Bilnot Cocuk

BİLNOT BATARYASI EL KİTABI NÖROPSİKOLOJİK TESTLERİN ÇOCUKLAR İÇİN ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI

BİLNOT-ÇOCUK CİLT - I

Prof. Dr. Sirel Karakaş Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer Nörometrika Hacettepe Üniversitesi KOSGEB Teknoloji Geliştirme Merkezi Araştırma-Geliştirme Birimi

© 2011 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.

Nöropsikolojik Testlerin Çocuklar için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları: BİLNOT-Çocuk (Cilt-I) Birinci Baskı 2011 (1600 Adet) Editörler: Prof. Dr. Sirel Karakaş, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer Nörometrika Hacettepe Üniversitesi KOSGEB Teknoloji Geliştirme Merkezi Araştırma-Geliştirme Birimi Beytepe Yerleşkesi 06800, Ankara

ISBN: 978-975-420-792-7 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası gereği herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz. Her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.’ne aittir.

Düzenleme/Kapak: Ömer Altıok – Serap Altıok omeraltiok@gmail.com Baskı / Cilt: Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL

NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. ŞTİ. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Falez Sit. Toros Apt. No: 183/2 Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Altıparmak Cad. Burç Pasajı, Bursa Tel: (0224) 224 60 21

Ankara MN MEDİKAL & NOBEL TIP KİTABEVİ Halk Sok. No: 5 Sıhhiye-Ankara Tel: (0312) 431 16 33 İzmir / Bornova İZMİR GÜVEN KİTABEVİ 168. Sok. No: 10/1 Bornova-İzmir Tel: (0232) 339 16 96 İzmir / Konak İZMİR GÜVEN KİTABEVİ SSK İş Hanı P/36 Konak-İzmir Tel: (0232) 425 27 58 Adana ADANA NOBEL KİTABEVİ Adnan Kahveci Bulvarı 31/C Adana Tel: (0322) 233 00 29

Reyhan Derin Karakaş Nimet Ediz Karakaş Işıl Yıldız Mert Can Bulduklar

Bu kitabı sizlere ve tüm çocuklara armağan ediyoruz.

i

EDİTÖRLERİN ÖNSÖZÜ

2004 yılında yayımlanmış olan “BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları” adlı eser ülkemiz yetişkin örnekleminin bilişsel özelliklerinin geniş bir yelpaze üzerinde ölçülebilmesini sağlamıştı. Bu eser, halen, Türk toplumuna araştırma ve geliştirme (AR-GE) çalışmaları yapılmış ve yayınlanmış ilk nöropsikolojik ölçme araçları El Kitabı niteliğini korumaktadır.

“Nöropsikolojik Testlerin Çocuklar İçin Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları: BİLNOTÇocuk” adlı yeni eserimizin ilk kısmı, AR-GE çalışmaları tamamlanmış olan BİLNOT Bataryası testlerini ve ayrıca Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formunu içermektedir. Bu bağlamda ilk kısımda, Wisconsin Kart Eşleme Testi, Stroop Testi, Sayı Dizisi Öğrenme Testi, Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu, Çizgi Yönünü Belirleme Testi, İşaretleme Testi ve Raven Standart Progresif Matrisler Testi yer almaktadır. Söz konusu 7 test “BİLNOT-Çocuk Bataryası” (kısaca BİLNOT-Çocuk) olarak adlandırılmış bulunmaktadır. Daha önce AR-GE çalışmaları yapılmış olan BİLNOT Bataryası ise bundan böyle “BİLNOT-Yetişkin Bataryası” (kısaca BİLNOT-Yetişkin), her iki batarya birlikte “BİLNOT Bataryaları” olarak adlandırılacaktır.

Ancak grubumuz, Kutu 1’de açıklananlar doğrultusunda, bilişsel özellik yelpazesini genişletmiş, seçilmiş bazı başka nöropsikolojik testler üzerinde de çalışmıştır. Standardizasyon işleminin çeşitli aşamalarında bulunan bu nöropsikolojik teslerle ilgili sonuçlar, eserin ikinci kısmında yer almaktadır. İşitsel Sözel Öğrenme Testi sözel işlevsellikle ilgili öğrenme yeteneğini, serbest hatırlama ve tanıma türü hatırlamayı, ileriye ve geriye ket vurma etkisini, kısa-süreli ve uzun-süreli belleği; Mangina Testi görsel-mekansal bilişi ölçmek için dahil edilmiştir. Üst-Biliş Testi ve örtük bellek testi (Kelime Kökü Tamamlama Testi), ilişkili süreçleri ölçmede kullanılabilecektir. Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği ise söz konusu üst düzey kontrol sisteminin günlük davranışlar temelinde ölçülmesini sağlamaktadır. “BİLNOT-Çocuk” adlı eserin yayınlanması ile birlikte bu yeni araçların grubumuz dışındaki bilim kişisi ve uygulamacılar tarafından da kullanılacağı, böylece de, araçlarla ilgili standardizasyon çalışmalarının hızla tamamlanacağı düşünülmektedir.

ii

Kutu 1. İnsan Bilişsel Sistemi Sağlıklı insanda bilgi işlemleme; dikkat, bilinç, anlamlandırma, bellek, denetim ve bütünleşmenin birleşimleri sonucu gerçekleşen karmaşık bir süreçtir (Karakaş, 2008a; Karakaş ve Başar, 2006a, b). Bilgi, duyusal sistem ve duyusal kayıt sisteminde aynı anda paralel olarak, bilinç ve dikkat-öncesi olarak işlenir; bu bilgilerden etken veya edilgen dikkat yoluyla seçilen bazıları kısa-süreli bellekte (KSB; short-term memory) bilinçli deneyim haline gelir. Bilgi özümseyici temrin (assimilative rehearsal) yoluyla uzun-süreli belleğe (USB; long-term memory) iletilir, burada, bilginin türüne göre anısal (episodic) veya anlamsal (semantic) bellek izi olarak depolanır. Bellek izleri USB’de değiştirilerek yeniden yapılandırılır, ayrıca sistem, mevcut bilgilerden yeni bilgiler çıkarsar.

Açıklanan bu karmaşık sistem, bir üst-bilişin (meta-memory) etkisi altında işlemektedir. Söz konusu üst-sistem, hatırlama süreci, sistemin çalışması ve olaya ilişkin farkındalık (awareness) sağlar. Üstelik bu farkındalık sadece hatırlanabilen anılara değil hatırlanamayan anılara da uygulanır. Bir diğer üst sistem yönetici işlevlerdir (executive functions). Bu sistemin kapsamındaki işlevler şema ve kurulumları (set) korur, gerektiğinde değiştirip düzenler, onları yeniden oluşturur, bozucu etkilere (interference) karşı koyar, zaman ve mekan üzerinde olayları bütünleştirir, belleği tarar, bellek izleri üstünde çalışır, stratejiler kurup değiştirir, planlar yapar. Üst biliş ve yönetici işlevler bilgi işleme sisteminin belirtilmiş olan bütün sistem ve süreçlerini etkiler ve yönetir (Karakaş ve Yalın, 2009). İnsan zihni (ve insan beyni) tüm süreçlerin paralel ve bütünleşik olarak çalıştığı bir “süper” sistemdir (tarama için bkz. Karakaş, 2008a).

BİLNOT-Çocuk kitabında, yukarıda belirtilen nöropsikolojik testlerle ilgili güvenirlik, geçerlik ve normalizasyon araştırmalarının bulguları sunulmaktadır. Kitap çocuklara uyarlanmış yönerge ve kayıt formlarını da içermektedir.

“BİLNOT-Çocuk” Eserine Neden Gerek Duyulmuştur?

BİLNOT-Çocuk’un başlıca kısmını oluşturan BİLNOT-Yetişkin Bataryası yoğun bir şekilde bilimsel araştırmalarda kullanılmıştır. Ancak BİLNOT Bataryası ve kapsamındaki testler giderek daha yoğun biçimde uygulama alanlarında kullanılmakta, farklı meslek gruplarından gelen uzmanların ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Testlerden sağlık kurumlarında tanı, tedavinin etkililiğinin değerlendirilmesi ve rehabilitasyon programlarının hazırlanmasında yararlanılmaktadır. Bilişsel özellik ve yeteneklerin değerlendirilmesini sağlayabilen söz konusu testler eğitim-öğretim kurumlarında; öğrencilerin değerlendirilmesi, öğrenci kitlesine uygun eğitim-öğretim programlarının hazırlanması, özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin belirlenmesi gibi işlemlerde kullanılmaktadır.

BİLNOT-Yetişkin Bataryası testleri, aynı amaçlarla, çocuk örneklemlerinde de kullanılmış olup BİLNOT-Çocuk adlı eser, genellikle editörlerin denetimi ve/veya danışmanlığı altında yürütülen çalışmalar temelinde hazırlanmıştır. Bu eserin yayımlanması ile birlikte BİLNOT Bataryaları testlerinin çok daha yaygın bir kullanım alanına ulaşacağı düşünülmektedir. Bilişsel özelliklerin geniş bir yelpazede değerlendirilmesini sağla-

iii yan BİLNOT-Çocuk, BİLNOT-Yetişkin Bataryası testlerinde olduğu gibi, bütün olarak kullanılabilecektir. Ancak kapsamındaki testlerden tek olarak veya çeşitli birleşimlerde de yararlanılabilecektir.

BİLNOT-Çocuk’ta kapsanan testler yoluyla ulusal literatürümüze çocuklarda algıtepki kontrolü, dikkat, görsel-mekansal algılama ve biliş, öğrenme, bellek, irdeleme, örtük öğrenme ve bellek, üst-biliş ve genel yeteneğin standardize olarak ölçülmesi ve değerlendirilmesini sağlayan psikometrik araçlar kazandırmış oluyoruz. Nöropsikolojik testleri içermesi dolayısıyla BİLNOT Bataryası sadece davranışlar üzerinde değil, beynin temel alanlarının işlevselliği üzerinde de ölçümler sağlamaktadır.

Okuyucuya...

Tüm psikometrik araçlarda olduğu gibi, BİLNOT Bataryaları üzerindeki literatür genişledikçe, bulgulara olan güvenimiz ve onları yorumlama gücümüz artmaktadır.

Bu testleri grubumuz dışındaki bilim adamı ve uygulamacılar da temin etmiş bulunmaktadır. Yetişkinler üzerinde 2. baskısı yapılmış olan BİLNOT Bataryası kitaplarını ise pek çok kişi temin etmiş ve kullanmaktadır. BİLNOT testleri ve ayrıca AR-GE çalışmaları yapılmakta olanları kullanılarak yaptığınız araştırmalarınız konusunda bizleri bilgilendiriniz. Bu araştırmalarınızı duyuralım, bulgu ve yorumlarınıza yetişkin ve/ veya çocuk örneklemleri ile ilgili kitapların bir sonraki baskısında yer verelim.

Bu durumda, geliştirilen veri tabanı, daha sonra yapılacak araştırmalara yön verecek, onlara ışık tutacaktır. Bulgu ve yorumlarınız, söz konusu nöropsikolojik testlerin uygulama alanlarında da daha bilinçli olarak kullanılmasını sağlayacaktır.

