DUYUM VE ALGI PSİKOLOJİSİ Editör: Sevda Bulduk
NOBEL TIP KİTABEVLERİ
© 2014 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. DUYUM VE ALGI PSİKOLOJİSİ Editör: Sevda Bulduk ISBN: 978-605-335-050-7
5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası hükümleri gereğince herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çı karılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.
Yayımcı : Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710 Baskı / Cilt : No-bel Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli - Hadımköy - İstanbul Matbaa Sertifika No : 12565 Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp Kitabevleri, Can Gelgeç Kapak Resmi : René Magritte, 1936 La Clairvoyance (duru görü) Kapak Tasarım : Can Gelgeç Baskı Tarihi : Mart 2014 - İstanbul
ÖNSÖZ Duyum ve algı araştırmaları, doğaya ilişkin izlenimlerimizin ne olduğunu ve nasıl oluştuğunu anlamaya çalışmaktadır. Anlama çabası sayısız araştırmanın yapılmasına ve pek çok kuramın doğmasına neden olmuştur. Bu kitap, duyum ve algı alanındaki zengin bilgi birikiminin küçük bir kısmını içermektedir. Kitabın amacı, duyum ve algı alanına özgü temel kavram ve problemleri, konuyla ilgili mevcut kavrayış ve tartışmaları okuyucuya tanıtmaktır. Fizik kuralları ihlal eden algı, temel olarak fizik, fizyolojik ve bilişsel işlemeye dayanan ve birçok duyunun etkileşimiyle gelişen bir olgudur. Bu nedenle duyum ve algıyı tek bir yaklaşım veya prensiple anlamak mümkün değildir. Kitapta fiziksel-fizyolojik-bilişsel unsurlar arasındaki denge, bilişsel lehine bozulmuş olmakla beraber, fiziksel ve fizyolojik geri plana da kısaca yer verilmiştir. Mevcut kitap varoluşunu doğrudan görünen ve görünmeyen pek çok dokunuşa borçludur. Öncelikle kitaba yazarak katkıda bulunan ve ön okumaları yapıp eleştirileriyle destek veren herkese minnettarım. Uzamsal Yönelim ve Denge bölümünü yazan, ayrıca İşitsel sistem fizyolojisini yazıp, işitsel algıyla ilgili bölümün ön okumalarını yaparak eleştirel katkı sağlayan Doç. Dr. Haluk Özkul’a sonsuz teşekkürler. Dokunma duyusuyla ilgili bölümü yazan Doç. Dr. Özlem Sertel Berk’e katkılarından dolayı teşekkür etmeyi yetersiz bir ifade olarak görüyorum. Görme duyusu ve algı bölümünün ön okumalarını yaparak, eleştiri ve katkıda bulunan Doç. Dr. Hüseyin Boyacı’ya minnettarım ve kıymetli zamanını ayırarak verdiği destek için sonsuz teşekkürler. Birçok önemli iş arasında vaktini ayırıp, Giriş bölümünü eleştirel katkı sağlayan Prof. Dr. Ayşe Ayçiçeği Dinn’e çok teşekkür ederim. Uzamsal Yönelim ve Denge bölümünün çizimlerini yapan Işıl Sezen Kahyaoğlu’na ve hem metin düzeltmeleri, hem de bazı çizimlerle kitaba destek veren Berfe Asena Bulduk’a çok teşekkür ederim. Yazım esnasında evdeki hayatımı kolaylaştıran eşim Şükrü Bulduk’a sonsuz teşekkürler. Kitabın yayınlanmasına destek veren Nobel Tıp Kitabevleri sorumlularına, Erol Biroğlu’na ve dizgi, grafik sorumlusu Can Gelgeç’e çok teşekkür ederim. Sevda Bulduk
İÇİNDEKİLER BÖLÜM I DUYUM ve ALGI.............................................................................................................. 1 Sevda BULDUK DUYUMSAMANIN İŞLEVLERİ ve BİLEŞENLERİ DUYU SİSTEMİNİN İŞLEVLERİ................................................................................................. 2 DUYUMSAMA VE DUYU ORGANLARI................................................................................. 3 DUYUSAL SİSTEMİN HİYERARŞİK ORGANİZASYONU................................................... 5 Duyusal Sistemin İş Bölümü ve Paralel İşleme......................................................................... 5 DUYU SİSTEMİNİN TEMEL BİLEŞENLERİ............................................................................ 6 Duyu Reseptörleri........................................................................................................................... 6 ÇEVREDEN BEYNE...................................................................................................................... 8 Beynin Yapı ve Organizasyonu...................................................................................................... 8 Kafa Çifti.................................................................................................................................. 10 Talamus.................................................................................................................................... 10 Beynin Hücresel Özelliği.............................................................................................................. 11 Glia........................................................................................................................................... 11 İki Hücre Arasındaki İleti...................................................................................................... 13 SİNİR SİSTEMİNDE KODLAMA..................................................................................................... 14 Kodlama ve Duyumsanan Temel Nitelikler............................................................................... 15 Modalite................................................................................................................................... 15 Uyaranın Yoğunluğu ve Adaptasyon.................................................................................... 16 Uyaranın Yeri.......................................................................................................................... 16 Reseptif alan..................................................................................................................... 17 İnervasyon........................................................................................................................ 17 Merkezi yakınsama.......................................................................................................... 17 Yanal ketlenme................................................................................................................. 17 Süre........................................................................................................................................... 17 Heyecansal özellik.................................................................................................................. 18 UYARAN YOKSUNLUĞU ve DUYUSUZ ALGI............................................................................ 18 DUYUM ve ALGI SÜREÇLERİNİ ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ.............................................. 