Kan Lekesi Üzerinden Adli Genetiğe Giriş Olay Yerinden Laboratuvara

Kan Lekesi Üzerinden

Kan Lekesi Üzerinden

Olay Yerinden Laboratuvara İPEK ESEN MELEZ ‘Kan Lekesi Üzerinden Adli Genetiğe Giriş, Olay Yerinden Laboratuvara’ kan lekesi halindeki bir biyolojik örneğin olay yerinde elde edilişinden, laboratuvar sonuçlarının yorumlanmasına kadar tüm süreçler açısından -ön tarama testlerini daha da ayrıntılı inceleyerek- adli DNA analizinin güncel yöntemlerini ve süreci etkileyen ölçülebilir olası tüm parametreleri okuyucuyu sıfır noktasından alıp belirli bir kavrayışa getirecek şekilde sunmayı amaçlamıştır. İçeriğinde, güncel teorik bilginin yanı sıra, anlatılmış teorik bilginin ayrıntılı uygulanmasını gösteren bir de çalışma örneğine yer verilmiştir.

ADLİ GENETİĞE GİRİŞ

Adli Genetiğe Giriş

Ěůŝ 'ĞŶĞƚŝŒĞ 'ŝƌŝƔ Olay Yerinden Laboratuvara

Türkiye’de adli tıp alanında yayınlanmış nice değerli kitaplar bulunmakla birlikte, kitap bölümleri dışında adli genetik alanında kapsayıcı bir kaynak bulunmaması nedeniyle, bu metin Türkiye’de basılmış ilk adli genetik kitabı olarak sunulmaktadır.

İPEK ESEN MELEZ

hnj͘ ƌ͘ 7ƉĞŬ ^ E D > EŽďĞů dŦƉ <ŝƚĂďĞǀŝ

Kan Lekesi Üzerinden

Adli Genetiğe Giriş Olay Yerinden Laboratuvara

Kan Lekesi Üzerinden

Adli Genetiğe Giriş Olay Yerinden Laboratuvara

Danışmanlar: Doç. Dr. Mustafa ÖZEN, Doç. Dr. Cengiz Haluk İNCE Bu kitap, Haziran 2011’de onaylanan, danışmanlığını Doç. Dr. Mustafa ÖZEN ve Doç. Dr. Cengiz Haluk İNCE’nin yaptığı “Kan Lekesi Tarama Testlerinin DNA Bütünlüğü Üzerine Etkileri” isimli, Uz. Dr. İpek ESEN MELEZ tarafından yazılmış tıpta uzmanlık tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Uz. Dr. İpek ESEN MELEZ NOBEL TIP KİTABEVİ

© 2013 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.

Adli Genetiğe Giriş Yazar: Uz. Dr. İpek ESEN MELEZ ISBN: 978-975-420-983-9

5846 ve 2936 sa­yı­lı Fi­kir ve Sa­nat Eser­le­ri ya­sa­sı hükümleri ge­re­ğince her­han­gi bir bö­lü­mü, res­mi ve­ya ya­zı­sı, ya­zar­la­rın ve ya­yın­la­yı­cı­sı­nın ya­zı­lı iz­ni alın­ma­dan tek­rar­la­na­maz, ba­sı­la­maz, kop­ya­sı çı­ka­rı­la­maz, fo­to­ko­pi­si alı­na­maz ve­ya kop­ya an­la­mı ta­şı­ya­bi­le­cek hiç­bir iş­lem ya­pı­la­maz.

Yayımcı : Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.

Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710 : No-­bel Mat­ba­acı­lık San. Tic. Ltd. Şti.

Bas­kı / Cilt

Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli - Hadımköy - İstanbul : 12565 Matbaa Sertifika No Kapak Tasarım : İpek ESEN MELEZ Metin - Grafik Düzenleme : Deniz Oğuzhan MELEZ Yazılım - Grafik Uygulama : Türkel HOCAOĞLU : Mayıs 2013 - İstanbul Bas­kı Tarihi

NOBEL TIP KİTABEVLERİ TİC. LTD. ŞTİ.

MERKEZ - ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Faks: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08

ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Başkent Sit. B Blok. No: 4 Meltem Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Sakarya Mah. Bahriye Üçok Cad. Menekşe Sok. No: 21/18 Görükle, Nilüfer Tel: (0224) 224 60 21 DİYARBAKIR Kurt İsmail Paşa 2. Sokak No: 12/C Ofis Tel: (0412) 228 93 93 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 İZMİR Kazım Dirik Mahallesi, 186 Sokak No: 21/B Bornova Tel: (0232) 343 10 50 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03

İlk harften beri doğrularıma ışık olmuş ilkokul öğretmenim İnci DİNÇOL’a, tüm öğretmenlerime, aileme ve tüm akrabalarıma..

