Farmakoloji by Nobel Tip Kitabevi Ltd

Sağlık Bilimleri Fakülteleri ve Sağlık Yüksekokulları için

FARMAKOLOJİ Kısaltılmış Temel Bilgiler

Prof. Dr. İsmet DÖKMECİ Yrd. Doç. Dr. Ayşe Handan DÖKMECİ

Gözden Geçirilmiş 2. Baskı

NOBEL TIP KİTABEVLERİ

© 2014 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Sağlık Bilimleri Fakülteleri ve Sağlık Yüksekokulları için FARMAKOLOJİ Kısaltılmış Temel Bilgiler Prof. Dr. İsmet DÖKMECİ - Yrd. Doç. Dr. A. Handan DÖKMECİ Gözden Geçirilmiş 2. Baskı ISBN: 978-605-335-047-7 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası hükümleri gereğince herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.

Yayımcı

: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710 Baskı / Cilt : No-bel Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli - Hadımköy - İstanbul Matbaa Sertifika No : 12565 Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp Kitabevleri, Can Gelgeç Kapak Tasarım : Can Gelgeç Baskı Tarihi : Şubat 2014 - İstanbul

ÖNSÖZ

Hastalıkların tedavisinde önemli bir yeri olan farmakoloji, morfoloji, fizyoloji ve biyokimya gibi temel tıp bilimlerinden büyük ölçüde yararlanarak, hastalara ilaçların rasyonel bir şekilde uygulanmasını öğreten bir bilim dalıdır. 1955 yılından bu yana Üniversitelerimizde Tıp Fakülteleri dışında, sağlık bilimleriyle ilgili birçok Sağlık Bilimleri Fakülte ve Sağlık Yüksekokulların programlarında, diğer meslek dersleriyle birlikte farmakoloji eğitimi de yer almaktadır. Mesleki yaşamlarında reçete yazma durumunda olmayacak, ancak dolaylı ya da dolaysız bir şekilde hekime yardımcı olarak ilaç uygulamalarında sorumluluk alacak olan bu öğrencilerimize hangi ölçülerde farmakoloji eğitimi yapılması gerektiği tartışılmaktadır. Kanımızca, ilaçların fiziko-şimik ve farmakokinetik özellikleri kısa tutulup daha çok pozoloji, kontrendikasyonlar, toksik ilaç etkileşimleri ve yan etkilerle ilgili bilgilere ağırlık veren ve uygulama teknikleri konularında modern bilgiler verilmesi uygun olacaktır. Gelişmiş ülkelerdeki hemşirelik eğitim programlarını da göz önüne alarak ilk baskısı 1988 de hazırlanıp basılan “Sağlık Bilimleri Fakülteleri ve Sağlık Yüksekokulları için FARMAKOLOJİ” kitabımızın, gözden geçirilmiş bu son baskısı 2 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, ilaçların tanımı, farmakokinetik ve farmakodinamik kavramlar, ilaç uygulama teknikleri ve kuralları gibi klasik farmakoloji bilgileri yanında hekim tarafından hastaya önerilen bir ilacın uygulanmasında nelere dikkat edilmesi gerektiği; ikinci bölümde ise ilaç grupları, etkileri, yan etkileri, kontrendikasyonları ve ilaç etkileşimleri konusunda hemşirelerin bilmeleri gereken, pratiğe yönelik bilgiler yer almaktadır. Kitabımızın bu basımını ve dağıtımını üstlenen Nobel Tıp Kitabevleri sorumlusu Ersal Bingöl’e ve dizgisini ve sayfa düzenini yapan Can Gelgeç’e sonsuz teşekkürlerimizi sunarız.

Prof. Dr. İsmet DÖKMECİ Yrd. Doç. Dr. Ayşe Handan DÖKMECİ Tekirdağ, 2014

III

İÇİNDEKİLER Kısım 1 GENEL FARMAKOLOJİ .................................................................................................................... 1 1.

