classics and folklore for children in order to save the Georgian language. They made a lot of efforts to involve important writers in the development of children's literature, in publishing child magazines and creating the public education system. It is thanks to those people that our language, our country and our national consciousness survived and still exists. And all of this was done when speaking Georgian, teaching and learning in Georgian and using Georgian for administrational paperwork was strictly forbidden.

Middle and lower classes in Tbilisi merchants, innkeepers, tailors, so called petty bourgeoisie were also very fond of fiction. Tbilisi, this crossroad of East and West was very much like fiction with its seeing lifestyle and lively stories. Tbilisi was the city where one could easily come to believe in fairytales and magic power of love; where it was easy to think that even the most dreadful stories could have happy endings. In XIX century Tbilisi, more precisely in 1869, magazine "Mnatobi" ("Luminary") wrote: "You will find tavernkeepers who diligently read "Bejhaniani", "Baramiani", "A Girl and a Lad" and they would pay double for copying it for them." Do not mistake this "paying double" for an insignificant amount of money, because we are talking about quite some price here.

As time passed many small, cheap publishing houses appeared in Tbilisi: Tsovinarashvili, Akhtapelov, Mdvianov, Chichinadze, Charekov, Edogarov, Kazarov, Arnautov, Esagov, Sakhbaratov, Zaridze. There were TBILISI თბილისი

64 ფოლკლორის ხუთტომეული დღესაც სამაგიდო წიგნად ითვლება. თავის ავტობიოგრაფიაში წერს კიდეც: „...ვინ იცის, „არსენას ლექსმა“ ან „ქალ­ -ვაჟიანმა“ რამდენ ადამიანს სურვილი აღუძრა და ასწავლა კიდეც წერა-კითხვა...” ძველ თბილისში, თურმე, მკითხველისთვის წიგნის მიწოდების ძალზედ სპეციფიკური ფორმაც კი არსებობდა: ყოფილა ასეთი ყარაჩოღელი ესაღოვი, რომელიც დადიოდა თბილისის ქუჩებში და მოწნული კალათით ჰყიდდა წიგნებს. ძველი თბილისის ბაზარს, საკუთარი მწერლების, მხატვრებისა და გამომცემლების გარდა, ჰყოლია პირველი მოხეტიალე ბუკინისტიც. ხელით ვაჭრობა ხომ დღესაც ძალიან პოპულარულია და საკმაოდ დიდი გამა­­ვრცელებელთა ქსელი მუშაობს თბილისში, მთელი მსოფ­ლი­ოს მსგავსად. თუ ოდესმე დღევანდელი ქუჩის მოვაჭრე ბუკინისტები თავიანთ ძველ წინაპარს მოიკითხავენ, აუცილებლად ყარაჩოღელ ესაღოვთან დააკავშირებთ ისტორია. ეს მაშინ, როცა 1830 წელს გახსნილ ვაჟთა პირველ გიმნაზიაში, გიმნაზიის ბიბლიოთეკის წიგნადი ფონდი, სხვა სასწავლებლებთან შედარებით, საკმაოდ სოლიდურად გამოიყურებოდა და XIX საუკუნის 80-იან წლებში 15.766 ტომს მოიცავდა. გიმნაზიას პირდაპირი კავშირი ჰქონდა ანტიკური პოეზიის წიგნით მოვაჭრე ერთ-ერთ ფირმასთან ლაიფციგში - მისგან იძენდა არისტოტელეს, პლა­ტონის, ცეზარის, ციცერონის, ჰორაციუსის, ვირგი­ლიუსის და სხვათა თხზულებებს. სხვანაირად წარმოუდგენელიც იყო. ეს ხომ კლასიკური გიმნაზია გახლდათ, სადაც პედაგოგებად სოლომონ დოდაშვილი, დიმიტრი ყიფიანი და მათი მსგავსნი მოღვაწეობდნენ. მაგრამ, მოგეხსენებათ, თბილისის ვაჟთა გიმნაზია ყველასთვის როდი იყო ხელმისაწვდომი. - მაღალი გადასახადი, რუსულის ღრმა ცოდნა ყველას არ ხელეწიფებოდა. მაშინდელი მკითხველის ფართო წრისთვის აუცილებელ საკითხავთა შორის სათავგადასავლო და სატრფიალო ამბები აშკარად უკონკურნტონი იყვნენ. სავალდებულოდ საკითხავ „სახარებას“, „ლოცვანს“, „ფსალმუნებს“, „ვეფხისტყაოსანს“ უმრავლეს ოჯახ­ში შეხვდებოდით. უამრავი დასახელების წიგნი უყვარდათ თბილისელებს, მაგრამ მათ შორის ყველაზე პოპულარული იყო: „ქალ-ვაჟიანი“, „ყარამანიანი“ და „შვიდვეზირიანი“. ამ წიგნებს ბევრი კითხულობდა, ბევრიც ისმენდა, რადგან საიმდროოდ არსებობდა TBILISI თბილისი

women among those publishers. One of them being Liza Marjanov, the wife and busyness partner of Akhtapelov. What were they publishing? What became of those books? None can tell you anything precise about this it is a fact that Tbilisi is one of the oldest among those European cities where you can find stories of bouquinistes. The publishers were also very skilled in detecting interests and tastes of the readers in this joyful city.

At that time most published literature would be fantastic fairytales from East and popular folk poetry. Greate folklorist Petre Umikashvili was the guardian of such literature. Five volumes of Georgian folklore edited by him have great value to the reader even today.

Umikashvili wrote in his autobiography: "who knows how many people got inspiration and impulse of learning how to read and write because of "Ballad on Arsena" and "A Girl and a Lad"...

There even was a very specific form of book distribution in Old Tbilisi: there was one Karachogeli Esagov who would go round in Tbilisi streets and sell books from his wicker basket.

Besides writers, painters and publishers, Old Tbilisi market had its own walking bouquiniste. This kind of trading is still very popular and such trading nets still function in Tbilisi as well as in other cities of the world.

If today's bouquinistes inquire about their precious, history will inevitably lead them to Karachogeli Esagov. Esagov led his business when the library book fund of The First Gymnasium for Young Fellows in Tbilisi (opened in 1830) was far bigger than library collections of other schools. It contained 15.766 volumes in the 1880s. This gymnasium had a direct contact with one of the companies in Leipzig trading classic literature. From this company were bought works of antique authors, such as Aristotle, Plato, Caesar, Cicero, Horatius, Virgilius and others. This was a natural choice considering that it was a classical gymnasium, where teachers like Solomon Dodashvili and Dimitri Kipiani led educational activities. However, we must not forget that not everyone could afford to study at this gymnasium. High school fee, good Russian language skill were not easy to acquire.

What was mandatory reading for wide circles back in those times? Adventure and romance were

65 ოჯახური კითხვის ტრადიცია: ერთი კითხულობდა და მის ირგვლივ შეკრებილი ოჯახის წევრები, მათ შორის ბევრი წერა-კითხვის უცოდინარი, სიამოვნებით ისმენდნენ და იზეპირებდნენ არა ცალკეულ პასა­ ჟე­ბს, არამედ ხშირად მთელ ნაწარმოებსაც კი. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ოჯახებში უწინ, დღევან­ დელთან შედარებით ბევრი შვილი ჰყავდათ, ეს თავი­­სი მოსამსახურეებითა და სტუმრებით ხშირ შემთხვევაში ერთი კლასის ოდენ ბავშვებსაც კი, უტოლდებოდა.. ექვთიმე თაყაიშვილი, აწ უკვე წმინდა ღვთისკაცი, აღნიშნავდა, რომ ქართულ ენაზე არ არის წიგნი, რომელიც ხალხში ისე ყოფილიყო გავრცელებული, როგორც „ყარამანიანი“. ეს ნაწარმოები ითარგმნა ერეკლე II-­ის დროს, მეფე ერეკლეს ქალიშვილის, თამარის მეუღლის, სახლთუხუცესისა და სარდლის დავით ორბელიანის (1716-1796) მიერ, რომელიც კარგად ფლობდა სომხურ და სპარსულ ენებს. ამის გამო მას პოეტმა ბესიკ გაბაშვილმა, „ყარამან დავითიც“ კი შეარქვა ხუმრობით. ლადო აღნიაშვილმა ეს ნაწარმოები პიესად გადააკეთა და რამდენჯერმე დაიდგა კიდეც. ძველად ყველა ქართულ ოჯახში, „ვეფხისტყაოსანთან“ ერთად, „ყარამანიანის“ უზარ­ მაზარი, 2500-გვერდიანი ხელნაწერიც ინახებოდა და „მზითვის სიები“ ხომ უყარამანიანოდ იშვიათობა იყო. ამ წიგნს ერთნაირი ხალისით ეტანებოდა როგორც დაბალი, ისე მაღალი საზოგადოება. არ ვიცი, რა განაპირობებს ქალაქის იერსახისა და სულის ჩამოყალიბებას, მაგრამ ფაქტია, თბილისი ზღაპრული ქალაქი იმიტომაცაა, რომ ზღაპრები და თავგადასავლები, აგერ უკვე ამდენი ხანია, ამ ქალაქის საყვარელი წიგნებია... ან იქნებ პირიქითაცაა... ვინ ჩასწვდება ზღაპრისა და სინამდვილის ურთიერთობის ნამდვილ საიდუმლოს, თუნდაც ჩვენ ზღაპარ­­ქალაქში...

definitely most popular. Of course, in many families, it was mandatory to read "New Testament", "Prayers", "Psalms" and "The Knight in the Panther's Skin". People read many other books, for example: "Karamaniani", "A Girl and a Lad" and "Seven Viziers". Many people read them and many heard them read by others because it was a tradition to have family readings: one of them family members would read loud and other members often illiterates, gathered around to listen and remember by heart not just a few parts but often complete texts.Considering that family used to have more children before, it is easy to imagine how many people, including servants and guests, would be attending family readings.

Ekvtime Takaishvili, now a recognised saint, argued that there was no other book in Georgian as popular in common people as "Karamaniani". This novel was translated during the reign of Erekle II, by his son­ -in-law - David Orbeliani (1716-1796). He mastered Armenian and Persian languages. David had brought "Karamaniani" with him after returning to Georgia from his diplomatic service in Persia and translated it. Because of this work poet Besik Gabashvili game him a nickname "Karaman David". Lado Agniashvili based a play on this book and even staged it several times. Every Georgian family at that time kept a 2500 page copy of "Karamaniani" next to "The Knight in the Panther's Skin" and it would be rarely left out of a bride's dowry list. This book attracted both lower and higher classes of Georgian society.

It is very hard to say what it is exactly that determines the style and the spirit of the city but it is obvious that Tbilisi is a fantastic city also because fairytales and adventures have been its favourite literature for centuries now... Or maybe it is the other way around...

Finally, who, even our city of tales, can perceive the mystery of the game between fantastic and real...

Translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

TBILISI თბილისი

66

saxlebidan sasaxleebamde From Houses to palaces თეკლე ქველაძე/

TBILISI თბილისი

67

ვიწყებ პირდაპირ, ყოველგვარი შესავლის გარეშე ­მისამართი: ძმები ზუბალაშვილების ქ. N48, თბილისი, 0108, საქართველო. წლების წინ ამ მისამართზე ბავშვთა პირველი კლინიკური საავადმყოფო იყო, უფრო ადრე, მეოცე საუკუნის დასაწყისში კი, უპოვართა თავშესაფარი. არც უპოვარი ვიყავი, არც საჭმელს ვსაჭიროებდი და არც ღამის გასათევს, მაგრამ მაინც, ამ შენობაში, ჩემი ბავშვობის უამრავი დღე გავატარე. თუ რაიმე მიყვარს თბილისში, პირველ რიგში, სწორედ ძმები ზუბალაშვილების 48 ნომერში მდგარი შენობა. ბავშვთა პირველი კლინიკური საავადმყოფოს ფანჯრებიდან დანახული სამხატვრო აკადემია და აბაკელიას ქუჩაზე მცხოვრები ახალგაზრდა მხატვრის თეთრდარაბებიანი სახლი იყო ჩემი თბილისი. ბავშვობის მოგონებებიდან ცხადად მახსოვს: რკინის რიკულებიანი კიბე, მარმარილოს საფეხურებით, მეორე სართულზე მდგარი უშველებელი ხის­ ჩარჩოიანი სარკე და ქალის ქანდაკება კიბის მოა­ ჯირზე. შენობა არქიტექტორ მიხეილ ოჰანჯანოვის პროექტით 1901-1906 წლებში აშენდა. მშენებლობა გამოჩენილმა ქართველმა მეწარმეებმა და ქველმოქმედებმა ძმებმა ზუბალაშვილებმა დააფინანსეს და საჩუქრად ქალაქს გადასცეს. მერე გავიზარდე და თბილისის ქუჩებში ხეტიალს მივეჩვიე, ხან მარტო და ხანაც მეგობრებთან ერთად, დავდიოდი და გზადაგზა საოცარ შენობებს ვპოულობდი. მოგვიანებით შიგნით შესვლაც შევბე­­დე და თურმე საოცრებები იქ მელოდა. გულისგახეთქვამდე ლამაზი ვიტრაჟები, რიკულები, ფერადი მარმარილოთი მორთული კიბეები და

I will go straight to the point, without any introduction, the address: 48 Brothers Zubalashvili street, Tbilisi, 0108, Georgia.

Years ago there used to be the Children's Clinical Hospital N1 here and even earlier, in the beginning of 20th century, there was a shelter for the poor. I was not poor, neither did I lack food or a roof over my head but I spent many days of my childhood in this building. If I love something in Tbilisi, it is above all that building at 48 Brothers Zubalashvili street. The Academy of Art and young painter's house with white shutters on Abakelia street that I could see from the windows of the Children's Clinical Hospital this was my Tbilisi.

I have a vivid childhood memory of a staircase with iron baluster and marble steps, a huge mirror in a wooden frame on the second floor and a woman statue on the railing of the staircase.

The building was designed by Mikhail Ohanjanov and built in 1901-1906. The contraction expenses were covered by brothers Zubalashvili and the building was donated to the city.

When I grew up and made a habit of wandering in the streets of Tbilisi, sometimes alone and sometimes with my friends, I would find wonderful buildings on my way. Later I even dared going inside those buildings and discovered real wonders awaiting me there - stained-glass windows so beautiful that it made my heart stop, bannisters, staircases ornate with colourful marble and hallways which you could only tell from canvas paintings with their cracked walls and crumbled plaster. Eventually, I would hear the stories of those buildings, some of the books, some of the inhabitants and researchers and some I would read on the internet.

It will be challenging to try and fit all the stories and buildings in one letter but I have my favourite stories, my favourite persons and, of course, my favourite buildings. My second favourite after the shelter for the poor was the building in 13 Machabeli Street where David Sarajishvili - the founder of Georgian cognac company and a public figure of great importance - and his wife, Ekaterine Porakishvili, celebrated their 25th wedding anniversary in 1905. They invited friends and

TBILISI თბილისი

68 სადარბაზოები, რომელთა კედლებს მხატვრული ტილოებისგან მხოლოდ ბზარებითა და ჩამოფშვნილი ბათქაშით თუ განასხვავებდი. დროთა განამავლობაში ამ სახლების ისტორიებიც აღწევდა ჩემამდე, ზოგი წიგნებიდან, ზოგი მაცხოვრებლებისგან, ზოგს მკ­ ვლე­ვრები მიყვებოდნენ და ზოგსაც ინტერნეტში ვკითხულობდი. ერთ წერილში რთული იქნება ყველა იმ ამბისა და შენობის ჩატევა, თუმცა ხომ არსებობს გამორჩეულად საყვარელი ამბები, გამორჩეულად საყვარელი ადამიანები და, რა თქმა უნდა, უპოვართა სახლის შემდეგ ჩემთვის კიდევ ერთი გამორჩეულად საყვა­ რელი შენობა თბილისში: 1905 წელს, ქართული კონიაკის ფუძემდებელმა და უდიდესი მნიშვნელობის საზოგადო მოღვაწემ დავით სარაჯიშვილმა და მისმა მეუღლემ ეკატერინე ფორაქიშვილმა, ქორწინების 25 წლის იუბილის აღსანიშნავად იმ მეგობრებსა და ახლობლებს ახალ სახლში, მაჩაბლის 13-ში უმასპინძლეს. გერმანელი არქიტექტორის კარლ ცაარის პროექტით აშენებული სახლი თბილისში დღემდე ერთ-ერთი ყველაზე დახვეწილი შენობაა. სახლის მშენებლობაზე კარლ ცაართან ერთად მუშაობდნენ ალექსანდრე ოზეროვი და კორნელი ტატიშჩევი. იმ პერიოდის თბილისური არქიტექტურის მსგავსად, ეს შენობაც მოდერნის სტილშია აგებული და გამორჩეულია ფასადის დახვეწილი ორნამენტებით. განსაკუთრებულია სახლის შიდა ინტერიერიც, ძირითადი ნაწილი ხეშია გადაწყვეტილი და მისი ავტორი ყოფილა ახალგაზრდა თბილისელი ხელოსანი, ილია მამაცაშვილი. მან განათლება საზღვარგარეთ, სწორედ დავით სარაჯიშვილის დახმარებით მიიღო და ილია არ იყო ერთადერთი ახალგაზრდა, ვინც დავითმა ევროპაში გაუშვა სასწავლებლად. დღეს მაჩაბლის 13 ნომერში მწერალთა სახლია განთავსებული და ეს არის ერთ-ერთი იმ შენობათა­ განი, რომელებმაც დღემდე შეინარჩუნეს თავისი პირვანდელი დანიშნულება. სარაჯიშვილების სახლი გახსნის დღიდან იყო ქართველი ხელოვანების თავშეყრის ადგილი, რასაც დავით სარაჯიშვილისა და ეკატერინე ფორაქიშვილის ფოტოარქივიც მოწმობს. ლიტერატურული ფესტივალების დროს ამ შენობაში გატარებული პერიოდი საოცარი შეგრძნებებითა და ემოციებითაა ხოლმე დამუხტული. თითქოს მეოცე საუკუნის ათიან წლებში ვბრუნდები. შემიძლია ვიბოდიალო ოთახებში, ვუყურო ეკატერინე ფორაქიშვილის ულამაზეს კაბებს, ფაიფურის TBILISI თბილისი

family to the party in a new house which was built on a design of German architect Karl Saar and is considered to be one of the finest building yet in Tbilisi.