Bu kitapta ve hayatın tüm yollarında yardım etmenin ne demek olduğunu bana öğreten, ellerim gevşediğinde bile ellerimden tuttuğu elleriyle gözlerimden yaşlar düşüren değerli eşim Uz. Dr. Deniz Oğuzhan MELEZ’e..

ÖNSÖZ Türkiye’de adli tıp alanında yayınlanmış nice değerli kitaplar bulunmakla birlikte adli genetik alanında kapsayıcı bir Türkçe kaynak bulunmaması, tezimi hazırladığım dönemde bende Türkiye ve dünyada yayınlanmış önemli kaynakları özümseyerek derleyen bir adli genetik kaynağı yazma düşüncesi oluşturdu. Akademik dünyada tezlerin ve bilimsel çalışmaların genel bilgiler kısımlarının çok ayrıntılı olması her zaman onaylanmamakla birlikte, böyle bir kaynak hem tez şeklinde hem kitap şeklinde oluşturulmalı diye düşünerek, bilinçli olarak güncel adli genetik uygulamalarını ve bugünlere hangi metodlarla gelindiğini özetleyen ayrıntılı bir metin yazdım. Bu metni, bugün kitap diline uyarlayarak yayınlıyor olmaktan mutluluk duyuyorum.

Elinizdeki kitap, kan lekesi halindeki bir biyolojik örneğin olay yerinde elde edilişinden, laboratuvar sonuçlarının yorumlanmasına kadar tüm süreçler açısından -ön tarama testlerini daha da ayrıntılı inceleyerek- adli DNA analizinin güncel yöntemlerini ve süreci etkileyen ölçülebilir olası tüm parametreleri okuyucuyu sıfır noktasından alıp belirli bir kavrayışa getirecek şekilde sunmayı amaçlamıştır. İçeriğinde, ayrıntılı teorik bilginin yanı sıra, anlatılmış teorik bilginin bir yemek tarifi kadar ayrıntılı uygulanmasını gösteren bir de çalışma örneğine yer verilmiştir. Bu kitap tüm ayrıntılı içeriğine rağmen konu kapsamı olarak adli genetiğe giriş niteliğinde olup, ilerleyen bir seri olarak ‘ileri adli genetik uygulamaları’ şeklinde mitokondriyal DNA analizi, karışım profillerin değerlendirilmesi, popülasyon genetiği gibi daha ayrıntılı istatistiksel analiz ve bilgisayar programlama gerektiren konulara uzanacak şekilde devam ettirilebilir.

Yazdığım bu metnin özgün bir anlatım olduğu, kendimce bir bütünlük oluşturacak şekilde sentez ve yorumlarımla emek emek derlendiği ve hata ile atladığım olası bir kaynak yok ise yararlanılan tüm cümle ve paragrafların kaynakça ile atıflı olduğu bir gerçek olmakla birlikte, bu derlemenin oluşumunda yararlandığım, Türkiye’de ve dünyada adli genetik alanında yıllarca emeklerini vererek çeşitli metinler oluşturmuş kişilerin bu önsözde anılmasını -bu metin Türkiye’de basılmış ulaşabildiğim araştırmalara göre ilk adli genetik kitabı olacağından- bir saygı ve bir eseri dürüstçe tanımlama gereği olarak değerlendiriyorum. Bu açıdan elinizdeki kitabın, makaleler, kitap bölümleri ve klavuzlardan oluşan toplamda 300’den fazla kaynak ile birlikte esasen John M. BUTLER’ın ‘Forensic DNA Typing’(Elsevier / 2005); William GOODWIN, Adrian LINACRE ve Sibte HADI’nin ‘An Introduction To Forensic Genetics’ (Wiley / 2007); Norah RUDIN ve Keith INMAN’ın ‘Forensic DNA Analysis’ (CRC Press / 2002); Ralph RAPLEY ve David WHITEHOUSE’un editörlüğünü yaptığı ‘Molecular Forensics’ (Wiley / 2007); Jason PAYNE-JAMES, Roger W. BYARD, Tracey S. COREY ve Carol HENDERSON’un editörlüğünü yaptığı ‘Encyclopedia of Forensic and

