i
AT Yetiştiricilik Tedavi Anestezi Viral Aşılar Klinik Besleme
Editör Prof. Dr. Enver YAZAR
Nobel Tıp Kitabevleri
© 2010 Nobel T›p Kitabevleri Ltd. fiti. TORAKS RADYOLOJ‹S‹
ii Yazar: Prof. Dr. Kemal Ödev
© 2011 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.
AT (Yetiştiricilik, Tedavi, Anestezi, Viral Aşılar, Klinik Besleme) Editör: Prof. Dr. Enver YAZAR ISBN: 978-975-420-819-1 Bu kitabın, 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince yazarın yazılı izni olmadan bir bölümünden alıntı yapılamaz; fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz; resim, şekil, şema, grafik, vb.’ler kopya edilemez. Her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd Şti’ne aittir. Düzenleme:
Nobel Tıp Kitabevleri - Özkan Kaya
Kapak:
Özkan Kaya
Baskı /Cilt:
Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL
NOBEL TIP K‹TABEVLER‹ LTD. fiT‹. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-‹stanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAfiA Cerrahpafla T›p Fakültesi Karfl›s› Park içi Cerrahpafla-‹stanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY R›ht›m Cad. Derya ‹fl Merkezi No: 7 Kad›köy-‹stanbul Tel: (0216) 336 60 08 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 May›s Bulvar› 16/6 Tel: (0362) 435 08 03 ELAZI⁄ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 ANTALYA Meltem Mahallesi, Dumlup›nar Bulvar› Falez Sit. Toros Apt. No:183/2 Tel: 0 (242) 238 15 55 BURSA Alt›parmak Cad. Burç Pasaj›, Bursa Tel: (0224) 224 60 21
Ankara MN MED‹KAL & NOBEL TIP K‹TABEV‹ Halk Sok. No: 5 S›hhiye-Ankara Tel: (0312) 431 16 33 ‹zmir / Bornova ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ 168. Sok. No: 10/1 Bornova-‹zmir Tel: (0232) 339 16 96 ‹zmir / Konak ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ SSK ‹fl Han› P/36 Konak-‹zmir Tel: (0232) 425 27 58 Adana ADANA NOBEL K‹TABEV‹ Adnan Kahveci Bulvar› 31/C Adana Tel: (0322) 233 00 29
iii
Önsöz At hekimliği ile ilgili yeni baskıya hazırlanan bu kitapta yetiştiricilik, ilaç kullanımı, anestezi, aşılama ve klinik at besleme hakkında bilgiler verilmiştir. Bölümlerin her türlü sorumluluğu yazar/yazarların kendilerine aittir. Baskıda emeği geçen Prof. Dr. Şeref İNAL ve meslektaşlarımıza teşekkür ederim. Bu kitabın meslektaşlarımız ve öğrencilere faydalı olması dileğimizle. Editör Prof. Dr. Enver Yazar
iii
İçindekiler iv
1. AT YETİŞTİRİCİLİĞİ (Garip M) .......................................................................................1 1.1. Türklerde At Yetiştiriciliğinin Tarihçesi .................................................................................... 2 1.2. At Irkları ......................................................................................................................................... 2 1.2.1. Türkiye’de At Irkları ............................................................................................................ 3 1.3. Donlar .............................................................................................................................................. 9 1.4. Nişaneler........................................................................................................................................ 10 1.5. Atlarda Yaş Tayini ....................................................................................................................... 10 1.6. Davranışlar ................................................................................................................................... 12 1.7. At Barınakları .............................................................................................................................. 13 1. KOLİK, SİNDİRİM ve ENDOKRİN SİSTEM TEDAVİSİ (Yazar E, Er A) .....................17 1.1. Kolik ve Tedavisinde Kullanılan İlaçlar .................................................................................... 17 1.2. Sindirim Sistemi Hastalıkları...................................................................................................... 19 1.2.1. Mide-Barsak Motilitesini Değiştiren İlaçlar .................................................................. 19 1.2.2. Gastroduodenal Ülser Tedavisi ........................................................................................ 20 1.2.3. Karaciğer Hastalıklarında Kullanılan İlaçlar .................................................................. 20 1.2.4. Nonsteroid Antienflamatuvar İlaç Toksisitesi ................................................................ 20 1.3. Endokrin Sistem Hastalıkları ..................................................................................................... 21 1.3.1. Equine Cushing’s Disease .................................................................................................. 21 1.3.2.Tiroid Hastalıkları ............................................................................................................... 21 1. ANTİMİKROBİYAL TEDAVİ (Yazar E) ........................................................................23 1.1. Solunum Sistemi Enfeksiyonları ............................................................................................... 24 1.2. Sindirim Sistemi Enfeksiyonları ............................................................................................... 25 1.3. Abdominal Enfeksiyonlar ........................................................................................................... 26 1.4. Yumuşak Doku Enfeksiyonları .................................................................................................. 26 1.5. Kemik ve Eklem Enfeksiyonları ................................................................................................. 27 1.6. Deri Enfeksiyonları ...................................................................................................................... 28 1.7. Üriner Sistem Enfeksiyonları ..................................................................................................... 29 1.8. Kardiyovasküler Sistem Enfeksiyonları .................................................................................... 29 1.9. Sinir Sistemi Enfeksiyonları........................................................................................................ 30 1.10. Göz Enfeksiyonları..................................................................................................................... 30 1.11. Genital Sistem Enfeksiyonları .................................................................................................. 31 1.12. Sistemik Enfeksiyonlar .............................................................................................................. 32 1. SOLUNUM SİSTEMİ İLAÇLARI (Üney K, Er A) ............................................................37 1.1. Bronkodilatör, Antitussif, Mukolitik ve Glukokortikoidler................................................... 37 1.2. Aerosol Tedavi.............................................................................................................................. 38 1.3. Analeptikler .................................................................................................................................. 38 1. DİÜRETİKLER ve SIVI-ELEKTROLİT TEDAVİ (Elmas M, Üney K) ............................39 1.1. Diüretikler ..................................................................................................................................... 39 1.2. Sıvı-Elektrolit Tedavi ................................................................................................................... 39 1.2.1. Sıvı-Elektrolit tedavide kullanılan çözeltiler ................................................................... 40 iv
İçindekiler
1.LOKAL HASTALIKLAR ve İLAÇ KULLANIMI (Er A, Üney K)......................................43 1.1. Dejeneratif Eklem Hastalığı ........................................................................................................ 43 1.2. Laminit .......................................................................................................................................... 44 1.3. Gözde Kullanılan İlaçlar ............................................................................................................. 44 1.4. Dermatit ........................................................................................................................................ 47 1.5. Açık Yara Tedavisi ....................................................................................................................... 47 1. TAY HASTALIKLARI (Yazar E, Er A) .............................................................................49 1.1. Rhodococcus equi Enfeksiyonları ............................................................................................... 49 1.2. Bakteriyel Pnömoni .................................................................................................................... 50 1.3. Gurm (strangles) .......................................................................................................................... 50 1.4. Kronik Obstruktif Akciğer Hastalığı ........................................................................................ 50 1.5. Septisemi ...................................................................................................................................... 51 1.6. Bakteriyel Menenjit...................................................................................................................... 52 1.7. Bakteriyel Eklem Enfeksiyonları ................................................................................................ 52 1.8. İshal ............................................................................................................................................... 52 1.9. Mekonyum Konstipasyonu ........................................................................................................ 53 1. YANGI GİDERİCİ, ATEŞ DÜŞÜRÜCÜ ve AĞRI KESİCİ İLAÇLAR (Elmas M, Yazar E) .......................................................................................................55 1.1. Nonsteroid Antienflamatuvar İlaçlar ........................................................................................ 55 1.2. Narkotik Ağrı Kesiciler .............................................................................................................. 56 1.3. Glukokortikoidler ....................................................................................................................... 57 1. ANTİMİKROBİYAL İLAÇLAR (Elmas M, Altan F)........................................................63 1.1. Antibiyotikler ............................................................................................................................... 63 1.1.1. Betalaktamlar....................................................................................................................... 63 1.1.2. Florokinolonlar ................................................................................................................... 66 1.1.3. Aminoglikozitler ................................................................................................................ 66 1.1.4. Amfenikoller ....................................................................................................................... 68 1.1.5. Sulfonamid + Diaminopirimidin Kombinasyonu ......................................................... 69 1.1.6. Makrolidler .......................................................................................................................... 69 1.1.7. Tetrasiklinler ...................................................................................................................... 70 1.1.8. Polimiksin B ........................................................................................................................ 70 1.1.9. Rifampin (rifamisin) .......................................................................................................... 71 1.1.10. Metronidazol ..................................................................................................................... 71 1.1.11. Antimikrobiyellerin Yan Etkileri.................................................................................... 73 1.2. Antiviraller .................................................................................................................................... 73 1.3. Antifungaller ................................................................................................................................. 74 1. ANTİPARAZİTER TEDAVİ (Ekici ÖD, Işık N) ...............................................................77 1.1. Ektoparaziter Tedavi ................................................................................................................... 77 1.2. Antiprotozoon Tedavi ................................................................................................................. 79 1.3. Antelmentik Tedavi .................................................................................................................... 81 1.3.1. Trematod Hastalıkları ........................................................................................................ 81