19 PSİKOFİZİK................................................................................................................................... 20 Psikofiziğin Tarihsel Gelişimi............................................................................................... 20 Duyusal Eşik............................................................................................................................ 22 Fark Eşiği................................................................................................................................. 22 Stevens’ın Kuvvet Kanunu.............................................................................................. 23 Psikofizikte Araştırma Yöntemleri................................................................................ 24 Sabit Uyaran Yöntemi...................................................................................................... 24 Limitler Yöntemi.............................................................................................................. 25 Ayar Yapma Yöntemi....................................................................................................... 25 Büyüklük Belirleme......................................................................................................... 26
VI
İÇİNDEKİLER
Modaliteler Arası Eşleme Yöntem................................................................................. 26 Sinyal Saptama Yöntemi ve Kuramı..................................................................................... 26 Eşik Altı Uyarılma ve Algı..................................................................................................... 28 GÖRÜNTÜLEME YÖNTEMLERİ.................................................................................................... 29 ALGI KONUSUNDA TEMEL TARTIŞMA VE KURAMLAR...................................................... 31 Organizasyonel Algı Kuramı................................................................................................. 33 Dolaylı- Çıkarımsal Algı Kuramları..................................................................................... 34 Doğrudan- Ekolojik Algı Kuramı......................................................................................... 35 Ebbinghause İllüzyonu ve Algı Kuramları.......................................................................... 36 ÖĞRENME ve ALGI.................................................................................................................... 38 KÜLTÜR ve RESİMSEL İPUÇLARINI ALGILAMAK............................................................ 43 SİNESTEZİ............................................................................................................................................ 45
BÖLÜM II GÖRME DUYUSU ve ALGI.......................................................................................... 47 Sevda BULDUK
Işık ve Optik................................................................................................................................... 48 GÖRSEL SİSTEMİN ANATOMİSİ ve FİZYOLOJİSİ..................................................................... 50 Gözün Yapısı.................................................................................................................................. 50 Retinanın Hücresel Yapısı ve İşlevi............................................................................................. 52 Retina Hücreleri Arasındaki İleti................................................................................................ 53 Retinadan Beyne............................................................................................................................ 56 Talamus Çekirdeklerinin Görmedeki Rolü................................................................................ 58 GÖRSEL VERİLERİN YORUMLANMASI-NESNE, ŞEKİL ve ÖRÜNTÜ TANIMA............... 59 ŞEKİL ve NESNE ALGISI Uyaran İşlemenin Yönü......................................................................... 62 Duruş Temelli ve Duruştan Bağımsız Kuramlar................................................................ 63 ÖRÜNTÜ ve NESNE TANIMANIN FİZYOLOJİK TEMELİ................................................. 64 ŞEKİL ve NESNE TANIMA KURAMLARI.............................................................................. 66 Şablon Eşleme Kuramı........................................................................................................... 67 Prototip Eşleme Kuramı........................................................................................................ 68 Özellik Kuramı........................................................................................................................ 69 Bilişimsel Kuramlar................................................................................................................ 71 Marr’ın Yapısal Tanımlama Kuramı..................................................................................... 72 Bileşenine Göre Tanıma Kuramı.......................................................................................... 73 Bağlama Göre Tanıma Kuramı............................................................................................. 74 ALGISAL KURULUM.................................................................................................................. 75 YÜZ TANIMA............................................................................................................................... 76 GESTALT EKOLÜNDE GÖRSEL ALGI.................................................................................... 78 Örüntü Tanımada Gestalt İlkelerinin Rolü......................................................................... 80 Algıda Gruplama Kuralları.................................................................................................... 81 ŞEKİL DEĞİŞMEZLİĞİ............................................................................................................... 84 RENK ALGISI....................................................................................................................................... 85 RENK ALGISI KURAMLARI..................................................................................................... 86 Üç Renk Kuramı ve Karşıt Süreçler Kuramı....................................................................... 87
İÇİNDEKİLER
VII