FARMAKOLOJİ ............................................................................................................. 3 1.1 Farmakolojinin Tarihçesi ..........................................................................................................3 1.2 Bacı = Hemşire .............................................................................................................................5 1.3. Farmakolojinin Bölümleri ........................................................................................................6

İLAÇ TANIMI................................................................................................................. 9 2.1 İlaçların elde edildiği kaynaklar .............................................................................................9 2.2 İlaçların farmasötik şekilleri ................................................................................................. 11 2.3. İlaçların adlandırılmaları ....................................................................................................... 13 2.4. İlaçların sınıflandırılmaları .................................................................................................... 14

İLAÇLARIN VERİLİŞ YOLLARI .................................................................................... 19 3.1. Lokal (Topik) uygulama yerleri ........................................................................................... 19 3.2. Sistemik uygulama yolları .................................................................................................... 21

FARMAKODİNAMİ ..................................................................................................... 27 4.1. İlaçların Etkileri ......................................................................................................................... 27 4.2. İlaçların etkisini değiştiren faktörler ................................................................................. 30 4.3. İlaçların etki mekanizmaları ................................................................................................. 32 4.4. İlaç etkileşimleri ....................................................................................................................... 34 4.5. İlaç etkileşimlerini etkileyen faktörler .............................................................................. 36 4.6. İlaç etkileşimi sonucu ortaya çıkan bulgular ................................................................. 37 4.7. İlaçların etkisini belirleyen faktörler.................................................................................. 38 4.8. İlaçlara karşı duyarlılık değişiklikleri ................................................................................. 39

FARMAKOKİNETİK .................................................................................................... 41 5.1. Emilim .......................................................................................................................................... 41 5.2. Dağılım ........................................................................................................................................ 42 5.3. Metabolizma ............................................................................................................................. 42 5.4. Atılma .......................................................................................................................................... 43 5.5. İlaçlarda eşdeğerlik ................................................................................................................. 43

KLİNİK FARMAKOLOJİ............................................................................................... 45 6.1. Yeni ilaçların değerlendirilmesi .......................................................................................... 45

REÇETE BİLGİSİ .......................................................................................................... 49 7.1. Reçetenin bölümleri ............................................................................................................... 49 7.2. Reçeteye yazılan ilaç şekilleri .............................................................................................. 49 7.3. Reçete çeşitleri.......................................................................................................................... 50 7.4. Reçetelemenin genel kuralları ............................................................................................ 51

Kısım 2 TEDAVİDE KULLANILAN İLAÇ GRUPLARI ...................................................................................53 8.

OTONOM SİNİR SİSTEMİ İLAÇLARI .......................................................................... 55 8.1. Sempatik sistem ilaçları ......................................................................................................... 56 8.2. Sempatolitik ilaçlar ................................................................................................................. 60 8.3. Parasempatik sistem ilaçları................................................................................................. 63 V

SANTRAL SİNİR SİSTEMİ İLAÇLARI .......................................................................... 69 9.1. Santral sinir sistemi depresörleri........................................................................................ 70 9.2. Santral sinir sistemi uyarıcıları............................................................................................. 81 9.3. Antimigren ilaçlar .................................................................................................................... 84

10.

STEROİD OLMAYAN ANALJEZİKLER, ANTİPİRETİKLER VE SANTRAL ANALJEZIKLER ......................................................................................................... 87 10.1. Eikozanoidler ............................................................................................................................ 87 10.2. Araşidonik asit metabolizmasına etkili ilaçlar ............................................................... 88 10.3. Antipiretik analjezikler........................................................................................................... 96 10.4. Santral analjezikler .................................................................................................................. 99

11.

ANESTEZİKLER ........................................................................................................103 11.1. Genel anestezikler .................................................................................................................103 11.2. Hipnotikler ...............................................................................................................................107 11.3. Lokal Anestezikler .................................................................................................................107

12.

KARDİYOVASKÜLER SİSTEM İLAÇLARI ..................................................................111 12.1. Kardiyotonikler ve diğer kalp yetmezliği ilaçları ........................................................111 12.2. Antianginaller .........................................................................................................................118 12.3. Antihipertansifler ..................................................................................................................120 12.4. Antiaritmik ilaçlar ..................................................................................................................124

13.

VÜCUTTA SIVI DENGESİ VE DİÜRETİKLER .............................................................129 13.1. Su.................................................................................................................................................129 13.2. Diüretik ilaçlar .........................................................................................................................137

14.