v
vi
İçindekiler
1.3.2. Sestod Hastalıkları .............................................................................................................. 81 1.3.3. Nematod Hastalıkları ......................................................................................................... 81 1. REPRODÜKTİF TEDAVİLER (Aydın İ, Ataman MB) ...................................................87 1.1. Östrüs ve Ovulasyonun Kontrolü .............................................................................................. 87 1.1.1. Anöstrüs Döneminde Östrüs ve Ovulasyonun Uyarılması .......................................... 87 1.1.2. Geçiş Döneminde Östrüs ve Ovulasyonun Uyarılması................................................. 88 1.1.3. Aşım Sezonunda Östrüs ve Ovulasyonun Uyarılması................................................... 89 1.1.4. Östrüs ve Ovulasyonun Senkronizasyonu....................................................................... 89 1.1.5. Tay Kızgınlığının Geciktirilmesi ....................................................................................... 90 1.1.6. Östrüsün Baskılanması ...................................................................................................... 91 1.2. Fonksiyonel İnfertilite ................................................................................................................ 91 1.2.1. Geçiş Döneminde Uzun Süren Östrüsler ....................................................................... 91 1.2.2. Suböstrüs.............................................................................................................................. 91 1.2.3. Yalancı Gebelik ................................................................................................................... 92 1.2.4. Diöstrüs Ovulasyonları ...................................................................................................... 92 1.2.5. Uzayan Diöstrüs.................................................................................................................. 92 1.3. Enfeksiyöz İnfertilite ................................................................................................................... 92 1.3.1. Endometritis ........................................................................................................................ 92 1.3.2. Pyometra .............................................................................................................................. 95 1.4. Gebelik ile İlgili Sorunlar ............................................................................................................ 95 1.4.1. Embriyonik/Fötal ölüm ..................................................................................................... 95 1.4.2. Plasentitis ............................................................................................................................. 96 1.4.3. Doğumun Uyarılması ........................................................................................................ 96 1.4.4. Abortusun Uyarılması........................................................................................................ 97 1.5. Postpartum Sorunlar ................................................................................................................... 97 1.5.1. Doğum Sonrası Kanamalar ............................................................................................... 97 1.5.2. Retensio Sekundinarum..................................................................................................... 98 1.5.3. Akut Metritis ....................................................................................................................... 98 1.5.4. Agalaksi ................................................................................................................................ 99 1.5.5. Eklampsia ........................................................................................................................... 100 1. VİRAL HASTALIKLAR ve AŞILAR (Yapıcı O, Yavru S) ..............................................103 1.1. Equine Rhinopneumonitis........................................................................................................ 103 1.2. Equine Influenza ........................................................................................................................ 105 1.3. Equine Viral Arteritis ................................................................................................................ 106 1.4. Kuduz........................................................................................................................................... 108 1.5. Encephalomyelitis ...................................................................................................................... 108 1.6. Venezuelan Equine Encephalomyelitis ................................................................................... 109 1. ANESTEZİ (Arıcan M, Altan S) ......................................................................................113 1.1. Preanestezik Medikasyon.......................................................................................................... 114 1.1.1. Sedatifler ............................................................................................................................ 115 1.2. Anestezikler ................................................................................................................................ 117 1.2.1. Enjektabl Anestezikler ..................................................................................................... 117 1.2.2. Enjektabl Genel Anestezi Kombinasyonları ................................................................. 121
İçindekiler
vii
1.3. İnhalasyon Anestezikler ............................................................................................................ 122 1.4. Lokal Anestezikler...................................................................................................................... 123 1.5. Kas Gevşetici ve Antikonvulzanlar .......................................................................................... 126 1.6. Taylarda Anestezi....................................................................................................................... 126 1.6.1. Sedasyon............................................................................................................................. 126 1.6.2. Genel anestezi.................................................................................................................... 126 1. KLİNİK AT BESLEME (Gürbüz E) ................................................................................129 1.1. Atların Beslenmesinde Dikkat Edilecek Noktalar ................................................................. 129 1.2. Sağlık Problemi Olan Atların Bakım ve Beslenmesi ............................................................. 131 1.2.1. İştahsızlık ........................................................................................................................... 131 1.2.2. Kolik ................................................................................................................................... 131 1.2.3. Laminitis ............................................................................................................................ 132 1.2.4. Tırnak Problemi ............................................................................................................... 133 1.2.5. Kronik Obstruktif Akciğer Hastalığı.............................................................................. 134 1.2.6. Diyare ................................................................................................................................ 134 1.2.7. Peklik ................................................................................................................................. 135 1.2.8. İntestinal Taş ..................................................................................................................... 136 1.2.9. Bağırsak Ameliyatları veya Fonksiyon Bozukluğu ...................................................... 136 1.2.10. Rektal/Vajinal Operasyonlar veya Yırtıklar ................................................................ 137 1.2.11. Karaciğer Hastalığı ......................................................................................................... 137 1.2.12. Böbrek Yetmezliği .......................................................................................................... 138 1.2.13. İdrar Taşı.......................................................................................................................... 138 1.2.14. Kalp Hastalığı .................................................................................................................. 138 1.2.15. Odun Çiğneme ................................................................................................................ 139 1.2.16. Yeni Doğan Hasta Taylar .............................................................................................. 139 1. EK BİLGİLER (Bülbül A, Yazar E) .................................................................................143 İndeks ..................................................................................................................................151
Yazarlar viii
Prof. Dr. Sibel YAVRU S. Ü. Vet. Fak. Viroloji AbD Prof. Dr. Mustafa ARICAN S. Ü. Vet. Fak. Cerrahi AbD Prof. Dr. Muammer ELMAS S. Ü. Vet. Fak. Farmakoloji ve Toksikoloji AbD
Dr. Emel GÜRBÜZ S. Ü. Vet. Fak. Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları AbD Dr. Mustafa GARİP S. Ü. Vet. Fak. Zootekni AbD Dr. Kamil ÜNEY S. Ü. Vet. Fak. Farmakoloji ve Toksikoloji AbD
Prof. Dr. Mehmet Bozkurt ATAMAN S. Ü. Vet. Fak. Dölerme ve Suni Tohumlama AbD
Dr. Özlem DERİNBAY EKİCİ S. Ü. Vet. Fak. Parazitoloji AbD
Prof. Dr. Enver YAZAR S. Ü. Vet. Fak. Farmakoloji ve Toksikoloji AbD
Dr. Ayşe ER S. Ü. Vet. Fak. Farmakoloji ve Toksikoloji AbD
Doç. Dr. Orhan YAPICI S. Ü. Vet. Fak. Viroloji AbD
Arş. Grv. Nermin IŞIK S. Ü. Vet. Fak. Parazitoloji AbD
Doç. Dr. Aziz BÜLBÜL A. K. Ü. Vet. Fak. Fizyoloji AbD.