Bilimin ilerlemesi bilgi birikimine koşuttur. Bu kitapta yer alan nöropsikolojik testleri kullanarak ülkemiz örneklemleri üzerinde yapacağınız çalışmalarınızla ve elde edeceğiniz bulgularla, bu konulardaki bilgi birikimine katkıda bulunacağınızı umuyoruz.

Teşekkürlerimiz BİLNOT Bataryası projesi (TÜBİTAK- TBAG-Ü Proje No: /17-2) yoğun bir emek, uzun bir çalışma süresi ve çok sayıda bilim adamı ve uygulamacının eşgüdümsel çalışması ile gerçekleşmiştir. Proje, testlerin yetişkin Türk örneklemleri üzerinde kullanılmasını sağlamıştır. “Nöropsikolojik Testlerin Çocuklar için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları: BİLNOT-Çocuk” adlı eser ise, ülkemiz literatürüne çocuklar adına yaptığımız katkımızdır. Bu katkının projelendirilmesinde, çocuklar üzerinde çalışan bilim kişileri ve meslek mensuplarından gelen yoğun taleplerin büyük rolü olmuştur.

BİLNOT Bataryası testlerinin çocuklar üzerinde yapılan çalışmaları, temel bilim dallarıyla klinik dallarda çalışan araştırmacılar tarafından gerçekleştirilmiştir. Testleri sağladığımız, bunların uygulanması ve puanlanması konusunda eğitim verdiğimiz, verilerin yorumlanmasında danışmanlık yaptığımız bu grubun, bataryanın AR-GE çalışmalarının tamamlanmasına büyük katkısı olmuştur. Araştırma desteği için bu bilim kişilerine teşekkürlerimizi sunuyoruz.

BİLNOT-Çocuk Bataryasına ilişkin verilerin önemli bir bölümü Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu için ek tanı kriterlerinin geliştirilmesi konusundaki projemizde

iv (DPT-HÜ/BAB 2006 K 120 640-06-08) elde edilmiştir. Proje verilerinin toplanması işlemlerinin koordinasyonunu Nermin Akkaya yapmıştır. Kendisi ayrıca veri giriş işlemlerine ve proje çalışmalarımızın değişik aşamalarına katkıda bulunmuştur. Bütün bunlardan ötürü kendisine özel teşekkürlerimizi sunmak isteriz.

BİLNOT Bataryasının gerek norm değerlerinin belirlenmesiyle ilgili çalışmaları, gerekse güvenirlik ve geçerlik çalışmaları, testleri almayı kabul eden sağlıklı ve çeşitli tanı gruplarından gelen çocuklar sayesinde gerçekleşmiştir. Bu çocuklara ve onların anne-babalarına sonsuz teşekkürler. Veri toplama işlemlerinin bir bölümü ilköğretim kurumlarında gerçekleştirilmiştir. Başta Beytepe İlköğretim Okulu’nunki olmak üzere, kurumların müdürleri, öğretmen ve özellikle rehber öğretmenlerine ilgi ve destekleri için teşekkürü borç biliriz.

Editörler Prof. Dr. Sirel Karakaş Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer

Aralık 2009 Ankara

v

İÇİNDEKİLER

CİLT - I EDİTÖRLERİN ÖNSÖZÜ İÇİNDEKİLER KUTULARIN LİSTESİ ŞEKİLLERİN LİSTESİ TABLOLARIN LİSTESİ KISALTMALAR

...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... ......................................................................................

i v xvii xix xxi xxv

BÖLÜM 1. GİRİŞ Prof. Dr. Sirel Karakaş, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer Multidisipliner ve Multiteknolojik Yaklaşım......................................................

Disiplinler-Arası Dallar ve Nöropsikoloji............................................................

Psikometrik Araçlar ve Standardizasyon........................................................... Ülkemizde Nöropsikolojik Test Kullanımı..........................................................

BİLNOT Bataryası Öncesi ......................................................................................

BİLNOT Bataryası ve Sonrası...................................................................................

Kitabın Kapsam ve Amaçları.............................................................................

1 3 5 5 5 7 9

AR-GE ÇALIŞMALARI TAMAMLANMIŞ OLAN NÖROPSİKOLOJİK TESTLER: BİLNOT-ÇOCUK BATARYASI BÖLÜM 2. ORİJİNAL TESTLERİN TANITIMI, TÜRK FORMLARINI GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI Prof. Dr. Sirel Karakaş Nöropsikolojik Testlerin Seçiminde Kullanılmış Olan Ölçütler..........................

Orijinal Formların Tanıtımı................................................................................

Wisconsin Kart Eşleme Testi................................................................................... İlişkili beyin sistemleri ..............................................................................

Stroop Testi TBAG Formu ......................................................................................

Değişik puanlama sistemleri .................................................................... İlişkili beyin sistemleri ..............................................................................

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu............................................................. İlişkili beyin sistemleri ..............................................................................

13 15 15 20 21 23 24 26 28

vi Sayı Dizisi Öğrenme Testi ...................................................................................... İlişkili beyin sistemleri ..............................................................................

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi ...............................................................................

VADS’daki sorunlar..................................................................................

VADS ne ölçmektedir .............................................................................. İlişkili beyin sistemleri .............................................................................. Çizgi Yönünü Belirleme Testi ................................................................................. İlişkili beyin sistemleri............................................................................... İşaretleme Testi ...................................................................................... İlişkili beyin sistemleri ..............................................................................

Raven Standart Progresif Matrisler Testi ................................................................ İlişkili beyin sistemleri...............................................................................

Türk Toplumu için Uyarlama Çalışmaları ve Uygulamanın Standardizasyonu: Çocuk Örneklemlerine Özel Düzenlemeler ........................

Wisconsin Kart Eşleme Testi...................................................................................

Stroop Testi TBAG Formu ......................................................................................

Test malzemesinin oluşturulması..............................................................

Puanlama sisteminin belirlenmesi.............................................................

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu ............................................................

Sayı Dizisi Öğrenme Testi ......................................................................................

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu ................................................................. Çizgi Yönünü Belirleme Testi.................................................................................. İşaretleme Testi ......................................................................................

Raven Standart Progresif Matrisler Testi ................................................................

30 30 31 31 32 33 33 34 34 35 36 36 37 39 40 40 41 45 49 50 51 52 53

BÖLÜM 3. NORM DEĞERLERİNİ BELİRLEMEYE YÖNELİK ARAŞTIRMALAR Yard. Doç. Dr. Emel Erdoğan Bakar, Psk. Dr. A. Şebnem Soysal, Doç. Dr. Birim Günay Kılıç, Uzm. Psk. Kızbes Meral Kılıç, Psk. Dr. Nurcihan Kiriş, Prof. Dr. Sirel Karakaş Normalizasyon Çalışmasında Yer Alan Katılımcıların Özellikleri.......................

Veri Toplama İşlemleri ...................................................................................

Yordayıcı Değişkenler ve Etkileri.......................................................................

BİLNOT-Yetişkin Bataryası ......................................................................................

BİLNOT-Çocuk Bataryası ......................................................................................

Norm Değerleri ...................................................................................

55 58 58 58 59 62

BÖLÜM 4. GÜVENİRLİK ARAŞTIRMALARI Prof. Dr. Sirel Karakaş Güvenirliğin Belirlenmesinde Kullanılan Yaklaşımlar . .....................................

BİLNOT Bataryası Testleriyle İlgili Güvenirlik Çalışmaları..................................

Stroop Testi TBAG Formu ......................................................................................

Yetişkinler üzerindeki güvenirlik araştırmaları............................................... Çocuklar üzerindeki güvenirlik araştırmaları................................................

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu.............................................................

Sayı Dizisi Öğrenme Testi ......................................................................................

63 65 65 65 67 67 69

vii Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu .................................................................

Erin ve erginler üzerindeki güvenirlik araştırmaları...................................... Çocuklar üzerindeki güvenirlik araştırmaları................................................ Çizgi Yönünü Belirleme Testi ................................................................................. İşaretleme Testi ......................................................................................

Yetişkinler üzerindeki güvenirlik araştırmaları.............................................. Çocuklar üzerindeki güvenirlik araştırmaları................................................

Raven Standart Progresif Matrisler Testi ................................................................

69 69 70 71 71 71 72 73

BÖLÜM 5. GEÇERLİK ARAŞTIRMALARI Prof. Dr. Sirel Karakaş, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer, Uzm. Psk. Arzu Özkan Ceylan, Uzm. Psk. Zeynel Baran Geçerliğin Belirlenmesinde Kullanılan Yaklaşımlar ..........................................

Geçerlik Araştırmalarının Kapsam ve Sunumuna İlişkin Konular, Kullanılan Yaklaşımlar ...................................................................................

BİLNOT Bataryalarındaki Testlerle İlgili Geçerlik Çalışmaları.............................

Wisconsin Kart Eşleme Testi . ...........................................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Yetişkin bulguları ...................................................................................... Çocuk bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................

Stroop Testi TBAG Formu .................................................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Yetişkin bulguları ...................................................................................... Çocuk bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu.......................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

WMS-R’nin iç yapısına ilişkin bulgular........................................................

WMS-R’nin diğer testlerle ilişkileri..............................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................

Sayı Dizisi Öğrenme Testi..................................................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Yetişkin bulguları...................................................................................... Çocuk bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu............................................................

75 77 79 79 79 80 83 83 87 87 87 88 90 94 94 96 97 98 98 100 100 103 105 107 108 108 108 109 109 110 110 111

viii Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Görsel ve işitsel modalitelerde sayı uzamı . ..............................................

Sayı uzamı neyi temsil etmektedir?..........................................................

Strateji kullanımı sayı uzamını değiştirmektedir........................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Yetişkin bulguları..................................................................................... Çocuk bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................ Çizgi Yönünü Belirleme Testi.............................................................................

Gelişim etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Yetişkin bulguları...................................................................................... Çocuk bulguları ...................................................................................... İşaretleme Testi ...................................................................................

Gelişim etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Yetişkin bulguları...................................................................................... Çocuk bulguları ......................................................................................

Raven Standart Progresif Matrisler Testi .........................................................

Gelişim etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular..............................................................

Yetişkin bulguları...................................................................................... Çocuk bulguları ......................................................................................

Sonuç ...................................................................................

112 113 113 114 115 116 116 117 118 119 119 119 121 121 122 123 123 124 126 126 128 128 129 129 130 130 131 132

AR-GE ÇALIŞMALARI SÜRMEKTE OLAN NÖROPSİKOLOJİK TESTLER BÖLÜM 6. ORİJİNAL TESTLERİN TANITIMI, TÜRK FORMLARINI GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI Prof. Dr. Sirel Karakaş Testlerin Seçiminde Kullanılan Ölçütler............................................................

Orijinal Testlerin Tanıtımı..................................................................................