Bütünleştirilmiş Renk Görme Kuramı................................................................................ 89 Farklı Renkleri Nasıl Görüyoruz?........................................................................................ 90 RENK KÖRLÜĞÜ......................................................................................................................... 92 AYDINLIK VE KARANLIĞA ADAPTASYON........................................................................ 93 AÇIKLIK VE RENK DEĞİŞMEZLİĞİ ALGISI........................................................................ 94 DERİNLİK ALGISI.............................................................................................................................. 98 TEK GÖZLE GÖRÜŞTE RESİMSEL İPUÇLARI..................................................................... 99 DERİNLİK ALGISININ GELİŞMESİ.......................................................................................102 BÜYÜKLÜK ALGISI ve BÜYÜKLÜK DEĞİŞMEZLİĞİ......................................................103 HAREKET ALGISI............................................................................................................................107 FARKLI HAREKET TÜRLERİ ve ALGI..................................................................................108 NESNE HAREKETİ ALGISI...............................................................................................108 Gerçek Hareket Algısı...................................................................................................108 Zahiri Hareket Algısı.....................................................................................................109 Hareket Ardıl Etkisi.......................................................................................................110 HAREKET ALGISININ FİZYOLOJİK TEMELİ....................................................................111 Göz Hareketleri.....................................................................................................................111 Görsel Sahnedeki Sabit ve Hareketli Uyaranları Algılamak...........................................112 GÖZLEMCİ HAREKETİNİN ALGILANMASI.....................................................................114 Hareket Algısına Özgü Nöral Devre .................................................................................115 HAREKETTEN YAPI ALGILAMAK.......................................................................................117 Biyolojik Hareket Algısı.......................................................................................................117 Hareketten Derinlik ve Biçim Algılama............................................................................118 Hareketle Celbedilen Körlük...............................................................................................119 GÖRSEL İLLÜZYONLAR................................................................................................................119 FİZİKSEL İLLÜZYONLAR........................................................................................................122 FİZYOLOJİK İLLÜZYONLAR..................................................................................................122 BİLİŞSEL İLLÜZYONLAR.........................................................................................................123 Belirsizlik İllüzyonları..........................................................................................................123 Bozulma İllüzyonları............................................................................................................123 Paradoks ve Kurgusal İllüzyonlar..............................................................................................126 Ay illüzyonu...........................................................................................................................127
BÖLÜM III İŞİTME DUYUSU ve İŞİTSEL ALGI.......................................................................131 Sevda BULDUK
İŞİTME DUYUSU ve İŞİTSEL ALGI..............................................................................................131 SES DALGALARININ FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ ve TEMEL KAVRAMLAR..................132 Sesin Oluşumu ve Ortama Yayılması.................................................................................132 Sesin Fiziksel Özellikleriyle İlgili Kavramlar....................................................................134 Karışık Sesler.........................................................................................................................135 Ses Algısında Rol Oynayan Fiziksel Kurallar....................................................................137 İŞİTSEL SİSTEMİN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİ............................................................138 Kulağın Yapısı........................................................................................................................138
VIII
İÇİNDEKİLER
Kokleanın Hücresel Yapısı ve İşlevi...........................................................................................140 Kokleadan Beyne.........................................................................................................................141 İŞİTSEL VERİLERİN YORUMLANMASI.....................................................................................143 Sesin Yoğunluğunu, Tizliğini, Yön ve Mesafesini Algılama...................................................143 SES YOĞUNLUĞU ALGISI (genlik-dB).................................................................................143 Ses Yoğunluğunun Kodlanması..........................................................................................145 Ses Yoğunluğu Farklarını Algılama.....................................................................................146 SES FREKANSI ALGISI (Hz)....................................................................................................147 Yer Kodlamayla Frekans Algısı...........................................................................................147 Zamansal Kodlamayla Frekans Algısı................................................................................148 SES DERİNLİĞİ ALGISI............................................................................................................149 Sesin Yönünü Algılamak......................................................................................................150 İki Kulakla Yön Algısı...................................................................................................151 Tek Kulakla Yön