On the construction of the house together with Karl Saar worked Aleksander Ozerov and Korneli Tatishchev. Like architecture of Tbilisi from that period, this building is also designed in Modernist style and stands out for its refined facade ornaments. Interior is no less exquisite. Most part of it is woodwork by young handicraftsman from Tbilisi, Ilia Mamatsashvili. He got his education abroad and it was David Sarajishvili himself who helped him in this. Ilia was not the only young person who David sent abroad to study.

At present 13 Machabeli street belongs to The Writer's House of Georgia and it is one of those few buildings that actually kept their original purpose. House of Sarajishvili family was the gathering place for Georgian

69 ჭურჭელს და „ვილეროი და ბოხის“ კერამიკული ფილებით მოპირკეთებულ ვერანდაზე ვიფრიალო ჩემი ფერადი კაბებით. ამ დღეებში შემიძლია შეღამებულზე ჭრიალით ავიარო ხის კიბეები და არ მეშინოდეს, რომ მეორე სართულის ჩაბნელებულ დერეფნებში, სადმე პაოლოს აჩრდილს გადავეყრები. ჰო, ეს შენობა განსაკუთრებულად მიყვარს, იმიტომ რომ იმ დროში მაბრუნებს, იმ კარგ დროში, როცა აქ ადამიანებს არ აიძულებდნენ თავი მოეკლათ, როცა ასეთი დიდებული შენობები საერთო საცხოვრებლები არ იყო და ჰაშიშით მთვრალ დეკადენტებს ნარკოლოგიურში არ დაარბენინებდნენ.

21-ე საუკუნის თბილისში კი, მწერალთა სახლიდან გამოსული, ათ-თხუთმეტ მეტრს გაივლი და აღმოჩ­ ნ­­დები ქუჩაზე, სადაც ყოველი მეორე შენობა გამა­ ოგნებლად სევდიანი და მისტიკურია. მე თუ მკითხავთ, ლადო ასათიანის ქუჩა მთლიანად არქიტექტურული მუზეუმია. 13, 18, 24, 28 და 58 ნომრებში მდებარე შენობები დიდებულია არა მხოლოდ ფასადით, გასაოცარია მათი შიდა ინტერიერი და სადარბაზოები. ასათიანის 28 ნომერში XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე აშენებული ერთი იდუმალი შენობა დგას. პირველად ჩემი ყურადღება სწორედ ნეოგოთიკური სტილის დამსახურებით მიიპყრო და დარწმუნებული ვიყავი, რომ შუა საუკუნეებში ამ სახლში ალქაჯები ცხოვრობდნენ. მერე გამახსენდა, რომ ეს შენობა, არც მეტი არც ნაკლები, თბილისში, სო­ლო­­ ლაკში დგას, ჩვენს ქალაქში კი შუა საუკუნეებში ასეთი სახლები არ შენდებოდა. როგორც აღმო­­ჩნდა, იგი ალექსანდრე ოზეროვს აუ­შე­ ნებია თბილისის ქალთა გერმანული პანსი­ ონისთვის, ამიტომ გერმანული არქი­ტექ­ ტურისათვის დამახასიათებელი შტრიხებიც ადვი­­ლ­­ად შესამჩნევია. შენობის მეო­რე სა­ რთულ­­ზე განთავსებული იყო ლუთე­­რანული სა­­მ­ლო­ცველო, რომლის ჯვრებიანი კარი და ვიტრაჟები დღემდე არის შემორჩენილი. საბედნიეროდ, ამ შენობამ საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსი დღემდე შეინარჩუნა: საბჭოთა პერიოდში ასათიანის 28-ში რუსული სკოლა ფუნქციონირებდა, შემდგომ - 58-ე საჯა­ რო სკოლა, 2011 წლიდან კი მეექვსე საავტორო სკოლის კუთვნილება გახდა. ეს შენობა იღბლია­ ნი იმითაცაა, რომ პირვანდელი იერსახე რესტა­ ვრაციის შემდეგაც შეინარჩუნა.

artists from the very first day. These meetings are documented in photo archives of David Sarajishvili and Ekaterine Porakishvili.

The time I spent there during these last years at literature festivals is definitely full of fantastic feelings and emotions. It is like going back to the 1910s. As if I can wander around in the rooms and go through loveliest dresses of Ekaterine Porakishvili, observe delicate china and sway round and round in my simple but colourful dresses on veranda revetted with ceramic piles from "Villeroy & Boch". These days I can even walk up the squeaky wooden stairs at dusk without fear of crossing Paolo's phantom somewhere in the dark hallway on the second floor.

Yes, I have special feelings for this building because it takes me back in time when people were not led to suicide there when such marvellous buildings were not turned into communal apartments and the decadents "drunk" on hashish were not summoned to detoxication centre.

In XXI century Tbilisi on 10-15 meters walk from The Writer's House you'll find yourself in a street where every other building is stunningly sad and mysterious.

If you ask me, the whole Lado Asatiani street is an architecture museum. Building in number 13, 18, 24, 28 and 58 are remarkable not only for their façades but for their splendid interior and porches.

In 28 Asatiani street, there is an obscure, mysterious building from the XIX-XX centuries.

For the first time, it drew my attention because of its neo-gothic style and I was sure that witches lived there in Middle Ages.

Then I remembered that this building is standing right in Tbilisi, in Sololaki district and such buildings were not built in our city in Middle Ages. It appears that Aleksander Ozerov had it built for Women's

TBILISI თბილისი

70 ერთ-ერთი გამორჩეული სახლია ასათიანის 18 ნომერში მდებარე არქიტექტორ კორნელი ტატიშჩევის საკუთარი სახლი. თუ ქუჩას ბოლომდე აუყვებით და 58 ნომრის ხის მოჩუქურთმებულ კარს შეაღებთ, ჰოლის დეკორი და მოხატულობის ნარჩენებიც კი გულს შეგიტოკებთ, გასაოცარი ფერებითა და დეტალებით. სოლოლაკის ბევრ საინტერესო ნაგებობას შორის არის დანიელ ჭონქაძის, ყოფილი გუდოვიჩის 12 ნომერში მდებარე, ძმები ბოზარჯიანცების სახლი. პროექტის ავტორი იყო მიხეილ ოჰანჯანოვი, სახლის არქიტექტურის თანაავტორი ყოფილა პეტრე კოლჩინიც. თუმცა, არსებობს მეორე ვერსიაც, რომ სახლი, ავსტრიული და აღმოსავლური სტილის დაცვით, ქართველებისა და ბელგიელების აშენებულია. სახლის მაცხოვრებლების ინფორმაციით, ფანჯრები ბროლის მინით ყოფილა გაწყობილი. არსებობს ერთი თბილისური ლეგენდა, რომლის მიხედვითაც ბოზარჯიანცები და მათი მეგობრები ფაეტონებიდან ძვირფას თვლებსა და ბრილიანტებს პირადაპირ სახლის საძირკველში ყრიდნენ, რადგან მიაჩნდათ, რომ ეს ბედნიერების მომტანი იყო. 1921 წელს, ქვეყნის ოკუპაციის შემდეგ, ბოზარჯიანცებს სახლი ჩამოართვეს და რამდენიმე ოთახი დაუტოვეს. სახლს სხვადასხვა დროს სხვადასხვა პოლიტიკური ელიტის წარმომადგენლები ეპატრონებოდნენ და ასე იქცა ქალაქის ულამაზესი სასახლე მორიგ „კომუნალკად”. ბოზარჯიანცების სახლიდან ოდნავ მოშორებით, ჭონქაძის 4 ნომერში არის კიდევ ერთი საინტერესო ბედის მქონე სახლი – მადათოვას სასახლე. ბოზარჯიანცების სასახლის მსგავსად ანა მადათოვას სახლის არქიტექტორიც მიხეილ ოჰანჯანოვი

German Boarding School and this explains the nuances that are characteristic of German architecture. On the first floor of the building, there was a Lutheran chapel and its door with cross ornaments and stained-glass windows are still there now. Fortunately, this building kept its status of educational institution: during the Soviet Union there was Russian school N7, then public school N58, from 2011 it became the property of experimental school N6. Unlike other buildings in Tbilisi, this one was also lucky to keep its original look after restoration.

One of the very special ones is the private house of the architect Korneli Tatishchev in 18 Asatiani street.

If you go until the end of the street and open the embossed wooden door of the building in N58, just the remains of the hallway decors and plafond paintings will take your breath away.

Among many interesting buildings in Sololaki, there is a house of Brothers Bozajantsi. The address is 12 Daniel Chonkadze, former Gudovichi street. The design belongs to Mikheil Ohanjanov and his co-author Petre Kolchin. However, some people believe that it was a Georgian-Belgian project based on Austrian and Oriental architectural styles. According to the inhabitants, the windows were with crystal glass. Maybe it was so some day but now it is very hard to believe that the palace that was turned into "kommunalka" (communal appartments) would keep the crystal glass in windows.

Legend says that Bozarjantsies and their

TBILISI თბილისი

71 ყოფილა. ჭონქაძის მშვენებას, როგორც მას თბ­ ილისელები ეძახიან, რამდენიმე განსაკუთრებული მახა­­სიათებელი აქვს. პირველი არის ულამაზესი კოშკი, რომლის შესახებაც ბევრი ლეგენდა არსებობს ჩვენს ქალაქში. სასახლეს გამორჩეულ ხიბლს ისიც სძენს, რომ ქუჩიდან ის უხილავია და უზარმაზარი გალავანი და ბაღი ფარავს. სახლის არქიტექტუ­­­რული გადაწყვეტა პირდაპირ კავშირშია მის გეოგრაფიულ მდებარეობასთან: იგი მაღალ ტერასაზე დგას და ქუჩას კიბე-გვირაბით უკავშირდება. ამ უზარმაზარი გვირაბით შესაძ­ლებელია როგორც ეზოში მოხვე­ დრა, ასევე სახლის მთავარ სადარბაზოსთან დაკავშირება. ხელოვნების ნიმუში უნდა ყოფილიყო სახლის სადარბაზოც, რომლის ბაროკოული სტილის ფერწერული დეკორის მხოლოდ მცირე ნაწილია შემორჩენილი. თბილისს ლეგენდები ისე უხდება, ზოგიერთი თავად იგონებს და ამრავალფეროვნებს ჩვენი ქალაქის ამბებს. არც ეს სახლია გამონაკლისი და წლების განმავლობაში, რა აღარ მომისმენია მისი მეპატრონის ვინაობასთან დაკავშირებით. მე ყველაზე მეტად მაინც ანა მადათოვას ამბავი მომწონს: ჰოდა, ჭონქაძის 4 ნომერშიც, ულამაზესი ბაღითა და გალავნით შემოსაზღვრულ კოშკიან სასახლეში ანა მადათოვა ცხოვრობდა. ახლა საბჭოთა წარსულში პიონერთა სასახლე რომ იყო და კიდევ უფრო ძველ დროში, მეფისნაცვლის სასახლეს რომ ეძახდნენ და გოლოვინის პროსპექტზე იდგა, სწორედ იმ მოსწავლე ახალგაზრდობის სასახლეზე უნდა მოგიყვეთ. ამ შენობის თავზე ხან დამოუკიდებელი საქართველოს დროშა ფრიალებდა (1918-1921წწ.), ხანაც საბჭოთა კავშირის. სხვა სასახლეების მსგავსად, ამ სახლის ბედსაც ძლიერნი ამა ქვეყნისანი განაგებდნენ. 1941 წლიდან შენობა პიონერებსა და ოქტომბრელებს გადაეცათ, მართ­ალ­ია ეს სახელი არც ისე სასიამოვნო და კარგი ასოციაციების მატარებელია, თუმცა იმ პერიოდიდან დღემდე, მეფისნაცვლის სასახლე გახდა თბილისელი ახალგაზრდების მთავარი შემაკავშირებელი სივრ­ ცე. არ მეგულება ქალაქში ადამიანი, რომლის ბავშვობაც მოსწავლეთა სასახლეს არ უკავშირდება. ამ ადგილას პირველი სასახლე 1802 წელს აშენდა, 1818 წელს მთავარმართებლის ახალი სასახლე ბრაუნმილერს აუშენებია. მოგვიანებით სასახლეში პირველი მეფისნაცვალი მიხეილ ვორონცოვი დასახლდა და რა თქმა უნდა, დაიწყო ზრუნვა მისი იერსახის შეცვლაზე. 1845-1947 წლებში ჯერ ნიკოლოზ სემიონოვი ხელმძღვანელობდა სახლის

friends would throw precious stones and diamonds directly in the foundation of the building because they believed it brought happiness. After the Soviet occupation in 1921, the house was confiscated from Bozajantsi and they got only a few rooms to live in.

Different members of political elite took possession of the building throughout years and that is how a beautiful palace became another "kommunalka".

A little further from Bozajantsi house, in 4 Chonkadze street, there is one more building with an interesting history - Madatova palace. The architect of this building was Mikheil Ohanjanov too. "The Jewel of Chonkadze", as people from Tbilisi call it, has several characteristics.

First of all, it has a beautiful tower which inspired a number of legends in our city. Another charming thing about the palace is that its tall fence and a garden that hide it from the street. Architectural planning of the palace perfectly corresponds its geographical situation: the building stands on a high terrasse and is linked with the street with a tunnel-staircase. This huge tunnel leads not only to the garden but also to the main porch of the palace which is a masterpiece on its own. Unfortunately, only a small part of its baroque painting decor remains til now.

Legends become Tbilisi so much that some people invent new legends and stories about it. This house is no exception. I have heard so many different stories about the identity of its owner throughout the years but my favorite version is a story of Ana Madatova.

So I believe that it was her living in the tower-house surrounded by a beautiful garden and a fence, in 4 Chonkadze street.

TBILISI თბილისი

72

გადასხვაფერებას, ხოლო 60-იან წლებში, შვედმა არქიტექტორმა ოტო იაკობ სიმონსონმა გადააკეთა. სემიონოვის მიერ, სასახლისთვის დამატებული კლასიცისტურ შტრიხებს, სიმონსონმა რენესანსული ელემენტები შესძინა. ამას დაემატა XIX საუკუნის თბილისისთვის დამახასიათებელი აღმოსავლური მორთულობებიც. XX საუკუნეშიც რამდენჯერმე მოხდა შენობის რესტავრაცია-რეკონსტრუქცია, რის გამოც დღევანდელ მოსწავლეთა სასახლეს ადვილად შეაჩნევთ სხვადასხვა ეპოქისა და არქიტექტორის კვალს. სასახლის მთავარი ღირსება მაინც სარკეებიანი დარბაზი და, სიმწვანეში ჩაფლული დიდი ეზოა, ამ ორი დეტალის გარეშე სასახლეები ხომ არ არსებობენ. პირველ თუ მეორე კურსზე ვიყავით, მე და ჩემი მეგობარი ვიღაცას ვეძებდით, ახლა ნამდვილად არ მახსოვს ვინ იყო ის დალოცვილი, ვის ძებნაშიც რუსთაველის 54 ნომერთან აღმოვჩნდით. ყოფილი გოლოვინის პროსპექტი და აწ უკვე რუსთაველის გამზირი იმდენად დატვირთულია ღირსშესანიშნაობებით და საინტერესო, ისტორიული შენობებით, რომ ცენტრალური ქუჩიდან მიმალული ეს ულამაზესი სახლი შეიძლება დიდხანს ვერ აღმომეჩინა. ბაროკოსა და როკოკოს სტილში გადაწყვეტილი არცთუ ისე გრანდიოზული შენობა, თბილისური სახლის ყველა ღირსებით არის შემკული – მოხატული სადარბაზო, ხის რიკულებიანი აივნები, ალაყაფის კარი, მწვანე ეზო შადრევნით – ეს ნამდვილად თბილისია. როგორც სხვა ბევრი დიდებული შენობა ჩვენს ქალაქში, ეს სახლიც TBILISI თბილისი

I want to tell you about the "Palace of Youth" on former Golovin Boulevard that was a "Pioneer's Palace" in my generation's "rough past" and even before that - a "Vicegerent's Palace". Sometimes it was the flag of independent Georgia (1918-1921) flying on the roof of this building, some other times, it was the Soviet flag - but like other palaces, the fate of this palace was always in the hands of the ones who ruled the country. From 1941 the building was donated to the Pioneers and Octobrists. Although these names do not sound so friendly and nice, this palace became the place where young Tbilisians met and connected.

I do not think, there is anyone in this city who's childhood is not linked to the "Palace of Youth". Here the first palace was built in 1802, then Brownmiller built the palace for vicegerent in 1818.

Later vicegerent Mikheil Vorontsov settled there and of course, started making changes. In 1845-1949 Nikolaj Semionov was leading the reconstruction works, from the 60s Swedish architect Otto Jacob Simons continued the job. He added Renaissance nuances to the Classicist touches from Semionov.

This was enriched with Oriental ornaments that were typical for XIX century Tbilisi. The building went under reconstructions and reparations several times in the XX century. This is why you can see the traces of different epochs and architect signatures on it today.

The main peculiarity of the palace is still the "Mirror Hall" and a huge, green garden. Well, how can any palace be a real palace without these two elements?

I was a first or second-year student when my friend and I while looking for somebody, I do not even remember who that god-blessed person was, ended up at 54 Rustaveli avenue. Former Golovin boulevard, now Rustaveli avenue, is so rich in sightseeings and interesting historical buildings that a long time might have passed before I found this beautiful house that is not easily visible from the avenue. This not so grandiose building designed in baroque and rococo style has all the qualities of typical Tbilisi house - a hallway covered in drawings, balconies with wooden balusters, a gate, a green yard with a fountain in it

73 კორნელი ტატიშჩევს აუშენებია გაბაშვილებისთვის. შემდეგ სამწუხაროდ ამ სახლსაც იგივე ბედი ელოდა, რაც სხვა სასახლეებს: გასაბჭოების შემდეგ ვასილ გაბაშვილისთვის სახლი ჩამოურთმევიათ და დანგრევასაც უპირებდნენ, მაგრამ, როგორც ამბობენ, გაბაშვილის სიძე - ნიკოლოზ ყიფშიძე „დიდი ბელადის” პირადი ექიმი ყოფილა და სწორედ მას გადაურჩენია ეს სახლი. ასე იყო თუ ისე, ეს ცისფრად მოქარგული სახლი გადარჩა და დარწმუნებული ვარ, გასულ საუკუნეშიც ისეთივე ლამაზი იყო, როგორც ახლა. ამ სახლში თითქოს დრო გაჩერდა. მტკვრის მეორე სანაპიროზე თუ გადავინაცვლებთ, ყოფილი მიხეილის პროსპექტზე, დღევანდელი აღმაშენებლის გამზირისა და კარგარეთელის ქუჩ­ ის კუთხეში წლების წინ კინოთეატრი „აპოლო“ ფუნქციონირებდა. შენობა 1909 წელს საზეიმოდ გაიხსნა და ეს იყო მსოფლიოში ერთ-ერთი პირველი და რუსეთის იმპერიაში ყველაზე დიდი კინოთეატრი. ამ პერიოდის თბილისური შენობების მსგავსად, „აპოლოც“ მოდერნის სტილის არქიტექტურული ნაგებობაა. დაუზუსტებელი ინფორმაციით, შენობა გერმანელ არქიტექტორს ლეოპოლდ ბილფელდს უნდა აეშენებინა, ფასადის ფიგურული რელიეფები კი ჩეხ ოსტატებს შეუსრულებიათ.