HEMOSTAZ İLAÇLARI ..............................................................................................143 14.1. Antikoagülan ilaçlar..............................................................................................................143 14.2. Koagülasyon faktörlerinin sentezini değiştiren ilaçlar .............................................144 14.3. Antitrombotik ilaçlar ............................................................................................................145 14.4. Fibrinolitik (trombolitik) ilaçlar .........................................................................................146 14.5. Antifibrinolitik ilaçlar ............................................................................................................147 14.6. Antianemik ilaçlar..................................................................................................................148

15.

ANTİBİYOTİKLER VE DİĞER ANTİBAKTERİYELLER ................................................153 15.1. Antibiyotiklerin etki ve direnç...........................................................................................153 15.2. Bakterilerin hücre duvarına etki eden antibiyotikler (Beta-Laktam antibiyotikler) ..............................................................................................156 15.3. Bakterilerin sitoplazmik membranına etki eden antibiyotikler (Polipeptidler) .............................................................................................164 15.4. Bakterinin ribozomunda protein sentezini inhibe eden antibiyotikler .............165 15.5. Bakterilerin folik asit metabolizmasını inhibe edenler (Sülfonamidler ve Ko-trimoksazoller) .................................................................................................................169 15.6. Nükleik asit inhibitörleri ......................................................................................................171 15.7. Oftalmolojik antibiyotikler .................................................................................................173

16.

ANTİTÜBERKÜLOZ İLAÇLAR...................................................................................175

17.

AİDS İLAÇLARI VE ANTİVİRALLER ..........................................................................179 18.1. AİDS ilaçları ..............................................................................................................................179 18.2. Antiviraller................................................................................................................................183

18.

ANTİPARAZİTER İLAÇLAR.......................................................................................189 18.1. Antihelmintler ........................................................................................................................189 18.2. Antiamip İlaçlar ......................................................................................................................190 18.3. Antimalaryal ilaçlar ...............................................................................................................190 18.4. Antifungal ilaçlar....................................................................................................................192

19.

ANTİSEPTİKLER .......................................................................................................195 19.1. Dış Kullanımlı Antiseptikler................................................................................................195 19.2. Barsak antiseptikleri .............................................................................................................198 19.3. Üriner antiseptikler ...............................................................................................................199

20.

ROMATIZMA VE OSTEOARTIKÜLER DIĞER HASTALIKLARIN ILAÇLARI ...........201 20.1. Antienflamatuar ve Antiromatizmaller ..........................................................................201 20.2. Glukokortikoidler ..................................................................................................................203 20.3. Yavaş etkili antiinflamatuvar ilaçlar (Romatoid poliartrit ilaçları).........................205 20.4. Artroz ilaçları ...........................................................................................................................206 20.5. Gut ilaçları ................................................................................................................................207 20.6. Osteoporoz ilaçları ................................................................................................................209 20.7. Paget hastalığı ilaçları ..........................................................................................................211 20.8. Fosfo-kalsik metabolizmaya etkili diğer ilaçlar ...........................................................212 20.9. Romatoid hastalıklarda ilaç seçimi ..................................................................................214

21.

ANTİKANSER İLAÇLAR ............................................................................................217 21.1. Alkilleyici ilaçlar ......................................................................................................................218 21.2. Antimetabolitler ....................................................................................................................220 21.3. Sitotoksik Antibiyotikler ......................................................................................................220 21.4. Mitoz inhibitörleri (Vinka alkaloidleri) ...........................................................................221 21.5. Hormonlar ve Antagonistleri.............................................................................................221 21.6. Diğer kanser ilaçları ..............................................................................................................222

22.

İMMUNOTERAPİ İLAÇLARI .....................................................................................225 22.1. Organ nakillerinde kullanılan immunosupresör ilaçlar ...........................................225 22.2. İmmunostimülanlar ..............................................................................................................228

23.

ENDOKRİN SİSTEM BOZUKLUKLARINDA KULLANILAN İLAÇLAR .......................233 23.1. Hipofizer bozuklukları düzelten ilaçlar ..........................................................................233 23.2. Tiroid ve Paratiroid bozukluklarını düzelten ilaçlar ...................................................238 23.3. Gonadik bozuklukları düzeltici ilaçlar ............................................................................241 23.4. Glisemi düzenleyici ilaçlar ..................................................................................................245

24.