Algısı..................................................................................................152 Sesin Yönünü Hesaplamak..................................................................................................153 Sesin Uzaklığını Hesaplamak..............................................................................................154 İŞİTSEL SAHNE ANALİZİ..............................................................................................................155 Karışık Sesleri Ayrıştırma...........................................................................................................155 KONUŞMA ve MÜZİK ALGISI......................................................................................................159 KONUŞMA ALGISI....................................................................................................................160 Konuşmanın Akustik Özellikleri........................................................................................160 Konuşma Sesinin Fiziksel İçeriği........................................................................................162 Karışık Sesleri Konuşma Olarak Algılama........................................................................164 Konuşma Algısıyla İlgili Araştırmalar...............................................................................165 Konuşma Algısında Onarma Etkisi.............................................................................167 KONUŞMA ALGISI KURAMLARI.........................................................................................167 Motor Kuram........................................................................................................................168 İki Katlı Alg...........................................................................................................................169 Sinedalga Araştırmaları.......................................................................................................170 Jestlerin Konuşma Algısına Etkisi......................................................................................170 Konuşma Algısında Yüz Mimiklerinin Rolü....................................................................171 Kategorik Algısı ve McGurk Etkisi.....................................................................................171 Motor Kurama Yönelik Eleştiriler......................................................................................172 Doğrudan Gerçekçi Kuram..........................................................................................173 Genel Yaklaşım Kuramı................................................................................................173 Puslu Mantık Modeli.....................................................................................................173 Konuşma Algısı ve Beyin.....................................................................................................174 MÜZİK ALGISI..................................................................................................................................180 Müzik Algısı ve Beyin.................................................................................................................182
BÖLÜM IV UZAMSAL ORYANTASYON VE DENGE SİSTEMİ..........................................185 Haluk ÖZKUL
PERİFERİK VESTİBÜLER ORGANIN YAPISI............................................................................188
İÇİNDEKİLER
IX
YARIM DAİRE KANALLARINDA YÖN KODLAMASI......................................................191 YARIM DAİRE KANALLARINDA AMPLİTÜD KODLAMASI........................................193 YARIM DAİRE KANALLARININ DİNAMİĞİ.....................................................................193 OTOLİT ORGANLAR...............................................................................................................194 Otolit Organlarda Yön Kodlaması......................................................................................194 Otolit Organlarda Amplitüdün Kodlanması....................................................................196 UZAMSAL ORYANTASYON ALGISI.....................................................................................197 DÖNME ALGISI.........................................................................................................................197 EŞİKLER.......................................................................................................................................198 YER DEĞİŞTİRME(translation) ALGISI................................................................................198 EĞİLME (tilt)ALGISI.................................................................................................................199 DUYSAL ENTEGRASYON.......................................................................................................200 Refleks Vestibüler Cevaplar.................................................................................................202 Vestibulo-Okuler(VOR) Cevaplar......................................................................................202 Vestibulo-Otonomik Cevaplar............................................................................................204 Vestibulo-Spinal Cevaplar...................................................................................................205 Kortikal Projeksiyonlar........................................................................................................206
BÖLÜM V KİMYASAL DUYULAR ve ALGI...............................................................................209 Sevda BULDUK TAT DUYUSU ve ALGI....................................................................................................................210 LEZZET ALGISI..........................................................................................................................210 TAT SİSTEMİNİN ANATOMİSİ ve FİZYOLOJİSİ................................................................211 Tat Duyusunun Gelişimi......................................................................................................211 Tat Tomurcuklarının Hücresel Yapısı ve İşlevi.................................................................211 Tat Tomurcuklarından Beyne.............................................................................................213 TAT VERİLERİNİN YORUMLANMASI................................................................................215 Temel Tatlar ve Tat Kodlaması............................................................................................217 