- this is Tbilisi indeed. Like many other magnificent buildings in our city, this house was also built by Korneli Tatishchev for Gabashvili family. The fate of other beautiful palaces was awaiting this house too.

After the Sovietization of Georgia, it was confiscated from Vasil Gabashvili and was doomed to be destroyed but the son-in-law of Gabashvili was "Great Leader's" personal doctor and he managed to save the building.

Anyhow this blue lace-like house survived and I am sure it was as beautiful in last century as it is now and I always get the impression that time stands still in it.

If we cross river Kura, we will find a building of cinema "Apolo" in the corner of former Mikheili boulevard, now Agmashenebeli avenue and Kargareteli street.

This building was festively opened in 1909 and it was one of the first movie theatres in the world and the biggest one in the Russian Empire. Like other buildings in Tbilisi, "Apolo" is a modernist style architectural construction. German architect Leopold Bielefeld is considered to be the designer of the building but there is no real evidence for this. Sculptural reliefs of the façade were made by Czech masters.

One of the most distinguished buildings in that TBILISI თბილისი

74 აღმაშენებლის გამზირის ერთ-ერთი გამორჩეული ნაგებობაა მეცენატისა და პირველი გილდიის ვაჭრის, ერასტი ჭავჭანიძის სახლი 36 ნომერში. სამსართულიანი ნაგებობა მეოცე საუკუნის დასაწ­ ყის­ში, იმ პერიოდის არქიტექტურული მოდის ყველა სტანდარტის დაცვით არის აშენებული. ჭავჭანიძეების სახლის სადარბაზო მრავალფეროვანი თემებით გამოირჩევა - რეალისტური პეიზაჟები, ფსევდოკ­ ლასიცისტური და როკოკოს სტილის მხატვრობა, ვეფხისტყაოსნის, თემატიკა და აღმოსავლური მოტი­ ვები, - როგორც ამბობენ ფლორენციელ ოსტა­ტე­­ბს შეუსრულებიათ. სულ ახლახანს, პროექტ „ახალი ტფილისის“ ფარგლებში, აღმაშენებლის გამზირის სრული რესტავრაცია-რეაბილიტაცია განხორციელდა და ეს სიკეთე ერასტი ჭავჭანიძის სახლმაც გაიზიარა ის ახლა ძველებურად ლამაზი, დიდებული და მომაჯადოებელია, შეიძლება უფრო მეტადაც, რადგან რესტავრატორებმა ყველაზე მთავარი _ ისტორია და წარსული შეუნარჩუნეს. ეს კი ამქვეყნად ყველას და ყველაფერს ძალიან უხდება.

TBILISI თბილისი

neighbourhood is in 36 Agmashenebeli avenue, the house of a patron of art and first guild merchant Erasti Chavchanidze. This three-floor construction was built at the beginning of the 20th century and it respects all the standards of the architectural fashion of that time. The hallway of Chavchanidze house is particularly interesting for its artistic designs realistic landscapes, pseudo-classical and rococo style drawings, scenes from "The Knight in The Panther's Skin" and Oriental motifs are believed to be works by masters from Florence.

However, recently Agmashenebeli avenue was restored under the project "New Tbilisi" and Erasti Chavchanidze's house benefited from it too. Now it is as beautiful, great and captivating as it used to be because the restorators kept the most important history, the past and these are the features that make everything and everyone more special.

Translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

75

TBILISI თბილისი

76

iyo aseTi qalaqi

დათო ტურაშვილი/ ბესარიონ ბელინსკის ქუჩაზე, სულ რამდენიმე ნაბიჯზე იმ სახლიდან, სადაც დიდი შალვა ჯავახაძე გაიზარდა, იმ თბილისელი მეწაღის ჯიხურია, რომელიც მარია კალასის ფოტოებითაა აჭრელებული. თავად მეწაღე კი (თბილისელ ხელოსნებს შორის) ერთადერთია (ფეხსაცმელების გაცოცხლების პარალელურად), საოპერო არიებს რომ ღიღინებს და კლიენტებს ძველებურად უღიმის. ახლა ის ერთადერთი ხელო­ სანია, ვისაც ძველებურად უყვარს საოპერო ხელოვნება და მარია კალასის შესახებ თითქმის იმდენივე იცის, რამდენიც ბატონმა გოგი ნიჟარაძემ. მაგრამ საუკუნე-საუკუნენახევრის წინათ, ტფილისის ნებისმიერმა ხელოსანმა (ნებისმიერი ამქრისა), ზეპირად იცოდა ერთი ან რამდენიმე არია იმ საყვარელი საოპერო სპექტაკლიდან, რომელიც ტფილისის ოპერის სცენაზე იდგმებოდა. თბილისის საოპერო თეატრის თავგადასავალი XIX საუკუნის ტფილისისა და საქართველოს ისტორიის ერთი უცნაური ფურცელია, უცნაური დასაწყისითა და უცნაური დასასრულით. იდეა ახალი საოპერო თეატრის აგებისა ქართველებს არ ეკუთვნოდათ, და გასული საუკუნის მეორე ნახევრიდან მეფისნაცვალმა ვორონცოვმა ზუსტად ამოიცნო გზა, რომელიც ამბოხებულ ქართველ თავადაზნაურობას რუსეთის მოკავშირედ და რაც მთავარია, შე­ მგუებელ ძალად აქცევდა. ვორონცოვმა, როგო­ რც ჩანს, მიაგნო აქილევსის ქართულ ქუსლს და რამდენიმეჯერ აჯანყებული თავადაზნაურობა, სწ­ ორ­ედ ვორონცოვის დროს, რუსეთის იმპერიის TBILISI თბილისი

In the street of Vissarion Belinsky, just a few steps from the house where the great Shalva Javakhadze grew up, there is a booth of a shoe-makeradorned with the photographs of Maria Callas. The shoe-makeris the only one of the craftsmen who, while restoring shoes, sings opera arias and smiles to customers just like they used to in Tbilisi. He’s now the only craftsman who loves opera and knows as much about Maria Callas, as Mr. Gogi Nizharadze . But a century or a century-and-a half ago, any craftsman in Tiflis (of any guild) knew at least one aria from their favorite opera performances put on the Tiflis Opera Theatre stage.

The tale of Tbilisi Opera Theater is one strange page in the XIX century history of Tiflis and Georgia, with its queer beginning and queer end. The idea of building an opera housedid not originate among Georgians. It was actually Vorontsov, the Viceroy of the Caucasus, who, in the second half of the last century,realized that this would be the way to turn the rebellious Georgian aristocracy into Russian allies and render them ineffective. Vorontsov seems to have found the Achilles tendon – the gentry, who had rebelled many times before, was miraculously transformed into the most faithful servants of the Russian empire. Apart from few (and far between) exceptions, the Georgians who scorned Russia, decorated their breasts with Russian medals and orders and easily and quickly believed that launching of the periodical press or theaters in Tiflis and other parts of Georgia were a sign of Russian Tsar’s

77 ყველაზე ერთგულ ქვეშევრდომად იქცა. რამდენიმე (იშვიათი) გამონაკლისის გარდა, რუსეთის მოძულე ქართველებმა სწორედ რუსული მედლებითა და ორდენებით დაიმშვენეს გულ-მკერდი და იო­ ლ­ად და სწრაფად დაიჯერეს, რომ ტფილისსა და საქართველოში, ჟურნალ-გაზეთებისა თუ თეატრებ­ის დაარსება ქართველების მიმართ რუსთ ხელმწიფის წყალობისა და სიყვარულის ნიშანი იყო. საოპერო თეატრის იდეასაც სწორედ ეს მიზანი ჰქონდა - ქართულ არისტოკრატიას (და არა მარტო არისტოკრატიას) ოპერაში სიარულით თავი შეექცია და უმთავრეს საზრუნავზე აღარ ეფიქრა. ქართული აჯანყებებითა და შეთქმულებებით თავმობეზრებულ რუსეთის იმპერატორს ძალიან მოეწონა პრობლემის მოგვარების ეს უმტკივნეულო გზა და ტფილისის საოპერო თეატრის დაარსების იდეას სიხარულით დასთანხმდა.. ოპერა უნდა ყოფილიყო იტალიური და შენობა უნდა აეგო დიდვაჭარ თამამშევს, რომელმაც მიწა ესტატე ციციშვილისაგან შეიძინა, ― როგორც მაშინდელი გაზეთები იუწყებოდნენ „ორ დოშად და ორ საკაბედ“. როგორი დაუჯერებელიც უნდა იყოს, დღევანდელი თავისუფლების მოედნის ტერიტორია ქართველმა თავადმა ესტატე ციციშვილმა იმდენად იაფად მიჰყიდა სომეხ დიდვაჭარს, რომ ბატონი თამამშევი, კარგა ხანს, თვითმხილველთა გადმოცემით, გაოგ­ ნებული ყოფილა. თვითონ ბატონი ესტატე კი, იმავე თვითმხილველთა გადმოცემით, მუდამ ეჭვის თვალით უყურებდა ტალახითა და ღორღით სავსე მაშინდელ ერევნის მოედანს, რომლის ქვემოთაც მიწისქვეშა არხი გადიოდა. სწორედ ამ არხით გაედინებოდა ზემო სოლოლაკიდან ჩამოვარდნილი წყალი, მუხრანის ხევის გავლით, მტკვრის მარჯვენა სანაპირომდე. სწორედ საოპერო თეატრის გახსნის წინ, “ნაშუადღევს თბილისში, კოკისპირული წვიმა მოვიდა, ადიდებულმა წყალმა სოლოლაკში ძროხა მოიტაცა, გაატარა ერევნის მოედნის ქვეშ გაყვანილ ხვრელში და ჩაიტანა მუხრანის ხევთან“. გაზეთ „კავკაზის“ ამ ინფორმაციას ზეპირი გადმოცემაც ადასტურებს, რომლის თანახმადაც, ოპერის გახსნას სოლოლაკელი ძროხის ამბავი მართლაც უსწრებდა წინ და იქნებ ამის გამო, თეატრის გახსნა მოგვიანებით, 1851 წლის 24 აპრილს მოხდა. შენობა წარმოადგენდა ოთხსართულიან ნაგე­ ბობას, რომლის არქიტექტორიც გახლდათ იმავე წელს ტრაგიკულად დაღუპული იტალიელი სკუდიერი. მხატვრობა თეატრისა ეკუთვნოდა

love, mercy and grace. This was exactly the purpose behind the foundation of an opera house – to distract the Georgian nobility (and not only nobility) from their main concernby offering musical entertainment. The Russian Emperor, exasperated by seemingly endless uprisings and plots of the Georgians, approved this painless solution to the ‘Georgian problem’ and gladly consented on establishing the Tiflis Opera Theater.

The opera house had to be Italian and the building was supposed to be built by a wealthy trader Tamamshvev who had bought the land from Estate Tsitsishvili for, according to the local newspapers, “two fish and the fabric for two sets of man’s clothing”. Unbelievable as it may seem, when Estate Tsitsishvili, a Georgian nobleman, gave up the area of the current Liberty Square in exchange for such a meagre payment, Mr. Tamamshev was reportedly utterly bewildered. They say, Mr. Estate did not think much of the then Erivan Square covered in mud and broken stone, and an underwater channel running below. The wastewater flowing from Upper Sololaki ran through this channel along Mukhrani Ravine, to the right bank of the river Mtkvari. Right before opening of the opera house, “in the afternoon,a heavy rain started in Tbilisi, rushing water carried away a cow from Sololaki, through the hole dug under the Erivan Square and into Mukhrani Ravine.” This coverage from The Kavkaz newspaper is further confirmed by an oral lore about a cow incident preceding the opening of the opera house, resulting in its delay until the 24th of April 1851. The four-floor building was designed by an Italian architect Scudieri who had tragically died that very year. The theater was decorated by an artist called Gagarin, but in fact the theater occupied only the front of the building, which, as adamantly demanded by Tamamshem, was to be constructed as a caravanserai. It is understandable a reason, considering Tamamshev’s objectives – of course he couldn’t care less about revival and development of the Georgian theater and culture. The wealthiest Armenian was unconcerned even with Armenian theatre, let alone Georgian; despite multiple pleas of the Armenians living in Tiflis, Mr. Tamamshem wouldn’t spare a kopek . Armenians then revenged him the same way as merchant Mantashov – when the Armenian theatre performed a play by Gabriel Sundukian “Oskar Petrovich TBILISI თბილისი

78

გაგარინს, მაგრამ თეატრი სინამდვილეში მხოლოდ წინა ნაწილში მოთავსდა შენობისა, რომელიც თამამშევის დაჟინებული სურვილით, უპირველესად უნდა აშენებულიყო როგორც ქარვასლა. და ეს გასაგები გახლდათ იმის გათვალისწინებით, თუ როგორი მიზნები ჰქონდა თვითონ თამამშევს ― ქართული თეატრისა და კულტურის აღორძინება­ განვითარებაზე დარდი რომ არა სტანჯავდა, ფაქტია. ისიც ფაქტია, რომ იმ დროისათვის უმდიდრეს სომეხს, არათუ ქართული, სომხური თეატრის დარდიც ნაკლებად ჰქონდა. მიუხედავად ტფილისელ სომეხთა არაერთგზის თხოვნისა, კაპიკიც რომ ვერ გააგდებინეს ბატონ თამამშევს, მასაც იგივე გაუკეთეს, რაც სოვდაგარ მანთაშოვს. სომხურმა თეატრმა თავის სცენაზე დადგა გაბრიელ სუნდუკიანცის პიესა “ოსკან პეტროვიჩი საიქიოს“ და იმ წუწურაქ მდიდარს, ჯოჯოხეთის დიდ ქვაბში რომ თუხთუხებდა, თამამშევის გრიმი გაუკეთეს. თამამშევი სცენაზე იხარშებოდა, “მიშველეთო” ყვიროდა, რადა მტანჯავთ ასე სასტიკადო და ჯოჯოხეთის ხელმძღვანელობა ნიშნისმოგებით პასუხობდა: იმიტომ, რომ ტფილისის სომხურ თეატრს დახმარება არ გაუწიეო. ამბობენ, რომ დარბაზში მჯდომ თამამშევზე ამ სცენის ხილვას არანაირი ზემოქმედება არ მოუხდენია, განსხვავებით მანთა­შოვისგან, რომელიც სპექტაკლის დამთავ­ რებისთანავე კულისებში შესულა და კარგა დიდი თანხაც შეუწირავს მშობლიური თეატრისათვის. თამამშევი კი აუღელვებლად წასულა შინ და რა გასაკვირია, რომ ქართული კულტურის დარდი არა

TBILISI თბილისი

in the Neterworld”, the stingy character in a steaming pot in hell wore a makeup to resemble Tamamshev. Tamamshev was boiling on the stage, crying for help, asking why he was punished so severely, and the hell administration taunted him, answering: “because you refused to help the Armenian theatre in Tiflis.” Reportedly, Tamamshem, sitting in the audience,was not affected by the scene, unlike Mantashov, who went behind the scene as soon as the performance was over and contributed a large amount to his ‘native’ theatre. Tamamshem just left, indifferent.

No wonder he didn’t give a damn about the Georgian culture, the only thing that mattered was to make everything he invested in profitable. And he was right. Tbilisi seemed to hold so many opera lovers that, for every performance held there, there was not a single seat left empty in the stalls or the boxes. However, before reaching the hall, the operagoers would have to cross the shops that were Mr. Tamamshev’s main reason for building the caravanserai.Just like the allies of the Russian Empirein Tbilisi, he had everything well thought out – the Georgians would fall in love with opera, be grateful to the Emperor and abandon the thoughts about freedom and liberty. He undoubtedly had the reason to think so – the Italian Opera Theater was newly opened in Tbilisi when Hadji Murad, Shamil’s legendary naib who had been won over by Russia visited Tbilisi. That night performance of Vincenzo Bellini's Norma was on, among the performers was beautiful Julia Minotsi, a favorite among Tbilisi operagoers. A few minutes before the performance, Hadji Murad entered the brightly lit hall, accompanied by high ranking Russian officers, took his seat, an honorable one in the stalls, and the light went out.

According to the witnesses, immediately after, a young Georgian nobleman dressed in a white Chokha stood up and loudly swore at the traitor Hadji Murad.