VIII

Legal Medicine’ (Elsevier / 2005); Peter R. De FOREST, Robert. E GAENSSLEN ve Henry C. LEE’nin ‘Forensic Science An Introduction to Criminalistics’ (McGraw-Hill / 1983); Eberhard PASSARGE’nin Güven LÜLECİ, Meral SAKIZLI ve Özgül ALPER tarafından çevirisi yapılan ‘Renkli Genetik Atlası’ (Nobel Tıp, Yüce Yayın-Dağıtım / 2000); H. Ümit LÜLEYAP’ın ‘Moleküler Genetiğin Esasları’ (Adana Nobel / 2008); İ. Hamit HANCI’nın editörlüğünü yaptığı, ‘DNA Laboratuvarlarının İşleyişi, Olay Yerinden Örnek Toplama, Örnekleri Laboratuvara Gönderme Usulleri’, ‘Adli Biyoloji’ bölümlerinden yararlandığım ‘Adli Tıp ve Adli Bilimler’ (Seçkin Yayıncılık / 2002) kitapları ve Bestami ÇOLAK, Fatih AKYÜZ, Ömer H.A. MÜSLÜMANOĞLU’nun hazırladığı Adli Tıp Kurumu Biyoloji İhtisas Dairesi 17025 Kalite Belgeleri ağırlığında sentezlendiğini belirtmek istiyorum.

Ayrıca yukarıda belirtilen kaynaklardan Adli Tıp Kurumu Biyoloji İhtisas Dairesi 17025 Kalite Belgeleri, ‘Adli Tıp ve Adli Bilimler’ kitabı içerisinde yer alan H. Nihal AÇIKGÖZ ve İ. Hamit HANCI tarafından yazılmış ‘Adli Biyoloji’ bölümü ve adli bilimlerin tarihindeki bazı süreçler kaynak olarak sentezlenmekten öte paragraflar halinde hemen hemen aynen alıntı şeklinde kullanılmıştır. Bu kısımlar, zaten kaynak gösterilmiş olmakla birlikte, aynen kullanma nedenim test prosedürlerini veya bugün karşılaştırma yapabileceğim bilgi birikiminden kendimi uzak hissettiğim milattan önceki yüzyılları içerir tarihi süreçleri sunarken yorumsuz ve olabildiğince eksiksiz iletmek olup, herhangi bir mali veya akademik emek istismarı hedeflenmemiştir. Üstelik İstanbul Üniversitesi’nin yayını olarak basılmış ‘Adli Tıp’ kitabında Zeki SOYSAL, Murat EKE ve Şemsi GÖK tarafından hazırlanmış tarihsel süreçler hariç, Adli Tıp Kurumu Biyoloji İhtisas Dairesi 17025 Kalite Belgeleri ve ‘Adli Tıp ve Adli Bilimler’ kitabındaki ‘Adli Biyoloji’ bölümü, bizzat Adli Tıp Kurumu Başkanı sayın C. Haluk İNCE, Adli Tıp Kurumu Biyoloji İhtisas Dairesi Başkanı sayın Ömer H.A. MÜSLÜMANOĞLU ve sayın H. Nihal AÇIKGÖZ’ün bilgileri dahilinde, kaynak göstermek kaydıyla özgürce kullanılmak üzere, edinilmiştir.

Metinler yanında, tablo ve grafikler de, içerik bilgileri kaynak gösterilerek aynen kullanılmış olmakla birlikte, çizim açısından yeniden şekillendirilmiştir. Zaten, bilgi sınıflayan tablolar, grafiksel elektoferogram pikleri, DNA ve diğer kimyasal yapı formülleri gibi anonim şekiller dışında sanatsal veya bilimsel telif hakkı içerebilecek resim ve grafikler kullanılmamıştır. Kullanılan fotoğraflar bizzat pratik çalışması olarak sunulan deneyler sırasında çekilmişlerdir. Bu nedenle kaynak gösterilen grafikler, tablolar ve fotoğraflar için izin alma gereği doğmamıştır. Yazarından bizzat alınan makaleler kitap bölümleri, Adli Tıp Kurumu Kalite Belgeleri ve Adli Tıp Kurumu ile Marmara Üniversitesi kütüphanelerine erişim ile ulaşılmış yayınlar hariç, yukarıda ve kaynakçada belirtilmiş tüm kitap ve yayınlar telif hakkı sahiplerinden orijinal halleri ile satın alınarak kullanılmıştır. Kitap içerisinde, pratik çalışması olarak sunulan deney sürecinde kullanılmış SPSS 15.0 programı ve kaynakça yerleştirmede yararlanılmış End Note X5 programı orijinal olarak satın alınmıştır.