Mangina Testi ...................................................................................... İlişkili beyin sistemleri............................................................................... İşitsel Sözel Öğrenme Testi .................................................................................... İlişkili beyin sistemleri . ............................................................................. Üst-Biliş Testi ...................................................................................... İlişkili beyin sistemleri . .............................................................................

Kelime Kökü Tamamlama Testi............................................................................... İlişkili beyin sistemleri..................................................................................

Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği...............................................

135 139 139 140 140 141 142 143 144 146 146

ix İlişkili beyin sistemleri...................................................................................

Türk Toplumu İçin Uyarlama Çalışmaları ve Uygulamanın Standardizasyonu ...................................................................................

Mangina Testi ...................................................................................... İşitsel Sözel Öğrenme Testi..................................................................................... Üst-Biliş Testi ......................................................................................

Geliştirilmesindeki işlemler ..........................................................................

Kelime Kökü Tamamlama Testi...............................................................................

Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği................................................

147 148 149 150 152 152 155 156

BÖLÜM 7. NORM DEĞERLERİNİ BELİRLEMEYE YÖNELİK ARAŞTIRMALAR Yard. Doç. Dr. Emel Erdoğan Baker, Psk. Dr. A. Şebnem Soysal, Uzm. Psk. Kızbes Meral Kılıç, Uzm. Psk. Başak Karateke, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer, Uzm. Psk. Arzu Özkan Ceylan, Prof. Dr. Sirel Karakaş Katılımcılar ......................................................................................

Yordayıcı Değişkenler ve Araştırma Deseni.............................................................

Kullanılan Ölçme Araçları ......................................................................................

Veri Toplama İşlemleri ......................................................................................

Bulgular ...................................................................................

Norm Değerleri ...................................................................................

159 160 162 162 162 164

BÖLÜM 8. GÜVENİRLİK VE GEÇERLİK ARAŞTIRMALARI Prof. Dr. Sirel Karakaş, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer, Uzm. Psk. Arzu Özkan Ceylan, Uzm. Psk. Zeynel Baran Güvenirliğin Belirlenmesinde Kullanılabilecek Yaklaşımlar, Araştırmaların Yürütülmesine İlişkin Konular ........................................................................

Geçerliğin Belirlenmesinde Kullanılan Yaklaşımlar...........................................

Geçerlik Araştırmaları ...................................................................................

Mangina Testi (MT) ...................................................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular ............................................................. Çocuk Bulguları ......................................................................................

Yetişkin bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................ İşitsel Sözel Öğrenme Testi (AVLT) ...................................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular ............................................................. Çocuk Bulguları ......................................................................................

Yetişkin bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................ Üst-Biliş Testi (ÜBT) ...................................................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

165 167 168 168 169 169 170 170 170 171 171 172 173 173 173 174 175 175 176 177

x Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular ............................................................. Çocuk Bulguları ......................................................................................

Yetişkin bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................

Kelime Kökü Tamamlama Testi (KKTT) .............................................................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular ............................................................. Çocuk Bulguları ......................................................................................

Yetişkin bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................

Yönetici İşlev Davranışlarını Değerlendirme Ölçeği (BRIEF) .............................

Gelişim Etkisi ......................................................................................

Sağlıklı Örneklemlerde Ölçülen Özellikler................................................................

Klinik Örneklemlerde Elde Edilen Bulgular ............................................................. Çocuk Bulguları ......................................................................................

Yetişkin bulguları ......................................................................................

Beyin Yapıları/İşlevselliğiyle İlişkiler ........................................................................

177 177 177 178 179 179 179 180 180 180 181 181 182 182 182 182 182 182

BÖLÜM 9. DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞUNDA NÖROPSİKOLOJİK DEĞERLENDİRME Psk. Dr. A. Şebnem Soysal, Yard. Doç. Dr. Emel Erdoğan Bakar, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer, Uzm. Psk. Arzu Özkan Ceylan, Prof. Dr. Sirel Karakaş DEHB Tanısı: Sorular ve Sorunlar.......................................................................

DEHB’de Paradigma Değişikliği Gereksinimi.....................................................

Zaman İçinde Paradigmalar Silsilesi: Davranış, Biliş, Biliş/Beyin...............................

DEHB’de Nörospikolojik Yaklaşım...........................................................................

DEHB’de Nöropsikolojik Profil................................................................................

DEHB’de zeka testinin yeri........................................................................

DEHB’de bazı bilişsel özellikler..................................................................

Deneysel kontrollü araştırma sonuçları . ..................................................

DEHB Örneklemleri için Nöropsikolojik Test Bulguları......................................

Vardamlı İstaistiksel Analizler: Yaş/Sınıf Etkisi .......................................................

Betimsel İstatistikler .....................................................................................

184 185 185 187 188 191 191 192 193 195 197

BÖLÜM 10. ZEKA, ÜSTÜN ZEKA, ÜSTÜN ZEKALI ÇOCUĞUN BİLİŞSEL ÖZELLİKLERİ VE BEYİN İŞLEVSELLİĞİ Prof. Dr. Sirel Karakaş Zeka Nedir? ...................................................................................

Zekanın Nöropsikolojisi: Bilişsel İşlevler ve Beyin Yapıları................................

Karakaş’ın Zeka Modeli ......................................................................................

Biliş/Beyin Paradigmasının Uygulanması: Nöropsikoloji Bilimi ve Nöropsikolojik Testler......................................................................... Ülkemizdeki Durum: Nöropsikolojik Test Sonuçlarıyla

199 201 201 204

xi Bazı Bilimsel Saptamalar...................................................................................

Sonuç: Eğitim-Öğretim için Doğurgular.................................................................. Üstün Zekalı Çocukların Nöropsikolojik ve Nöroradyolojik Profili....................

Nöropsikolojik profil ......................................................................................

Nöroradyolojik profil ......................................................................................

204 207 208 209 210

BÖLÜM 11. SONUÇ NÖROPSİKOLOJİ BİLİM ALANI VE KURUMSALLAŞMASI Prof. Dr. Sirel Karakaş, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer Nöropsikolojik Değerlendirme: BİLNOT-Yetişkin, BİLNOT-Çocuk...................... 215 Disiplinler-Arası Nöropsikoloji Bilim Dalından Multidisipliner Bilişsel Nörobilime.................................................................... 216 Bitirirken ................................................................................... 217 KAYNAKLAR

................................................................................... 219

TERİMLER

................................................................................... 269

xii

CİLT-II EKLER İÇİNDEKİLER ........................................................................................................ xxix Ek 1

Nöropsikoloji Literatüründe Yer Alan Ölçme Araçları........................... 273

Ek 2

BİLNOT Bataryaları Testleri Üzerindeki Proje, Yayın, Bildiri ve Tezler: Norm Değerlerini Belirleme, Güvenirlik ve Geçerlik Çalışmaları........................................................................................... 295

Ek 3

BİLNOT Bataryaları Testleri, Hesaplanan Puanlar ve Kullanılan Kısaltmalar.......................................................................................... 311

Ek 4

Sağlıklı Çocuk Örneklemleri İçin Bilgi Toplama Formu......................... 317

Ek 5

Klinik Çocuk Örneklemleri İçin Bilgi Toplama Formu............................ 333

Ek 6A

Wisconsin Kart Eşleme Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi.......... 353

Ek 6B

Wisconsin Kart Eşleme Testi Kayıt Formu............................................. 367

Ek 7A

Stroop Testi TBAG Formu Uygulama ve Puanlama Yönergesi.............. 371

Ek 7B

Stroop Testi TBAG Formu Kayıt Formu................................................ 381

Ek 8A

Sayı Dizisi Öğrenme Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi.............. 385

Ek 8B

Sayı Dizisi Öğrenme Testi Kayıt Formu................................................. 395

Ek 9A

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu Uygulama ve Puanlama Yönergesi............................................................................................ 399

Ek 9B

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu Kayıt Formu........................... 411

Ek 10A

Çizgi Yönünü Belirleme Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi......... 421

Ek 10B

Çizgi Yönünü Belirleme Testi Kayıt Formu........................................... 429

Ek 11A

İşaretleme Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi............................. 433

Ek 11B

İşaretleme Testi Kayıt Formu............................................................... 443

Ek 12A

Raven Standart Progresif Matrisler Testi Bireysel Uygulama ve Puanlama Yönergesi............................................................................ 451

Ek 12B

Raven Standart Progresif Matrisler Testi Grup Uygulama ve Puanlama Yönergesi............................................................................ 461

Ek 12C

Raven Standart Progresif Matrisler Testi Kayıt Formu.......................... 471

Ek 13A

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Wisconsin Kart Eşleme Testi Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 475

Ek 13B

Sağlıklı Kız Çocuklar İçin Wisconsin Kart Eşleme Testi Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 479

xiii Ek 14A

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Stroop Testi TBAG Formu Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 483

Ek 14B

Sağlıklı Kız Çocuklar İçin Stroop Testi TBAG Formu Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 487

Ek 15

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Sayı Dizisi Öğrenme Testi Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 491

Ek 16A

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu Puanları Norm Değerleri........................................................ 495

Ek 16B

Sağlıklı Kız Çocuklar İçin Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu Puanları Norm Değerleri...................................................................... 499

Ek 17

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Çizgi Yönünü Belirleme Testi Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 503

Ek 18A

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin İşaretleme Testi Puanları Norm Değerleri............................................................................................. 507

Ek 18B

Sağlıklı Kız Çocuklar İçin İşaretleme Testi Puanları Norm Değerleri............................................................................................. 511

Ek 19A

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Raven Standart Progresif Matrisler Testi Puanları Norm Değerleri.............................................................. 515

Ek 19B

Sağlıklı Kız Çocuklar İçin Raven Standart Progresif Matrisler Testi Puanları Norm Değerleri.............................................................. 519

Ek 20

AR-GE Çalışmaları Sürdürülmekte Olan Testler, Hesaplanan Puanlar ve Kullanılan Kısaltmalar......................................................... 523

Ek 21A

Mangina Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi.............................. 529

Ek 21B

Mangina Testi Kayıt Formu.................................................................. 539

Ek 22A

İşitsel Sözel Öğrenme Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi............ 545

Ek 22B

İşitsel Sözel Öğrenme Testi Öğrenme ve Serbest Hatırlama için Kayıt Formu......................................................................................... 553

Ek 22C

İşitsel Sözel Öğrenme Testi Tanıma Listesi........................................... 557

Ek 22D

İşitsel Sözel Öğrenme Testi Tanıma Listesi Kayıt Formu....................... 561

Ek 23A

Üst-Bellek Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi.............................. 565

Ek 23B

Bilginin Doğruluk Derecesi ve Bilme Hissi Testi Kelime Listesi.............. 575

Ek 23C

Hatırlanan Bilginin Doğruluk Derecesi Kayıt Formu............................. 579

Ek 23D

Hatırlanan Bilginin Doğruluk Derecesi için 5 Basamaklı Likert Ölçeği... 583

Ek 23E

Bilme Hissi Testi Kayıt Formu............................................................... 587

Ek 23F

Bilme Hissi Testi İçin 5 Basamaklı Likert Ölçeği.................................... 591

xiv Ek 23G

Ölçüt Testi Kayıt Formu....................................................................... 595