Arş. Grv. Semih ALTAN D. Ü. Vet. Fak. Cerrahi AbD
Doç. Dr. İbrahim AYDIN S. Ü. Vet. Fak. Doğum ve Jinekoloji AbD
Arş. Grv. Feray ALTAN D. Ü. Vet. Fak. Farmakoloji ve Toksikoloji AbD
Kitapta Kullanılan Kısaltmalar CA: Canlı ağırlık. IM: Kas içi. IV: Damar içi. PO: Ağızdan (oral). SC: Deri altı. SID: Günde bir kez (24 saat aralıkla) uygulanır. BID: Günde iki kez (12 saat aralıklarla) uygulanır. TID: Günde üç kez (8 saat aralıklarla) uygulanır. QID: Günde dört kez (6 saat aralılarla) uygulanır. NSAID: Nonsteroid antienflamatuvar ilaç. PKS: Poliiyonik dengeli kristalloid solüsyonlar. STK: Sulfonamid + trimetoprim kombinasyonu. TKK: Tikarsilin klavulanik asit kombinasyonu. viii
1
At Yetiştiriciliği Dr. Mustafa GARİP
1. AT YETİŞTİRİCİLİĞİ Eski çağların ilk dönemlerinde (Hyracotherium) atlar ön ayakta 4 arka ayaklarda 3 parmağa sahiptiler. Daha sonraki dönemlerde (Palaeotherium) ele geçen kalıntılarda ise tüm ayaklarda 3 parmak görülmekte (dördüncü parmak küçülmüş) ve parmakların yanı ile yere temas etmekteydi. İleriki dönemlerde ikinci ve dördüncü parmakların kaybolarak tırnak uçlarının yere temas etmeye başladığı, zamanla parmakların ve tırnakların birbiri ile kaynaştığı sanılmaktadır. Bu devirlerde atlar genel olarak narin ve küçük cüsseli hayvanlardı. Dış görünüşleriyle eşeğe benzer ve cüsseleri de onlar kadardı. Bu hayvanlar Avrupa ve Asya başta olmak üzere yabani hayatta sürüler halinde yaşarlardı. Bugünkü evcil ata yabani hayatta sürüler halinde yaşayan yerel sürülerin temel teşkil ettiği ileri sürülmektedir. Avustralya kıtası hariç dünyanın pek çok yerinde at fosillerine rastlamak mümkündür. Bugün dünyanın hemen hemen her tarafında yetiştirilen at ırklarının iki yabani at ırkından kök aldığı bilinmektedir. Bunlar Preçevalski (Prezewalski–Moğol-Mongol) ve Tarpan yabani atlarıdır. Yabani Moğol atı olarak da bilinen Prezewalski yabani at ırkı, günümüzde de Sibirya ve Moğolistan ormanlarında yabani olarak yaşamaktadır. Yüz ila yüzeli yıl öncesine kadar Asya ormanlarında oldukça yaygın olarak yaşadığı kaydedilmektedir. Birçok Avrupa ülkesinde belirli hayvanat bahçelerinde bu at yaygın bir biçimde sergilenmektedir. Eldeki yazılı kaynaklara göre atın ilk defa, MÖ 3000 yıllarında Orta Asya’da evciltildiği kabul edilmektedir. Asya’da Kafkaslardan Çin’e kadar geniş bir bölgede Tarpan ve Prezewalski yabani at ırklarından evciltmeler olmuştur. Avrupa kıtasında atın evciltilmesi Asya’dan sonra olmuştur. İnsanlar atı önceleri av ve beslenme amaçlı kullanmışlardır. Hatta sütü için bile yetiştirilmiştir. Zamanla at ırkları göç ve harplerle dünyanın her tarafına yayılmış, insanlar ihtiyaç ve zevklerine göre çok sayıda at ırkları oluşturmuştur. Atın sınıflandırılması: Çiftlik hayvanlarından olan at, eşek ile katır ve yaban hayvanı olarak zebra taksonomide; Alem: Animale (Hayvanlar) Şube: Chordate (Kordatalar) Alt Şube: Vertebrate (Omurgalılar) 1
2
At
Sınıf: Mammalia (Memeliler) Alt Sınıf: Placentalia (Plesantalılar) Takım: Ungulata (Tırnaklılar) Alt Takım: Perissodactyla (Tek Tırnaklı) Familya: Equidae (Atgiller) Cins: Equus (At) Tür: Evcil At (Equus caballus), Eşek (Equus asinus), Katır (Equus mulus), Zebra (Equus zebra) şeklinde sınıflandırılmaktadır.
1.1. Türklerde At Yetiştiriciliğinin Tarihçesi Türk milleti geleneğinde at yetiştiriciliği ve kullanımının önemli bir yeri vardır. Eski Türk kavimlerinin Orta Asya’dan yaptığı göç ve istilalar sonucu, diğer kurulan Türk devletlerinin yanı sıra, Özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde orduların başarısında, birçok meziyetlerin yanında; Türk atçı birlikleri ile Türklerin atı kullanmadaki maharetlerinin büyük rolü olmuştur. Atın Türklerin folklorunda, edebiyatında, şiirlerinde, spor ve oyunlarında ve hatta eski dönemlerde dini ayinlerinde önemli bir yerinin olduğu tarihi kaynaklarda belirtilmektedir. Kaynaklarda Türk çocuklarının 3 yaşında ata binmeye alıştırıldıkları ve 8 yaşında tam bir süvari oldukları kaydedilmektedir. Ünlü kişilerin ve kabilelerin üstünlükleri, sahip oldukları ve yetiştirdikleri üstün özelliklere sahip atlara atfedilmiştir. Orta Asya’da aynı anavatanı paylaşan Türk Milleti ile atın birlikteliği, tarihin her döneminde güç birliği ve medeniyetin yayılmasında bir simge oluşturmuştur. Bu birliktelik Türklerin yeni yurtlar edinmesinde, Anadolu kapılarının açılmasında, Viyana kapılarına dayanılmasında temel faktör olmuştur. Osmanlı, iyi atlara sahip olabilmek için dünya tarihinde bugün ki anlamda modern yetiştiriciliğin 14. yüzyılda ilk uygulayıcısı olmuş, Hayvanat Ocaklarında yetiştirdiği atlar ile İmparatorluk zirveye ulaşmıştır. Yetiştirmenin ihmali ile İmparatorluğun at ithal etme mecburiyetinde kalması, imparatorluğun dağılmasıyla paralellik göstermiştir. Cumhuriyetin kurulması ile her konuda olduğu gibi at yetiştiriciliği ve ıslahı konusunda da ülkenin eksikleri belirlenmiş, bu ihtiyaçlara göre yetiştirme ve ıslah faaliyetlerine yön verilmiştir. Osmanlı’dan miras kalan ve halen yaşatılan en önemli kaynaklardan birisi olan Safkan Türk Arap Atı yetiştirme ve ıslahı yanında, iş ve çeki hayvanı olarak Karacabey Noniusları, Karacabey Atı, Binicilik sporu için farklı zaman ve genotipte Konkur Atları, yarış sahalarının ihtiyacı için İngiliz Atı yetiştirilmiştir. Daha sonraları bakım ve yönetim kolaylığı ile fevkalade iş ve binek atı olan, güçlü fiziği ile Haflinger gibi ihtiyaca yönelik yetiştirme ve ıslah çalışmaları başarıyla yürütülmüştür. Halen ülkemizde koşu atı olarak İngiliz Atı yetiştiriciliği özel yetiştiriciler tarafından, Safkan Arap Atı yetiştiriciliği ise Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğüne ait üç işletme ve bunlarla aynı doğrultuda özel yetiştiriciler tarafından yapılmaktadır. Spor ve Konkur Atları konusunda tamamen dışa bağımlı kalınmıştır. Yabancı kaynaklarca 15 civarında olduğu tespit edilen yerli at ırklarımız ise yok olma noktasında ve sahipsizdir. Son zamanlarda yaygın şekilde hatırlanmaya başlayan ata sporu cirit oyunları için at bulunamamaktadır.
1.2. At Irkları Dünyada bilinen 170’e yakın at ırkı vardır, ancak bunların birçoğu atın ekonomik değerini yitirmesine bağlı olarak yok olmuş ya da yok olma tehdidi altındadır. Genel olarak at ırkları vücut yapılarına göre Hafif-ağır ırklar veya mizaçlarına göre soğuk-sıcakkanlı diye tasnif edilirler. Kitaplarda genel olarak soğukkanlı at ırkları ağır ırklar, sıcakkanlı at ırkları ise hafif ırklar diye sınıflandırılmaktadır.