The huge chandelier, brought from Paris specially for the Theater was immediately lit, the guard was called, but the Georgian man so outraged at Hadji Murad’s betrayal remained anonymous. The audience, equally

79 ჰქონოდა. ჰქონდა მიზანი ― რაც შეიძლება მომგებიანი ყოფილიყო ყველაფერი, რაშიც დააბანდებდა ფულს და არც შემცდარა ― თბილისში ოპერის იმდენი მოყვარული აღმოჩნდა, რომ არასდროს, არც ერთ წარმოდგენაზე, პარტერსა თუ ლოჟებში, არც ერთი თავისუფალი სკამი არ დარჩენილა. ოპერის მოყვარულებს კი, სანამ დარბაზში შეაღწევდნენ, ის მაღაზიები უნდა გაევლოთ, რომელთა გამო (სინამდვილეში) ააგო კიდეც ქარვასლა ბატონმა თამამშევმა. მას ყველაფერი გათვლილი ჰქონდა, ისევე როგორც რუსეთის იმპერიის თბილისელ დამქაშებს ― ქართველები ოპერას შეი­ ყვარებენ, იმპერატორის მადლიერები დარჩებიან და თავისუფლებაზე ფიქრსაც შეეშვებიანო. საფუძველი ზემოთქმულისა კი (უდავოდ) ჰქონდათ ― თბილისის იტალიური ოპერის თეატრი ახალი გახსნილი იყო, დიდი შამილის ლეგენდარული, მაგრამ რუსეთის მიერ გადაბირებული ნაიბი, ჰაჯი-მურადი თბილისში რომ ჩამოიყვანეს. იმ საღამოს ვინჩენცო ბელინის „ნორმა“ უნდა წარმოედგინათ და „ნორმას“ ტფილისელთა უკვე საყვარელი სოპრანო, მშვენიერი ჯულია მინოცი მღეროდა. სპექტაკლის დაწყებამდე რამდენიმე წუთით ადრე (გაჭახჭახებულ დარბაზში), მაღალჩინოსან რუსებთან ერთად, ჰაჯი-მურადი შემოვიდა, პარტერში კუთვნილი, საპატიო ადგილი დაიკავა და სინათლეც ჩაქრა. სინათლის ჩაქრობისთანავე (როგორც შემდეგ თვითმხილველები ჰყვებოდნენ) ახალგაზრდა, თეთრ ჩოხაში გამოწყობილი ქართველი თავადი წამოდგა და ხმამაღლა, მთელი დარბაზის გასაგონად, ჰაჯი-მურადს (როგორც მოღალატეს) დედა შეაგინა. თეატრისათვის სპეციალურად პარიზიდან ჩამოტანილი უზარმაზარი ჭაღი სასწრაფოდ აანთ­ ეს, დაცვაც გამოიძახეს, მაგრამ ჰაჯი-მურადის ღალატით აღშფოთებული ქართველის ვინაობა ვერ დაადგინეს. არანაკლებ აღშფოთებულმა პუბლიკამ მხოლოდ ის დაადასტურა, რომ სიბნელეში თეთრი, თავადური ჩოხა ზემოთ, „გალიორკაზე“ შენიშნა. ჰაჯი-მურადისათვის „გალიორკის“ რეპლიკა არ უთარგმნიათ, მაგრამ ის მაინც მიხვდა, რაშიც იყო საქმე და თეატრის შენობა ისე დატოვა, სპექტაკლი

outraged, could only confirm what they saw, a nobleman’s white Chokha in the upper balcony. The curse was never translated for Hadji Murad, but he got the point and left the theater building without seeing the performance. He knew that someone was sure to see him as a traitor in Georgia even though the Russians had started with Georgians to seek and gain supporters. That night, after Hadji Murad left the caravanserai, the performance started a little late, but not because of the legendary naib but because Maiko Orbeliani, a beautiful Georgian woman visiting the opera house, fainted. There were so many eager helpers in the stalls that waving of so many fans cost Maiko Orbeliani pneumonia (as it turned out later).

It should be noted here that a common belief among the Russian literary scholars that Lev Tolstoy met Hadji Murad in Tbilisi (and the meeting inspired him to write a book about him, which he did) is far from the truth. Count Tolstoy had seen Hadji Murad neither alive nor dead – that is, when the legendary naib’s cut off head was brought to Tbilisi and placed in the hospital. Many Tbilisi dwellers visited the hospital to see the head but Lev Tolstoy was not among them. The Russian Count did visit Tiflis and conceived the idea of writing the book during his stay, this is when and where he became curious of Hadji Murad’s story and collected many materials… but never met him in pereson….

Another place he frequented was caravanserai – to listen to the opera performances. His admiration for the theater is evident in his letters. Tbilisi Opera Theater was just as admired by Alexandre Dumas, who had seen all the famous world theaters, but repeatedly stressed that Tbilisi Opera Theater was incomparable, the best of the best! The opera house had worthy spectators and listeners – it would surely be hard to find another town where people meeting one another, instead of inquiring about each other’s health, would worry about the tenor’s health who was supposed to perform that night.

TBILISI თბილისი

80 არ უნახავს. მან იცოდა, რომ საქართველოში ვიღაც მაინც ჩათვლიდა მოღალატედ მიუხედავად იმისა, რომ რუსებმა გადაბირება სწორედ ქართველებისგან დაიწყეს და იმ საღამოს, როცა ჰაჯი-მურადმა ქარვასლა დატოვა, სპექტაკლი მაინც გაგრძელდა – თუმცა დაგვიანებით და არა ლეგენდარული ნაიბის, არამედ ულამაზესი ქართველი ქალბატონის, მაიკო ორბელიანის გამო, რომელსაც თეატრში გული წაუვიდა. პარტერში იმდენი მონდომებული დამხმარე აღმოჩნდა, რომ მარაოთა სიმრავლემ (როგორც მოგვიანებით გაირკვა) ფილტვების ანთება დამართა მაიკო ორბელიანს. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ რუსულ ლიტე­ რატურათმცოდნეობაში გავრცელებული აზ­რი იმის შესახებ, რომ ლევ ტოლსტოიმ თბილისის ოპერის თეატრში ჰაჯი-მურადი ნახა (და მოგვიანებით ამიტომაც წიგნი დაწერა მასზე), სინამდვილეს არ შეეფერება. გრაფ ტოლსტოის ჰაჯი-მურადი, არათუ ცოცხალი, მკვდარიც არ უნახავს, - როცა ლეგენდარული ნაიბის მოჭრილი თავი თბილისში ჩამოიტანეს და ჰოსპიტალში დაასვენეს. ჰაჯი-მურადის მოჭრილი თავი უამრავმა ტფილისელმა ნახა (როგორც დამთვალიერებელმა), მაგრამ მნახველთა შორის ნამდვილად არ იყო ლევ ტოლსტოი. თუმცა ტფილისში ნამდვილად იყო რუსი გრაფი და წიგნის შექმნის იდეაც საქართველოში პირველად სტუმრობის დროს გაუჩნდა, სწორედ მაშინ დაინტერესდა ჰაჯი­ -მურადის თემით და უამრავი მასალაც შეაგროვა, მაგრამ პირადად იგი არასოდეს უნახავს... ქარვასლაში ოპერის მოსასმენად კი ნამდვილად დადიოდა ლევ ტოლსტოი და წერილებში ვერც მალავდა აღფრთოვანებას თეატრის გამო. თბილი­ სის საოპერო თეატრით აღფრთოვანებული იყო ალექსანდრე დიუმაც, მსოფლიოს ყველა ცნობილი თეატრი ნანახი რომ ჰქონდა, მაგრამ ჯიუტად იმეორებდა, რომ თბილისის ოპერას ვერაფერი შეედრებოდა დედამიწის ზურგზე. ვერაფერი შეედ­ რებოდა თბილისელ მაყურებელსა და მსმენელსაც, რადგან მაშინ, მართლაც, ძნელად მოიძებნებოდა ქალაქი, სადაც ადამიანები, ერთმანეთთან შეხვე­ დრისას, ერთმანეთის მოკითხვის ნაცვლად, იმ ტენორის ჯანმრთელობით ინტერესდებოდნენ, იმ საღამოს რომ უნდა ემღერა. უპირველესად იმას არკვევდნენ, სად და რამდენად შეიძლებოდა ზედმეტი ბილეთის შოვნა, რადგან ეროვნული თუ რელიგიური, კულტურული თუ სოციალური სიჭრელის მიუხედავად, ყველა TBILISI თბილისი

First, they would find out where and at what price they could get an additional ticket, because regardless of national or religious, cultural or social background, every Tiflis resident was dying to hear La donna è mobilefrom the stage. From the stage, not in the streets where they could hear arias in every corner – sung by everyone from the water-carrier boys in the Erivan Square to grim tavern-keepers from Kakheti.

No wonder so many people wanted to see Antonio Torezella live in the XIX century Tbilisi. Some even claimed that Mr. Torezella conducted by ear, without a score, and no wonder that on the 5th of October 1857, the eve of the opening night of Giuseppe Verdi’s Il trovatore, Tiflis residents patiently stood in the line to get tickets in a pouring rain, muddy water reaching their knees. Actually, Tbilisi theatre was usually the first to put on a new opera, this is where Bizet’s Carmen and Puccini’s Cio-Cio-San were first performed in the entire Russian Empire.

The opera house administration of the time seems to have been quite skillful at promotion and sales, considering that they would use any means to this end, even Abela whose surname is lost to history. However, we know for sure that Abela lived in Tiflis in the second half of the XIX century;as the tallest man in town he had inspired a short story by an Armenian artist Bashinjaghian. Even Ilia Chavchavadze wrote about Abela – about the tallest man in Tiflis who wouldwalk on stilts in the streets and inform local people and

81 ტფილისელს გასაოცარი მონდომებით სურდა სწორედ სცენიდან მოესმინა „ლა დონა ე მობილე“. სწორედ სცენიდან, რადგან თბილისის ქუჩებში, ყოველი ფეხის ნაბიჯზე, ისედაც ისმოდა არიები, რომელთაც არა მხოლოდ მეთულუხჩე ბავშვები მღეროდნენ ერევნის მოედანზე, თურმე დინჯი კახე­ლი მედუქნეებიც იგივეს ღიღინებდნენ და რა გასაკვირია, რომ ანტონიო ტორეძელას ცოცხლად ნახვის მსურველი მართლაც ბევრი იყო XIX საუკუნის თბილისში. იმასაც ამბობდნენ, ანტონიო ტორეძელა პარტიტურის გარეშე, ზეპირად დირიჟორობსო და არც ისაა გასაკვირი, რომ ჯუზეპე ვერდის „ტრუბადურის“ პრემიერის წინა დღეს, 1857 წლის 5 ოქტომბერს, კოკისპირულ წვიმასა და მუხლამდე წყალში, მოთმინებით იდგნენ ტფილისელები ბილეთების რიგში. საერთოდ კი თბილისის თეატრს ვერავინ ასწრებდა ახალი ოპერის დადგმას და მთელს მაშინდელ რუსეთის იმპერიაში სწორედ თბილისში დაიდგა პირველად ბიზეს „კარმენიც“ და პუჩინის „ჩიო-ჩიო-სანიც“. როგორც ჩანს თბილისის მაშინდელი ოპერის მესვეურებს სარეკლამო საქმეც კარგად სცოდნიათ და ამ მიზნით, იმ აბელასაც კი იყენებდნენ, ვისი გვარიც ისტორიამ არ შემოინახა, მაგრამ ვიცით, რომ აბელა, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში, ყველაზე მაღალი კაცი იყო ტფილისში და მის შესახებ სომეხ მხატვარ ბაშინჯაღიანცს მოთხრობაც კი აქვს დაწერილი. აბელას შესახებ წერდა ილია ჭავჭავაძეც – წერდა ყველაზე მაღალი კაცის შესახებ ტფილისში, რომელიც ხის მაღალ ფეხებზე შემდგარი, მთელი დღე ქალაქის ქუჩებში დააბიჯებდა ხმაურით და ომახიანად ამცნობდა ტფილისის მოქალაქეებს, თუ რას შესთავაზებდა ოპერის თეატრი იმ საღამოს თბილისელებსა და ქალაქის სტუმრებს. თვითმხილველთა გადმოცემით, ოჩოფეხებზე შემდგარი აბელას ნახვა, ყველაზე ხშირად, ყველაზე ხალხმრავალ მოედნებზე შეიძ­ ლებოდა, სადაც მას მუდმივად გარს ეხვეოდნენ ბავშვები, თვითმხილველთა აზრით, აბელა სწორედ ის კაცი იყო, რომელიც ნებისმიერი ხასიათის ინფორმაციას ფლობდა თბილისში, ნებისმიერი ადამიანისა თუ მოვლენის შესახებ. დაუზუსტებელი (მხოლოდ ზეპირგადმოცემით შემონახული) ცნობის თანახმად, ლეგენდარული ჯუზეპე გარიბალდის ფოტოც, ილია ჭავჭავაძის სამუშაო ოთახს რომ ამშვენებდა (ილიას დავალებით), სწორედ გრძელმა აბელამ მოიძია კამბიაჯოს ფოტოსტუდიაში. შემთხვე­ ვითი ალბათ არაფერია ამქვეყნად და მითუმეტეს,

town visitors of upcoming theater performances at the top of his voice. According to the eyewitnesses, Abela on stilts could be most frequently seen in crowded squares surrounded by children. They say Abela was the only man who possessedthe information about any person or any event. Allegedly (only based on word of mouth), even the photo of Giuseppe Garibaldi, decorating Ilia Chavchavadze’s study had been procured by ‘long’ Abela from a Cambiago photo studio (at Ilia’s instruction). There are no accidents, and it couldn’t be by chance that Ilia Chavchavadze was so interested in the persona of Giuseppe Garibaldi, the portrait of the man who was at that time leading the Italian nationalistic and liberation movement. Nor was it by chance that Garibaldi himself was an opera enthusiast, and there were instances in Italy when excited Italians (especially after listening to Nabucco) would go to war right from the opera house. It seems the Russians sensed dangerous tendencies in Tbilisi Opera Theater too. Not that it was difficult to sense – the ‘harmful’ influence of Italian opera on the Georgians became especially obvious when the Georgian gymnasium students waved Georgian flags right in the stalls on the 17th of October, 1867. Governor Baryatinsky was furious and the theater administration were severely punished on the pretext that gymnasium students were generally forbidden to enter the theater building.

The true reason was revival of nationalistic sentiments in Georgia that the Russians had hoped to put to sleep TBILISI თბილისი

82 ილია ჭავჭავაძე შემთხვევით არ დაინტერესდებოდა ჯუზეპე გარიბალდის პიროვნებით, იმ ადამიანის პორტრეტით, ვინც სწორედ იმ დროს ედგა სათა­ ვეში იტალიის ეროვნულ-გამათავისუფლებელ მოძრა­ობას. შემთხვევითი არც ის გახლდათ, რომ თავად გარიბალდის ძალიან უყვარდა ოპერა და იტალიაში იყო შემთხვევები, როცა (განსაკუთრებით “ნაბუქოს“ მოსმენისას) აღელვებული იტალიელები, პირდაპირ ოპერიდან მიდიოდნენ საბრძოლველად და (როგორც ჩანს) რუსებმა მათთვის საშიში ტენდენციები თბილისის ოპერის თეატრშიც აღმოაჩინეს. თუმცა რა ძნელი აღმოსაჩენი იყო იტალიური ოპერის „მავნე“ გავლენა ქართველებზე, როცა 1867 წლის 17 ოქტომბერს, გიმნაზიის ქართველმა მოწაფეებმა პირდაპირ პარტერში ააფრიალეს ქართული დროშები. მთავარმართებელი ბარიატინსკი იმან განარისხა, რომ გიმნაზიელებს საერთოდ ეკრძალებოდათ თე­ ატრ­ში შესვლა და თეატრის ხელმძღვანელობა უმკაცრესად დასაჯეს. სინამდვილეში ეს იყო საბაბი, მიზეზი კი გახლდათ ნაციონალური გრძნობების კვლავ გამოღვიძება საქართველოში, რომელთა მისაძინებლადაც ააშენეს კიდეც რუსებმა ოპერის თეატრი თბილისში და შეცდნენ. მიხვდნენ, რომ შეცდნენ და საკუთარი შეცდომის გამოსწორებასაც შეეცადნენ ― თბილისის ოპერიდან იტალიელთა და ქართველთა გაყრა და თეატრის მხოლოდ რუსული ოპერის ასპარეზად გადაკეთება გადაწყვიტეს.. დაითხოვეს კიდეც დასის შემადგენლობიდან იტა­ ლიელები და ქართველები. მომღერალი ქალები ყველაზე ცუდ დღეში აღმოჩნდნენ ― დირექტორ მურავიოვთანაც დაუჩივლიათ, გათხოვებითაც ჩვენ ვეღარ გავთხოვდებით და რა უნდა ვქნათო. კაცები ცოტა უკეთეს პირობებში იყვნენ - ბლოტამ და ტოლემ

TBILISI თბილისი

by opening the Opera House in Tbilisi. But they were wrong. They realized their mistake and tried to correct it by kicking Italians and Georgians from Tbilisi Opera House and giving the stage exclusively to the Russian opera. They fired the Italians and Georgians from the cast. Female singers found themselves in an especially poor condition – they even complained to the Rector Muraviov that they were left without any source, and they couldn’t even get married. Men had it better – Blota and Tole opened flower shops, and another sacked singer Joseph Villa started sewing hats near the Tamamshev’s caravanserai (probably this is where the ‘airport’ style hats were sold later). Director Muraviov was adamant – he did what he’d been ordered to do.

He went as far as to dismiss conductors. A Russian cast was hurriedly recruited to perform only Russian repertoire. The opera had to be strictly Russian. They were bustling because the demand for opera and classical music was huge in Tbilisi. The Kavkaz wrote: “there is hardly a family in Tiflis without a grand piano or a piano, hardly a mother in Tiflis who won’t make sure that her children receive musical education…”

That is why there was a network of Ketkhudov’s musical shops in the city and that is why Tiflis factory launched production of a fine quality pianos and grand pianos…

That is why Muraviov was in a hurry. Operagoers could not be left long without the ‘spiritual food’.

The government interfered to fetch Russian singers from various cities of Russia. They quickly created a new, strictly Russian repertoire and quickly resumed performances, but they forgot that Tbilisi was the city were “people sang ‘Casta Diva’ on Meidan and at

83 ყვავილების მაღაზიები გახსნეს, ასევე გაძევებულმა მომღერალმა ჯოზეფ ვილლამ კი იქვე, თამამშევის ქარვასლასთან, ქუდების შეკერვა დაიწყო (შესაძლოა „აეროპორტის“ ტიპის ქუდები მოგვიანებით, სწორედ ვილლას მაღაზიაში იყიდებოდა). დირექტორ მურავიოვს არაფრის გაგონება არ სურდა ― აკეთებდა იმას, რაც ნაბრძანები ჰქონდა და დირიჟორებიც დაითხოვა. სასწრაფოდ დაიწყეს რუსული დასის შექმნა, რომელსაც მხოლოდ რუსული რეპერტუარი უნდა ჰქონოდა, ოპერა უნდა ყოფილიყო მკაცრად და კატეგორიულად მხოლოდ რუსული. ჩქარობდნენ კი იმიტომ, რომ ოპერასა და კლასიკურ მუსიკიაზე მოთხოვნილება, მართლაც უზარმაზარი იყო თბილისში და ამიტომაც წერდა მაშინ გაზეთი „კავკაზი“: „იშვიათია ისეთი ოჯახი ტფილისში, სადაც არ იყოს როიალი ან ფორტეპიანო, იშვიათია ისეთი დედა ტფილისში, რომ არ ზრუნავდეს იმისათვის, რომ თავის შვილებს მუსიკალური განათლება მისცეს...“

every turn you were sure to hear scales, fiorituras and bemolles…”

As expected, Russian opera in Tbilisi was metwith extremely negative response.