Ek 24A

Kelime Kökü Tamamlama Testi Uygulama ve Puanlama Yönergesi............................................................................................ 599

Ek 24B

Kelime Kökü Tamamlama Testi Kayıt Formu........................................ 607

Ek 25A

Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği Ebeveyn Formu Uygulama ve Puanlama Yönergesi...................................................... 613

Ek 25B

Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği Öğretmen Formu Uygulama ve Puanlama Yönergesi...................................................... 621

Ek 26

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Mangina Testi Puanları Norm Değerleri............................................................................................. 629

Ek 27

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin İşitsel Sözel Öğrenme Testi Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 633

Ek 28A

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Üst Biliş Testi Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 637

Ek 28B

Sağlıklı Kız Çocuklar İçin Üst Biliş Testi Puanları Norm Değerleri.......... 641

Ek 29

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Kelime Kökü Tamamlama Testi Puanları Norm Değerleri.................................................................................... 645

Ek 30A

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği Ebeveyn Formu Norm Değerleri..................... 649

Ek 30B

Sağlıklı Erkek Çocuklar İçin Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği Öğretmen Formu Norm Değerleri................... 653

Ek 31

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Wisconsin Kart Eşleme Testi Puanları Betimsel İstatatistikleri............................... 657

Ek 32

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Stroop Testi TBAG Formu Puanları Betimsel İstatistikleri................................................... 661

Ek 33

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Sayı Dizisi Öğrenme Testi Puanları Betimsel İstatistikleri...................................................... 665

Ek 34

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu Puanları Betimsel İstatistikleri............................ 669

Ek 35

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Çizgi Yönünü Belirleme Testi Puanları Betimsel İstatistikleri...................................... 673

Ek 36

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda İşaretleme Testi Puanları Betimsel İstatistikleri.............................................................. 677

Ek 37

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Raven Standart Progresif Matrisler Testi Puanları Betimsel İstatistikleri........................ 681

Ek 38

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Mangina Testi Puanları Betimsel İstatistikleri.............................................................. 685

xv Ek 39A

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ve Özgül Öğrenme Bozukluğu Eşhastalanımında İşitsel Sözel Öğrenme Testi Puanları Norm Değerleri...................................................................... 689

Ek 39B

Özgül Öğrenme Bozukluğunda İşitsel Sözel Öğrenme Testi Puanları Betimsel İstatistikleri.............................................................. 693

Ek 40

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Üst-Biliş Testi Puanları Betimsel İstatistikleri............................................................................ 697

Ek 41

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Kelime Kökü Tamamlama Testi Puanları Betimsel İstatistikleri.................................. 701

Ek 42A

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği Ebeveyn Formu Betimsel İstatistikleri.......................................................................................... 705

Ek 42B

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği Öğretmen Formu Puanları Betimsel İstatistikleri............................................................................ 709

xvii

KUTULARIN LİSTESİ

Kutu 1

İnsan Bilişsel Sistemi...........................................................................

Kutu 2.1

Kısıtlı Sığa........................................................................................... 32

Kutu 5.1

Wisconsin Kart Eşleme Testi (WCST) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar......................................................................................... 79

Kutu 5.2

Stroop Testi TBAG Formu (Stroop TBAG) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar......................................................................................... 88

Kutu 5.3

Stroop Testi TBAG Formunun İçeriği................................................... 90

Kutu 5.4

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (WMS-R) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar......................................................................... 98

Kutu 5.5

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu (GİSD-B) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar......................................................................... 112

Kutu 5.6

İşaretleme Testi (İT) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar........................ 123

Kutu 6.1

İnsanda Bilgi İşlemleme: Biliş ve Üst Sistemler.................................... 135

Kutu 6.2

Üst-Biliş İşlemleri................................................................................ 142

Kutu 6.3

Bilinç-Öncesi İşlemleme, Yararları....................................................... 145

Kutu 8.1

Mangina Testi (MT) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar....................... 169

Kutu 8.2

İşitsel Sözel Öğrenme Testi (AVLT) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar ........................................................................................ 172

Kutu 8.3

Üst-Biliş Testi (ÜBT) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar........................ 176

Kutu 8.4

Kelime Kökü Tamamlama Testi (KKTT) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar......................................................................................... 179

Kutu 8.5

Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeği (BRIEF) Puanları ve Kullanılan Kısaltmalar.................................................................... 181

Kutu 10.1

Zeka Kuramları................................................................................... 200

Kutu 11.1

Ülkemizde Nöropsikoloji Bilim Dalının Öyküsü................................... 213

ii

xix

ŞEKİLLERİN LİSTESİ

Şekil 1.1

Bilgi işlemlemenin bütünleştirilmiş modeli......................................... 2

Şekil 2.1

WCST’nin uygulanması sırasında beynin FMRG ile belirlenen aktivasyon örüntüsünün Brodmann alanlarına dağılımı. Sol ve sağ sütun: Beynin, sırasıyla, sağ ve soldan görünümü. 1. ve 2. sıra: Beynin, sırasıyla, dışyan ve içyandan görünümü......................... 22

Şekil 2.2

Stroop Testinin uygulanması sırasında beynin FMRG ile belirlenen aktivasyon örüntüsünün Brodmann alanlarına dağılımı. Sol ve sağ sütun: Beynin, sırasıyla, sağ ve soldan görünümü. 1. ve 2. sıra: Beynin, sırasıyla, dışyan ve içyandan görünümü......................... 27

Şekil 5.1

Stroop Testi TBAG Formu yapısal eşitlik modeli.................................. 92

Şekil 5.2

WMS-R yapısal eşitlik modeli.............................................................. 102

Şekil 5.3

WMS-R, Stroop Testi TBAG Formu ve İT yapısal eşitlik modeli............ 104

Şekil 5.4

GİSD-B puanlarının yaşam boyu (6 - 70 yaş ve üstü) değişimi ........... 113

Şekil 10.1

Mangina Testi performansı sırasında aktif olan (veya deaktivasyon gösteren) beyin yapılarının normal ve üstün zekalı çocuklardaki durumu.............................................................................................. 211

xxi

TABLOLARIN LİSTESİ

Tablo 2.1

BİLNOT-Çocuk Bataryasında Yer Alan Testlerle İlgili Bilgiler................. 16

Tablo 2.2

Stroop Testi TBAG Formunun İçeriği.................................................... 40

Tablo 2.3

Stroop Testi TBAG Formunda Bölümleri Tamamlama Süresi Puanlarıyla Fark Puanları Arasında Elde Edilen Korelasyon Katsayıları............................................................................................ 43

Tablo 2.4

Stroop Testi TBAG Formunda Bölümleri Tamamlama Süresi Puanlarıyla Oran Puanları Arasında Elde Edilen Korelasyon Katsayıları............................................................................................ 44

Tablo 2.5

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu Alttestleri ve Bunlardan Hesaplanan Puanlar............................................................................. 46

Tablo 3.1

Normatif Verilerin Toplanmasında Kullanılan Araştırma Deseni........... 56

Tablo 3.2

Projenin Uygulama ve Zaman Bilançosu.............................................. 57

Tablo 3.3

Yaş/Sınıf Düzeyinin BİLNOT-Çocuk Test Puanlarına Etkisi: Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları..................................................... 60

Tablo 3.4

Cinsiyetin BİLNOT-Çocuk Test Puanlarına Etkisi: Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları................................................................... 61

Tablo 4.1

Stroop Testi TBAG Formundan Elde Edilen Süre Puanları ve Jensen Yöntemi ile Elde Edilen Puanlar İçin Test-Tekrar Test Güvenirlik Katsayıları............................................................................................ 66

Tablo 4.2

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formunun BİLNOT Bataryası Projesinde ve Orijinal Standardizasyon Çalışmasında Elde Edilen Test-Tekrar Test Güvenirlik Katsayıları.................................................. 68

Tablo 4.3A

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formunda Erin ve Ergin Örneklemlerinden Elde Edilen Puanlar için Test-Tekrar Test Güvenirlik Katsayıları........................................................................... 70

Tablo 4.3B

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formunda Çocuk Örnekleminden Elde Edilen Puanlar için Test-Tekrar Test Güvenirlik Katsayıları........... 70

Tablo 4.4A

İşaretleme Testinde Yetişkin Örnekleminden Elde Edilen Puanların Test-Tekrar Test Güvenirlik Katsayıları.................................................. 72

xxii Tablo 4.4B

İşaretleme Testinde Çocuk Örnekleminden Elde Edilen Puanların Test-Tekrar Test Güvenirlik Katsayıları.................................................. 72

Tablo 5.1

Wisconsin Kart Eşleme Testi Puanlarının Ölçtüğü Özellikler Üzerinde Faktör Analizi Çalışmaları: Literatürden Karşılaştırmalı Örnekler.......... 80

Tablo 5.2

BİLNOT Bataryası Kapsamındaki Wisconsin Kart Eşleme Testinden Hesaplanan Puanların Temel Bileşenler Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Yapısı........................................................................................ 80

Tablo 5.3

Şizofrenideki Bilgi İşleme Bozukluklarının Semptom, Sendrom ve Nöropsikolojideki Karşılıkları: Bütünleştirici Yaklaşım.......................... 86

Tablo 5.4A

5-8 Yıl Eğitim Almış Katılımcılarda Yaşın Yordanan Değişken, Test Puanlarının Yordayıcı Değişken Olarak Ele Alındığı Aşamalı Regresyon Analizi Sonuçları................................................................. 89

Tablo 5.4B

12 Yıl ve Üstü Eğitim Almış Katılımcılarda Yaşın Yordanan Değişken, Test Puanlarının Yordayıcı Değişken Olarak Ele Alındığı Aşamalı Regresyon Analizi Sonuçları................................................... 89

Tablo 5.5

BİLNOT Bataryası Kapsamındaki Stroop Testi TBAG Formundan Hesaplanan Tamamlama Süresi Puanları ve Jensen Puanlarının Temel Bileşenler Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Yapısı................... 91

Tablo 5.6

BİLNOT Bataryası Kapsamındaki Wisconsin Kart Eşleme Testi ile Stroop Testi TBAG Formundan Hesaplanan Puanların Temel Bileşenler Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Yapısı.............................. 93

Tablo 5.7

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu İçin Faktör Analizi Sonucu Literatürde ve BİLNOT Bataryası Projesi Kapsamında Elde Edilmiş Olan Değişik Modeller............................................................. 100

Tablo 5.8

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formundan Hesaplanan Puanların Temel Bileşenler Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Yapısı.................................................................................................. 1 01

Tablo 5.9

BİLNOT Bataryası Kapsamındaki Çizgi Yönünü Belirleme Testi, Raven Standart Progresif Matrisler Testi ve İşaretleme Testinden Hesaplanan Puanların Temel Bileşenler Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Yapısı........................................................................................ 120

Tablo 5.10

BİLNOT Bataryası Kapsamındaki Raven Standart Progresif Matrisler Testinden Hesaplanan Puanların Temel Bileşenler Analizi Sonucu Elde Edilen Faktör Yapısı..................................................................... 130