At Yetiştiriciliği
3
Soğukkanlı at ırkları; genel olarak iri ve ağır vücutlu, kasları fazla gelişmiş, sakin ve ağır hareketli atlardır. Çeki güçleri iyidir. Sıcakkanlı atlara göre erken gelişirler. Soğuk iklim hayvanıdırlar (İngiliz atı). Kuzey Avrupa ülkeleri, ABD ve Kanada’da çok yetiştirilirlerdi, ancak şimdilerde gen kaynağı olarak elde tutulmaktadırlar. Sıcakkanlı at ırkları; daha ufak yapılı ve hafiftirler. Canlı mizaçlı süratli yürüyüşe ve kısa tüylere sahip ırklardır. Spor taşıma ve hafif taşıma işlerinde kullanılan hayvanlardır. Soğukkanlılara göre daha yavaş gelişirler. Sıcak iklim hayvanıdırlar (Arap atı). Ilıman ve sıcak iklimlerin hüküm sürdüğü ülkelerde daha yaygın yetiştirilirler. 1.2.1. Türkiye’de At Irkları Türkiye’de yetiştirilen ve bulunan ırklar aşağıda belirtilmiştir. A-Yetiştirilen At Irkları İngiliz atı; yarış yeteneği mükemmel olan ve Türkiye’de sadece hipodromlarda, at yarışlarında önem taşıyan, sıcakkanlı at ırklarının en önemlilerindendir. İngiliz ırkı 17. yüzyıl sonlarından itibaren, İngiltere’nin yerli atları ile 30’un üzerinde ünlü Arap aygırı kullanılarak yapılan melezleme sonucu elde edilmiştir. Ayrıca bu ırkın geneotipinde Kuzey Afrika Kökenli Berber atlarının da kanı bulunmaktadır. İngiliz atı, dünyada özellikle kısa mesafeli ve konkurhipik (engelli) yarışlarda en iyi derecelere sahip ırktır. Dünyanın birçok ülkesinde at ırklarının ıslahında bu ırk kullanılmaktadır. Bu ırkta seleksiyon yönü uzun yıllar yalnız yarış amaçlı olmuştur. Bu ırkın Türkiye’ye girişi ve yarış meraklıları tarafından tanınması tamamen bir rastlantıdır. Rus ihtilalinden sonra Türkiye’ye sığınan iki Rus İngiliz atı yetiştiricisi, ünlü iki İngiliz aygırı yanlarında getirmişlerdir. Bugün Türkiye’de İngiliz atı yetiştiriciliği tamamen özel sektör tarafından yapılmaktadır ve T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Yüksek Komiserler Kurulu, Pedigri şubesine kayıtlı 2500 civarında Safkan İngiliz atı bulunmaktadır. Morfolojik Irk Karakterleri: Canlı mizaçlı ve çok hareketli bir at ırkıdır. Beden yapısı yarışa uygundur. Baş biraz büyük, uzun, asil ve kurudur. Alın dardır. Gözler büyük ve canlıdır. Burun delikleri ve masseterler geniştir. Kulaklar uzun, sivri ve az hareketlidir. Boyun uzun ve kuvvetli, baş ve cidago ile bağlantısı iyidir. Cidago uzun ve yüksektir. Cidago yüksekliği yetişkinlerde 165-170 cm civarındadır. Beden uzun, derin ve orta genişliktedir. Sırt ve bel beden uzunluğuna kıyasla kısa, fakat geniş ve kuvvetlidir. Sağrı uzun ve meyilli, kuyruk bağlantısı biraz aşağıdandır. Bacaklar kuru, vücuda göre ince görünümlü, kas ve tendolar belirgin ve kuvvetli, tırnaklar geniş, düzgün ve sağlamdır. Arap atlarında en fazla, al ve doru donlara rastlanır, kır ve yağız don azdır. Fonksiyonel Irk Karakterleri: İngiliz atı, yarış ve spor atıdır. Yarışa elverişli olmayanlar binek hayvanı olarak kullanılırlar. Yarış kabiliyeti yüksek ve en hızlı koşan at ırkıdır. Yarış kabiliyetinin kalıtım derecesi (h2) 0.35 düzeylerindedir. İngiliz atı’nın iklime uyma kabiliyeti iyidir. Dünyanın birçok ülkesinde yetiştirilmektedir. En iyi bakım-besleme ve hijyen şartlarına ihtiyaç duyarlar. Yetiştiricilikte; aygır ve kısrakların damızlıkta ilk kullanılma yaşları dörttür. Kısraklarda gebelik süresi 330-340 gündür. Ebeveynlerin genetik kabiliyeti, anasal ve çevresel faktörlere bağlı olarak değişmekle birlikte taylarda doğum ağırlıkları 40-45 kg’dır. Türkiye’de yetiştirilen 3 yaşlı safkan İngiliz atlarının çim pistte ve açık koşularda elde ettikleri en iyi dereceler: 1200 m: 1’ 09’’ 970’’’ 1400 m: 1’ 21’’ 360’’’ 1600 m: 1’ 33’’ 970’’’1800 m: 1’ 49’’ 330’’’2’ 24’’ 600’’’ Arap atı; sıcakkanlı at ırklarının en önemli örneklerinden birisi olup, uzun yıllardır Arap yarımadası ve çevresinde tanınmakta ve yetiştirilmektedir. Arap atının bir yabani ırktan değil, Asya’da evciltilen Tarpan kökenli birden fazla atın birleştirilmesi sonucu oluşturulduğu kanaati daha fazla kabul görmektedir. Arap atı yetiştiriciliğinde, tipe önem verilmemekle birlikte, uzun yıllar yetiştirildikleri kabilelerin isimleriyle ün kazanmış ve ırk içinde farklı tiplerle isimlendirilmiştir.
4
At
Morfolojik Irk Karakterleri: İyi bir Arap atında ilk göze çarpan özellik, mükemmel bir vücut harmonisi ve asalettir. Muhtelif vücut bölümleri arasındaki uyumluluk ve ahenk başka bir at ırkında yoktur. Başın görünümü genellikle dört köşe, küçük ve kuru, alın geniştir. Profil düz, fakat burun üzeri hafif çukurdur. Gözler iri, bakışlar canlı ve uysaldır. Burun delikleri geniştir. Dudakları ince, zarif ve çok hareketlidir. Üst dudak alt dudağın üstüne geçer. Kulaklar küçük, sivri ve diktir. Boyun cidagodan sonra hafif bir çöküntü yapar, hatları belirgin, normal uzunluk ve inceliktedir. Bağlantısı kuvvetlidir. Yele ince, yumuşak ve çok parlak kıllardan oluşmuştur. Cidago kısa, kuvvetli ve siliktir. Cidagosu iyice belirgin örneklere de rastlanabilir. Cidago yüksekliği 145-155 cm civarındadır. İyi bakım ve besleme şartlarında cidago yüksekliği 5-8 cm daha uzun olabilir. Devlet haralarında 160 cm cidago yüksekliğine sahip hayvanlar bulunmaktadır. Beden uzunluğunun cidago yüksekliğine oranı yakın olduğundan tam bir kareyi andıracak görünümdedir. Omuzlar uzun ve meyilli, göğüs derin, uzun ve geniş, sırt ve bel kısa ve kuvvetli, karın yuvarlak açlık çukurlukları kapalıdır. Sağrı uzun ve meyilli, kuyruk bağlantısı yukarıdandır. Dörtnala koşma esnasında kuyruk yukarı kalkar ve ‘S’ şeklinde bir kavis yapar. Deri ince ve parlaktır. Vücudu örten kıllar ince ve parlaktır. Bacaklar kuru, kemikler sağlam, eklemler geniş, tendolar belirgin ve sağlam, tırnak küçük, düzgün ve sağlamdır. Adi yürüyüşte adımlar geniş değildir. Tırıs yürüyüş ve dörtnal koşmalarda adımlar alçaktandır. Arap atlarında en fazla, doru, kır ve al donlara rastlanır, yağız don nadirdir. Kula ve izabel don bu ırkta görülmez. Fonksiyonel Irk Karakterleri: Arap atı, çekim, binek ve yarış kabiliyeti olan kombine verim yönlü bir ırktır. Yürüyüşü hafif ve elastikidir, biniciyi sarsmaz. Alttan gelen darbeler, sarsıntılar büyük ölçüde biniciye intikal etmez. Arap atı açlığa, susuzluğa, uzun yürüyüşlere ve birçok olumsuz çevre şartlarına karşı oldukça dayanıklı bir hayvandır. 