Tatlı..................................................................................................................................218 Tuzlu................................................................................................................................219 Ekşi..................................................................................................................................219 Umami.............................................................................................................................219 Beşten Fazla Temel Tat Olabilir mi?............................................................................220 Temel Tat Kavramı Kalkabilir mi?...............................................................................221 Biber Acısı Neden Haz Verir?......................................................................................221 Tat seçimi, “akıllı tasarım” ürünü müdür?.................................................................223 Tat Kodlaması.......................................................................................................................224 Etiketlenmiş Çizgi Kodlaması......................................................................................224 Sinir Lifleri Arası Örüntü Kodlaması.........................................................................225 TAT ARAŞTIRMALARI............................................................................................................225 Tat Eşiği..................................................................................................................................226 Tat Ketleme ve Tat Adaptasyonu........................................................................................227 Tat Duyarlılığındaki Bireysel Farklar........................................................................................228
X
İÇİNDEKİLER
Tat Algısına Özgü Rahatsızlıklar........................................................................................229 TAT ve BESLENME DAVRANIŞI.............................................................................................230 Özel Açlıklar Kuramı ve Tat Tercihleri..............................................................................230 KOKU..................................................................................................................................................232 BURUNDAKİ DİĞER DUYU ORGANLARI.........................................................................234 KOKU SİSTEMİNİN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİ..........................................................235 Koku Duyusunun Gelişimi..................................................................................................235 Koku Epitelinin Hücresel Yapısı ve İşlevi.................................................................................236 KOKU VERİLERİNİN YORUMLANMASI............................................................................237 Koku Soğanından Beyne.....................................................................................................237 Koku Molekülünün Kodlanması........................................................................................238 Temel Kokular................................................................................................................238 Şekil-Örüntü Kuramı....................................................................................................240 Titreşim Kuramı............................................................................................................240 KOKU ARAŞTIRMALARI...............................................................................................................241 Koku Eşiği..............................................................................................................................242 Koku Adaptasyonu ve Bilişsel Alışkanlık..........................................................................243 Koku Duyarlılığında Bireysel Farklar................................................................................244 KOKU HAFIZASI ve HEYACAN.............................................................................................245 Kokunun Haz Değeri...........................................................................................................247
BÖLÜM VI DOKUNMA DUYUSU..............................................................................................249 Özlem Sertel Berk TAT DUYUSU ve ALGI....................................................................................................................250 SOMATİK DUYULAR...............................................................................................................250 Derinin Anatomisi ve Kutanöz Duyulara Ait Reseptif Organlar..........................................251 Mekanoreseptörler......................................................................................................................252 Pasini Cisimcikleri................................................................................................................252 Ruffini Uçları.........................................................................................................................252 Meissner Cisimcikleri..........................................................................................................253 Merkel Diskleri.....................................................................................................................253 Serbest Sinir Uçları (Nosiseptörler)...................................................................................253 Termoreseptörler..................................................................................................................254 Kutanöz Uyarımların Dönüştürülmesi...........................................................254 Mekanik Uyarım..........................................................................................................................254 Adaptasyon............................................................................................................................254 Reseptif Alan.........................................................................................................................255 Isı Uyarımı....................................................................................................................................256 Ağrı Uyarımı-Ağrı Duyusu........................................................................................................256 Kapı-Kontrol Teorisi............................................................................................................256 Kinestezik ve Viseral Duyulara Ait Reseptif Organlar....................................................257 SOMATOSENSÖR YOLAKLAR...............................................................................................258 Lemniskal Sistem.........................................................................................................................259