Sophisticated operagoers, who had got used to Italian operas, could

ამიტომაც არსებობდა კეთხუდოვის სამუსიკო მაღა­ ზიათა ქსელი თბილისში და ამიტომაც დაიწყო ტფილისის ფაბრიკამ შესანიშნავი ხარისხის ფორტე­ პიანოებისა და როიალების წარმოება... მურავიოვიც ამიტომ ჩქარობდა. საოპერო ხელოვნების მოყვარულები დიდხანს ვერ გაძლებდნენ სულიერი საზრდოს გარეშე და ხელისუფლების დახმარებით სასწრაფოდ ჩამოიყვანეს რუსეთის სხვადასხვა ქალაქებიდან რუსი მომღერლები. სასწრაფოდ შეა­ დგინეს ახალი, მხოლოდ რუსული რეპერტუარი და სასწრაფოდ განაახლეს სპექტაკლები, მაგრამ დაავიწყდათ, რომ ეს იყო ქალაქი, სადაც „მეიდანზე“ მღეროდნენ „კასტა დივას“ და ყოველ ფეხის ნაბიჯზე გაიგონებდით გამებსა და ტრილერებს, ფიორიტურებსა და ბემოლებსა... ამიტომაც რუსულ ოპერას თბილისში შესაბამისი, საშინლად უარყოფითი რეაქცია მოჰყვა, ― იტალიურ ოპერებს მიჩვეულმა, გემოვნებიანმა მსმენელმა ვერაფრით აიტანა მხოლოდ რუსული, თავსმოხვეული რეპერტუარი და ქალაქში უკმაყოფილებამ ახალი საშიშროება წარმოშვა ამბოხებისა. ალბათ, თბილისსა და საქართველოში, იტალიური ოპერის მოთხოვნით, არანაირი ამბოხება არც მოხდებოდა, მაგრამ შიშს, მოგეხსენებათ, ყოველთვის დიდი თვალები ჰქონდა (განსაკუთრებით ხელისუფლებაში) და უკმაყოფილოთა დასაშოშმინებლად, ისევ დააბრუნეს იტალიელი დირიჟორები და მომღერლები და ისევ აღადგინეს იტალიური ოპერები. ზედმეტი ბილეთის TBILISI თბილისი

84 შოვნა ისევ პრობლემად იქცა ჩვენს დედაქალაქში, მაგრამ მცირე წარმატების მიღწევამ, საკმაოდ გაამხნევა მაშინდელი ქართული საზოგადოება და ჭეშმარიტ ხელოვნებასთან ხელახლა ზიარებამ, კიდევ ერთხელ გაახსენა ქართველებს თავიანთი დაპყრობილი სამშობლო. რამდენადაც გახშირდა სიტყვა „თავისუფლების” ხსენება თბილისში, იმდენად გაძლიერდა ცენზურა და გამკაცრდა ოპერაში მოხვედრის წესები. გიმნაზიებისა და რეალური სასწავლებლების მოწაფეებს საბოლოოდ აუკრძალეს არათუ პარტერში, „გალიორკაზე” ჯდომაც კი. მაგრამ ცხელი გულები მხოლოდ ახალგაზრდებს არა ჰქონდათ მაშინდელ საქართველოში და სამოცდაათიანი წლების დასაწყისში, მეფისნაცვალმა თეატრის დარბაზში საიდუმლო მიკროფონები დაადგმევინა მექანიკოს ბოჩარნიკოვს, რომლითაც მეფისნაცვლის სამუშაო კაბინეტიდან ყველაფერი ისმინებოდა, რაც სცენასა და პარტერში ხდებოდა. ამ ხაზის გაყვანისათვის (რაც უპრეცედენტო შემთხვევა იყო იმდროინდელ მსოფლიოში) მექანიკოს ბოჩარნიკოვს, იმდროინდელი საზომით, უზარმაზარი თანხა ― 139 მანეთი და 72 კაპიკი გადაუხადეს, მაგრამ იმ პირობით, რომ საიდუმლოს არ გათქვამდა. ბოჩარნიკოვმა გონებაში რომ გადაიანგარიშა, იმ თანხით რამდენი ბოთლი არყისა და ღვინის შეძენა შეეძლო, სიხარულისაგან დამუნჯდა, თუმცა დროებით. რესტორან „ევროპაში“, რომელიც მუშტაიდის ბაღში იყო გახსნილი და ქართველ თავადაზნაურთა საყვარელ ადგილს წარმოადგენდა ლხინისა და თავშექცევისა, როცა უგონოდ მთვრალ მექანიკოსს სიმშვიდისაკენ მოუწოდეს, შეურაცხყოფილმა ბოჩა­ რ­ნიკოვმა ქართველი თავადები „დურაქებად“ მოიხსენია და არგუმენტებს შორის თავისი ხელით აწყობილი საიდუმლო მავთული დაასახელა. მეფისნაცვლის მფარველობა იქ და იმ დროს ვერაფერს უშველიდა მექანიკოს ბოჩარნიკოვს, გარდა ამისა, ინფორმაცია საიდუმლო მოსასმენი ხაზის შესახებ, პრესაშიც დაიბეჭდა. ალექსანდრე ორბელიანი, თურმე, განსაკუთრებით ცხარობდა ― ვამბობდი, ტყუილად რუსები ოპერას არ აგვიშენებენ და რატომ არ მიჯერებდითო. ოპერა კი მართლაც, რუსების აშენებული იყო და მართლაც განსაზღვრული მიზნით, თუმცა მიზანი მიღწეული არ იყო და რუსებმაც ყველაზე ბარბაროსული, მაგრამ ყველაზე მარტივი გამოსავალი მოძებნეს ― ოპერა, რომელიც თვითონ ააშენეს, თვითონვე დაწვეს. რუსეთის ხელისუფლებამ 1874 წელს, თვითონვე დაწვა თბილისის იტალიური ოპერა ― ულამაზესი თეატრის შენობა მთელ TBILISI თბილისი

not stand this exclusively Russian, forced repertoire and general discontent threatened to grow into a new wave of unrest. Most probably people would not go so far as to rebel, but as they say ‘fear has big eyes’ (especially in the government), so to deal with the disgruntled population, Italian conductors and singers were swiftly brought back and Italian operas returned to the stage. Tickets again became scarce in our capital city but,despite this, the small success encouraged the Georgian society, and the true art once again reminded them of their conquered homeland. The more the word ‘freedom’was used by the locals, the stronger the censorship became, and the stricter the admission rules were – the students of gymnasiums and real schools were absolutely forbidden to sit even in the upper balcony (let alone the stalls).

Yet, those with brave heart and hot blood were not only among youngsters, and in the early seventies, the Viceroy ordered mechanic Bocharnikov to install hidden microphones in the theatre hall. With these microphones the Viceroy could follow everything that happened on the stage and in the stalls from his own study. For installing this line (which had no precedent in the world in those times), mechanic Bocharnikov was paid an enormous amount of money – 139 rubles and 72 kopeks but on the condition that he would keep it a secret. Bocharnikov must have calculated the number of vodka and wine bottles he could buy with this money and was speechless with joy, only temporarily. In the restaurant “Europe” which was opened in the Mushtaidi Park and was a favorite place of the Georgian gentry to gather and have fun, when the mechanic drank out of his wits and he was sternly told to chill, insulted Bocharnikov called the Georgian noblemen ‘fools’ and mentioned his secret wire. The Viceroy’s patronage could not have helped mechanic Bocharnikov then and there; besides, the information about the hidden wire was printed in the press.

Alexandre Orbeliani was reportedly the most outraged at the fact, saying ‘I told you that the Russians would not build the opera house if there was nothing in it for them but you didn’t believe me.’ Sure enough, the opera house was built by Russians and it did serve a special purpose; and when this purpose failed, the Russians resorted to the most barbarian, but the easiest way – they simply burned their own creation.

In 1874, the Russian government burned Tbilisi Italian Opera – the most beautiful building in the then world

85 მსოფლიოში, რომელმაც ქართველებში სრულიად სხვა გრძნობები გააღვივა, განსხვავებით იმისაგან, რაც რუსებს ჩაფიქრებული ჰქონდათ და ამიტომაც დაწვეს. თუმცა, ოფიციალური ვერსიით, ხანძარი სრულიად შემთხვევით გაჩნდა ვაჭარ ლაზარევის დუქანში და შემდეგ ცეცხლი მთელ შენობას მოედო. შეგვიძლია დავიჯეროთ, რომ სწორედ წინა დღეს შემთხვევით გაემგზავრა მეფისნაცვალი ბორჯომში, მაგრამ ძნელი დასაჯერებელია, რომ მუდამ წყლით სავსე უზარმაზა­ რი აუზი, რომელიც ოპერის წინ მდებარეობდა, სწორედ იმ საღამოს, შემთხვევით აღმოჩნდა წყლისგან სრულიად დაცლილი. ისიც ძნელი დასა­ ჯერებელია, რომ თექვსმეტი საათის მანძილზე, მეხანძრეებმა ვერ მოახერხეს თეატრის შენობამდე მისვლა. არადა, თექვსმეტი საათის განმავლობაში მთელი თბილისი, დიდიან-პატარიანად, ცდილობდა საყვარელი ოპერის გადარჩენას და თექვსმეტი საათის მანძილზე (მთელი ღამე) მტკვრიდან ვედრო­ ებით (სათლებით) ეზიდებოდნენ წყალს ხანძრის ჩასაქრობად. შემთხვევითი არც ის უნდა იყოს, რომ თეატრის სახანძრო დაცვის უფროსი იაბლოჩკინი, არათუ დააპატიმრეს, მოგვიანებით დააჯილდოვეს კიდეც. დააპატიმრეს მხოლოდ მედუქნე, რომელიც სასამართლო პროცესზე ჯიუტად იმეორებდა, რომ ცეცხლი აშკარად განზრახ გაჩნდა შენობაში და ეჭვმიტანილებად თავის კონკურენტებს ასახელებდა, თუმცა, რასაკვირველია, წარმოდგენაც კი არ ჰქონდა, რომ ხანძარი არათუ მეზობელ დუქნებში, პეტერბურგის უმნიშვნელოვანესსა და უბრწყინვალეს სასახლეში დაიგეგმა. დაიგეგმა და განხორციელდა კიდეც ― მიუხედავად თბილისელთა თავგანწირული მცდელობისა, შენობა ისე დაიწვა, რომ მის აღდგენაზე ფიქრსაც კი აზრი აღარ ჰქონდა. აზრი არა ჰქონდა ცრემლსაც, მაგრამ ღამენათევი თბილისელები მაინც იდგნენ და ტიროდნენ, რადგან, როგორც ჩანს, ქვეცნობიერად მაინც გრძნობდნენ, რომ იმ დღეს კიდევ ერთხელ დაკარგეს სამშობლო, სამშობლო, რომელიც, სხვათა შორის, ცეცხლსაც ჰგავს - სულს თუ არ შეუბერავ, უბრალოდ ჩაქრება..

because it had brought up the feelings in the Georgian people that were different from what the Russians had planned. According to the official information, the fire caught by accident in the trader Lazarev’s tavern and spread throughout the building. We may try to believe it was by chance that the Viceroy left for Borjomi the day before, but it is hard to believe it was by chance that the huge basin in front of the opera house, which was always full of water, that night turned out to be completely empty. It defies logic that firefighters could not approach the theater building for sixteen straight hours. In the meantime, every Tbilisi resident, both adults and children,was desperately trying to save the beloved building.All night long, they carried water from the Mtkvari river with buckets to fight the fire. Nor was it by chance that Yablochkin,the head of the fire brigade was later awarded instead of being arrested.

The only person arrested was the tavern keeper who stubbornly repeated in court that the fire was set on purpose and blamed his competitors; he couldn’t have known that the fire had been planned not in the neighboring taverns, but in the glamorous palace of St. Petersburg, planned and carried out. Despite the people’s frantic attempts, the building burned down beyond repair. Crying was useless, but Tbilisi dwellers who had stayed up all night, were still standing around and crying. Subconsciously they must have felt that they lost their homeland once again, the homeland that, by the way, is like a flame, if you don’tadd fuel, it will extinguish…

TBILISI თბილისი

86

ambavi puSkinis tfilisuri iubilesi da orTaWalis baRebSi lxinisa Story of Pushkin’s birthday fest in Tbilisi and routes in Ortachala gardens თამაზ ტყემალაძე/ ალექსანდრე პუშკინი კავკასიას პირველად 1820 წელს ესტუმრა. 1829 წლის მაისში კი ის თბილისშიც ჩამოვიდა და მისი შეყვარებაც მოასწრო. რუსი პოეტი თვენახევარს ატარებს ტფილისში. ამ ხნის მანძილზე პირადად მოინახულა გრიბოედოვის ქვრივი ნინო ჭავჭავაძე და მიუსამძიმრა მეუღლის ტრაგიკული გარდაცვალება.

29 მაისს, საღამო ხანს, პუშკინი ტფილისშია, ჟან­ -პოლის „ტრაქტირში“. ერთი სული აქვს, როდის გათენდება და ფეხდაფეხ დაივლის ქალაქს. ეს „ტრაქტირი“, ყოფილი კოლმეურნეობის (გრიგოლ ორბელიანის) მოედანზე, საყოფაცხოვრებო მომსახურების შენობის ადგილას იყო. ზურგს უკან სომხის სასაფლაო, სამრეკლო, მინასიანის სასწავლებელი და „ხოჯი ვანქის“ ის დიდი ტაძარი იდგა, სადაც 1801 წლის 11 სექტემბერს მანიფესტის გამოცხადების (როცა რუსეთმა იძულებით მიიერ­ თა ქართლ-კახეთი) ერთკვირიანი საზეიმო რი­ტუა­­ ლი გადაიხადა დიდი იმედებით აღსავსე სომხობ­ ამ. ამ დროს სიონში შეკრებილი ქართველი მღვდელმთავრები, არისტოკრატები სიმწრით ტი­ როდნ­­ენ და თმა-წვერს იგლეჯდნენ. ჟან-პოლის „ტრაქტირი“, თავისი კაზინო-ბარ­ -რესტორნით, სისუფთავით, მომსახურების დონით, პერიოდულად მიღებული ფოსტით და ევროპის ჟურნალ-გაზეთებით, არაფრით ჩამოუვარდებოდა დიდი პოეტის მიერ აქამდე ნანახ პეტერბურგის, მოსკოვის, ოდესის „ტრაქტირებს“.

6 ივნისს, როდესაც პუშკინი 30 წლისა შესრულდა, ყარაღაჯიდან, სადაც მისი ძმა ლევ პუშკინი და უამრავი გადმოსახლებული მეგობარი დეკაბრისტი

TBILISI თბილისი

Story of Pushkin's birthday fest in Tbilisi and routes in Ortachala gardens Aleksander Pushkin first visited Caucasus in 1820. In May 1829 he came to Tbilisi and fell in love with the city.

Russian poet spent a month and a half in Tbilisi. During his stay, he called on Nino Chavchavadze - Griboedov's widow and gave his condolences on the tragic death of her husband.

In the evening of May 29, Pushkin in is Tbilisi, at Jean­ -Paul tavern and cannot wait for the sun to rise so that he can go for a walk around the city. This tavern was on former "Kolmeurneoba" (now Grigol Orbeliani) square, where now there is Domestic Services building. Behind the tavern, there was Armenian cemetery, bell tower, Minassian School and the very temple of "Khijivanki" where, after the manifest of September 11, 1801 (when Russia annexed Kartli and Kakheti), Armenians full of false hopes, held festive celebrations for a whole week. And this was going on while Georgian bishops and aristocrats were gathered in Sioni cathedral, crying with bitter tears and pulling hair in desperate mourning.

Jean-Paul tavern with its gaming-house and bar­ -restaurant, with its cleanliness and the standards of service, with its occasionally delivered post and European press was no less good than the taverns this great poet had seen before in St. Petersburg, Moscow and Odesa.

On June 6, when Pushkin turned 30, young officers from Karajala, poet's far relative Popov and his comrade-in-regimen and friend Kakaian came to the

87 მსახურობდა, „ტრაქტირში“ მოვიდნენ ყარაღაჯელი ახალგაზრდა ოფიცრები, პოეტის შორეული ნათესავი პაპკოვი და მისი თანაპოლკელი მეგობარი კაკაიანი. ოფიცრებს მოჰყვნენ გრიბოედოვის მეგობრები, ასევე მირზაჯანა მადათოვი და ტფილისელი არისტოკრატი, ჭაბუკი ამირეჯიბი. ეს კოლორიტული ქალაქი ევროპისა და აზიის ნაზავი რომ იყო, ამ ორ პიროვნებაზეც აისახებოდა. მირზაჯანა - ნამდვილი აზიელი თავისი შავი პირისახით, შავად მოელვარე თვალებით და ასევე კუპრივით შავი ბუდაღა ულვაშებით, ჭაბუკი ამირეჯიბი კი ხაზგასმული ზრდილობიანი მანერით, თეთრ-ყირმიზა სახით, თავშეკავების უნარით...

tavern from Karajaga, where his brother Lev Pushkin and a number of banished Dekabrist friends were serving. The officers were followed by the friends of Griboedov, as well as by Mirzajana Madatov and Chabuki Amirejibi - an aristocrat from Tbilisi. This picturesque city was a mixture of Europe and Asia that was very well reflected in these two personas.

Mirzajana was a real Oriental with his dark face, black radiant eyes and his dense, black as tar, moustache.

Chabuka Amirejibi, on the other hand, was fair with scarlet lips, his manners were perfectly refined and discrete...

სუფრა რესტორნის იმ ოთახში გააშლევინეს, სადაც ასე უყვარდა ვახშმობა (თუ ტფილისს იყო ხოლმე) ლეგენდარულ ერმოლოვს. ცოტა ხანში სუფრას გრიგოლ ორბელიანიც შემოუერთდა. იგი ყველაზე ახალგაზრდა იყო, 25 წლისა, მაგრამ სახელოვანი საბრძოლო ისტორიების ფურცლები უკვე შეევსო. სუფრის თამადობა ქართველებს სთხოვეს. მათ თავაზიანი უარი განაცხადეს. მირზაჯანას მიანდეს, ეთამადა. ვისაც რა სურდა, იმას სვამდა. თამადა და ქართველები კახურ ღვინოს, პუშკინი შამპანიურს, ოფიცრები - არაყს. სუფრას თავის შნოს და ლაზათს ჰმატებდა ჟან-პოლის კუზინა ჰელენი, რომლის კისკისიც შორს მიჰქროდა მისი დეკოლტესავით ფართოდ გახსნილი სარკმლებიდან.