Son olarak, tüm bilimsel alanlarda yıllardır bazı hocaların öğrencilerinin emeklerine basarak yükseldiklerinden veya öğrencilerinin emeklerini sömürdüklerinden, kendi adlarına kullandıklarından şikayetçi nice bilim insanının aksine, tezimi kitap olarak yayınlamam konusunda beni özgür bıraktığı, bilimsel disiplini yanında merhametini de bizlere hep yaşattığı, hayatımızın her alanında kalbini ve tecrübelerini esirgemediği, Adli Tıp Kurumu başkanı

IX

olarak birlikte çalıştığımız tüm günlerde emir buyurabilecekken hep rica etme kibarlığını gösterdiği için değerli tez hocam Doç. Dr. Cengiz Haluk İNCE’ye; aynı şekilde kendisinden izin istediğimde tezimi kitaplaştırmam için tereddütsüz destek olduğu, titiz yaklaşımı ve arkadaşça bir tutumda ilettiği eleştirileri ile tüm düşüncelerimi rahatlıkla paylaşabildiğim, tartışabildiğim her fikre açık değerli tez hocam Doç. Dr. Mustafa ÖZEN’e; zekası ve alçakgönüllü kalbiyle istatistikte ve hayatın nice alanlarında bana aydınlık yollar gösteren değerli hocam Prof. Dr. Gülsüm Nurhan İNCE’ye; bu kitapta yer alan pratik çalışmasını oluşturan tezim için Adli Tıp Kurumu Biyoloji İhtisas Dairesi’nin kapılarını deneylerime olduğu kadar bana açan ve açık tutan, Biyoloji İhtisas Dairesi’nin gelişiminde bilimsel ve insani nice emeği olan Uz. Dr. Ömer H.A. MÜSLÜMANOĞLU’na; laboratuvar denilince akla gelen ilk isim Bio. Fatih AKYÜZ’e; laboratuvar süreçlerindeki destekleri için Uz.Dr. K. Murat CANTÜRK, Uz. Bio. Gülay ÖZEL CAVLAK, Bio. Turgay KANDEMİR, Bio. Özgür SEVİM, Bio. Hüseyin HÜRBEN, Rukiye YILMAZ, Emine AKÇALI DEMİR, Nurullah KARA, Eda KURU, Bio. Sevgi YILMAZ ŞENTÜRK, Bio. Satı K. TARAK, Bio. Gülşah YILMAZ ve Bio. Selma DEMİRBAĞ’a; kan tarama testlerinin özgünlük ve özgüllüğü hakkındaki tezini genetik konusunda da destek olmak üzere paylaşan, birlikte kutular taşımaktan raporlar yazmaya, yolculuklardan bekleme salonlarına, projelerden bayramlara hep yan yana yürüdüğümüz değerli abimiz, arkadaşımız, hocamız Doç. Dr. Yalçın BÜYÜK’e varlıkları ve yanımda oldukları için teşekkür ediyorum.

Uz. Dr. İpek ESEN MELEZ Adli Tıp Kurumu, İstanbul, 03.01.2013 ipekesen@gmail.com

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ................................................................................................................................II İÇİNDEKİLER .................................................................................................................. V TABLOLAR LİSTESİ ..................................................................................................... VII ŞEKİLLER LİSTESİ ........................................................................................................IX GİRİŞ ................................................................................................................................. 1 1. ADLİ BİLİMLERİN GELİŞİMİ . ................................................................................5 2. ADLİ BİLİMLERDE KRİMİNALİSTİK ...................................................................9 3. KRİMİNALİSTİKTE BİYOLOJİK DELİLLER: GENETİK................................15 3.1.Olay Yeri – Transfer Süreci ....................................................................................18 Fark Etme . ............................................................................................................18 Belgeleme .............................................................................................................18 Örnekleme, Paketleme, Transfer . .........................................................................18 Tanımlama..............................................................................................................21 İleri Tanımlama .................................................................................................... 25 3.2. Laboratuvar: Bireyselleştirme . ............................................................................ 26 3.3. Analiz ....................................................................................................................30 Bulguların Yorumlanması .....................................................................................30 Olayın Yeniden Kurgulanması ..............................................................................31 Bulgu ve Yorumların Adli Birimlere İletilebilirliği ..............................................31 4. BİYOLOJİK DELİLLERDEN KAN . .......................................................................33 4.1. Kanın Yapısı............................................................................................................35 4.2. Kanın Tanımlanması ..............................................................................................35 Tarama Testleri . ......................................................................................................35 Doğrulama Testleri . ............................................................................................... 65 İleri Tanımlama Testleri ..........................................................................................66 5. KANIN BİREYSELLEŞTİRİLMESİ . ......................................................................71 5.1. Genetik Farklılık Sonuçlarını Değerlendirme . .....................................................73 5.2. Genetik Farklılığı Genetik Materyal Üzerinden Değerlendirme ..........................76 Rekombinant DNA Teknolojileri ve Polimorfizmin Tespti.................................82 Güncel ve Yaygın STR Polimorfizmi Tespit Uygulamları...................................91 İzolasyon Aşaması........................................................................................91 Kantitasyon Aşaması.....................................................................................97 PCR Aşaması..............................................................................................107 Elektroforez Aşaması..................................................................................113 Analiz Aşaması............................................................................................120 6. DNA BÜTÜNLÜĞÜNÜ BOZAN ETKİLER VE SONUÇLARINI OTOZOMAL STR PROFİLİNDE DEĞERLENDİRME . ....................................129 6.1. DNA Degradasyonu ve Nedenleri......................................................................131 6.2. DNA Degradasyonunu Tespit Eden Yayınlar . ...................................................132