İÇİNDEKİLER
XI
Spinotalamik ve Retikulotalamik Yolaklar...............................................................................259 Kinestezik ve Organik Girdiler..................................................................................................259 GÜNLÜK HAYATTA DOKUNMA DUYUSU: HAPTİK ALGI..........................................259 Derinin Algısal Sınırlılıkları.......................................................................................................260 Nesne ve Yüzey Özelliklerinin Dokunsal Algısı......................................................................261 Materyal Özellikler......................................................................................................................261 Dokunumsal özellikler.........................................................................................................261 Termal özellikler...................................................................................................................262 Mukavemet............................................................................................................................262 Geometrik Özellikler..................................................................................................................263 Ağırlık...........................................................................................................................................263 Dokunma Uyarımlarının El Yolu ile Keşfi...............................................................................263 DOKUNMA DUYUSU İLE İLİŞKİLİ PATOLOJİLER..........................................................264 KAYNAKLAR..............................................................................................................................267 İNDEKS........................................................................................................................................287
Görme Duyusu ve Algı
97
Oran prensibi, renk algısı sabitliği için de geçerli bir açıklamadır. Renk değişmezliği algısıyla ilgili olarak geliştirilmiş ilk kuram olan retineks kuramı halen geçerlidir. Bu kuram polaroid fotoğrafın mucidi Land ve McCann (1974, akt. Land, 1986) tarafından, oran ilkesinden türetilmiştir. Korteksin, retinanın bütün bölümlerindeki açıklık ve rengi mukayese ederek uyaran işlendiğini vurguladığı için, retineks kuramı olarak adlandırılır. Temel olarak çevredeki aydınlanma zıtlıklarının hesabına dayanan retineks kuramı, görsel sistemin her işleme aşamasında, bazı hesaplamalar yaparak bu algıyı geliştirdiğini vurgular. İnsan beyni ilk aşamada, görsel alandaki varlıkların aydınlanma ve renk düzeyini ayrı, ayrı hesaplar. Bir sonraki aşamada yüzeylerin aydınlanma miktarını hesaplayarak, mukayese eder (Land, 1986). Land’in yürüttüğü (1986) laboratuvar çalışmalarında, Mondrian renk yamalarına benzer uyaranlar kullanılmıştır (Bkz.Şekil 2.28). Renk yamaları kompozisyonu, tamamen karanlık bir odaya alınan katılımcılara, kırmızı, yeşil ve mavi ışıkla filtrelenerek gösterilmiştir. Katılımcılar, hangi renk ışıkla filtrelenirse, filtrelensin renkleri tanıyabilmiştir. Ingle (akt. Hubel, 1995) aynı laboratuvarda, aynı deneyi Japon balıklarıyla yaptığında, insanlardakine benzer sonuçlar elde etmiştir. Renk algısı sabitliği, ilkel sinir sisteminin dahi, belirli şartlarda, fiziksel olarak mevcut olanı değil, olması gerekeni çıkarsamasına bir örnek teşkil eder. Deney bulguları, beynin ortamdaki her şeyi birbiriyle mukayese edip, kodladığı fiziksel özelliklere bazı eklemeler ve çıkarmalar yaparak oranları hesapladığını düşündürmektedir. Retineks kuramı, algının ortama göre yeniden ayar yapmaya özgü doğasını göstermesi açısından ilginçtir. Evvelce, parlaklık özelliğinin görsel sistemin ilk aşamalarında, retinada kodlandığı düşünülmüştür (Cornsweet, 1970 iye, Kingdom, 2011). Aydınlanma algısında retina önemli olsa da, yakın dönemlerde yapılan araştırma bulguları korteksin de katkısı olduğunu göstermiştir. Retinal nöronlar, retina üzerine düşen aydınlanma verilerini birbirleriyle mukayese edip, oranlara çevirmekte, korteksin hata-düzeltme ve boşlukları doldurma eğiliminin bir sonucu olarak da (Vladusich& Broerserenk, 2002) renk ve açıklık sabitliği algısı oluşmaktadır. Renk ve açıklık sabitliğinde üç temel nöral mekanizma rol oynar. Bunlardan ilki, retinadaki gangliyon hücreleri ve talamus LGN hücrelerinin aydın-
Şekil 2.28 Şekilde görülene benzer renk yamaları, farklı şiddette kırmızı, yeşil ve mavi ışıklarla aydınlatılmıştır. İnsanlar ve balıklar değişen aydınlatma şartlarına rağmen, renklerin orijinal halini tanıyabilmiştir.
98
DUYUM VE ALGI PSİKOLOJİSİ
lanma düzeyindeki zıtlıkları kodlamasının yarattığı etkiyle gelişir (Lee ve diğ. 1999, iye Foster, 2011, Kingdom, 2011). İkinci nöral mekanizma, korteksteki birincil görsel alanın (V1) retinadaki renk ve açıklık zıtlıklarını mukayese etmesiyle gelişir (Barbur ve diğ., 2004, iye Foster, 2011). Moutoussis ve Zeki’nin (2000, iye Foster, 2011) Mondrian renk yamaları kullanarak, insanlarla yürüttükleri araştırmalar, retinal imgeye özgü uzamsal renk mukayesesinin, LGN’de ve birincil görsel kortekste (V1) yapıldığına işaret etmektedir. Değişmezlik algısında rol oynayan üçüncü nöral mekanizma ise, korteksin asosiasyon alanlarındaki faaliyet sonucu oluşan, üst düzey süreçlerle ilgilidir. Hem açıklığın (Boyacı ve diğ., 2007), hem de rengin (Hurbert, 1996) göreceli olarak algılanmasında, yüksek kortikal süreçlerin katkısı olduğuna işaret eden veriler vardır. Renk tanıma, renk adlandırma ve renk sabitliği algısı, beynin farklı bölgelerinin işlevi olarak görülmektedir. Görsel asosiyatif alanların (V4) renk sabitliği algısına katkısı olduğu, beyin hasarlı vakalardan gelen verilerle anlaşılmıştır. Yüz tanımaya özgü fusiform alanda hasar bulunan hastaların renk ayrımı yapmasına rağmen, renk değişmezliği algısını yitirdikleri saptanmıştır (Schein&Desimone,1990, Ruttiger & diğ. 1999, akt. Foster, 2011).