The ordered to set a table in the room where legendary Erlov so enjoyed dining (when he would be in Tbilisi). Soon Grigol Orbeliani joined the feast. He was the youngest at the table, only 25 years old but his name was already written on the pages of battle histories. The role of Tamada was given to Georgians who politely refused the honour. After that, Mirzajana was appointed for Tamada. Everyone was drinking whatever they desired - Tamada and Georgians drank wine from Kakheti, Pushkin was enjoying champagne, and the officers had vodka. The feast gained some more charm and pageantry from Jean-Paul's cousin Helen who's ringing laughter was flowing from the windows of the tavern, wide open like her decollete.

ადღეგრძელეს 30 წლის პოეტი, რომელსაც უკვე იმდენი დაეწერა, ჩამოთვლაც ძნელი იყო. და როდესაც შეღვინებულებმა, ერთი საათის შემდეგ ისევ ასწიეს პუშკინის სადღეგრძელო, ჭიქა მოითხოვა მოსამსახურეთა ზედამხედველმა ჰელე­ნ­­მა და ფრანგულად უსურვა სიკეთე და ბედნიერება. მირზაჯანამ ქართულ-სომხურ-რუსულ­ -აზერბაიჯანულად წაიკითხა ლექსი, მერე კი ფეხზე წამოდგა ვეება ჭაბუკი ამირეჯიბი, 1826 წელს სპარსელებთან ომში გაჩეხილ წარბზე „თათი“ გადაისვა და დახვეწილი რუსულით წაიკითხა პუშკინის ლექსი.

People gave toasts for the 30 years old poet who had already written countless works, and when, one hour later, already tipsy guests raised their glasses again, Hellen, the hostess herself requested a drink and wished Pushkin happiness and joy in French. Mirzajana read a poetry in four languages - Georgian, Armenian, Russian and Azerbaijani. And then got up the hale young man Chabuki Amirejibi, smoothed his eyebrow - broken in the war against Persians with his "paw" and said one of Pushkin's verses in refined Russian.

იგრიალა ტაშმა. გრძნობამორეული პუშკინი ჭაბუკს გადაეხვია, რითაც კიდევ ერთხელ ხაზი გაუსვა მის ახოვნებას - პუშკინი ნიკაპამდე სწვდებოდა ჭაბუკს. მერე პუშკინმა ასწია გრიბოედოვის ხსოვნის სასმისი და სარკმლიდან მთვარის შუქზე ასე ლამაზად დალანდულ ნარიყალას ციხისკენ გაახედა ყველა: „ამ ციხეს მრავალი ომი და ქართველი გმირი ახსოვს,

Guests burst into applauses. Pushkin, deeply emotional, hugged the man. The hug once again underlined how tall Chabuki was - Pushkin could hardly reach his chin.

Next Pushkin raised his glass in the memory of Griboedov and pointed at Narikala Fortress beautifully lit with moonlight.

- This fortress remembers many wars and Georgian heroes but it will always keep a special memory of Griboedov who saved it from destruction. He told me

TBILISI თბილისი

88 მაგრამ ყოველთვის ემახსოვრება ალექსანდრე გრიბოედოვი, რომელმაც სრულ დანგრევას გადაარჩინა იგი. ერთხელ პეტერბურგში ასე მითხრა, სიკვდილის წინასწარ შემგრძნებმა: თუ ტფილისში ჩამოხვალ და მე ცოცხალი აღარ ვიყო, მომიგონე ან მთაწმინდას, ანდა ნარიყალას რომ შეხედავ, მაშინო...“    თვე-ნახევარი ბრძოლის ველზე ყოფნის მერე, 1 აგვისტოს ისევ ტფილისში ჩამოაღწია პუშკინმა. მეტეხთან, სადაც წავკისის წყალი მტკვარს ერთვის, ტივზე 10-12 კაცი მთელი ქალაქის დასანახად ქეიფობდა. დუდუკის ხმა გულის ყველა სარქველს აღებდა. მაყლის ცეცხლიც ენთო და საზაფხულო, წვრილად დაჭრილი ბატკნის მწვადების სურნელიც თითქოს ყველგან აღწევდა. იქვე, ზომაზე მიბმულ თოკით, მტკვრის წყლით გრილდებოდა ღვინის ჭურჭელი. როდესაც ტივი პუშკინის მცირე ამალას გაუსწორდა, მოქეიფეთაგანმა ტივზე დაგებულ ჩელტზე დაღვარა ადუღებული წყალი. ორთქლი რომ განქარდა, დაინახა, რომ მოხარშულ „ცოცხალს“ პეშვით აყრიდნენ მარილს. „მდინარე მსოფლიოში ყველა ქალაქს ჩამოუდის, მაგრამ ასე შნოიანად ვერავინ იყენებს“, - უთხრა პუშკინმა „ტიფლისკოე ვედომოსტის“ წამყვან ჟურნალისტს სუხორუკოვს, ვინც შორეულ არზრუმს მასთან იყო და ახლა ისე კმაყოფილი იღიმებოდა, თითქოს მასპინძლობის მადლს გრძნობდა. ორი დღე დასვენებისა იყო. შემდეგი დღის ამბებს კი დაწვრილებით აღწერს ტფილისში მოღვაწე ლიტერატორი კონსტანტინე სევოსტიანოვი. ქართველ და რუს მოხელეებს, მოქალაქეებს, დიდებული შეხვედრა მოუწყვიათ პუშკინისათვის ორთაჭალის ბაღებში, „ტიფლისკოე ვედომოსტის“ რედაქტორის სანკოვსკის ინიციატივ­ ით: „აქ თავმოყრილი იყო სხვადასხვა მუსიკა, მომღერალნი, მოცეკვავენი, მთელი ბაღი განათე­ ბული იყო ტოტებზე მიბმული ფერადი ფანრებით და ცვილის სანთლებით. ბაღის შუაგულს ამშვენებდა ვენზელი, რომელზეც პოეტის სახელი იკითხებოდა. მთელმა საღამომ ხალისიანად გაიარა სიმღერების და ანეკდოტების მოსმენაში... იყო ზურნა-დუდუკიც, ლეკურიც, სპარსული სევდიანი მოძახილებიც, ალა­ ვერდიც და იახშ-იოლიც... დარცხვენილმა პუშკინმა

TBILISI თბილისი

once in Saint Petersburg, perhaps he could foresee the death was near, that if he would no longer be alive when I would visit Tbilisi, I had to mention his name gazing at Mtatsminda or Narikala...    After spending a month and a half on the battlefield, Pushkin came back to Tbilisi on August 1. Near Metekhi, where Tsavkisi water joins river Kura , 1012 men were having a feast on a raft. The whole town could see them and the sound of their Duduks touched people's hearts. They had lit a brazier and the smell of finely sliced lamb barbeque deliciously spread around. Nearby, a wine vessel, attached to the raft with a rope, was cooling down in the river. When the raft came closer to Pushkin and his companions, one of the revellers poured boiling water on a wicker tray.

When the steam dissipated, he saw that they were putting a handful of salt in freshly boiled smallfish so­ -called "living fish".

Every city in the world has a river but nowhere else do they use a river with such a charismatic style,- told Pushkin to the leading journalist of "Tbilisi Newspaper" Sukhorukov with whom he had served far away in Arzrum. Pushkin's face was lit with a content smile of a host as he was feeling like one in this moment.

Following two days he spent resting.

As for the third-day events, writer Konstantin Sevostianov describes them in detail. As he writes, Georgian and Russian officials organised a grand meeting for Pushkin in Ortachala gardens. The initiator of this meeting was the editor of "Tbilisi Newspaper" Sankovski. "You could hear music from different styles, find singers and dancers coming from different places. Colourful lanterns and candles, hanging on the trees were lighting the garden, in the middle of which there was a monogram with poet's name on it.

The evening went readily, full of songs and jokes...

You had Zurna-Duduk and Keluri, sad Persian Radifs and cheerful hails... Despite his humbleness, Pushkin amused everyone with funny stories and puns. He was truly overwhelmed with joy that evening. None had ever seen him so happy. He clearly enjoyed this mix of European banquet and Eastern revel. The playfulness of the latest was often making people interrupt their

89 საზოგადოება აღტაცებაში მოიყვანა თავისი სასაცილო ამბების თხრობით, კალამბურებით. მართლაც, ამ საღამოს პუშკინი ზეაღმტაც სიხარულს განიცდიდა. არასდროს და არავის უნახავს იგი ასეთი ბედნიერი. ეტყობა, ძალზე მოსწონდა ევროპულ-აზიური ლხინის ეს აღრევა. აზიური ლხინის გიჟმაჟობა ხშირად აიძულებდათ, დინჯი ბაასი შეეწყვიტათ. ბაასს წყვეტდა პუშკინიც და ხან ქართულ ცეცხლოვან ცეკვებს უცქერდა, ხან იმერელ მესტვირეს უსმენდა... ყველაფერი ახალდაკრეფილმა ყვავილებმა დაფარა. სუფრაზე უხვად იყო ხილი, საჭმელი, ყანწები და კულა-აზარფეშები. ამ დროს რუს ტორკვატოს თავი ყვავილების გვირგვინით შეუმკეს, სავარძელში ჩასვეს და ქართველმა ჭაბუკებმა სავარძლიანად აიტაცეს ხელში - პუშკინი მაღლობზე შემოსვეს, რომელიც წინასწარ იყო გამზადებული და ფერადი ყვავილებით მორთული. ყველანი მასთან მივიდნენ სავსე ჭიქით და გულიდან ამოსული სიტყვები უთხრეს. საპასუხოდ პუშკინმა სავსე სასმისი აიღო, ფეხზე წამოდგა, რაღაცის თქმა უნდოდა, მაგრამ მხოლოდ ცრემლები სცვიოდა და საერთო სიჩუმეს მხოლოდ გარიჟრაჟის მტკვრის ხმა არღვევდა. ბოლოს მაინც შეიძლო და თქვა: ჩემს სიცოცხლეში არ მახსოვს ასეთი დღე, როდესაც ასე ბედნიერი ვიყავი... ვხედავ, როგორ ვუყვარვარ ხალხს, როგორ მაფასებს იგი და ესაა ჩემი ენით უთქმელი ბედნიერებაც“. იმ საღამოს პუშკინს ბევრი ქართული სიმღერა უმღერეს, მისი ყურადღება მიიტაცა დიმიტრი თუმანიშვილის ლექსის თავისებურმა მუსიკალობამ. და ეს ლექსი რუსულად გადაიწერა კიდეც. პუშკინი მოიხიბლა ტფილისური გოგირდის აბანოებით, ხატოვნად აღწერა, როგორ მოახტა და ქუსლებით დაზილა სპარსმა მექისემ, რა სასიამოვნო იყო გოგირდის აბაზანები... რუსეთში გამგზავრებისას, ქართველმა და რუსმა მეგობრებმა მცხეთამდე მიაცილეს პოეტი... და, მიუხედავად იმისა, რომ გავა დრო და მოსკოვის და პეტერბურგის გაზეთები პუშკინის ტფილისურ ვოიაჟზე ათას სიმყრალეს დაწერენ და სულ სხვა, დამახინჯებული კუთხით წარმოაჩენენ ფაქტებს, პუშკინისთვის ტფილისში გატარებული დრო მაინც დარჩება მარადი ნეტარებით მოსაგონრად, მაინც სიამოვნებით და სიხარულით აავსებს ხსოვნა ორთაჭალის ბაღებში ლხინისა და ადამიანების დიდი სიყვარულისა, რომელიც თბილისს დღემდე ატყვია.

quiet conversation. In this moments Pushkin would enjoy observing passionate Georgian dances or would listen to some Imereli playing a pipe...

Everything was covered in freshly picked flowers.

Tables were heavy with food, fruits, bowls, jugs and horns for wine. In meanwhile people placed flower crown on Russian Torkvato's head, put him in an armchair and Georgian fellows carried him to the hill which was all prepared and decorated with flowers.

One by one, people with their drinks approached him and said most heartfelt words. Pushkin raised his glass and got up wanting to say something in return but instead, he burst out in tears. Only the sounds of Kura river was breaking the morning silence. In the end, Pushkin managed to say few words: -" Never in my life I have felt such happiness... I can see how much these people loves and respects me and this is the happiness no words can describe."

Many Georgian songs were dedicated to Pushkin that evening but he liked the offbeat musicality of Dimitri Tumanishvili's poetry so much that he even wrote down his verse in Russian. Pushkin was amazed by Sulphur baths in Tbilisi and described very poetically how Persian bath-house attendant jumped on his back and massaged it with his heels and how pleasant it was to bathe in the sulphur water...

When Pushkin was leaving for Russian, Georgian and Russian friends saw him off til Mtskheta...

And although certain time passes newspapers in Moscow and Saint Petersburg write countless shady stories about Pushkin's voyage in Tbilisi to misrepresent the facts, the time he spent in Tbilisi stays as memorable time full of joy and happiness, of the feasts in Ortachala gardens and of the love between humans which one can feel in Tbilisi til now.

Translation by Nino Mainguy-Bardzimashvili

TBILISI თბილისი

90

giorgi kekeliZe Giorgi Kekelidze თბილისი იმთავითვე მულტიკულტურული ქალაქი იყო. ისე დაიწერა მისი ბედი, რომ ყველა ეთნოსის და რწმენის კაცი იოლად ცხოვრობდა მის წიაღში.

Tbilisi has from the outset been a multicultural city.

And so was it designed that men of all ethnicities and beliefs could readily live in it.

მე განსხვავებული რწმენის ხალხზე მოგიყვებით:

I will tell you about people of different belief:

ოქტაი

Oktai

ოქტაი ქაზუმი ჩემი მეგობარია. ძველ, კეთილ დროს უნივერსიტეტში ერთად ვსწავლობდით. ოქტაი ქაზუ­ მი ჩემი პირველი მუსლიმი მეგობარია – ძველ, კეთილ დროს, გარდა იმისა, რომ უნივერსიტეტში ვსწავლობდით, ხშირად გვისაუბრია ალაჰზე და საქართველოს მკვიდრ მაჰმადიანებზე.

Oktai Kazumov is my friend. We studied together at university in good old days. Oktai Kazumov is my first Muslim friend - in those good old days besides studying at university, we often talked about Allah and Muslims living in Georgia.

ოქტაი დღეს საკმაოდ ცნობილი მთარგმნელია. თარგმნის აზერბაიჯანულიდან ქართულად და პირიქითაც. თბილისში არაერთ სახელოვნებო თუ არასამთავრობო ორგანიზაციასთან თანა­­მშრომლობს, დღის სამუშაო ნაწილს დედაქალაქში ატარებს, საღამოთი კი მშობლიურ სოფელს უბრუნდება.

Today Oktai is a quite well-known translator. He translates from Azerbaijani to Georgian and vice­ -versa. He also collaborates with a number of art organisations and NGOs. After spending his day of work in the capital, Oktai returns to his village in the evening.

ციხისძირი მცხეთის გადაღმა სოფელია, მუსლიმანი აზერბაიჯანელებითა და ქრისტიანი ქართველებით დასახლებული. თუ ოდესმე ესტუმრებით, ქსნის ლეგენდარულ ციხესაც დაინახავთ – სოფელი მის ძირშია, მყუდროა, უხმაურო – ოქტაი მიყვება, რომ მთის წვერზე პატარა ეკლესიაა, შუასაუკუნეების, ბაზილიკური ტიპის და მუსლიმანები, თუ რამე ჩაუთქვეს და შეჰფიცეს, საკლავი აჰყავთ და ქრისტიანთა ღმერთს სწირავენ.

Tsikhisdziri is a village outside Mtskheta, inhabited with Muslim Azerbaijanis and Christian Georgians. If you visit it one day, you will get a chance to see the legendary Ksani fortress, and the village is situated right at the bottom of the fortress. It is calm and tranquil and as Oktai tells me, it is also astounding: there is a tiny medievalbasilica on the top of the mountain and when Muslims make an oath or a promise, they take an animal up there as an offering to the Christian god.

ოქტაი მკაცრად იცავს ყველა რელიგიურ წესს, არც სასმელს ეტანება, არც ლოცვებს აკლდება.

Oktai strictly respects Islamic Sharia and neither drinks alcohol nor misses the prayers.

„ალაჰ, აქბარ!” – ეს სოფელ ფერმის მეჩეთია, ციხისძირიდან ორიოდ კილომეტრში, დაბლობზე აგებული თეთრი შენობა, ჭრელი ფარდაგებით, ფოლიანტი ყურანით, სკვნილებით, ჩუმი, მდორე, გამაბრუებელი ღიღინით. შახსეი–ვახსეი (მოძრავთარიღიანი გლოვის ათდღეული იწყება არაბული კალენდრის პირველი თვის მუჰარამობის პირველ რიცხვში) ახლოვდება. ოქტაი ლოცულობს.

"Allahu Akbar!" - this white building erected on a lowland, with its flamboyant carpets and Koran, its prayer beads and quiet, loose, stupefying croons, is the mosque of the village Ferma, only a couple of kilometres away from Tsikhisdziri. Mourning of Muharram (the ten-day long mourning that starts on the first day of Muharram - first month on the Islamic calendar) is approaching. Oktai is praying.