3-4 ay süre ile günde 80 km yol kat eden bir atın, bir gün dinlendikten sonra günde 240 km yol kat ettiği bildirilmektedir. Ayrıca başka bir Arap atının bir günde hiç dinlenmeden 700 km yol kat ettiği belirtilmektedir. Arap atları gelişmesini üç yaşında tamamlar. Fakat yetiştiricilikte; aygır ve kısrakların damızlıkta ilk kullanılma yaşları dörttür. Kısraklarda gebelik süresi 334-342 gündür. Ebeveynlerin genetik kabiliyeti, anasal ve çevresel faktörlere bağlı olarak değişmekle birlikte taylarda doğum ağırlıkları erkeklerde 44-47 kg; dişilerde 42-45 kg’dır. Ayrıca taylarda yaşama gücü yüksektir ve %94-95 civarındadır. Gelişimini tamamlamış ergin aygırlarda canlı ağırlık 470-500 kg; kısraklarda ise 450-480 kg’dır. Türkiye’de yetiştirilen 3 yaşlı safkan Arap atlarının çim pistte ve açık koşularda elde ettikleri en iyi dereceler: Çim pist: 1200 m: 1’ 17’’ 220’’’ 1400 m: 1’ 30’’ 210’’’ 1600 m: 1’ 43’’ 840’’’ 1800 m: 1’ 59’’ 240’’’, Kum pist: 1200 m: 1’ 20’’ 380’’’ 1400 m: 1’ 34’’ 750’’’ 1600 m: 1’ 49’’ 120’’’ 1800 m: 2’ 06’’ 120’’’. Haflinger atı; Yetiştiriciliğine ilk önce Avusturya ile İtalya arasındaki, Tirol Alplerinde 10002000 m yükseklikteki Meran yaylarında başlanmıştır. Bu ırkın oluşumunda; Avusturya’nın yerli atları ile Alman soğukkanlı Noriker ve Arap atları arasında yapılan melezlemeler rol oynamıştır. Arap aygır ile bir çiftçinin (Avusturya’nın Tirol bölgesinde, Schluders köyünde oturan) kısrağının birleşmesinden 1874 yılında doğan erkek aygır, bu ırkın kan hattını oluşturmuştur. Haflinger ırkı, süratli yürüyüş, ağır yük çekme ve taşıma ile dağlık ve engebeli arazilerde iş verim yeteneği yüksek bir hayvandır. Oldukça uysal ve kanaatkâr bir ırktır. Olumsuz çevre şartlarına karşı dayanıklı ve iklime uyma kabiliyeti yüksektir. Haflinger ırkı, Türkiye’ye ilk kez 1961 yılında Avusturya’dan getirilmiştir. İthal edilen 4 aygır ve 20 kısrak Karacabey Harası’na getirilerek saf olarak ve Araplar’la melezleme ile yetiştirilme çalışmalarına başlanmıştır. Karacabey Harası’nda yetiştirilen Haflinger’ler; binek, yük taşıma, araba çekme, tarla sürümü ve tırmık çekme olmak üzere beş ayrı yönlü performans testlerine tabi tutulmuş ve başarılı sonuçlar alınmıştır. Morfolojik Irk Karakterleri: Morfolojik olarak büyük bir variyasyon göstermezler. Baş küçük, kısa, geniş, asil ve kurudur. Alın dardır. Gözler canlı ve koyu renklidir. Boyun kısa, kalın ve kuv-
At Yetiştiriciliği
5
vetli, yele bol ve uzundur. Cidago kısa ve belirgindir. Cidago yüksekliği 130-140 cm civarındadır. Beden uzun, geniş ve derin, sırt ve bel geniş, bel ve sağrı bağlantıları kuvvetlidir. Sağrı oluklu (çifte sağrı) görünümündedir. Kuyruk uzun ve bol tüylüdür. Bacaklar düzgün, adaleli ve kuvvetli, bilekler kısa ve tırnakları sağlamdır. Haflinger atlarında yalnızca “akkanat al” adı verilen al don görülür. Al donun açıktan koyuya kadar varyetelerine rastlanır. Fonksiyonel Irk Karakterleri: Sağlam konstitüsyonlu, iklime uyma kabiliyeti yüksek, dayanıklı, uzun ömürlü, canlı mizaçlı, iyi huylu, uysal bir hayvandır. Az yemle yetinir ve hastalıklara karşı oldukça dayanıklıdır. “Avusturya’da sadece Haflinger Atı yetiştirilseydi Veteriner Hekimler aç kalırdı” deyimi meşhurdur. Döl verimleri yüksektir. Annelik içgüdüleri iyidir. Yetiştiricilikte; aygır ve kısrakların damızlıkta ilk kullanılma yaşları dörttür. Karacabey Harası’ndadaki aygırlarda ve kısraklarda canlı ağırlık ortalamaları sırası ile 440 ve 433 kg’ bulunmuştur. Kısraklarda gebelik süresi 330-342 gündür. Anasal ve çevresel faktörlere bağlı olarak taylarda doğum ağırlıkları 35-40 kg’dır. B. Yerli At Irkları Bu kategoride ülkemizde yetiştirilmiş ve bölgesel olarak yetiştirilen pek çok tip olmasına rağmen çoğu artık günümüzde yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda belirtilmiştir. Anadolu atı; ufak, yerden yapılı ve toplu bir beden yapısı ile kendini gösterir. Vücudunda büyük bir uygunluk derhal göze çarpar, bütün vücut yapısı kuvvet, mukavemet ve enerji ifade eder. Baş ekseriyetle küçük, manalı ve canlı olup, orta büyüklükte hafif etli ve güzeldir. Başın uzaktan görünümü genellikle düzdür. Çeneler (ganaşlar) orta açıklıkta olup, burun delikleri hareketlidir. Ağız ve burun bölgesi genellikle küçüktür. Dudakları fazla hareketli ve duyguludur. Gözler orta büyüklükte olup, hareketli ve parlaktır. Göz çukuru kemiğinin kenarları az çıkıntılıdır. Boyun kuvvetli, kaslı ve orta uzunlukta, kulaklar ise orta büyüklüktedir. Boyun yukarıdan bağlanır. Cidago orta uzunlukta, belli ve adalelidir. Omuzlar eğimli ve orta uzunlukta olup, bel kısadır. Bacaklar, kuvvetli ve sağlam, karın yuvarlaktır. İncikler umumiyetle kısa, bilekler orta uzunlukta ve yerle 45 derecelik bir açı yapar. Anadolu atında cidago yüksekliği 130-140 cm’dir. Nadiren 150 cm’ye çıkabilir. Göğüs çevresi 152-160 cm ve incik çevresi ise 17-19 cm’dir. Sağrı kısa ve düşüktür. Elma sağrılı olanlar çoğunluğu teşkil eder. Kuyruk tutuşları ortadan olup, gösterişli değildir. Ayaklar sağlam kemikli, kuvvetli ve normal kalınlıktadır. Göğüs kafesi geniş ve derin, böğür kapalıdır. Tırnaklar kalın, güçlü ve sağlıklıdır. Tırnak renkleri siyah olup, beyaz tırnaklılar nadirdir ve pek fazla revaçta değildir. Anadolu atı çok iyi tırıs yapar, her türlü işte kullanılır. Her türlü yemi yer ve az yem tüketir. Hastalığa ve açlığa dayanıklıdır. Donları kır, al, doru, yağız ve kula olup, kır ve doru don çoğunluktadır. Kuyruk tutuşu normal, yele ve kuyruk tüyleri normal sıklıktadır. Bu atlar çok doğurgandır. Uzunyayla atı; 1864 yılında Kafkasya’dan Anadolu’ya gelen Çerkeslerin beraberinde getirdikleri atların yetiştirilmesi ile ortaya çıkmış bir at ırkıdır. At ırkları arasında önemli bir yer tutan bu atlar ismini yetiştirildikleri Uzunyayla bölgesinden almışlardır. Özellikle bu atların yetiştirilmesi için gerekli arazi ve iklim yapısına sahip olan bölge bu ırkın oluşumunda önemli paya sahiptir. Bu atlar dağlık coğrafyaya ve soğuk iklime uyan, dayanıklı ve bakımı kolay hayvanlardır. Tırnak yapısının sağlam olması, çeki kabiliyetindeki üstün performansı ve uzun mesafe ulaşımında rakipsiz olması nedeniyle uzun yıllar hem ordu ihtiyaçlarında hem de halk elinde kullanılmışlardır. Ancak daha sonra mekanizasyonun artmasıyla önemi azalsa da Uzunyayla atı sürati, çevikliği, gücü, iyi huylu oluşu, dayanıklılığı ve diğer özellikleri yönünden çok değerli bir at ırkımız olma özelliğini günümüze kadar korumuştur. Uzun yayla atlarının başları büyük olup,
6
At