DERİNLİK ALGISI Retinada oluşan dış dünya imgesi iki boyutlu olduğundan, derinlik algısı zannedildiği kadar basit ve doğrudan oluşmaz. Derinlik algısı daha yüksek boyuttaki malumatın, daha ilkel bir boyutta kodlanması, sonra da bu kodun tekrar üç boyutlu algıya dönüşmesiyle olur. Beyin alt düzey kodlamayı, aşağıda aktarılan bazı ipuçlarını kullanarak, dolaylı yollarla mesafe ve derinlik algısına dönüştürür. Bu dönüşüm, birçok sürecin etkisiyle gelişen, karmaşık bir olgudur. Biriyle tokalaşırken elinizi ne kadar uzatacağınız, birine seslenirken sesinizi ne kadar yükselteceğiniz, araba sürerken veya park ederken pozisyonunuzu nasıl ayarlayacağınız, bir iğneden ipliği nasıl geçireceğiniz ve bir bardak suyu nasıl dolduracağınız gibi hayatın pek çok yönüyle ilgili işlemler, derinlik algısı sayesinde gerçekleşebilir. Derinlik hem iki, hem de tek gözle bakıldığında algılanabilir. İki gözle bakmaya bağlı, dinamik ipuçları gözün yapı ve işlevinden kaynaklanır. Tek gözle derinlik algısı akomadasyon hariç, biyolojik süreçlerle ilgili değildir. Tek gözle derinlik algısında rolü olan ipuçlarının çoğu, görsel alanın özelliklerinden kaynaklanır ve statiktirler. İki gözün görsel bilgilerinin uyuşmazlığı91 sayesinde oluşan derinlik algısı, stereopsis olarak adlandırılır. Gözleri insan gibi önde olan bütün hayvanlarda stereopsis gerçekleşir. Tavşan ve at gibi gözleri yüzün yanlarında bulunan hayvanlarda yanal görüş daha iyidir, stereopsis ise zayıftır. Tablo 2.2’de, tek gözün92 resimsel ipuçları ve çift gözle93 bak-
91
binocular disparity monocular
92
Görme Duyusu ve Algı
99
Tablo 2.2. Derinlik İpuçlarının Sınıflandırılması TEK GÖZLE GÖRÜŞ RESİMSEL İPUÇLARI (Tali)
Göreceli Büyüklük Üstünü örtme Yatay Planda Yükseklik Çizgisel Perspektif Havaya İlişkin Perspektif Göreceli Parlaklık Işık ve Gölge Dokuya İlişkin Değişiklikler Hareket Paralaksı
TEMEL İPUÇLARI
Akomodasyon
ÇİFT GÖZLE GÖRÜŞ
1.Retinal Ayrıklık 2. İçe dönme
manın sağladığı derinlik ipuçları görülmektedir. Derinlik algısında kendimizin veya nesnelerin hareketiyle oluşan hareket paralaksı denen dinamik bir ipucu da rol oynar. Hareket halindeyken yakın nesneler daha hızlı ve bulanık, uzaktakiler ise daha durağan ve net görüntüler olarak algılanır. Hız değişkeni kontrollü şartlarda maniple edildiğinde, yavaş hareketin uzak, hızlı hareketin ise yakın algısı yarattığı gözlenmiştir (Wallach & O’Connell,1953). Aşağıdaki paragraflarda, bu bölümde kısaca özetlediğimiz derinlik algısı ipuçları aktarılacaktır.