Tablo 6.1

AR-GE Çalışmaları Süren Nöropsikolojik Testlerle İlgili Bilgiler............. 138

xxiii Tablo 6.2

Geçmişe İlişkin Olası Üst-Bellek Halleri: Tepkilerin Serbest Hatırlama Testindeki Doğruluk Durumu (A) ile Bireyin Bu Konudaki Değerlendirmelerinin (B) Oluşturduğu Birleşimler................................ 153

Tablo 6.3

Geleceğe İlişkin Olası Üst-Bellek Halleri: Tepkilerin Ölçüt Testindeki (ÖT) Doğruluk Durumu (A) ile Bireyin Bu Konudaki Değerlendirmelerinin (B) Oluşturduğu Birleşimler................................ 154

Tablo 7.1

Normatif Verilerin Toplanmasında Kullanılan Araştırma Deseni........... 160

Tablo 7.2

Projenin Uygulama ve Zaman Bilançosu.............................................. 161

Tablo 7.3

Yaş/Sınıf Düzeyinin AR-GE Çalışmaları Sürmekte Olan Test Puanlarına Etkisi: Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları......... 163

Tablo 9.1

DEHB’in Etkilediği Bilişsel Süreçler Konusundaki Uluslararası Literatür ve Ülkemiz Örneklemlerinde Elde Edilen Sonuçlar................. 189

Tablo 9.2

Yetişkin ve Çocuk Örneklemleri Üzerinde Ülkemize Standardizasyonu Yapılmış Olan Nöropsikolojik Testler ve Zeka Testi için Özet Bilgiler.......................................................................... 190

Tablo 9.3

BİLNOT Bataryası Testleri için Yaş/Sınıf Değişkenin DEHB Olgularının Test Puanlarına Etkisi: Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları. (Kısaltmalar için bkz. Ek 3.) ................................................ 196

Tablo 9.4

AR-GE’si Süren Testler için Yaş/Sınıf Değişkenin DEHB Olgularının Test Puanlarına Etkisi: Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları. (Kısaltmalar için bkz. Ek 20.)............................................... 197

Tablo 10.1

Ülkemizde BİLNOT Bataryası Testleriyle Ölçülen Zihinsel Özelliklerin Eğitim Kademelerine Göre Değişimi.................................................... 206

Tablo 10.2

Zeka Bölümleri ve Sözel Tanımlar........................................................ 209

xxv

KISALTMALAR

Bu kitapta, deyimin yaygın olarak bilinen bir İngilizce kısaltması varsa, söz konusu kısaltma kullanılmıştır. Böyle bir kısaltma yoksa, deyimin Türkçe kısaltması kullanılmıştır. Aşağıda verilen kısaltmaların, bu açıklamalar doğrultusunda değerlendirilmesi gerekmektedir.

AC

anterior singulat

AHI

apne-hipoapne endeksi

ALS

amiyotrofik lateral skleroz

ANOVA

varyans analizi (analysis of variance)

APM

İleri Progresif Matrisler (Advanced Progressive Matrices Test)

AR-GE

araştırma ve geliştirme

ATD

Alzheimer tipi demans

AVLT

İşitsel Sözel Öğrenme Testi (Auditory Verbal Learning Test)

BDAE

Boston Diagnostik Afazi Testi

BDD

bilginin doğruluk derecesi

BG

Bender Gestalt Görsel Motor Algı Testi

BH, FOK

bilme hissi (feeling of knowing)

BHT

bilme hissi testi

BRE

benign Rölandik epilepsi

BRIEF

Yönetici İşlev Davranışlarını Dercelendirme Ölçeği (Behavioral Rating Inventory of Executive Functions)

CADÖ

Conners Ana-Baba Derecelendirme Ölçeği

CNV

bağıl negatif değişim (contingent negative variation)

CÖDÖ

Conners Öğretmen Derecelendirme Ölçeği

CPM

Renkli Progresif Matrisler (Colored Progressive Matrices Test)

CSWS

sürekli diken dalga sendromu (continuous spikes and waves during slow wave sleep)

CT

Kategori Testi (Category Test)

ÇB

çalışma belleği

ÇYBT

Çizgi Yönünü Belirleme Testi

DB

duyusal bellek

DEHB

dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu

xxvi DEHB-B

dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, bileşik tip

DEHB-DE

dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, dikkat eksikliğinin önde geldiği tip

DEHB-HD

dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, hiperaktivitenin önde geldiği tip

DLB

Lewy cisimcikli demans (dementia with Lewy bodies)

DLPFC

dorsolateral prefrontal korteks

DPT

Devlet Planlama Teşkilatı

DSM

Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders)

EOL

öğrenmenin kolaylığı (ease of learning)

ERT

estrojen replasman tedavisi

FA

faktör analizi

FMRG

fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme

FTD

frontotemporal demans

GİSD-B

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu

GUİS

görsel-uzaysal ihmal sendromu

HDÖ

Hamilton Depresyon Ölçeği

ICD

Uluslararası Hastalık Sınıflaması (International Classification of Diseases)

İT

İşaretleme Testi

JOL

öğrenme kararları (judgements of learning)

KKTT

Kelime Kökü Tamamlama Testi

KR20

Kuder Richardson 20

K-SADS

Okul Çağı Çocukları İçin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi - Şimdi ve Yaşam Boyu Versiyonu

KSB

kısa-süreli bellek

MDT

Mantıksal Düşünme Testi

MMSE

Kısa Zihinsel Durum Muayenesi (Mini-Mental State Examination)

MS

multipl skleroz

MT

Mangina Testi

OES

oksipital lob epilepsisi (occipital lobe epilepsy)

OFC

orbitofrontal korteks

OİP

olay-ilişkili potansiyel (event-related potential: ERP)

OKB

obsesif-kompulsif bozukluk

ÖÖB

Özgül Öğrenme Bozukluğu

ÖSYS

Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavı

ÖT

ölçüt testi

OUAS

obstruktif uyku apnesi sendromu

PASS

Planning, Attention, Simultaneous, Succassive

PCA

temel bileşenler analizi (principal components analysis)

xxvii PET

positron emisyon tomografi

PH

Parkinson hastalığı

PND

Psikofizyoloji ve Nöropsikoloji Derneği

PP-MS

primer progresif multipl skleroz

rCBF

bölgesel beyin kan akımı (regional cerebral blood flow)

RGBÖ

Reisberg Global Bozulma Ölçeği

RPM

Raven Progresif Matrisler

RR-MS

relapsing-remitting multipl skleroz

RSPM

Raven Standart Progresif Matrisler Testi

SANS

Negatif Belirtileri Değerlendirme Ölçeği (Scale for the Assessment of Negative Symptoms)

SAPS

Pozitif Belirtileri Değerlendirme Ölçeği (Scale for the Assessment of Positive Symptoms)

SAS

denetleyici dikkat sistemi (supervisory attentional system)

SDÖT

Sayı Dizisi Öğrenme Testi

SH

standart hata

SPECT

tek foton emisyon bilgisayarlı tomografi (single photon emission computerized tomography)

SP-MS

sekonder progresif multipl skleroz

Stroop TBAG Stroop Testi TBAG Formu TBAG

Türkiye Bilimsel Araştırmalar Grubu

TBI

travmatik beyin hasarı (traumatic brain injury)

TÜBİTAK

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu

USB

Uzun-Süreli Bellek

ÜBT

Üst-Biliş Testi

VADS

Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi (Visual Aural Digit Span Test)

WAIS

Wechsler Yetişkinler için Zeka Ölçeği (Wechsler Adult Intelligence Scale)

WCST

Wisconsin Kart Eşleme Testi (Wisconsin Card Sorting Test)

WISC-R

Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği Geliştirilmiş Formu (Wechsler Intelligence Scale for Children-Revised)

WMS-R

Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (Wechsler Memory ScaleRevised)

YEM

yapısal eşitlik modeli

YÖK

Yüksek Öğretim Kurumu

ZB

zeka bölümü (intelligence quotient: IQ)

X

Aritmetik ortalama

BÖLÜM 1

GİRİŞ Prof. Dr. Sirel Karakaş, Psk. Dr. Elvin Doğutepe Dinçer

Pozitif bilimlerin amacı doğa ve evren olaylarını anlamaktır. Bir çalışmanın pozitif bilim kapsamında sayılabilmesi için öncelikle, söz konusu olay bilim adamı tarafından gözlenebilmelidir; ayrıca, bu gözlemler başka bilim adamlarınca da tekrarlanabilmelidir. Bunların da ötesinde, gözlemler bilgi birikimi ve teknolojinin elverdiği düzeyde dakik bir şekilde ölçülebilmelidir; yani gözlemlerdeki farklar sayılarla eşleştirilebilmelidir. Ancak o zaman olaylar (phenomenon), pozitif bilim çalışmalarının gerektirdiği gibi işevuruk (operational) olarak tanımlanmış olur. Bu önemlidir zira bilim kapsamına giren gözlemler iletilebilmelidir ve sağdanabilmelidir (kanıtlanabilmelidir).

Sayılan beş özellik pozitif bilimlerin “olmazsa olmaz” nitelikleridir; bu beş özelliğin temelinde ise ölçme yatar (Akbaba, 1998; Karakaş, 1987, 1988, 1996).

Multidisipliner ve Multiteknolojik Yaklaşım Doğanın bilinen en karmaşık iki olayı, insanın bilişsel süreçleri ve beynidir; ancak bunlardan daha da karmaşığı, beynin zihinsel süreçlerle ilişkisidir (Karakaş, 1997a).

Asırlar boyunca beden ve dolayısıyla beyin, doğa bilimleri kapsamında ele alınagelmiş; bu iki öge, canlı varlıkların yapı ve süreçleriyle ilgilenen temel biyolojik bilimlerin, madde ve enerji konularıyla ilgilenen fiziksel bilimlerin, tıp gibi uygulamalı bilimlerin araştırma konusu olmuştur. Zihin (mind) ise, canlıların davranışlarıyla ilgilenen davranış bilimlerinin, psikolojinin uğraş konusu olagelmiştir (Boring, 1950). Gelenekler ve alışkanlıklar, bu dalların her birinin (biyolojik veya fiziksele karşın davranışsal veya psikolojik) kendi içinde kapalı olarak çalışmasına yol açmıştır. Ancak beden ve zihin, aynı bütünlükte yer alan ögelerdir; bu nedenle de söz konusu ögelerin bütünleştirici (integrative) bir yaklaşımla ele alınması doğaldır (Karakaş, 1997a, 2000a, b, 2003; Karakaş, Kafadar ve Bekçi, 2001). Çağdaş bilim dünyasının kabul ettiği bir husus, mevcut bilim dallarının, tek başlarına; beyni, bilişsel süreçleri ve özellikle de bu iki ögenin ilişkisini anlayabilmede yetersiz kaldığıdır. Çağdaş bilimsel veriler, ilk olarak René Descartes tarafından sistematik olarak öne sürülmüş olan psikofiziksel etkileşim modelini desteklemektedir.