göz bölgesi az belirgindir. Gözleri küçük ve parlaktır. Profilleri genel olarak burun üzerindebombeli, yarım ve tam koç burunludurlar. Boyun oldukça adeleli ve orta uzunluktadır. Boyunun göğüsle birleştiği yer boğumludur. Bacakları ve bacak bağlantıları muntazamdır. Mafsallar geniş, bilekler kısa ve bilhassa mera hayvanlarında çok defa yatıktır. Tırnaklar kuvvetli ve siyah olup, tırnaklar yaygın olmayıp toplu ve çok sağlamdır. Derileri kalın, kılları sert, yele ve kuyruk kılları sık, sert, kalın ve uzun olur. Cidago yükseklikleri oldukça fazla olup 1.56 m’yi geçen numuneler vardır. Ortalama yükseklikleri 1.40-1.55 m arasındadır. İncikleri kuvvetli, 18-20 cm civarında ve genellikle uzundur. Uzunyayla atlarında don büyük çoğunlukla dorudur. Bunun dışında yağız, kır ve az da olsa al donlar mevcuttur. Fakat al don yetiştiriciler tarafından makbul tutulmaz. Yine yetiştiriciler, akıtma ve seki gibi nişanelerin mümkün olduğu kadar az olmasını tercih ederler. Uzun yayla atları binek ve araba koşum hayvanı olarak kullanılmaktadır. Cumhuriyetten önce Samsun, Amasya, Tokat, Sivas ve Malatya arasında işleyen arabalarda genellikle uzun yayla atları kullanılmış olup, bu zor yollarda bu atlar güçlerini ispat etmişlerdir. Çukurova atı; Adana ovası veya Çukurova denen bölgede, daha çok Osmaniye ve Kozan çevresinde bulunur. Çukurova atı, Anadolu atına göre daha yüksek ve aynı zamanda daha uzundur. Anadolu atına göre daha kuru ve genişliğine oranla daha uzundur. Profil genellikle düzdür. Kulaklar ekseriyetle uzundur ve baş yukarıdan bağlanmıştır. Boyun uzun ve orta derecede kaslıdır. Cidago uzun ve Anadolu atına göre daha yüksek, omuzlar genellikle uzun ve meyilli, bel uzunca, ön göğüs kuvvetli, adeleli fakat az geniş, göğüs skapulaların ardında ekseriyetle biraz boğumlu ve orta genişlikte, fakat uzundur. Böğürler açık, sağrı Anadolu atına göre biraz daha uzun ve az meyillidir. Kuyruk ekseri yukarıdan bağlıdır. Karın yuvarlaktır. Kemik yapısı genellikle kuvvetlidir. Bacaklar bazen inceliğe meyleder. İncikler ve bilekler uzuncadır. Çukurova atları eskiden 150-154 cm yüksekliğinde ve 400-500 kg ağırlığında süratli yürüyüşe sahip atlar olarak bilinirken, daha sonraları zayıf bakımdan dolayı ve elde kalan iyiler Kurtuluş Savaşında elden çıkınca bugün bu mevcutların cidago yüksekliği 137-140 cm’ye kadar gerilemiştir. Çukurova atına daha sonraları Arap atı ve Uzunyayla atından kan aktarımı olmuştur. Ancak, Çukurova’da bu atların destanları mevcuttur. Bu atların tırnakları sağlam, siyah ve serttir. İşe ve bineğe elverişlidir. İyi bakıldığı takdirde çok güzel görünümü vardır. Genellikle al, doru ve kır donlar yaygın olarak gözükür. Sıcağa ve nemli havaya dayanıklı olup bu iklimde güçten düşmeden çalışır. Türk Rahvan atı; rahvan atını tarihte ilkönce Doğu Asya ve Orta Asya’da Türkler yetiştirmişlerdir. Daha sonra rahvan atlar Kafkasya’da, müteakiben de Osmanlı döneminde Anadolu’da yetiştirilmiştir. Özellikle Osmanlı döneminde Rahvan at yetiştiriciliği ve Rahvan at kültürü doruk noktaya çıkmıştır. Osmanlı Türkleri tarafından Amerika Birleşik Devletlerinde de Rahvan atlar yetiştirilmiştir. Bu atlar Tennessee Walking Horse ismini almışlardır. Daha sonraları da bu atlardan Missouri Foxtrotter atları yetiştirilmiştir. Bu atlara Amerika Birleşik Devletlerinde büyük rağbet vardır. Rivayete göre bir deniz savaşında 300 Osmanlı denizcisi Portekiz’lilere esir düşer. Daha sonra bu Portekiz’liler Amerika kıyılarında İngilizlere bir savaşta yenilirler. Bu sefer Osmanlı Türkleri İngilizlerin gemilerine alınır. Kıyıya yaklaşıldığında İngiliz gemilerinin yolcuları olduğu için bu Osmanlı Türkleri serbest bırakılırlar. Daha sonra Osmanlı Türkleri kıta içine doğru yürürler. Osmanlı döneminde Rahvan at yetiştiriciliğine çok önem verilmiştir. Bunun da sebebi Rahvan at uzun mesafeyi üzerinde daha çok yükle en kısa zamanda gider ve ayrıca Rahvan yürüyüş binici için çok rahattır. Bu nedenle küçük atlar Rahvan yürüyüşle büyük atların yapmış olduğu işleri yaparlar ve aynı zamanda da az yem tüketirler. Bu nedenle çok ekonomiktirler. Dolayısı ile Osmanlı Türkleri Orta Asya’daki gibi geniş otlakları bulamayınca Anadolu’da at yetiştirmek zorlaşmış ve küçük tipte rahvan yürüyen az yem tüketen Rahvan atlar yetiştirmişlerdir. Bugün Anadolu’da hala gelenek olarak Rahvan atlar yetiştirilmektedir. Belediyelerin ve mahalli
At Yetiştiriciliği
7
idarelerin yardımı ile Rahvan at yarışları düzenlenmektedir. Bu yarışlarda yarışan çok sayıda Rahvan at vardır. Bu nedenle bu büyük bir potansiyeldir. Rahvan atlarda baş güzel, asil ve cesur görünümlü, alın geniş, profil düz, gözler parlak ve büyükçe, boyut normal ve kaslı, göğüs geniş ve derin, bel kısa, sağrı yuvarlak, bacaklar ve eklemler kuvvetli ve sağlam, tırnaklar sağlam ve serttir. Yürürken başlarını ve kuyruklarını dik tutan atlar makbuldür. Çok çevik ve dayanıklıdırlar. Her donda olurlar. İnsana çok yakın ve sakindirler. Rahvan yürüyüşleri özel eğitimle sıçramadan yaptırılmaya alıştırıldığında, binici için çok rahattır. Rahvan yürüyüş esnasında dörtnala yakın sürat yaparlar. Rahvan yürüyüşte at aynı yandaki ayaklarını aynı anda adımlayarak yürür. Rahvan yürüyüş ata sonradan eğitimle öğretilmesine rağmen, doğuştan Rahvan yürüyen atlar da vardır. Canik atlarının bazıları doğuştan rahvandır. Kafesi derin ve genişçedir. Karın kesif yemle beslendiklerinde, merada otlandıklarında genellikle büyük, geniş ve bazen de sarkıktır. Bacakları ve bacak bağlantıları muntazamdır. Mafsallar geniş, bilekler kısa ve mera hayvanlarında çok defa yatıktır. Tırnaklar kuvvetli ve siyahtır, yaygın olmayıp toplu ve çok sağlamdır. Derileri kalın, kılları sert, yele ve kuyruk kılları sık, sert, kalın ve uzun olur. Cidago yükseklikleri oldukça fazla olup 1.56 m’yi geçen numuneler vardır. Ortalama yükseklikleri 1.40-1.55 m arasındadır. İncikleri kuvvetli olup, 18-20 cm civarında ve genellikle uzundur. Canik atı; Samsun’un sahil kısımlarında özellikle Terme’de atçılık nispeten iyidir. Atçılığa karşı halk heveslidir. Ayrıca yarışlara da bu bölgede önem verilir, arazilerin de verimli olması nedeni ile bu bölgede çayır ve meralar çok kuvvetlidir. Dolayısı ile bu bölgenin atları eskiden beri aranılan atlar olup atçılık ileri bir düzeydedir. Ayrıca Profesör Dr. İhsan Abidin’e göre ilk Rus Muhaceretinde bu mıntıkaya Çerkez atlarının getirilmesi de burada atçılığın daha da ileri gitmesine sebep olmuştur. Bu atlar yine Çerkezlerin Uzunyayla’ya getirdikleri atlardan daha farklı idi. Başları kuru, boyunları uzun ve narin, sağrıları düşük ve bacak kemikleri ince, belleri uzun ve çukur, omuzları meyilli ve uzun, çok çeviktir. Bu atlarda Türkmen atının etkisi fazladır. Bu atlar, Canik atlarının kalitesini artırmakla birlikte coğrafi şartlar ve halkın tercih yönü şartlarından dolayı Canik atlarının vücut yapısı üzerinde fazla etkisi olmamıştır. Canik atlarında baş orta büyüklükte ve etlidir. Alın geniş, profil düz, boyun düz ve kısa, cidago mürtesemdir. Sağrıları meyilli, bacakları kuvvetli ve duruşları muntazamdır. Bilekler dikçe, tırnaklar çok sağlam ve incik çevresi 17-18 cm’dir. Bu atlarda alın geniş ve tırnaklar sağlamdır. Yürüyüşleri rahvan olduğundan İstanbul arabacıları bu sinirli, çevik ve kuvvetli hayvanları tercih ederlerdi. Bu atlar her donda olmakla beraber en fazla doru donludur. Bu atlar