XI

6.3. Degrade DNA’yı Elde Etme ..............................................................................142 6.4. Otozomal STR Profilinde DNA Degradasyonunun Tespiti ...............................143 6.5. Yayınlarda DNA Eldesini Karşılaştırma Yaklaşımları .......................................146 7. DNA ELDESİNE YÖNELİK SÜREÇLERİ İÇEREN BİR PRATİK ÇALIŞMASI & OLASI FAKTÖRLERİN TARTIŞILMASI ................................147 7.1. Örneklerin Oluşturulması ................................................................................. 149 Kullanılan Yüzey Türleri ................................................................................ 149 Kullanılan Kan Örneği . ..................................................................................151 Kan Lekelerinin Oluşturulması . .....................................................................151 Kan Ön Tarama Testlerinin Uygulanması . .....................................................153 7.2. Örneklerin DNA Analizi ..................................................................................157 İzolasyon Aşaması ..........................................................................................157 Kantitasyon Aşaması........................................................................................159 PCR Aşaması ..................................................................................................163 Kapiller Elektroforez Aşaması . ......................................................................166 Analiz Aşaması ...............................................................................................168 7.3. Verilerin İstatistik Analizi ................................................................................ 170 Reaktif ve Yüzeylere Göre 5 Parametrede Karşılaştırma ...............................170 Siklüs Sayısında Artışın ve Minifiler Kitinin Uygulanması ...........................172 Reaktif ve Yüzeylere Göre İyi (Tam ve Tama Yakın) Profil – Kötü (Sıfır ve Sıfıra Yakın) Profil Karşılaştırması .................................................................172 Tüm Gruplar Birarada Zaman Karşılaştırması ...............................................173 7.4. Bulgular ............................................................................................................173 Reaktif Göre 5 Parametrede Karşılaştırma .....................................................174 Yüzeylere Göre 5 Parametrede Karşılaştırma . ...............................................188 Siklüs Sayısında Artışın ve Minifiler Kitinin Katkıları ..................................205 Reaktif ve Yüzeylere Göre İyi (Tam ve Tama Yakın) Profil – Kötü (Sıfır ve Sıfıra Yakın) Profil Karşılaştırması .................................................................206 Tüm Gruplar Birarada Zaman Karşılaştırması ...............................................211 7.5. Tartışma . ...........................................................................................................211 Reaktifler Açısından Değerlendirme . ............................................................ 212 Yüzeyler Açısından Değerlendirme ............................................................... 217 Siklüs Sayısında Artışın ve Minifiler Kitinin Katkıları Açısından Değerlendirme..................................................................................................226 Zaman Faktörü Açısından Değerlendirme ......................................................227 Olası Tüm Faktörlerin Genel Değerlendirmesi ..............................................228 7.6. Sonuç ................................................................................................................229 EK......................................................................................................................................233 KAYNAKLAR . .............................................................................................................. 235 İNDEKS............................................................................................................................255

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1

Tarama ve doğrulama testleri (29 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

23

Tablo 3.2

Yeni geliştirilmiş tarama ve doğrulama testleri (29 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

24

Tablo 4.1

Tüp içindeki kanda fluoresein duyarlılığı (150 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

52

Tablo 4.2

Kurutma kâğıdında fluoresein duyarlılığı (150 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir..)