TEK GÖZLE GÖRÜŞTE RESİMSEL DERİNLİK İPUÇLARI Retinadaki dış dünya imgesi, kâğıt üzerine çizdiğiniz bir nesne resmi gibi iki boyutludur. İki boyutlu bu retinal resim, bazı dış ipuçlarının hesaplanması ve biyolojik süreçlerin katkısıyla üç boyutlu ve derinlik varmış gibi algılanır. Retina imgenin boyut değiştirmesini sağlayan dış ipuçlarını, ressamlar çizdikleri resimlerde derinlik yaratmak için kullandıklarından “resimsel ipuçları” olarak adlandırılır. Algı bilimcileri, ressamların kullandığı bu ipuçlarını keşfederek, tek gözle derinlik algısının nasıl geliştiğini açıklamışlardır. Resimsel ipuçlarının kullanıldığı çizimler üç boyutlu, kullanılmadığı çizimler ise iki boyutlu olarak algılanır. Escher gibi bazı sanatçıların çalışmaları ise, bu iki duruma istisna oluşturur. Escher, derinlik ipuçlarını kimi detaylarda kullanıp, kimi detaylarda kullanmayarak, imkânsız şekilleri (Bkz. Şekil 2.30) yaratmıştır. 93
binocular
100
DUYUM VE ALGI PSİKOLOJİSİ
Şekil 2.29 (A) Escher’in “Relativity” tablosu (B) İmkansız geometrik şekiller
Beynin iki boyutlu ve üç boyutlu dünya bilgisini aynı anda kullanamayışı nedeniyle, imkânsız şekiller güçlükle algılanır. Bu güçlük, mevcut verilerin, deneyimlerle oluşturduğumuz dünya algısına uymamasından kaynaklanmaktadır. Şekil 2.29. B’de gördüğünüz imkânsız geometrik şekilleri çizmeye çalışırsanız, bir hayli zorlanacak, büyük olasılıkla çizimi tamamlayamayacaksınız. Eğitimsiz Afrikalı yerlilerin yaptığı çizimler, bu tarz şekillerin yerliler tarafından kolayca kopyalanabildiğine işaret etmektedir (Deregowski,1969). Üstünü Örtme94 - Ölçüye bağlı olmayan bir derinlik algısı ipucudur. İki nesneden biri, diğerinin görüntüsünü kapadığında, üzeri kapanan nesne daha uzakta algılanır. Üzeri kapanan nesnenin tamamı görülmediğinden, nesne bütünlüğünü algılamayı sağlayan gerçek fiziksel ipuçları yoktur. Buna rağmen, çıkarımlara dayanarak nesne bütünlüğü algısı oluşur. Üstü kapanan nesnenin tamamının algılanmasını sağlayan fiziksel bir uyarılma olmadığından, geri plandaki nesnenin algısı amodal algı olarak gelişir. Yatay Planda Yükseklik95 - Ufuk çizgisine yakın nesneler daha uzak algılanır. Ufuk çizgisinden uzaklaşan nesneler daha yakın algılanır. Yandaki ve alttaki resimde perspektifi de görebilirsiniz. Çizgisel Perspektif96 - Paralel çizgiler uzaklaştıkça birbirine yakınlaşmış gibi algılanır. Çizgiler birbirine yaklaştıkça, uzaklık artmış gibi algılanır. Çizgilerin birleşme noktasına yakın nesneler ise daha uzakta algılanır. 94
occlusion/ superimposition/ overlap/interposition height inhorizontal plane 96 linear perspective 95
Görme Duyusu ve Algı
101
Havaya İlişkin Perspektif97 - Havaya bağlı olarak uzaktaki nesnelerin renk zıtlıkları azalır, daha puslu görünüm oluşur. Uzaktaki nesneler daha bulanık, renkleri daha soluk ve detayları daha az belirgin olarak algılanır. Bu özelliğe bağlı olarak, aynı hizadaki iki nesneden daha bulanık ve daha az parlak olan, sanki daha uzaktaymış gibi algılanır. Işık, Gölge ve Göreceli Aydınlık- Üç boyutlu objelerde ışık ve gölge farklılıkları oluşur. Objenin aydınlık kenarları daha yakında, gölgeler ise uzakta algılanır. Normalde ışığın yukarıdan geldiğini varsaydığımız için aydınlık yüzeyleri şeklin üst tarafı, gölgeleri ise alt tarafı olarak algılarız. Aydınlık olan nesneler daha yakın, mat nesneler ise daha uzak olarak algılanır.
Dokuya İlişkin Değişiklikler98 - Uzaklık arttıkça dokuya ait unsurlar daha sıkı, daha küçük görünür. Örneğin, uzaktan baktığınızda kumsal daha sıkı ve bir örnek yapıya sahipmiş gibi, denizdeki dalgalar ise daha sıkışık ve küçükmüş gibi algılanır. Yakından bakılan nesnenin özellikleri ise daha ayrıntılı olarak algılanır. Hareket Paralaksı99- Hareket paralaksı, resimsel ipuçlarından biri değildir. Hem tek gözle, hem de iki gözle bakıştan elde edilen göreceli bir derinlik ipuçudur. Bir taşıtla hızla giderken camdan baktığınızda, yakındaki objelerin görüntüsü, uzaktakilere nazaran daha hızlı değişir. Görsel sahnenin akışı, gidilen yönün tersine bir şekilde gerçekleşir. Bu nedenle bakış pozisyonunun tersine hızlı bir şekilde akan görsel sahne, ağır hareket eden görsel sahneye nazaran daha yakın algılanır. 97
aerial perspective texture gradiant 99 motion paralax 98