უკან მოვდივართ, ციხისძირისკენ. გზად დაბალი სახლებია, ეზოში ჭრელთავსაფრიანი ქალებით და შარაზე გზააბნეული ცხვრებით. ოქტაი ამბობს, რომ მომავალში შარიათს დაიცავს, იქვე დასძენს –

On our way back to Tsikhisdziri we see small houses, in the yards - women with colourful kerchiefs and on the roadways scattered sheep. Oktai says he

TBILISI თბილისი

91 შესაძლოა, ქართველი ქრისტიანი ცოლი შეირთოს. თბილისში ეს ჩვეულებრივი ამბავია, ისევე როგორც თურქული სამოვარი და ქართული ხაჭაპური, ბიბლია და ყურანი ერთ თაროზე და კიდევ ტაძარსა და მეჩეთს შორის ჯდომა და ვაჟა ფშაველას „ბახტრიონის” თარგმნა აზერბაიჯანულად. ოქტაი დღეს თბილისში ცხოვრობს. ეს ქალაქი მისი ბუნებრივი სახლია. ეს ქალაქი ყველა სოფელს იმეორებს და ითვისებს, ყველა ქალაქსაც – მათ შორის მასზე დიდებს. კირტანი კაჭარავაზე კაცი ძნელად თუ წარმოიდგენდა, რომ კაჭარავას ქუჩაზე, ერთ-ერთ ნომერში მსოფლიოს უძველესი რელიგიის აშრამი დაიდებდა ბინას, ბაჯანებს იმღერებდნენ, მრიდანგამზე დაუკრავდნენ. „ჰარე კრიშნა, ჰარე რამა!” „კრიშნას ცნობიერების საზოგადოების” პრეზიდენტი ანთიმოზ ნაცვლიშვილია. ანთიმოზს კლასიკური მუსიკალური განათლება აქვს და, ალბათ, ერთად­ ერთი პრეზიდენტია, რომელიც არც მყუდრო ბაღის მოვლას თაკილობს, არც პრასადის (საუფლო საკვები, რომელსაც ჯერ კრიშნას შესთავაზებენ და მერე მლოცველები მიირთმევენ) მომზადებას, გარდა იმისა, რომ კირტანის დაწყებამდე ზოგჯერ ლექციას კითხულობს „ბჰაგავადგიტას” ან სხვა ვედური წიგნის განმარტებისთვის სხვა ერთგულების („მრევლის” მიახლოებითი შესატყვისია) მსგავსად. სწორედ ანთიმოზის საოცარი ენთუზიაზმის წყალობ­ ით, საქართველოს არაერთი მსოფლიოში განთქმუ­ ლი გურუ და სანიასი სტუმრობს. თუ ვინმე ერთხელ მაინც მოხვდება ამ ტაძარში, მალევე შეიგრძნობს, რომ ნამდვილ აღმოსავლურ ზეიმზეა: სულ რაღაც რამდენიმე ათეულ ქართველ კრიშნაიდს ტკბილი ბაჯანებით მოგვრილი რელიგიური ექსტაზი ეუფლება. წარმოიდგინეთ, ფართო, ნათელი, ინდური ფერადი ფარდებით, ღვთაებების მცირე ქანდაკებებით მორთული დარბაზი, რომლის კედლიდანაც სვამი პრაბჰუპადას შთამბეჭდავი სურათი გიმზერთ, იმ პრაბჰუპადასი, რომელიც ამერიკის შეერთებულ შტატებში ხუთიოდ დოლარით ჩავიდა და ლამის იმჟამინდელი ახალგაზრდობის (რომელთა შორის ბიტთაობის არაერთი წარმომადგენელი იყო) ნახე­ ვარი დაიმოწაფა. ზიხართ ამ დარბაზში ლოტოსის პოზაში, საკმევლის მსუბუქ სურნელს იყნოსავთ და ფიქრობთ: რა მშვენიერი და საოცარი ამბავია კირტანი აქ, თბილისში, კაჭარავაზე.

intends to follow Sharia in future and adds that he might marry a Christian Georgian woman. This is very common in Tbilisi as well as having Turkish samovar and Georgian khachapuri, Bible and Koran side by side on the shelf, or sitting between a church and a mosque while translating Vaja-Pshavela's "Bakhtrioni" into Azerbaijani. Nowadays Oktai lives in Tbilisi. This city is a natural house to him. This city repeats and adopts every village as well as cities, even those bigger than itself.

Kirtan Kacharava One could hardly imagine that an Ashramam of the world's oldest religion would settle in one of the buildings on Kacharava street; that Bhajans would be sung, Mridangam would be played.

"Hare Krishna, Hare Rama!"

The president of "The Society for Krishna's Consciousness" is Antimoz Natsvlishvili. Antimoz has taken classical music education and is, perhaps, the only president who not only gives lectures before Kirtan to interpret "Bhagavat Gita" or other Vedas but also does not mind taking care of his quiet garden or preparing Prasad (sacred food which is an offering to Budha and is consumed by the worshipers).

It is owing to Antimoz's enthusiasm that Georgia is often visited by a number of worldwide Gurus and Sannyasis.

Anyone who steps inside this temple can sense a strong presence of an eastern solemnity: the few dozen Georgian Hare Krishnas are driven into religious ecstasy by the sweet sound of Bhajans. Imagine a large, light hall decorated with colourful Indian curtains and small statues of gods. An impressive portrait of Swami Prabhupada is gazing at you from the wall, the same Prabhupada who arrived in the US with just five dollars in his pocket and became the Guru of almost a half of the youth of that time (among whom were quite a few beatniks).

Sitting in a lotus position and inhaling the light scent of incense you think to yourself: what a wonderful thing it is - Kirtan here, in Tbilisi, on Kacharava street.

TBILISI თბილისი

92 ალბათ შენიშნავდით, რომ თბილისი მოზაიკას ჰგავს, ჭრელი და მრავალფეროვანია. მოზაიკაა, რომელშიც ერთმანეთს ერწყმის ძველი და ახალი, კონტრასტული ხედები, ლანდშაფტი, არქიტექტურა. როგორი მრავალფეროვანიც ქალაქია, სწორედ ისეთივე მრავალფეროვანია ის ფესტივალები და ღონისძიებები, რომლებსაც დედაქალაქი თბილისელებსა და თბილისის სტუმრებს სთავაზობს. მთელი წლის განმავლობაში ქუჩები, გალე­ რეები, თეატრები, დარბაზები გულღიად მასპინძ­ ლობენ თეატრალურ, მუსიკალურ, ფოტო თუ სხვა სახის ღონისძიებებს. სივრცე ყველასთვის საკმარისია: წიგნის, ყვავილებისა თუ ხელნაკეთი ნივთების ფესტივალებისთვის. ამ ქალაქში ყველა გემოვნების მსმენელი, მაყურებელი, მკითხველი თუ დამთვალიერებელი პოულობს თავის გზას ხელოვნებამდე. თბილისი ქვეყნის უდიდესი თეატრალური ცენტრია. სწორედ ამიტომაცაა, რომ სპექტაკლები თუ თეატრალური ფესტივალები სრული ანშლაგით მიმდინარეობს. ყველაზე მასშტაბური თბილისის საერთაშორისო თეატრალური ფესტივალია, რო­ მელ­იც 2009 წელს შემოქმედებითი ატმოსფეროს პოპულარიზაციის მიზნით დაფუძნდა. ფესტივალს რამდენიმე მიმართულება აქვს: საერთაშორისო პროგრამის ფარგლებში, მაყურებელს საშუალება ეძლევა, თბილისის თეატრების სცენებზე იხილოს მსოფლიო შედევრები, შექსპირის „გლოუბი“, აკრამ ხანის კომპანიის წარმოდგენები და ა.შ. თეატრის და, ზოგადად, ხელოვნების მოყვარულები მოუთმენლად ელოდებიან ხელოვნების საერთა­ შორისო ფესტივალს „საჩუქარი“. ფესტივალი, რომელიც დიდი ქართველი რეჟისორის, მიხეილ თუმანიშვილის სახელს ატარებს, პირველად 1996 წელს გაიმართა და მას შემდეგ სხვადასხვა ქვეყნის დასებს ყოველწლიურად მასპინძლობს. ფესტივა­ ლ­­ის ფარგლებში დაინტერესებულ პირებს საშუალება აქვთ შეხვდნენ ცნობილ რეჟისორებს, მსახიობებსა და თეატრის კრიტიკოსებს. ეტიუდების ფესტივალის მიზანი ახალგაზრდა შემოქმედების პოპულარიზაცია და ახალი სახეების აღმოჩენაა. ფესტივალს საფუძველი ჯერ კიდევ 2008 წელს ჩაეყარა და მისდამი ინტერესი ყოველწლიურად იზრდება, რასაც ის ფაქტიც მოწმობს, რომ მან მარჯანიშვილის სხვენიდან უკვე დიდ სცენაზე TBILISI თბილისი

შენი გზა ხელოვნებამდე

Your way to art

მარიამ პატატიშვილი /Mariam patatishvili You probably have already discovered that Tbilisi is like the mosaic very much, colorful and diverse. It’s the mosaic with the old and new, contrasting views, landscape, architecture. The capitaloffers as colorful and various festivals and parties to its citizens and guests as colorful the city is itself. During the whole year streets, galleries, theatres and music halls welcome the theatrical, musical, photo and other kind of events. The space is enough for everything: for books, flowers or craft festivals. In this city all the auditors, spectators, readers or visitors of any kind of taste can find their own way to Art. Tbilisi is the largest theatrical center of the country.

That’s why the performances or theatrical festivals are so popular here and full of spectators.

Tbilisi International Theatrical Festival is the largest, which was founded in 2009, and it was established in order to promote the creative atmosphere here.

The festival has different branches: within the international program the spectators have a chance to see the world masterpieces on the stages of Tbilisi Theatres, “Globe” of Shakespeare, performances of Akram Khan Companyand other.

The theater, and in general, art loversare looking forward to the International Art Festival “Gift”. This

93 გადაინაცვლა. თბილისელ მაყურებელს შორის არანაკლებ პოპუ­ ლარულია კინო. თბილისის საერთაშორისო კინო­ ფესტივალი „პრომეთე“ 2000 წელს დაარსდა და უკვე მეთექვსმეტედ იმართება. გარდა იმისა, რომ ფესტივალზე ევროპის მაღალი კლასის ფესტივალების მონაწილე და გამარჯვებული ფილმების ქართული პრემიერები იმართება, სექციაში „ჰორიზონტები“ აზი­­­­ის, აფრიკისა და ავსტრალიის საინტერესო ნამუ­ შევრებია წარმოდგენილი.

festival is named in honor of Great Georgian Director Mikheil Tumanishvili, it was firstly held in 1996 and since then it annually hosts theatric troupes from different countries. During the festival, interested persons have the opportunity to meet with famous directors, actors and theater critics.

The Festival of Etudes aims to popularize the young creativity and discover the new creators. The festival was established in 2008 and the interest is annually grown, which can be proved by the fact that it has been moved from Marjanishvili attic to the big stage.

ბოლო ათწლეულის მანძილზე დოკუმენტური კინოს აქტუალობა და საჭიროება მკვეთად გაიზარდა. რამდენიმე წლის წინ კი საქართველოში დოკუმენტური ფილმების საერთაშორისო ფესტივალი „სინედოკ თბილისი“ დაარსდა. ფესტივალმა ერთ სივრცეში გააერთიანა ქართული და უცხოური უახლესი დოკუმენტური კინო. სტუდენტების წახალისებას ისახავს მიზნად საერთა­ შორისო სტუდენტური კინოფესტივალი „ამირანი“. ფესტივალი მე-20 საუკუნის 1980-იან წლებში დაარსდა და საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთ ყველაზე „თავისუფალ სივრცედ“ მოიაზრებოდა. ფესტივალის ფარგლებში ჟიურის წევრები საკონკურსო პროგრამიდან საუკეთესო მხატვრულ, დოკუმენტურ და ანიმაციურ­ ექსპერიმენტულ ფილმს ავლენენ. პირველი ივნისი თბილისში ყველაზე მზიანი დღეა. ბავშვთა დაცვის საერთაშორისო დღეს „მზიური“ ყოველწლიურ „მზის ფესტივალს“ მასპინძლობს. ფესტი­­ვალი აერ­­­ თიანებს ყველა ბავშვს, მიუხედავად მათი ფიზიკური შესაძლებლობებისა და სოციალური სტატუსისა. ალბათ არც გაგიკვირდებათ და თბილისში ყველაზე განე­ ბივრებულები მელომანები არიან. ჯაზ, ფოლკ, პოპ თუ ელექტრონული მუსიკის ფესტივალები ყველა

Cinema isnot less popular among the spectators of Tbilisi. Tbilisi International Film Festival "Prometheus" was established in 2000 and has been held for 16timse.

Besides, there are held the premieres of Georgian films which were participants and became winners of the European high-class festivals, in the section of “Horizons” there are represented very interesting works of Asian, African and Australian countries.

In the last decade, the urgency and the need for the documentary filmshave drastically increased. A few years ago in Georgia, the International Documentary Film Festival "Cinedoc Tbilisi" was founded. The festival brought together in one space the latest Georgian and foreign documentary film.

The International Student Film Festival “Amirani” aims to encourage the students. The festival was founded in the 1980s and is considered to be as one of the “Most Free Space” of the Soviet Union. During the festival the members of jury reveal the best feature, documentary and animated-experimental films from the competition program.

The first of June is the Sunniest day in Tbilisi. International Children’s day is celebrated at “Mziuri” by the annual “Sun Festival”.

TBILISI თბილისი

94 გემოვნების მსმენელს მთელი წლის განმავლობაში სხვადასხვა სივრცეში მასპინძლობს.

The festival brings together all children, regardless of their physical abilities and social status.

ფესტივალი, რომელიც 1978 წლიდან ტარდება და დღეს თბილისის სავიზიტო ბარათადაც შეგვიძლია მივიჩნიოთ, თბილისის ჯაზ-ფესტივალია. თავისუფლების დღესასწაული, რომელიც ყოველ წელს ჯაზის მსმენელს მსოფლიო დონის მუსიკოსების მოსმენის საშუალებას აძლევს.

Perhaps it’s not surprising that the most pampered in Tbilisi are the music lovers. Jazz, folk, pop and electronic music festivals host the listeners of all tastes throughout the year in different places.

ქართველი, სომეხი და აზერბაიჯანელი ჯაზმუსიკოსები ერთად, ერთ სცენაზე „კავკაზ ჯაზის“ მეშვეობით ერთიანდებიან. ფესტივალის მიზანიც სწორედ ეს არის, სამხრეთ-კავკასიელი მუსიკოსების მუსიკალური კომუნიკაცია, რომელიც უკვე 7 წელია გრძელდება. „მუსიკა ათავისუფლებს“ ― სწორედ ამ იდეის გარშემო ერთიანდება ათასობით მელომანი ყოველ წელს Tbilisi Open Air­ -ზე. თავისუფლება ყველაზე მეტად სწორედ აქ შეიგრძნობა, ღია ცის ქვეშ. წლიდან ― წლამდე იცვლება ფესტივალის პროგრამა და ფორ­ მა­­­­­­­ტი. საყვარელი არტისტების მოსმე­­ნასთ­ან ერთად, OpenAir­ ის სტუმრებს საშუალება აქვთ დაუკრან, იკითხონ, ითამაშონ ან უბრალოდ, დაისვენონ. Tbilisi Open Air ერთ­-ერთი ყველაზე მასშტაბური პროექტია, რომელიც აერთიანებს ელექტრონულ, ალტერნატიულ, პოპ და როკ მუსიკას. ხიდი ქალაქსა და სოფელს შორის, წელიწადში ერთხელ, ეთნოგრაფიულ მუზეუმში „არტ-გენზე“ იდება. ღია ცის ქვეშ აგებულ სცენაზე საკუთარ კუთხეს ფოლკლორული ანსამბლები წარადგენენ. ფესტივალი ასევე მასპინძლობს ხალხური რეწვისა და თანამედროვე ხელოვნების გამოფენებს. კლასიკური მუსიკის მოყვარულებს კი საშუალება ეძლევათ, „აღდგომიდან ამაღლებამდე“ ეზიარ­ ონ მუსიკას. ფესტივალი მიზნად ისახავს ახალ­ გაზრდების დაინტერესებას ტრადიციული და აკადემიური ხელოვნებით, ხელს უწყობს უცხოეთში მოღვაწე ქართველ ხელოვანთა შემოქმედების პოპულარიზაციას სამშობლოში, ასევე ცნობილი უცხოელი შემსრულებლების შემოქმედების წარმო­ ჩენას საქართველოში. ქართველი მსმენელისთვის ნაცნობ და საყვარელ მუსიკას ჯანსუღ კახიძის სახელობის საერთაშორისო ფესტივალი გვთავაზობს. ფესტივალის პროგრამა TBILISI თბილისი

The festival, which has been held since 1978 and is regarded nowadays as Tbilisi’s most prestigious, is the jazz festival. It’s the Freedom Party, which annually gives a chance of listening to world-class musicians in jazz.

Georgian, Armenian and Azer­baijanian jazz musicians come together on one scene through the festival of “Caucasus Jazz”. The goal of the festival is communication of South-Caucasian musicians which has been held for 7 years.

“Music breaks free”– this idea unites the thousands of music lovers each year on the Tbilisi Open Air. Freedom is felt most of all here in the open air. The festival program and format changes every year. Together with listening to favorite artists, the guests of Tbilisi Open Air can play the musical instruments, read, entertain or just relax. Tbilisi Open Air is one of the largest projects thatcombines electronic, pop and rock music.

The bridge between town and village is “Art-gene” in the Museum of Ethnography once a year. On the stage in the open air the folk ensembles represent their own sides of Georgia. The festival also hosts the exhibitions

95

აგებულია თბილისის სიმფონიური ორკესტრისა და მსოფლიო ვარსკვლავების შემოქმედებით სინთეზზე და განკუთვნილია ყველა ჟანრის მუსიკის მოყვარულთათვის. ჯანსუღ კახიძის სახელს ატა­რებს საერთაშორისო მუსიკალური ფესტივალი „შემო­ დგომის თბილისიც“, რომელიც 1993 წელს დაარსდა და მისი სულისჩამდგმელი სწორედ ჯანსუღ კახიძე იყო. თავისი არსებობის მანძილზე „შემოდგომის თბილისი“ ქვეყნის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და პოპულარულ მუსიკალურ მოვლენად იქცა. განსაკუთრებული მრავალფეროვნებითა და ხალხ­ მრავლობით თბილისის წიგნის საერთაშორისო ფესტივალი გამოირჩევა. ფესტივალი თითქმის ორი ათეული წელია თანამედროვე ქართულ ლიტერატურულ სამყაროში ყველაზე მნიშვნელოვანი და მასშტაბური ღონისძიებაა. ყოველ წელს, მაისის ბოლოს, წიგნის მოყვარულები „ექსპო ჯორჯიაში“ იყრიან თავს. შეიძლება ითქვას, რომ თბილისის წიგნის ფესტივალი ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი კულტურული ღონისძიებაა, რომელსაც მკითხველი მთელი წლის განმავლობაში მოუთმენლად ელოდება. უკვე 7 წელია, მუზეუმების საერთაშორისო დღეს, 18 მაისს, თბილისის მუზეუმებში განსაკუთრებული ხალხმრავლობა შეინიშნება. დამთვალიერებლების სიმრავლე ფესტივალ „მუზეუმების გაზაფხულს“ უკავშირდება. ტარდება მუსიკალური, თეატრალური და ლიტერატურული საღამოები, გამოფენები, ლიტერატურული კონკურსები, იხსნება ახალი ექსპოზიციები, ახლდება ძველი ექსპოზიციები... ფესტივალის განმავლობაში დამთვალიერებელს საშუალება აქვს, უფასოდ ესტუმროს ქალაქის ნებისმიერ მუზეუმს.

of folk crafts and contemporary art.