Samsun ovalarında sürü olarak tabiatta serbest yetiştirilmektedir. Bu sürülerde genellikle 200-500 baş arasında at vardır. Yükseklikleri 140-145 cm civarındadır. Bu atların vücudu oldukça muntazamdır. Renkleri genellikle dorunun çeşitli tonlarıdır. İçlerinde doğuştan rahvan yürüyenleri vardır. Genellikle binek olarak kullanılmakla beraber; yük taşıma ve yük çekme işlerinde de başarı ile kullanılmaktadır. Özellikle dağlık bölgelerdeki Canik atları daha dayanıklıdırlar. Cirit atı; Erzurum yöresinde bazı aşiretler tarafından Eskişehir, Urfa, Konya, Malatya ve Kütahya’da yetiştirilmektedir. Arap atı, Anadolu atı, Doğu Anadolu atı ve Hınıs atının karışmasından meydana gelmiştir. Çok güzel, dayanıklı, kuvvetli, hızlı ve çok uysal bir attır. Bu atlarda baş ufak, gözler orta büyüklükte, kulak araları ve cephe geniş, kulaklar hareketli, gözler parlak ve hareketli, baş profili genellikle düzdür, fakat az miktarda da olsa çukur ve bombeliye rastlanır. Boyun orta uzunlukta ve kuvvetli, cidago az belirli, bel kısa, sağrı yuvarlak, tırnakları kuvvetli olup bu atlar kuyruklarını ve başlarını yüksekte tutarlar. Bu görünümleri Arap atını aratmayacak güzelliktedir. Ancak Arap atından daha kısa, tıknaz, kemikli, sağrı ve omuzları daha gelişmiş ve kuvvetlidirler. Bu bakımdan müthiş manevra kabiliyetleri olup, ilk hızları çok iyidir. Bu nedenle cirit oyunlarında en başarılı at numunesidir. Bu atlar gibi dünyada kısa mesafede böyle müthiş
8
At
sürati, manevra kabiliyeti ve dengesi olan at ırkı yoktur. Bu atlar Osmanlı savaş atının torunlarıdır. Cirit oyunu da Osmanlılar zamanında savaş olmadığı zamanlarda savaş provası olarak ve idman için yapılırdı. Cirit oyunu karşılıklı iki takım halinde oynanır, her takımda 2 ila 15 süvari bulunur ve oyunun kurallarına göre 1 m uzunluğundaki meşe veya gürgen gibi ağaçlardan yapılmış değnekleri bir birine mızrak gibi atarlar ve isabet ettirdikleri durumda puan alırlar. Oyun sonunda hangi takımın puanı çok ise o takım kazanır. Cirit atlarında önemli özelliklerinden birisi de cesarettir. Cirit atının binici ile beraber karşı takımın atlarının üzerine korkmadan gitmesi lâzımdır. Ayrıca Cirit atı hırslı ve gururlu olmalıdır. Eğer bu atlar çok miktarda yetiştirilip ihraç imkânı tanınabilirse dünyada Polo atı olarak büyük rağbet görebilir ve ekonomik değer kazanabilir. Hınıs atı; eklemleri kalın ve güçlü, bilekleri kısa, sağrı normal, bel kısa, boyun kalın ve kısadır. Göğüs çok derin ve geniştir. Dolayısı ile bu atlarda büyük ciğer ve yürek vardır. Kolay kolay yorulmazlar, ölesiye çalıştırıldıktan sonra iki saat dinlenme ile ayağa kalkarlar. Cidago 135-138 cm civarındadır. Kuyruk ve yele normal olup, bazı numunelerde gürdür. Normal olarak baş tutuşu dik ve gururlu, kuyruk tutuşu yüksektir ve kuyruk sokumu çok kalındır. Baş etli ve güzel, alın geniş, kulaklar dik ve ufak veya normaldir, donları her dondan olup en çok doru don vardır. Hınıs atı çok dayanıklı ve cesur olup, aynı zamanda çok çevik ve hızlı bir attır. Çok güzel araba çeker ve rahvan yürür. Midilliler; Ayvacık Midillisi Çanakkale’nin Ayvacık Bölgesinde yetiştirilir. Küçük cüsseli, yerden yapılı, vücudu tıknaz ve dayanıklı atlardır. Cidago yüksekliği 116-120 cm arasındadır. Baş kısa ve kaba, profili düz ve bazen yüz hafif yumrudur. Boyun kısa ve kuvvetli, göğüsle bağlantısı geniş ve başla irtibatı zayıftır. Omuzlar az meyilli olup oldukça uzundur. Bedenin ön kısmı ve ön göğüs iyi teşekkül etmiştir. Göğüs derin, bel kısa, karın orta büyüklükte ve böğürleri kapalıdır. Sağrı kısa, yuvarlak ve az meyillidir. Bacaklar kısa ve kuvvetli, tırnaklar sert ve dayanıklıdır. Donları genellikle dorudur, demiri kır varsa da azdır. Bu atların en önemli özeliklerinden birisi de bu atların rahvan yürüyüşleridir. Bu tarzda yürüyüşleri sayesinde çok süratli yürürler ve çok yük taşırlar. Boylarının küçük olması bu yöre için büyük avantaj sayılır. Çünkü boyları küçük olduğu için zeytin ağaçları altından kolayca geçerler. Bu nedenle hasat edilmiş zeytin taşınmasında önemlidirler. Dağlık arazide bir katır kadar dayanıklı ve maharetle yürürler, buna karşılık katıra nazaran çok daha hızlıdırlar. Ayrıca binek esnasında katıra nazaran daha yumuşak oldukları için binicilerini sarsmazlar. Bu atlar bu bölgede yılkı halinde yetiştirilmektedir. Tamamen serbest ve merada yaşarlar. 3-4 yaşına gelenler yakalanarak satılmaya çıkarılır ve terbiye edilir. Bu atlar çok uysaldır ve sahiplerine büyük itaat gösterirler, sevgi ile bağlanırlar ve sahipleri için bir can arkadaşıdırlar. Boylarının küçük olması ve uysal karakteri ile ileride çocukların binebileceği bir at olarak istikbali parlaktır. C. Bulundurulan At Irkları Akal-Teke atı; Türkmenistan’da yetiştirilmiş çok eski ve saf ırktır. Bazı otoritelere göre bu atlara bugünkü Türkmenistan’da Akal-Teke, İran Türkmenistanı’nda ise Türkmen atı denilmektedir. Akal-Teke atında baş küçük, profil genellikle düz, gözler büyük ve manalı ve kulaklar uzundur. Boyun ince ve uzun fakat güçlü ve kaslı, cidago belirgin ve uzun, sağrı düz veya hafif meyillidir. Kuyruk aşağıdan bağlantılı, kollar uzun, incikler ise kısa, tırnakları sert ve dayanıklıdır. Kuyruk ve yele kılları seyrek ve azdır. Müthiş süratli ve yüksek atlama kabiliyeti vardır. Bu nedenle Manialı koşularda iyi ve yüksek atlayan atlar yetiştirmek için Akal-Teke atları damızlık olarak kullanılır. Cidago 142-152 cm, mükemmel yürüyüşlü, dayanıklı, eğitilir ancak inatçıdır. Sert mizaçlı olan atlar mevcuttur.
At Yetiştiriciliği
9
İrlanda atı (Irish Hunter); bir sıçrama (konkur) ve spor atıdır. Özellikle sıçrama yeteneği ile uluslar arası bir üne sahiptir. Cidago yüksekliği 160-165 cm civarındadır. Anglo-Arap; bu ırkın geliştirilmesinde rol oynayan ülkelerin başında İngiltere, Fransa ve Polonya gelmektedir. Cidago yüksekliği 160 cm civarındadır. Mükemmel, hafif sıklet bir binek ve spor atıdır. Sıçrama ve yüksek atlama yeteneği çok iyidir. Hanofer (Hanoverian); Almanya’nın Hanofer ve Saksonya eyaletlerinde yetiştirilir. Cidago yüksekliği 153-170 cm arasında değişir. Olimpiyatlarda eğitim ve terbiye yarışma kolunda en fazla binicilik alan ırktır. Genellikle koyu donlu atlardır. Sıcakkanlı olup eğitime yatkındırlar. Holştayn (Holshtein); bu ırk Almanya’nın Frizyan bölgesindeki iri cüsseli yerli atların Endülüs ve Napoli atları ile melezlenmesi sonucu geliştirilmiştir. Cidago yüksekliği 153-162 cm arasında değişir. Önde gelen Konkurhipik atıdır. Kabardin (Çerkez); Kafkasya’nın en tanınmış ve en fazla yayılmış ırkıdır. En önemli özellikleri, dayanıklılığı, yeme kanaatkârlılığı, dağ yollarına ve dağlık bölgelerde kullanıma elverişliliğidir. Cidago yüksekliği 142-151 cm arasındadır.