Aynı veriler beyin ve bilişsel süreçler konusunda elde edilen bilgilerin ve kullanılan yaklaşım ve tekniklerin, bütünleştirici bir şekilde ele alınması gerektiğini açıkça göstermektedir. Nitekim bütünleştirici bilgi işlemleme (information processing) modelinde Karakaş (1997a, 2000a, 2008a) bilişsel süreçlerle beynin nöroelektrik tepkilerini ilişkilendirmiş; biri psikolojik yani zihne ait olan diğeri ise fizyolojik yani bedene ait olan olayları bütünleştirmiştir (Şekil 1.1). Bilişsel psikoloji ve bilişsel psikofizyolojide elde edilen görgül verilere ve bu temelde geliştirilmiş olan kuramlara dayanan bu model, beden ve zihin ilişkisinin ve bu iki düzeyin oluşturduğu bütünün, canlının anlaşılmasındaki önemini ortaya koymuştur.

Şekil 1.1. Bilgi işlemlemenin bütünleştirilmiş modeli.

2

3 Beden ve zihnin birlikte ele alınmasının gerekliliği, dünyanın önde gelen beyin kuramlarının bir arada ele alındığı ve değerlendirildiği International Journal of Psychophysiology’nin Özel Saysısında (Karakaş ve Başar, 2006a, b) ortaya konmuş bulunmaktadır.

“Beyin On Yılı” olarak ilan edilen 1990-2000 yıllarının başta gelen bilimsel sloganı olan ve “Bilimde II. Rönesans” kavramının özünü oluşturan multidisipliner yaklaşım, Karakaş ve arkadaşları (2000a) tarafından beyin ve zihinsel süreçler konusuna uygulanmıştır. Son dönemde yayınlanmış olan Kognitif Nörobilimler kitabında (Karakaş, 2008b), beyin-biliş ilişkisini anlamak için gerekli temel bilim alanları (nöroanatomi, fizyoloji, biyofizik, biyokimya, nöroimmünoloji, deneysel psikoloji, bilişsel psikoloji) hakkında bilgi verilmiş, klinik tablolar (nöroloji, psikiyatri, nöroşirurji, nöroradyoloji, işitme bozuklukları gibi alanlarda) ele alınmış, yapısal bozukluklara eşlik eden bilişsel bozukluklara değinilmiş, beyin-kognisyon ilişkisini incelemede kullanılan yöntem ve teknikler (nörogörüntüleme, nöropsikoloji, biyomedikal mühendislik, elektronik mühendisliği, bilgisayar mühendisliği, istatistik alanlarında) tanıtılmış, irdelenmiş ve tartışılmış; konunun felsefi boyutları açıklanmıştır.

Böylece, bu kitapta, söz konusu iki doğa olayı ve bunların ilişkisi, elektrik mühendisliğinden nörofelsefeye kadar uzanan bir bilim dalları yelpazesi üzerinde ele alınmıştır. Karakaş ve arkadaşlarının bu kitabı ülkemizde beyin ve zihinsel süreçlerin multidisipliner bir yaklaşımla ele alındığı ilk eserdir. Multidisipliner yaklaşımın kapsamı ve gerekliliği, bu eserin dışındaki çeşitli başka yayınlarda açıklanmış (Başar ve Karakaş, 2000; Karakaş, 1997a, 2000a), çeşitli bildirilerde de tartışılmıştır (Karakaş, 2000c; Karakaş ve diğ., 2000a, b). Karakaş ve H.M. Karakaş’ın makalesinde (2000), karmaşık bir zihinsel süreç olan yönetici işlevlerin (executive functions) bileşenlerine ayrıştırılması ve anlaşılmasında; bilişsel psikoloji, nöropsikoloji ve nöroradyolojiyi içeren bir multidisipliner yaklaşımın önemi ortaya konmuştur.

“Kognitif Nörobilimler” kitabında, beyin-biliş ilişkisinin önemi, multidisipliner ve multiteknolojik yaklaşımın gerekliliği, aynı konuda daha önce hazırlanmış olan “Multidisipliner Yaklaşımla Beyin ve Kognisyon” (Karakaş ve diğ., 2000a) ve “Beyin ve Nöropsikoloji” (Karakaş, İrkeç ve Yüksel, 2003) adlı eserlerlerde daha kapsamlı biçimde ortaya konmuştur.

Disiplinler-Arası Dallar ve Nöropsikoloji Multidisipliner yaklaşım beyin, bilişsel süreçler ve bunların ilişkisi konusundaki araştırma ve açıklamalarda; aralarında davranış bilimlerinin de bulunduğu temel bilim dallarının, klinik bilimlerin ve teknik bilimlerin bir araya gelmesini içermektedir. Çağdaş bilim, dallar arasındaki sınırların giderek yok olmasına sahne olmakta; bilgi birikimi, geliştirilen yeni teknikler ve ulaşılan teknoloji düzeyi, yeni ve disiplinler-arası (interdisciplinary) nitelikte bilim dallarının ortaya çıkmasına ve gelişmesine neden olmaktadır (Can, 2000; Karakaş, 2000c). Nörofizyoloji, nörokimya, nöropatoloji, nöroradyoloji, bilişsel bilimler, nörofelsefe, biyomedikal mühendislik, psikofizyoloji, fizyolojik psikoloji, biyopsikoloji ve nöropsikoloji bu dallara verilebilecek örneklerdendir. Sayılan disiplinler-arası dallardan her biri, beden ve zihni bütünleştirici bir

4 yaklaşım altında ele alırken bu iki öge arasındaki ilişkileri, kendilerine özgü yaklaşım ve tekniklerle incelemektedir. Örneğin, uygulamalı bir dal olan nöropsikoloji bilimi, bedenin konjenital, travmatik, tümöral ve enfeksiyoz hasarları sonucu zihinde, bilişsel (cognitive) süreç ve davranışlarda oluşan değişikliklerle ilgilenir. Beyinde oluşan bozukluk ve hastalıklarla zihinsel ve davranışsal olayların ilişkilerinin ortaya konmasını içeren faaliyetler bütününe ise “nöropsikolojik değerlendirme” denir.

Tüm pozitif bilim dallarında olduğu gibi, nöropsikoloji bilimi açısından da ölçme vazgeçilemez bir özelliktir. Bu doğrultuda nöropsikolojik değerlendirme, öncelikle, beyinsel hasarın zihindeki etkisine duyarlı psikometrik araçların kullanımı yoluyla yapılır. “Nöropsikolojik Test” olarak adlandırılan bu ölçme araçları yoluyla, beyindeki işlev (function) bozukluğuna bağlı biçimde oluşan zihinsel bozukluklar, nesnel puanlarla betimlenir. Her bireyin kendine-özgü olduğu yaklaşımı altında yapılan vaka çalışması ve niteliksel betimleme sonuçlarının aksine, nöropsikolojik testlerin en büyük avantajı, elde edilen nesnel (objective) puanlara, istatistik biliminin pek çok tekniğinin uygulanabilmesidir (Karakaş, 1996).

Yukarıda belirtilenler uyarınca, nöropsikoloji biliminin, istatistik işlemlere de tabi tutulabilen temel verisi beyin/zihin ilişkisine duyarlı nöropsikolojik testlerden elde edilen puanlardır. Bu testler ve bunlardan alınan puanlar, gerek temel bilim, gerekse de başta sağlık olmak üzere çeşitli uygulama alanlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Beyin yapı ve süreçleri ile genelde zihinsel (mental), özelde ise bilişsel olayların ilişkilerini araştıran temel bilim çalışmalarında nöropsikolojik testler, olayların niceliksel olarak yani sayılarla betimlenmesinde kullanılmaktadır. Bilimin temel özelliklerinden biri ölçme olduğuna göre, nöropsikolojik testlerin bilimsel araştırma açısından vazgeçilemez işlevi vardır.

Uygulama alanlarında ise nöropsikolojik testlerden tanı koyma, hastanın izlenmesi, tedavinin etkililiğinin değerlendirilmesi ve rehabilitasyonda yararlanılmaktadır. Tanı koyma, öncelikle, nöropsikolojik testler yoluyla zihinsel ve davranışsal bozuklukların belirlenmesini içerir. Ancak tanı koyma, ayrıca, bozuklukların türü ve miktarından; etkilenen hemisfer, beyin alanı (yani lokalizasyon) ve hasarın türü konularında yordamaların (prediction) yapılmasını içerir. Çağdaş sağlık merkezlerinde tanı; nöropsikolojik testlerden elde edilen bulgularla genel klinik muayene, nörolojik muayene ve özellikle de nöroradyolojik tetkiklerden elde edilen bulguların bütünleştirilmesi yoluyla konulmaktadır.

Nöropsikolojik değerlendirmenin bir diğer kullanım alanı da, hastayı izleme ve tedavinin etkililiğini değerlendirmedir. Klinik değerlendirme açısından, hastalığın seyri içinde bir şeylerin değişmekte olduğunu kabaca bilmek yeterli değildir. Hangi özel işlevlerin değiştiğini, değişikliğin artma mı, azalma mı yönünde olduğunu dakik bir şekilde ortaya koymak gerekir; bu ise nöropsikolojik testlerle mümkün olur. Aynı şekilde, yapılan tedavinin yarattığı değişikliklerin de, yine ayrıntılı olarak değerlendirilmesi gerekir. Bozulan ve korunan süreçler konusunda nöropsikolojik testler yoluyla elde edilen ayrıntılı bilgiler, hastanın bozukluklarını telafi etmede kullanacağı stratejilerin belirlenmesinde, diğer bir deyişle de rehabilitasyon programının yapılması ve gelecekteki yaşamının planlanmasında büyük önem taşır (Karakaş, 1996).

5 Görüldüğü gibi, tanı, hastayı izleme, tedavinin etkililiğini değerlendirme ve rehabilitasyon bakımından kritik önem taşıyan nöropsikolojik değerlendirme; nöropsikolojik testler ve bunlardan elde edilen puanlara dayanmaktadır. Bu bakımdan nöropsikolojik testler psikiyatri, nöroloji, nöroşirurji ve ayrıca klinik psikolojinin yanında, epilepsi cerrahisi gibi özel alanlardaki uygulamalarda da önemli bir yer tutmaktadır. Çağdaş sağlık kurumlarında nöropsikologlar; tanı koyma, hastayı izleme, tedavinin etkililiğini değerlendirme, rehabilitasyon programlarını düzenleme konularında işlevde bulunan sağlık ekibinin vazgeçilemez uzmanları arasında yer almaktadır.