Classical music lovers have a chance to listen to their favorite music “From Easter to Ascension”. The festival is aimed to encourage young people in traditional academic art, it helps in popularization of creation of Georgian performers working abroad in their homeland, as well as to demonstrate the creativity of well-known foreign artists in Georgia.

Familiar and beloved music for the Georgian audience is offered by International Festival of Jansug Kakhidze.

The program is built with synthesis of Symphonic Orchestra of Tbilisi and creativity of the world stars, and it’s for all kinds of music lovers. The International Musical Festival “Autumn Tbilisi” is also named in honor of Jansug Kakhidze, which was established in 1993 and it was inspired by Jansug Kakhidze himself. During its existence “Autumn Tbilisi” has become one of the most important and popular music event in Georgia. In

It’s worthy to mention that especially various and crowded is Tbilisi International Book Festival. It has become the most important event in modern Georgian literary life during the last two decades. Every year, in late May,the entire litterateurs of Tbilisi gather together at “Expo Georgia”. We can say that Tbilisi Book Festival is one of the most important cultural events, which is looked forward to all year long by the readers.

It’s already the seventh year, on the 18th of May, on the International Museum Day, there are a lot of peoplein all the museums of Tbilisi. From the 18th of May, during a week, every museum is trying to offer various interesting themes. There are held musical, theater, literary events, exhibitions, competitions, new TBILISI თბილისი

96 თეატრალურ, კინო თუ მუსიკალურ ფესტივალებს ჭიქა ღვინო განსა­ კუთრებულად უხდება. თბილისი არც ქართული ღვინის მოყვარულებს ტოვებს უყურადღებოდ და წელიწადში ერთხელ ახალი ღვინის ფესტივალზე ეპატიჟება. მთელი დღის განმავლობაში, მცირე, საშუალო და დიდი მარნები საქართველ­ ოს სხვადასხვა რეგიონიდან ვიზიტორებს საკუთარი ღვინის დაგემოვნებას სთავაზობენ. წელიწადში ერთხელ, დედა­ქალა­ქი თავისი კულტურ­ ით, მრავალ­ფეროვნებითა და ფესტი­ვალებით ერთ სივრცეში, ფოტოებზე იყრის თავს. „ქოლგა თბილისი ფოტო“ 2002 წელს დაარსდა და მას შემდეგ ქართველი და ახლა უკვე უცხოელი ფოტოგრაფებისთვის საკუთა­ რი ნამუშევრების წარდგენის ყველაზე პრესტიჟულ სივრცედ ჩამოყალიბდა.

expositions. During the festival, visitors can visit any museum of the Capital for free.

Theatrical, film and musical festivals are tasted with a glass of wine. Tbilisi doesn’t forget the Georgian wine lovers and once a year offers the new wine festival.

Throughout the day, small, medium and large wine stores from different regions of Georgia offer their home-made wine to visitors.

Once a year, the capital, with its culture, diversity and festivals are shown on the photos in one area. “Umbrella Tbilisi Photo” was established in 2002 and since then it has formed as the most prestigious area, where not only the Georgian, but also the foreign photographers can represent their own works..

Flea Market ე.წ ძველმანების ბაზრობა ხელოვანი ახალგაზრდების თავშეყრის ადგილია. ეს გახლავთ თავისუფალი სივრცე მშრალი ხიდთან ახლოს, დედაენის ბაღში, სადაც ნებისმიერ მსურველს საკუთარი ნივთების გამოფენა-გაყიდვა შეუძლია. იქნება ეს ხელნაკეთი აქსესუარები, სახლში დამზა­­ დებული ბუტერბროდები თუ ნივთები, რომელთა­ თვისაც მეორე სიცოცხლის შეძენა სურთ. ცალკე აღნიშვნის ღირსია „თბილისობა“, რომელიც ნამდვილი დღესასწაულია დედაქალაქის მაცხოვ­ რებლებისა თუ უცხოელი სტუმრებისთვის. თბილისის თითქმის ყველა უბანში საზეიმო განწყობაა, იმართება ქუჩის პერფორმანსები და კონცერტები, ხალხური რეწვის პროდუქტების გამოფენა-გაყიდვა, ყველის, ყვავილების თუ ფოტოფესტივალები, საპატიო

Flea Market, so-called flea market is the place of gathering of young artists. It’s a free space near the dry bridge, in the garden of mother language, where anyone, who wishes, can exhibit and sell their own work pieces. There are handmade accessories, homemade sandwiches or things which are wanted to alive secondly.

It’s worthy to mention apart the festival of the capital of “Tbilisi”, which is the real holiday for the capital TBILISI თბილისი

97 თბილისელის არჩევის საზიმო ცერემონია და სხვა უამრავი ღონისძიება, რომლებზე დასწრებაც ნამდვილად ღირს. დედაქალაქისთვის მნიშვნელოვანი დღეა 26 მაისი, საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის დღე, რომელსაც თბილისელები ყოველთვის მასშტაბურად აღნიშნავენ. წვევამდელების ფიცის დადების ცერე­ მონიალი, სამხედრო ტექნიკის გამოფენა, უცხოეთიდან მოწვეული ორკესტრების მუსიკალური შოუ და გალაკონცერტი, ეს არის არასრული ჩამონათვალი იმ ღონისძიებებისა, რომლებიც დღის განმავლობაში ქალაქის მასშტაბით ხორციელდება. თანამედროვე თბილისი ნამდვილი ევროპული ქალაქია, სადაც ძველი და ახალი ისეა შერწყმული ერთმანეთთან და ეს შერწყმა ისეთი ბუნებრივია, რომ ამ უძველესი კულტურის კერიდან დაიბადა სრულიად ახალი, სრულიად განუმეორებელი თბილისი, რომელიც 1500-წლოვან ფესვებზე დგას და მაინც ისეთი ახალია, რომ ყოველ დღე საკუთარ თავს თავიდან გვაცნობს.

residents and foreign guests. In almost every district of Tbilisi there is the festive mood, there are held the street performances and concerts, exhibitiona and sale of crafts, products, such as cheese, flowers, or photo­ -festivals, ceremony of choosing the honored citizen of Tbilisi and many other events, which are really worthy to be attended.

The most important day is May 26, the Independence Day of Georgia, which is always widely celebrated by the citizens of Tbilisi. The oath-taking ceremony of the recruits, military equipment exhibition, musical shows and gala-concerts of foreign orchestras, this is an incomplete list of those events which are carried out across the city streets during the day.

Modern Tbilisi is really European city, where old and new are combined with each other so naturally that from the ancient cultural center there was born completely new, totally different Tbilisi which stands on the roots of 1500 –year-old and still it’s so modern, that every day it is re-introduced to us.

Translated by Natia Lursmanashvili

TBILISI თბილისი

98

ჩემი თბილსი my tbilisi

Tbilisi aris is istoriebi da biografiebi, romlebic aq TamaSdeba. guram wibaxaSvili fotoxelovani

lia sturua poeti

aTasmeramdened Tbilisze „da wavida ivlisi da movida, wamebo, SfoTiani Tbilisi poetebis samefo“ imdeni leqsi da moTxroba momwons am bolo dros literaturul presaSi, rom „poetebis samefod“ Tbilisis aTasmeramdened transformaciis imedi miCndeba... sentimentebia? anaqronizmi?

Tu asea, Cemi Zvirfasi anaqronizmi da araviTari droSa da vaSa! Tbilisi isec SeiZleba giyvardes, rogorc erT moklul poets (saqarTveloSi poetebs klavdnen kidec). „oqroyanidan davyureb Sens bWes da sixaruli Zval-rbilSi mivlis aseTi bedi rom momaniWes patara ZaRli gicavde Tbiliss“ (t.tabiZe)

TBILISI თბილისი

99

ჩემი თბილსი my tbilisi

Seni saxli, sadac daibade, fexi aidgi, dainaxe samyaro...

Seni quCa, sadac pirvelad gaiare dedasTan erTad. Seni qalaqi, romelic icvlis saxes, xan mSvendeba da xan maxinjdeba... magram is mainc yovelTvis Senia, es ferdobebze Sefenili, aivnebiani, mRvrie mtkvarze saxlebgadakidebuli, ekleqtikuri arqiteqturisa da gansakuTrebuli mimzidvelobis qalaqi. da misi guli - rusTavelis gamziri, Cveni, omisdroindeli bavSvebis navsayudeli. aq, „laRiZis wylebTan“, miedineboda Cveni cxovreba... cxovreba, savse gansacdelebiT da xifaTebiT, SexvedrebiTa da daSorebebiT, da, ra Tqma unda, pirveli siyvarulebiT... es patara werili minda davasrulo bela axmadulinas Cems mier Targmnili striqonebiT, romlebic Cems ganwyobasac gamoxataven: mogesalmebi, Cemo Tbiliso, Cemo sicocxlev da tkivilo samaradiso, sad davemalo Seni xiblis farul dinebas, me xom vici, rom am cdunebas gverds ver avuvli radganac RmrTma erTxel diliT ase ineba da qveynis Tavze moaTavsa es saswauli.

lana RoRoberiZe

kinoreJisori, filoloogiis mecnierebaTa kandidati   

Tbiliss ferb gu’Raribd, Tbiliss aRar Rgav, aRarc CubCika’iad aRarc vaxuSti, cxva ramdeniR feri-d Ãma akli Cven qalaqs... gazafxuli dazafrulii, nawyen nakuStii ...   

mindi wuxr Áaq builiT Savnabada’ gaTeTrd aRarad aRar gadi’Rv amind gaqvavd gakerpd wyneTaic TeTrad ma’qci mTawmindaic gapent mindi wuxr Áaq builiT minayviTl mTeb daTeTrd... eTer TaTaraiZe poeti, folkloristi

bavSvobis mogoneba: zafxulis ardadegebidan TbilisSi dabrunebisas, matareblis fanjridan interesiT mocqerals, qalaqTan moaxlovebisTanave, guli ise mifeTqavda, TiTqos saguledan amoxtomas lamobda! mikvirda, ratom xdeba ase?! ... axalgazrdobaSi: megobrebTan erTad, zurgCanTamokidebuli laSqrobebi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi, mTebSi, tye-RreSi xetiali; tkboba saocari da mravalferovni bunebiT; misvla cixe-koSkebTan, mdumare taZrebTan, fiqriTa da SegrZnebebiT savse xiluli urTierToba warsulTan, istoriasTan... da am yvelafers ukve TbilisSi Camosuli, mis quCebSi siarulisas vgrZnobdi da ganvicdidi gansakuTrebulad.

TiTqos Tbilisis arsis Casawvdomad mas unda ganvSorebodi, gavcdenodi, garedan damenaxa da kvlav davbrunebodi! daTo SuRliaSvili musikosi TBILISI თბილისი

100

ჩემი თბილსი my tbilisi

iseve rogorc yvela qalaqi, Tbilisic cocxali arsebaa, dadis kidevac da dafrinavs. mis gulSi erTnairad xarobs dudukic da salamuric, gitarac da Conguric, roialic da orRanic, simfoniuri orkestric da eleqtronuli musikac. miyvars imitom, rom Wrelia, sevdianic da mxiarulic, keTilic da mkacric, lamazic da Seuxedavic... yvelanairi Tbilisi momwons imitom, rom giJia, gadareulia da niWieri. imden operacias, travmas Tu klinikur sikvdils gauZlo, rom arasdros danebdeba maT, vinc mas ar ufrTxildeba... nika memaniSvili kompozitori, diriJori

ratomRac Tbilisi arasdros mesizmreba... amboben, ucxoeTSi samSoblo yovelTvis esizmrebaTo, me ki 20 wlis ganmavlobaSi avlabari arasdros damsizmrebia. arc Cemi naxevrad dangreuli xidisTavis quCa, arc Cemi saxli, romelic prezidentis sasaxlisagan asiode metris daSorebiTaa, arc skola, arc mis adgilas aSenebuli samebis taZari, arc quCebi da prospeqtebi, arc nariyala da mTawminda, arc muStaidi, arc aleqsandres baRi da arc mSrali xidi damsizmrebia. ai, dilaobiT, rodesac viRviZeb, pirveli, rasac vxedav - eliCka axvledianis mtkvarze Tavdaxrili saxlebi, sxvadasxva mxares gaqceuli quCebi da lado gudiaSvilis momRimari lamazmanebia. sauzmed - xaWapuri an sxva qarTuli saWmeli. gzad saxlidan - samsaxuramde, romelic orsaaTnaxevarze metia, megobrebs, romelTa umetesoba Tbiliselia, vurekav an maTTan mimowera maqvs gaCaRebuli. ofisis kars miRma qarTuli melodiebi gaismis, romelsac CemTan momuSave axalgazrda moskovelebi usmenen.

TiToeulma maTganma ukve moaswro TbilisSi mogzauroba, zogi ukve ramdenjerme iyo Tbilisis stumari da kvlav iq moxvedraze ocnebobs. Cven aq erTad vmuSaobT wignze „fantastikuri qalaqi“ (albaT axsna aRar sWirdeba, romel qalaqze midis saubari). ukana gzaze igive meordeba... „feisbuqi", megobrebi, Tbilisuri ambebi... vaxSamze romelime qarTuli kerZi da ueWvelad Wiqa Rvino.

Zilis win xelSi vaTamaSeb babuaCemisgan SemorCenil marjnis krialosans, kedlidan ki lado gudiaSvilis kintoebi mikraven Tvals. vici, rom dResac ar damesizmreba Tbilisi. arada amboben, ucxoeTSi samSoblo yovelTvis esizmrebaTo. iqneb ubralod me arsad ar wavsulvar.

aram babloiani Jurnalisti

TBILISI თბილისი

101

გამონათქვამები sayings

„vin ar iyo maSin tfilisSi? futuristebmac aq gadadges nabiji dadaizmisken. maT Seqmnes organo “41 gradusi”. tfilisSive iyo ilia zdaneviCi, didebuli iyo, roca kafeebSi Tavis “smert gappos”-s kiTxulobda... vasili kamenskic ewvia maSin tfiliss... aq iyo giorgi gurjievi, karl robertsi, tomas gartmani, iyvnen sxvebic... umSvenieresi qalebi - salome andronikaSvili, melita ColoyaSvili, meri ServaSiZe, eliso dadiani _ poetebisa da mxatvarTa muzebi da ...tfilisi gaxda “ poetebis qalaqi. kafe “internacionalSi” kidec gamoacxades poetebis qalaqad. kidev meti: gaiZaxodnen - poezia marto tfilisSiao... qveyana marTlac iqceoda da mxolod tfilisi iyo erTad erTi qalaqi, romelic aseT “qcevas” poeturi mReriT xvdeboda. aseTi iyo tfilisis fantastika”. grigol robaqiZe „hoi, mTaw mindav, mTao w mindav, adgilni Senni“... nikoloz baraTaSvili

„Sen lali xar, saqarTvelos silamaze

Tbilisi da Tbili gulis feTqva gqvia“ nodar dumbaZe

„dedis gulsa hgavs Cveni Tbilisi, dedis guliviT alal-marTali“ ioseb noneSvili

„me vetrfi Zlier Tbilisis havas, niko firosmans da saaTnavas“... lado asaTiani

„Tbilisi CemTvis aris maRali giliotina da eSafoti“... galaktioni „Sen agixsnia bevri qaragma, qoronikonis kenti da luwi,magram ar ici, Cvenma qalaqma ra suraTebi mohqarga uwin“... i griSaSvili TBILISI თბილისი

102

გამონათქვამები sayings

Zmano Cemno: haos, qarTlosisao, " gatanjulsa micnobT didi xnisao, gayiduli orpir megobrisao, gamarjobaT! ieTim gurji movedi!" ieTim gurji „nu mwer, rom baRSi ayvavda nuSi, rom mTaw mindaze ca dawva TiTqos, rom saqarTvelo am gazafxulSi,

„daexata mtkvars mkerdze safironis cioni. „mokvda bagrationi, mokvda bagrationi“, agugundnen zarebi, aqviTinda sioni...“ konstantine gamsaxurdia

rogorc yovelTvis, waagavs xviTos“...

„Sens alayafTan msurs davalago leqsebi, rogorc sisxlis wveTebi... milion xmebiT savse qalaqo, didi sataxto xar poetebis.“

mirza gelovani

paolo iaSvili

„Tovda da Tbiliss ebura Talxi dumda sioni da dumda xalxi“...

kolau nadiraZe

„minda avvarde mamadaviTze, iq airCie sulo Sen bina“ paolo iaSvili

„Tqvens ers marad aRtacebiT Sescqeris yvela. darCiT iseT xalxad, romelsac SeuZlia aswavlos sxvas cxovrebis wesi.“ tonino guera Everyone is fascinated by your nation. Stay who you are, people who can teach life to others.

Tonino Guerra

„Tu odesme davqorwindebi, mxolod da mxolod qarTvel qals SevirTav“. vertinski If I ever get married, I will only marry a Georgian woman.

Vertinsky

TBILISI თბილისი

103

გამონათქვამები sayings

„es qveyana arc erT sxva qveyanas ar hgavs, romelsac me vicnob da im grZnobiT var Sepyrobili, rom mTeli sicocxle siamovnebiT vicxovrebdi aq... “

norvegieli mwerali knut hamsuni saqarTvelodan gamgzavrebisas:

"This country is like no other place I know and I am overwhelmed with the feeling that I would gladly live here for the rest of my life..."

Norwegian writer Knut Hamsun at his departure from Georgia.

„ me TiTqmis yvelaferi vnaxe TbilisSi - qarTul samoTxeSi da mTeli cxovrebis manZilze ise nayofierad arsad mimuSavnia, rogorc TbilisSi.“ frangi mwerali aleqsandre diuma

"I saw almost everything in Tbilisi - in a Georgian paradise and I have never been as productive anywhere as I was in Tbilisi."

French writer, Alexandre Dumas

„Tbilisi edemia, zRapruli qalaqi, mijnurTa saameblad aSenebuli“. frangi ganmanaTlebeli monteskie "Tbilisi is Eden, a magic city built to pleasure sweetheart."

French philosopher from the age of Enlightenment Montesquieu

„yoveli qarTveli poetia, xolo qarTveli poeti – ormagad poeti“. ovanes Tumaniani (1869-1923) Every Georgian is a poet and a Georgian poet - twice a poet.

Iovanes Tumanian (1869-1923)

„Tbilisi qveynad yvelaferze mSvenieria“. arabi poeti rizkalah hasuni "Nothing in the world compares to Tbilisi."

Arab poet Rizkallah Hasun

TBILISI თბილისი

Tbilisi Tbilisi