52

Tablo 5.1

Biyolojik örneklerin DNA miktarları (8 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

98

Tablo 5.2

Plexor HY kantitasyon kiti PCR döngüsü

106

Tablo 5.3

Identifiler Plus kiti PCR döngüsü

112

Tablo 5.4

Minifiler kiti PCR döngüsü

112

Tablo 7.1

Plexor HY kiti PCR döngüleri

161

Tablo 7.2

Identifiler Plus kiti PCR döngüleri

165

Tablo 7.3

Minifiler kiti PCR döngüleri

165

Tablo 7.4

Reaktiflere göre oluşturulan gruplarda kantitasyon değerleri (a-d)

174-5

Tablo 7.5

Reaktiflere göre oluşturulan gruplarda pik boyu ortalamaları (a-d)

176-7

Tablo 7.6

Reaktiflere göre oluşturulan gruplarda pik alanları ortalamaları (a-d)

177-8

Tablo 7.7

Reaktiflere göre oluşturulan gruplarda Identifiler Plus ile ve Identifiler plus + Minifiler ile pik sayıları ve pik elde etme yüzdeleri (a-p)

Tablo 7.8

Reaktiflere göre oluşturulan grupların istatistik karşılaştırma ile oluşan p değerleri

Tablo 7.9

Yüzeylere göre oluşturulan gruplarda kantitasyon değerleri (a-e)

188-9

Tablo 7.10

Yüzeylere göre oluşturulan gruplarda pik boyu ortalamaları (a-e)

190-1

Tablo 7.11

Yüzeylere göre oluşturulan gruplarda pik alanı ortalamaları (a-e)

192-3

Tablo 7.12

Yüzeylere göre oluşturulan gruplarda Identifiler Plus ile ve 194-200 Identifiler Plus + Minifiler ile pik sayıları ve pik elde etme yüzdeleri (a-u)

Tablo 7.13

Yüzeylere göre oluşturulan gruplar arasında istatistik karşılaştırma ile oluşan p değerleri

179-84 185

202

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 4.1

Hem molekülünün kimyasal yapısı (110 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

42

Şekil 4.2

Aminofitalatın yapısı (110 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

42

Şekil 4.3

Luminolün kimyasal ışıması (120 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

43

Şekil 4.4

Fluoresin-fluoresein reaksiyonu (144 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

49

Şekil 4.5

Pitalik asidin rezorsinol ile fruoresein’e dönüşmesi (145 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

50

Şekil 5.1

Nükleotid yapısı (185 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

77

Şekil 5.2

Çift sarmal DNA yapısı (10 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

78

Şekil 5.3

DNA bölgeleri (11 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

80

Şekil 5.4

Standart eğri örnekleri (Adli Tıp Kurumu BID bilgisayar kayıtları)

104

Şekil 5.5

Amplifikasyon eğrileri ve erime eğrisi analizi (Adli Tıp Kurumu BID bilgisayar kayıtları)

105

Şekil 5.6

Kapiller elektroforez sistemi (10 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir..)

118

Şekil 5.7

Elektroferogramda bazı önemli artefakt çeşitleri (10 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

124

Şekil 5.8

Miks örneklerde değerlendirme (10 ve 305 no’lu kaynaklardan modifiye edilmiştir.)

125

Şekil 6.1

Elektroferogramda degradasyon göstergesi (11 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

144

Şekil 6.2

Elektroferogramda drop-out (11 no’lu kaynaktan modifiye edilmiştir.)

144

Şekil 7.1

Kullanılan farklı yüzey türleri

150

Şekil 7.2

Tam ve dilüe kan tüpleri

151

Şekil 7.3

Dilüe kan lekeleri. Cam, ağaç ve taş, küçük yüzeyler olduğundan, ıslak svab ile -örnek numarası yazılı köşeleri hariç- tüm üst yüzeylerine sürtülerek örnek alındı.