Psikometrik Araçlar ve Standardizasyon Temel bilim araştırmalarının yanında tıp ve eğitim-öğretim gibi uygulama alanlarında da yaygın olarak kullanılan nöropsikolojik testler, temelde, ölçme işlevini yerine getiren araçlardır. Bu nedenle nöropsikolojik testler, her psikometrik araçta bulunması gereken bazı özelliklere sahip olmalıdır (Keeves, 1988). Başka bir dil/toplum için geliştirilmiş olan nöropsikolojik testler, öncelikle kullanılacağı kültüre uyarlanmalıdır (adaptation). Önceleri, sözel içerik taşımayan testlerin “kültürden-bağımsız” (culture-free) olabileceği düşünülüyorken, basit bir performans testinin dahi, anlamının, kültürden kültüre farklılaşabildiği görülmüş ve böylece de “kültürler-arası” (cross cultural) veya “kültür-dengeli” (culture-fair) test kavramı ortaya çıkmıştır (Öner, 1994). Uygulama ve puanlamaların standart olması, psikometrik araçlarda bulunması gereken bir diğer özelliktir. Test güvenilir (reliable) olmalıdır, yani aynı bireyden elde edilen ölçümler uygulamadan uygulamaya tutarlık göstermelidir. Test geçerli (valid) olmalıdır, yani ölçümler, ölçülmesi amaçlanmış olan özelliği temsil etmelidir. Nihayet, ilgili kültür için testle ilgili norm değerleri belirlenmiş olmalıdır.

Psikometri bilimine göre test standardizasyonu; yukarıda açıklanan işlemlerin bütününe verilen addır. Buna göre test standardizasyonu; uyarlama, uygulama, kayıt ve puanlama işlemlerinin standart hale getirilmesi, güvenirlik katsayısının hesaplanması, geçerliğin belirlenmesi ve norm değerlerinin hesaplanmasını içermektedir.

Bundan da anlaşılacağı gibi, belirtilen işlemlerin bir veya birkaçının tamamlanmış olması; söz konusu testin standardizasyonunun yapıldığı anlamına gelmez. Standardizasyon işlemleri ise, temelde, araştırma-geliştirme (AR-GE) çalışmalarından oluşur. Ülkemizde Nöropsikolojik Test Kullanımı BİLNOT Bataryası Öncesi Yetişkin örneklemler için hazırlanmış olan “BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları” (BİLNOT-Yetişkin Bataryası, kısaca BİLNOT-Yetişkin) adlı eserin 1. baskısının yayınlandığı 2004 tarihinde nöropsikolojik testlere duyulan ilgi yok denecek kadar azdı (Öktem, 1994). Örneğin, Peabody Bireysel Başarı Testi gibi bazı testler, ülkemiz için herhangi bir standardizasyon çalışması yapılmaksızın, hatta bazı kurumlarda El Kitapları olmadan ve kullanım yönergeleri bilinmeksizin uygulanmaktaydı. Benton Görsel Hatırlama Testi, Bender-Gestalt Görsel Motor Algılama Testi ve Halstead-Reitan Nöropsikolojik Test Bataryası gibi nöropsikolojik testler üzerinde bilimsel çalışmalar yapılmıştı. Ancak çoğu kez amaç

6 aracın standardizasyonu olmadığından, testler kısıtlı örneklem grupları üzerinde denenmiş veya standardizasyon çalışmaları sadece çocuk ve ergen dönemlerini kapsamıştı (Öktem, 1983; Özaydın, 1984; Şahin ve Düzen, 1992, 1994a, b; Yalın, 1980).

Bu dönemlerde ülkemizde nöropsikolojik değerlendirme ve nöropsikolojik test adına yürütülen sistemli faaliyetler, bireysel çabalar düzeyinde kalmıştı (örn., Öktem, 1992, 1994; Tanrıdağ, 1993). Ülkemizde nöropsikolojik değerlendirmeye yönelik ilk sistemli çalışma Tanrıdağ tarafından yapılmıştır. Bunlar arasında, zihinsel durumu değerlendirmek için hazırlanmış olan bir test (Tanrıdağ, 1992a) ile sağ hemisfer fonksiyonlarını değerlendirmek için, bazı maddeleri çeşitli başka testlerden alınmış olan bir diğer test (Tanrıdağ, 1992b) bulunmaktadır. Ancak bu testlerle ilgili kapsamlı standardizasyon çalışması yapılmamıştır. Öktem (1992, 1994), orijinali Rey (1964) tarafından geliştirilmiş olan İşitsel Sözel Öğrenme Testinin (Auditory Verbal Learning Test: AVLT) bazı listelerini, bir kısmı orijinalindekinden farklı olan yönergeler altında uygulamıştır. Öktem (1992, 1994) tarafından bu yeniden düzenlenmiş formun güvenirliği ve çeşitli klinik örneklemler üzerinde geçerliği incelenmiş, ancak araç için norm değerleri hesaplanmamıştır.

Boston Diagnostik Afazi Testi (Boston Diagnostic Aphasia Examination: BDAE) esas alınarak hazırlanmış olan telif nitelikteki Gülhane Afazi Testi (Tanrıdağ, 1993) ve Kısa Zihinsel Durum Muayenesi (Mini-Mental State Examination: MMSE) (Folstein, Folstein ve McHugh, 1975) gibi araçlar ise, nitelikleri bakımından, bilimsel araştırmalardan daha çok rutin klinik uygulamalarda yararlı olabilmektedir. Ayrıca, son dönemde yapılmış olan bir çalışmada (Can, İrkeç ve Karakaş, 2009) Alzheimer tipi demans (ATD) hastalarında, demans derecesi, MMSE ve Reisberg Global Bozulma Ölçeği (RGBÖ; Reisberg Global Deterioration Scale) ile ayrı ayrı evrelendirilmiştir.

RGBÖ’de ardışık demans evreleri için elde edilen nörobilişsel bozuklukların örüntüsü, ATD’deki nörodejeneratif bozuklukların ilerleme örüntüsü ile uyumlu olmuştur.

Ancak RGBÖ evreleri ile MMSE evreleri binişmemiş, MMSE evrelerinin RGBÖ’nün tüm evrelerine yayıldığı belirlenmiştir. Bu bulgu, MMSE’nin kullanımında dikkatli olunması gerektiğine işaret etmektedir.

Yüksek Öğretim Kurumu’nun çeşitli dönemlere ait Türkiye tez katalogları (1982, 1987-88, 1989, 1990) ve ülkemizdeki çeşitli sağlık kurumlarının ilgilileriyle yapılan görüşmeler de, 2004 yılı itibarıyla, uluslararası literatürde kabul edilen nöropsikolojik testlerden çok azının ülkemizde kullanılmakta olduğunu ortaya koymuştur.

Testlerin sistemli ve geniş kapsamlı olarak tarandığı ilk çalışma ve bunun ekinde (Dağ, 1993; Öner, 1994; Ramazan, 1988) ülkemizde kullanılmakta olan toplam 208 psikolojik test ve ölçeğin dökümü yapılmıştır. Bu yayınlarda, psikometrik araçların çok küçük bir bölümünün standardizasyonunun usulüne uygun yöntemlerle yapıldığı; diğer test ve ölçekler arasında salt çevirisi yapılmış olanlar ve çevirinin yanında uyarlama çalışmaları da yapılmış bulunanların olduğu belirtilmektedir. Öner (1994) ve Dağ’ın (1993) dökümünü yaptığı testler; genel yetenek, kişilik, özel yetenek ve beceri başlıkları altında toplanmış olup bunlar daha ziyade “psikolojik testler” grubuna girmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı’nın ilgili yayınlarıyla yüksek lisans ve doktora tezlerinin tarandığı Özgüven’in (1994) çalışmasında da yine psikolojik testler

7 ele alınmaktadır. Diğer bir deyişle, ülkemizde kullanılmakta olan test ve ölçeklerin tarandığı bu üç kaynakta nöropsikolojik testlerle ilgili ayrı bir bölüm bulunmamaktaydı.

Beri yanda, uluslararası kullanımı olan tarama kaynaklarında yaygın biçimde kullanılan yaklaşık 300 nöropsikolojik testin (bunlar ölçek, envanter veya görev olarak da adlandırılabilmektedir) dökümü yapılmaktadır (Crawford, Parker ve McKinlay, 1992; Lezak, 1983; Spreen ve Strauss, 1991; The Psychological Corporation, 2010).

Yetişkin örneklemleri için hazırlanmış olan “BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları” adlı eserin 1. baskısının yayınlandığı 2004 tarihinde Ek 1’de alfabetik olarak listelenmiş olan testlerden ülkemiz için 17’sinin sadece çevirisinin yapılmış olduğu, 12’si üzerinde gerekli tüm AR-GE ve standardizasyon işlemlerinin tamamlanmış bulunduğu, 12’sinde ise kısıtlı sayıda işlemin tamamlanmış olduğu görülmektedir. Tüm işlemleri tamamlanmış olan 12 testten 7’si BİLNOT-Yetişkin Bataryası testleridir. Diğer testler arasında, literatürde artık çok fazla geçmeyen bir araç (Çeşitli Yetenek Testleri Bataryası gibi), belirli bir bilişsel stili ölçmek için 20 yaş altı bireylerde standardizasyonu yapılmış olan bir diğeri (Gizlenmiş Şekiller Testi) ve kişilik özelliklerini (Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri) ölçen bir başkası bulunmaktadır.

BİLNOT-Yetişkin Bataryasını içeren kitabın yayınlandığı tarihte, uzun bir yaş aralığı için (12-98) kapsamlı biçimde çalışılmış olan, yani örneklemi nitelik ve sayı bakımından amaca uygun olarak seçilmiş, uygulama ve puanlama süreci standart hale getirilmiş, güvenirlik ve geçerliği belirlenmiş ve norm değerleri hesaplanmış yegane bilişsel test, Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu (GİSD-B) idi (Karakaş, Er ve Tavat, 1994, 1996; Karakaş ve Yalın, 1990, 1993, 1995, 2009). Dikkat, kısa-süreli bellek (KSB; short-term memory), dizileme (sequencing), duyu-içi ve duyular-arası bütünleşme (integration) gibi özellikleri ölçen Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi’nin orijinal haliyle kullanıldığı bir A Formu (GİSD-A; Koppitz, 1977) ile kuramsal ve yöntemsel sorunlarının giderildiği bir B Formu bulunmaktaydı (Karakaş ve Yalın, 1990, 1993, 1995, 2009; Yalın ve Karakaş, 1994a, b).

BİLNOT Bataryası ve Sonrası “BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları” ile literatürümüze ve uygulama alanlarımıza yetişkinler üzerindeki AR-GE çalışmaları tümüyle tamamlanmış nöropsikolojik testler dahil edilmiştir. BİLNOT Bataryası kapsamında Wisconsin Kart Eşleme Testi (Wisconsin Card Sorting Test: WCST), Stroop Testi TBAG Formu (Stroop Test), Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu (Wechsler Memory Scale-Revised: WMS-R), Sayı Dizisi Öğrenme Testi (SDÖT; Serial Digit Learning Test), Çizgi Yönünü Belirleme Testi (ÇYBT; Judgement of Line Orientation Test), İşaretleme Testi (İT; Verbal and Nonverbal Cancellation Test), Raven Standart Progresif Matrisler Testi (Raven Standard Progressive Matrices Test: RSPM) yer almıştır. Bu eserde testlerin uygulama yönergeleri ve kayıt formları sunulmuş; testler için yürütülmüş olan güvenirlik çalışmaları ile geçerlik çalışmaları açıklanmıştır. Bataryanın geçerlik ve güvenirlik çalışmaları, psikolojideki (özellikle deneysel psikoloji) yüksek lisans ve doktora tezleri ile nöroloji ve psikiyatrideki uzmanlık tezleri kap-

8 samında gerçekleştirilmiştir. Testler ulusal ve uluslararası kongrelerde bildiri olarak sunulmuş, süreli yayınlarda makale olarak yayınlanmıştır.