1.3. Donlar At, eşek, katır, sığır ve manda gibi büyük baş hayvanlarda vücudu örten kılların rengine don adı verilir. Donlar, hayvanın vücudunda oluşum ve değişim durumlarına göre; esas (asli), türev ve alaca donlar olmak üzere üç grupta incelenirler. A-Esas (Asli) donlar Tayın doğduğunda sahip olduğu ve hayatı boyunca değişiklik göstermeyen donlardır. Atlarda Al, Yağız, Doru, İzabel ve Kula olmak üzere beş asli don görülür. Al don; bedeni, bacakları, yele ve kuyruğu örten kılların kırmızı renkli olduğu dondur. Don belirlenirken rengin konumu tam belirlenmelidir. Kırmızı rengin görünümüne göre farklı isimlerde adlandırılır. Bunlar; Açık al, Koyu al (esmere yakın al), Adi al (Tarçın renginde), Akkanat al (yele ve kuyruk beyaz veya sarı renkte), Sütlü kahve al, Altuni al, Kiraz al, Kestane al (Kestane kabuğu renginde), Yanık al (kavrulmuş kahverengi)’dır. Yağız don; bedeni, bacakları, yele ve kuyruğu örten kılların siyah renkli olduğu dondur. Siyah rengin tonlarına göre; Kuzguni yağız (kıllar parlak ve yansımalı), Donuk (Kirli) yağız (Kıllar koyu ve mat renkli) adını alırlar. Doru don; bedeni örten kılların kırmızı, yele, kuyruk ve bacakların alt kısımlarını örten kılların siyah renkli olduğu dondur. Kırmızı rengin görünümüne göre Açık doru, Koyu doru, Kirazi doru, Kestane doru, Yanık Kestane doru isimlerini alır. İzabel don; bedeni, bacakları, yele ve kuyruğu örten kılların sarı renkli olduğu dondur. Kula don; bedeni örten kılların sarı, yele, kuyruk ve bacakların alt kısımlarını örten kılların siyah renkli olduğu dondur. Sarı rengin görünümüne göre Açık kula, Adi kula (normal sarı), Koyu kula, Kurt kulası (Kılların dip kısmı sarı üst kısımları koyu renkli) isimlerini alır. B-Türev Donlar Tayın doğumunda sahip olduğu dona zamanla beyaz kılların karışması ile oluşan donlardır. Kır, Ahreç ve Boz olmak üzere üç türev don vardır. Kır don; bedeni örten kılların beyaz kıllarla karışması ile karakterize dondur. Vücudu örten siyah ve kırmızı kılların görünüm ve yoğunluklarına göre Pamuk kır, Açık kır (beyaz çoğunlukta), Koyu kır (Koyu renk çoğunlukta), Demiri kır, Bakla kır (beyaz kılların dağınık olmayıp, bakla büyüklüğü görünümünde bir arada olması), Çilli kır (beyaz üzerinde siyah kılların küçük çiller şeklinde görünmesi), Kızıl kır, Mercani (Üveyik) kır (Çilli kılın kırmızı kıllardan oluşmuş şekli) isimlerini alır. Ahreç don; doru donun beyaz kıllarla karışmış şeklidir. Açık ahreç (beyaz çoğunlukta), Adi ahreç (beyaz ve kırmızı eşit), Koyu
10
At
ahreç (kırmızı çoğunlukta), Kızıl ahreç (kırmızı çoğunlukta ve parlak) isimlerini alır. Boz don; al donun beyaz kıllarla karışmış şeklidir. Bu donda yalnız beden değil, yele, kuyruk ve ayakların alt kısımları da beyaz kıllarla karışmıştır. Açık boz (beyaz çoğunlukta), Adi boz (beyaz ve kırmızı eşit), Koyu boz (kırmızı çoğunlukta), Kar yağdı boz (kırmızı çoğunlukta, beyaz kıllar küçük demetler halinde), Kaplan lekeli boz (beyaz renk çoğunlukta, kırmızı kıllar küçük demetler şeklinde, Kar yağdı bozun tersi) isimlerini alır. C-Alaca Donlar Bedende iki farklı donun parçalar halinde bulunduğu dona denir. Eğer beyaz renk koyu renkten fazla ise alaca ismi, koyu renk fazla ise koyu ismi don belirlemede önce yazılır. Alaca yağız, Yağız alaca; Alaca al, Al alaca; Alaca doru, Doru alaca gibi.
1.4. Nişaneler Koyu donlu atlarda vücudun değişik kısımlarında görülen beyaz kıllardan oluşan lekelere nişane adı verilir. Doru ve kula donlu atlarda bazen görülen ve “Ester Çizgisi” adı verilen, sırttaki koyu renkli çizgi de nişane sayılır. Atlarda başın tamamen siyah olmasına “karabaş” denir. Başta görülen nişaneler bulundukları kısımlara göre farklı isimler alır. Alın kısmında görülen nişaneler; Alında beyaz eser: Alında beyaz nişane: Alnı beyaz: Alında kartopu: (büyüklüğe göre: küçük, orta ve büyük kartopu) (görünümlerine göre: Alında sinekli kartopu, Alında çilli kartopu, Alında mercani kartopu, Alında karışık kartopu), Alında yıldız (Büyüklüğüne göre Alında; küçük, orta ve büyük yıldız), Alında ay, Alında akıtma: Alındaki beyazlık aşağıya doğru uzamışsa akıtmaya bu ad verilir. Burun üzerindeki nişaneler; burun üzerindeki nişanelere akıtma adı verilir. Görünümlerine göre farklı isimler alırlar. Yarım akıtma: Beyazlıkların burun üstünün yarısına kadar inmesine bu ad verilir. Tam akıtma: geniş ve ince olarak derecelendirilmekle birlikte nişanenin tüm burunu kaplamasından oluşur. Yüzü güzel: akıtma atın her iki yüzünde mevcut ise bu sıfatlandırma yapılır. Yarım yüzü güzel: Akıtma burun üstünde bir yüzden diğerine geçmemiş ise bu isimle anılır. Kesik akıtma: Akıtma burun üstünde belirli bir bölümde kesildikten sonra tekrar başlamış ise bu isim verilir. Ağzı Kilitli: Akıtma ya da beyazlık üst dudaktan alt dudağa geçmiş ise bu tabir kullanılır. Burun ucu abraş: Burun ucunda görülen küçük bir beyazlığa bu isim verilir. Bacaklarda görülen nişaneler; bacaklarda görülen beyaz lekelere seki adı verilir. Bulunuş ve görünümlerine göre farklı isimler alırlar. Seki eseri: Tırnağın hemen üst kısmında bacağın başlangıcında küçük leke şeklinde beyazlığa bu isim verilir. Seki nişanesi: Beyaz kılların tırnağın üst kısmını ince bir şerit gibi sarmasına denir. Alçak seki: Beyazlığın bukağılık çukurluğuna kadar çıkmasına denir. Tam seki: beyazlıkların ön ve arka bacakta topuk eklemi hizasına kadar çıkması bu şekilde isimlendirilir. Tam olmayan seki: Topuğu tam olarak sarmayan beyazlıkların nitelemesidir. Yüksek (geçik) seki: Beyaz kılların topuk eklemi seviyesinden daha yukarılara ulaşmasına bu ad verilir. Çizme seki: Diz ve dirsek eklemlerinin üzerine çıkan beyazlıkların şekline göre çizme seki ifadelendirilir. Seki üzerinde siyah veya kırmızı benekler mevcutsa “benekli seki” adı verilir. Tırnakta görülen beyazlığa, Alaca tırnaklı veya Beyaz tırnaklı adı verilir.
1.5. Atlarda Yaş Tayini Atlarda yaş tayini dişlerden yapılır. Alt kesicilere bakmak daha iyidir. Kısrak ve aygırlarda diş formülünde farklılık vardır. Toplam olarak erişkin bir aygırda 40-44, kısrakta ise 36-40 diş bulunur. Kısraklarda canin (köpek) diş görülmez. Aygır için diş formülü; alt çenede 3313 3133, üst çenede 3313 3133 şeklindedir. Sınıflandırmada genç atlarda genellikle alt çenedeki kesici dişlerin durumu önem arz eder.