152

Şekil 7.4

Tam kan lekeleri

153

Şekil 7.5

Fenolftalein testinin aşamaları

154

Şekil 7.6

Luminol testinin hazırlanışı

154

Şekil 7.7

Fluoresein testi aşamalarından örnek fotoğraflar

155

XV

Şekil 7.8

Reaktifler uygulandığında örneklerin alınması ve ait örnek fotoğraflar

156

Şekil 7.9

Qiagen BioRobot M48 cihazı

157

Şekil 7.10

İzolasyon aşamalarından örnek fotoğraflar

158

Şekil 7.11

Applied Biosystems 7500 Real-Time PCR cihazı

159

Şekil 7.12

Kantitasyon aşamalarından örnek fotoğraflar

162

Şekil 7.13

Real time kantitasyon reaksiyonu otozomal standart eğrisi

162

Şekil 7.14

Real-time kantitasyon reaksiyonunun erime ve amplifikasyon eğrileri

162

Şekil 7.15

ABI 9700 Thermal Cycler cihazı

163

Şekil 7.16

PCR aşamalarından örnek fotoğraflar

166

Şekil 7.17

Applied Biosystems/Hitachi ABI Prism 3130xl cihazı

166

Şekil 7.18

Kapiller elektroforez aşamalarından örnek fotoğraflar

168

Şekil 7.19

Analiz yazılımları ile elektoferogram görünümleri için çalışıldı

168

Şekil 7.20

Analiz ve analiz sonucu elektroferogram örneği

169

Şekil 7.21

Vorteks, santifüj, kontaminasyonu önleme, lizis, distile su cihaz örnekleri

170

Şekil 7.22

Fisher’ın Kesin testi ile anlamlı bulunan karşılaştırmalar (a-l)

207-10

GİRİŞ Eski çağlardan bu yana tüm toplumlarda, birçok farklı kanun tarih kayıtlarında önemli yer tutmaktadır. Birlikte yaşamaya ve organize bir toplum olarak ahenk içinde fonksiyon göstermeye çalışan insanoğlu ilişkilerini ve olayları sistematik bir biçimde düzenlemeyi seçmiştir. Her dönemde, yasalar erki elinde bulunduran yönetimin etkileri ile şekillenmiş olmakla ve suç unsurları dönemlere göre bazı farklılıklar içermekle birlikte ‘suç’ kavramı her zaman yerini korumuş ve bazı eylemler toplumda yasaklanmıştır. Hem toplumsal hayatta, hem kişiler arasındaki ilişkilerde insanlar belli kurallardan sorumlu olarak yaşamışlardır.

O kuralların içeriği ne olursa olsun, kuralların ihlali durumunda uygulanan yöntem ‘karar verme’yi gerektirmiş ve bir çeşit mahkeme süreci uygulanmıştır. ‘Karar verme’ ise genel kuralın özel duruma uygulanması olacağından, özel durumu oluşturan tüm gerçekliği elde etmek mahkemelerin sorumluluk sahibi kararlar almak için başarmak istediği en önemli koşuldur (1).

Gerçeğin peşinde olmak bilim ve hukuk arasında her zaman birliktelik oluşturmuştur. Çünkü gerçeğin aydınlatılması birçok durumda bilimsel incelemeyi ve yorumu gerektirmektedir (1-3). Bilim dallarının hepsi hukukta karar verme süreci için gerekli olabilmektedir. Mahkemelerce daha sıklıkla danışılan, ‘adli bilimler’ adı altında yer alan bilim dallarının tanımları ve çalışanlarının nitelikleri birçok ülkede değişkenlikler göstermektedir (1,4). Çalışanlarının niteliklerinden, yer aldığı sınıflamadan, içerdiği alt bilimlerin sınıflanmasındaki farklardan, sorunun yanıtının çözeceği olayın ceza mahkemesi veya hukuk mahkemesi içeriğinde olup olmamasından bağımsız olarak tüm yüzeylerde delil arayan bilime kriminalistik denilmektedir (1) Edmond Locard (1877-1966)’ın “Her temas iz bırakır” sözü delil unsuru ister fiziksel, ister kimyasal, ister biyolojik yöntemlerle incelenecek olsun kriminalistik bilimini özetlemektedir. (1,5) Kriminalistik açısından ‘olay yeri’, başarılı sonuçlar için dikkatle incelenmesi ve delil toplanması gereken, çalışmanın başladığı en önemli aşamadır (6-8). Adli olaylar her zaman insan ile ilişkili olduğundan, olay yerinden elde edilen biyolojik delil olarak kan ve vücut sıvılarından yararlanma, özellikle genetik inceleme yöntemlerindeki gelişmelere bağlı olarak giderek artan bir önem kazanmıştır (9). Genetik inceleme yöntemlerindeki gelişmeler “Yıldızlar için teleskop neyse, adalet için DNA testi odur” şeklinde ifadelerle tanımlanmaktadır (10). Genetik inceleme için ‘olay yerinde hangi vücut sıvısına daha çok rastlanır’ diye araştırıldığında kanın en sık rastlanan vücut sıvısı olduğu ortaya konulmuştur. Ancak birçok madde kana benzeyen kırmızı-kahverengi lekeler oluşturabilmektedir (11, 12).