BİLNOT-Yetişkin Bataryası testleri bilişsel süreçlerin beyin atıflı olarak geniş bir yelpazede ölçülmesini sağlamıştır. Algı-tepki kontrolünden dikkat, görsel-mekansal algılama, öğrenme, bellek, irdeleme ve genel yeteneğe kadar uzanan geniş bir bilişsel süreçler kümesinin 73 puan yoluyla ölçülmesini sağlayan BİLNOT Bataryasının normalizasyon çalışması, eğitim ve cinsiyetin düzeylerine dengeli olarak dağılmış 20-55 yaş ve üstü sağlıklı bireyler üzerinde, 2847 bireysel uygulama olarak gerçekleştirilmiştir.

El Kitabının ilk baskısını izleyen dönemde testlerden nöroloji, nöroşirurji, psikiyatri, nöropsikoloji, klinik psikoloji gibi bilim alanlarında ve bu alanlarda yürütülen klinik uygulamalarda; tanı koymada, hastalığın seyri ve tedavinin etkililiğini değerlendirmede ve rehabilitasyon programlarının hazırlanmasında yararlanılmıştır. Nesnelliği, güvenirliği ve geçerliği konusunda çok sayıda bulgu olan bu ölçme araçları, ülkemizde yürütülen bilimsel araştırmalarda ve özellikle de bilişsel psikoloji, deneysel psikoloji ve bilişsel psikofizyoloji alanlarında kullanılmıştır. Bilişsel özellik ve yeteneklerin değerlendirilmesini sağlayabilen söz konusu testler eğitim-öğretim kurumlarında; öğrencilerin değerlendirilmesi, öğrenci kitlesine uygun eğitim-öğretim programlarının hazırlanması, özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin belirlenmesi gibi işlemlerde de kullanılmıştır. BİLNOT projesine duyulan bu yoğun ilgi sonucu, El Kitabının iki yıl gibi kısa bir dönemde 2. baskısı yapılmıştır; ancak arada geçen sürenin kısalığı nedeniyle kitap güncelleştirilememiştir (Karakaş, 2006a).

2004 yılından itibaren nöropsikolojik testlere duyulan ilgi hızla artmıştır. Pek çok bilim kişisi ve uygulamacı BİLNOT testlerini temin ederek çalışmalarında kullanmaya başlamıştır. İlerleyen dönemlerde gruplar oluşmuş, başkaca nöropsikolojik testlerin standardizasyon çalışmaları başlatılmıştır. Ancak bu testleri açıklayan ve kullanılmasını sağlayacak olan kullanım kılavuzları henüz yayınlanmamıştır (Ek 2).

Temel ve uygulamalı bilime katkı niteliğindeki çalışmaların eşliğinde, nöropsikoloji alanının kurumsallaşması çalışmaları yapılmış ve bu bağlamda, 2006 tarihinde, “Psikofizyoloji ve Nöropsikoloji Derneği” (PND) kurulmuştur. PND psikofizyoloji ve nöropsikoloji alanında etkinlik gösteren bireyler arasında birlik, beraberlik ve dayanışma sağlayarak psikofizyoloji ve nöropsikoloji biliminin ülkemizde tanıtılması, geliştirilmesi ve toplumun yararına kullanılması için çalışmalarda bulunmak; psikofizyoloji ve nöropsikoloji alanlarındaki araştırma sonuçlarını, eğitim-öğretim ve uygulamalara ilişkin bilgileri ulusal ve uluslararası platformda yaymak; psikofizyoloji ve nöropsikoloji alanlarında araştırma, eğitim-öğretim ve uygulamalar yapmak, bunlara önderlik etmek ve özendirmek; pratik uygulamalar ve öğretim yaparak kendi alanlarında yetişmiş uzmanların çağdaş standartlarda psikofizyoloji ve nöropsikolojiyi de bilmesini sağlamak; insanla ilgili psikofizyoloji ve nöropsikoloji araştırmalarının çağdaş ölçülerde olmasını sağlamak için kuralların geliştirilmesi ve sürdürülmesi çalışmalarına katılmak; ulusal ve uluslararası kuruluşlarla, insanlığın yararına yönelik araştırmaların yapılmasını sağlamak amacını gütmektedir.

PND’yi, nöropsikoloji ve ilişkili dal olan psikofizyolojiyi geniş kitlelere tanıtmak, bu

9 dallardaki gelişmeler hakkında bilgi vermek, dallarda bilimsel faaliyette bulunan ve onları uygulayan kişiler olarak bizlere kolay ulaşımı sağlamak için bir internet sitesi kurulmuştur (www.pnd.org.tr).

Kitabın Kapsam ve Amaçları Nöropsikolojik testler, psikolojik süreçler kapsamına giren bilişsel ve güdüsel süreçlerle kişilik özelliklerinin ölçülmesini sağlar ve bunların temelinde yatan beyin yapı ve süreçlerinin işlevde bulunuş biçimi konusunda bilgi verir. Bu testler nöroloji, nöroşirurji, psikiyatri, nöropsikoloji, klinik psikoloji gibi uygulamalı bilim alanlarında ve bu alanlarda yürütülen klinik uygulamalarda; tanı koyma, hastalığın seyri ve tedavinin etkililiğini değerlendirmede ve rehabilitasyon programlarının hazırlanmasında kullanılır.

Nöropsikolojik testler psikofizyoloji ve bilişsel psikofizyoloji gibi temel bilim alanları açısından da kritik öneme sahiptir. Bu dallarda, gerek kullanılan deneysel paradigmaların, gerekse beyin elektriksel faaliyetinin hangi zihinsel/bilişsel olayları temsil ettiğine ilişkin ifadeler temelde yoruma dayanmaktadır. Söz konusu elektrofizyolojik tepkilerle bunların ilgili olduğu süreç veya özellikleri ölçen nöropsikolojik testlerin hemzaman olarak kullanılması ve bu iki ölçüm dizisi arasındaki ilişkilerin belirlenmesi, yapılan yorumların niceliksel temele dayandırılması ve bilimselliği açısından büyük önem taşımaktadır.

Günümüzde BİLNOT testleri, diğerlerinde olduğu gibi, Karakaş tarafından veya danışmanlığı altında yetişkinlerde yapılmış 95 çalışmaya dayanmaktadır. Böylesine geniş ve sistematik olarak elde edilmiş olan bir veri tabanı ülkemizde herhangi bir psikometrik araçta bulunmamaktadır. Geçerlikle ilgili bulguların sunulduğu Bölüm 5’te, BİLNOT Bataryası testleri üzerindeki sayıları 150’leri bulan bilimsel yayın taranmakta ve değerlendirilmektedir (ayrıca bkz. Karakaş ve diğ., 2008).

Daha önceki çalışmalarımızla BİLNOT Bataryası testlerinin yetişkin örneklemi için ARGE çalışmaları yapılmış idi (BİLNOT-Yetişkin). Çalışmaların yetişkinler üzerinde yapılmasındaki amaçlardan biri de, incelenen bilişsel özelliklerin optimal durumunu belirlemek (ki bu erken yetişkinlikte elde edilir) ve gelişimin/yaşlanmanın bu optimal durum üzerindeki etkilerini belirlemek idi.

Kitabın 2. baskısını izleyen çalışmalarımızda, toplumuzun büyük bir kesimini (%26.3) oluşturan ve geleceğimiz olan çocuklara eğilmiş bulunuyoruz. Elinizdeki BİLNOTÇocuk Bataryası (kısaca BİLNOT-Çocuk) kitabında, nöropsikolojik testlerin çocuk örneklemleri üzerinde yapılan AR-GE çalışmalarının sonuçları sunulmaktadır. Bu doğrultuda, Bölüm 2-5, AR-GE çalışmaları tamamlanmış olan 6 BİLNOT testi ile Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formunu kapsamaktadır.

Bölüm 6, 7 ve 8’de ise AR-GE çalışmaları halen sürmekte olan nöropsikolojik testlerle ilgili sonuçlar sunulmaktadır. Söz konusu araçlar Mangina Testi (MT), İşitsel Sözel Öğrenme Testi (AVLT), Üst-Biliş Testi (ÜBT), Kelime Kökü Tamamlama Testi (KKTT) ile Yönetici İşlev Davranışlarını Derecelendirme Ölçeğinden (BRIEF) oluşmaktadır.

Bölüm 9 ve 10 ise iki özel örneklemle ilgilidir. Bölüm 9’da, toplumuzda önemli bir

10 sağlık sorunu olan Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ele alınmaktadır.

Bu bölümde, DEHB’deki nöropsikolojik profil sunulmakta, nöropsikolojik testlerin tanı gruplarında kullanılmasının yararları açıklanmaktadır. Ayrıca DEHB tanısında hekimin kullanabileceği bazı kriterler ortaya konmaktadır. Verilen bilgiler, nöropsikolojik testlerin söz konusu çocukları daha da yakından tanımayı sağladığını, yapılan tedavinin etkililiğinin öznel bildirimlerle değil de nesnel puanlarla belirlenmesine temel oluşturduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Bölüm 10’da, bir diğer özel örneklem olan üstün zekalı çocuklar ele alınmakta, onların bilişsel ve beyinsel özelliklerinin belirlenmesinde kullanılacak araştırma yaklaşım ve teknikleri açıklanmakta, önbulgular sunulmaktadır. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu bir “Üstün Yetenekli Bireyler Strateji ve Uygulama Planı 2009-2013” başlatmış bulunmaktadır. Sorumlu kuruluşun Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü olduğu bu planda ilgili kuruluşlar Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurulu (TÜBİTAK), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ve Yükseköğretim Kurulu’dur (YÖK). Söz konusu plan, öncelikle, üstün zekalı çocukların tanılanıp izlenme yaklaşım ve teknikleri ile eğitim ve öğretimde kullanılacak modelin belirlenmesini içermektedir. Bölüm 10’da tanılama ve izleme etkinliğine ilişkin bilgiler sunulmakta, kullanılabilecek teknik ve yaklaşımlar açıklanmaktadır.

Bölüm 11’de nöropsikoloji bilim dalının ve onun içine oturduğu bilişsel nörobilim alanının ükemizde kurumsallaşmasına olan katkılarımız açıklanmaktadır. Bu bölümün, nöropsikolojik testleri kullanan kişilerin bu uygulamayı bir teknisyen gibi değil de, “neden”, “nasıl” ve “ne zaman”ını da düşünen bilimsel kimlikleriyle gerçekleştirmesi açısından önemli olduğunu düşünüyoruz.