2

Adli bilimlerde bir maddi delilin sonuca götürecek şekilde incelenmesi 3 aşama içermektedir: 1)Tanımlama (identifikasyon) 2)Bireyselleştirme (individualizasyon) 3)Yeniden kurgulama (rekonstrüksiyon).

Tanımlama, botanik bilimindeki gibi, o unsuru bir sınıflandırma ile ortak özellikleri olan belirli bir gruba ait şekilde adlandırabilmektir. Bireyselleştirme, adli bilimlere özeldir ve belirli bir unsurun diğerleri arasında tamamen kendine özel olduğunu, ortak özellikleri olan bir grubun içinde bile farklı olduğunu göstermektir. Yeniden kurgulama ise maddi delilin oluşması ile sonuçlanan geçmiş durumlar, olaylar dizisini tüm parçaları bir araya getirerek anlamaktır. Yeniden kurgulamak için tanımlama ve bireyselleştirme yapılabilmesi önemlidir (1). İhtimali reaktifler olarak adlandırılan bir grup madde, kan ile etkileşen yapıları sayesinde olay yerinde kan lekesine benzer bir leke görüldüğünde veya hiçbir leke görülemediğinde de kan varlığının tanımlanma aşaması için güvenli, pahalı olmayan, taşıması kolay çözümler olarak kan ön tarama testi görevi görürler (11). Lekeden DNA testi yapmak ise bireyselleştirme aşamasını yerine getirmektir (10). Tanımlama ve bireyselleştirmelerle tüm parçalar birleştirilerek, olay yerinde bulunan bu leke üzerinden olayın yeniden kurgulanarak anlaşılması, adli bilimler ile çözümlenmesi mümkündür (1).

Tanımlama ve bireyselleştirmedeki basamaklar açısından bakıldığında, bir tanımlama basamağı olan kan ön tarama testleri, leke görülemediğinde kan var olup olmadığının anlaşılmasında ve –maliyet etkin yaklaşımla- bir leke görüldüğünde kan değilse gereksiz DNA testlerine gidilmesinin önlenmesinde önemlidir. Ancak kan ön tarama testlerinin DNA testleri üzerinde olumsuz etkilerinin olmaması da önemlidir (10, 11, 13). Bir başka deyişle, maddi delilin incelenmesindeki 3 aşamadan birincisi olan tanımlama için daha da önemli ikinci aşamanın, bireyselleştirmenin olumsuz etkilenmesi istenmeyen bir sonuç olduğu kadar, delilin tanımlaması yapılmadan, belki delil olup olmadığına dair bile fikir sahi bi olmadan DNA testi yapmak ta pahalı hatta yanlış bir kaynak kullanımıdır. Hiçbir leke görülemediği durumlarda ise tarama testleri ile olası lekelerin bulunmaya çalışılması kaçınılmazdır.

Gözle görülemeyecek kadar az biyolojik örnek içeren bir lekede kullandığımız ön tarama testi nedeniyle DNA’nın olumsuz etkilenmesi istenmeyen bir sonuç olduğuna göre, kullanılacak tarama testlerinin DNA bütünlüğüne etkilerinin anlaşılması önemlidir.

Bu bakış açısı ile, önsözde de bahsi geçen şekilde, tanımlamada ilk tarif, fotoğraflama vs. gibi olay yeri / laboratuvar delil kayıt unsurlarına daha yüzeysel değinilerek daha çok kan ön tarama testleri ve adli genetik laboratuvar süreçleri ile ilgili parametreler ayrıntılandırılmıştır. Kitapta son bölüm olarak, teorik bilgilerin pratik üzerinden ayrıntılı tekrarı sayesinde okuyucuda sıfırdan tüm süreçleri uygulayabilme cesareti ve becerisi için ilk tohumları atmak üzere, son derece ayrıntılı bir gereç-yöntem ve tartışma ile sunularak, önceki bölümlerde anlatılan teorik bilgileri okuyucu ile birlikte uygulayan bir prospektif çalışmaya yer verilmiştir. Son bölümde yer alan bu çalışma örneği kurgulanırken Adli Tıp Kurumu Biyoloji İhtisas Dairesinde delil incelemesinde kan ön tarama testi olarak kullanılan 3 ihtimali reaktifin (luminol, fenolftalein ve fluoresein) DNA eldesi üzerindeki etkilerini incelemeyi