HEMOSTAZ İLAÇLARI ..............................................................................................249 24.1. Antikoagülan ilaçlar..............................................................................................................249 24.2. Koagülasyon faktörlerinin sentezini değiştiren ilaçlar .............................................250 24.3. Antitrombotik ilaçlar ............................................................................................................251 24.4. Fibrinolitik (trombolitik) ilaçlar .........................................................................................252 24.5. Antifibrinolitik ilaçlar ............................................................................................................253 24.6. Antianemik ilaçlar..................................................................................................................254

25.

VİTAMİNLER ............................................................................................................257 25.1. Yağda çözünen vitaminler..................................................................................................257 25.2. Suda çözünen vitaminler ....................................................................................................259

VII

26.

SİNDİRİM SİSTEMİ İLAÇLARI ..................................................................................263 26.1. Ülser ilaçları .............................................................................................................................263 26.2. Safra salgısını değiştiren ilaçlar ........................................................................................265 26.3. Barsaklara etkili ilaçlar..........................................................................................................266 26.4. Antidiyareik ilaçlar.................................................................................................................267 26.5. Kusturucu ve Antikusturucu ilaçlar (Emetik Ve Antiemetikler) ...............................268

27.

ANTİALERJİKLER .....................................................................................................271 27.1. Histamin....................................................................................................................................271 27.2. Antihistaminikler ...................................................................................................................272

28.

RADYOLOJİK KONTRAST MADDELER ..................................................................275 28.1. İyotlu kontrast maddeler ....................................................................................................276 28.2. Baryum sülfatlı kontrast maddeler..................................................................................279

29.

İLAÇ SUİSTİMALİ VE İLAÇ BAĞIMLILIĞI .................................................................281 29.1. Psişik ve Fiziksel bağımlılık .................................................................................................282 29.2. Başlıca bağımlılık tipleri ......................................................................................................282

30.

AKUT ZEHİRLENMELER...........................................................................................285 30.1. Tanı ve Tedavi ..........................................................................................................................285 30.2. Sık rastlanılan başlıca zehirlenmeler ..............................................................................291

Çalışma Soruları .........................................................................................................................307 Yanıtlar .......................................................................................................................................340 Hastalıklar Ve İlaç Bilgisi Pratiği ...............................................................................................343 İlaç Etkileşim Örnekleri .............................................................................................................347 Yararlanılan Kaynaklar ..............................................................................................................359 İndeks .........................................................................................................................................361

VIII

BÖLÜM

İLAÇLARIN VERİLİŞ YOLLARI Bir ilacın farmakolojik etkisini gösterebilmesi için organizmada hedef organ ya da dokulara belirli hızda ulaşması gerekmektedir. Sistemik (tüm vücutta) bir etki elde etmek için, ilaç moleküllerinin kan dolaşımına girmesi zorunludur. Bunun için de ilacın uygun bir yoldan vücuda alınması ve oradan emilmesi (absorbe olması) gerekmektedir.

İlaçların hastalıklı organ ya da dokulara ulaşmasını sağlamak için lokal (topik) ve sistemik yollardan uygulaması yapılır. Sistemik uygulama oral, parenteral (deri altı, kas içi, damar içi), transmukodermal ve inhalasyon yollardan yapılır. İlaçların hastalara uygulanmaları (oral, parenteral ve diğer yollar), dağıtımları, kontrolü ve etkilerinin gözetlenmesi hemşirelerin başlıca görevleridir. Bir hastaya yazılan ilacın doğru hasta’ya, doğru doz’da, doğru zaman’da ve doğru yol’dan verilmesinden hemşireler sorumludurlar.

3.1. LOKAL (TOPİK) UYGULAMA YERLERİ Bir ilacın sistemik kan dolaşımına geçmeden vücutta sınırlı ya da belirli bir bölgeyi etkilemesi için hastalara aşağıda belirtilen yollardan lokal ya da topik ilaç uygulanması yapılır. Deri üzerine (Perkütan) uygulama

Sağlam deri, ilaçların emilmesi için uygun bir yol değildir. Yağda çözünen maddeler, epidermis tabakasından çok yavaş bir şekilde emilirler. Buna karşın suda çözünen ilaçlar epidermisi geçemezler. İlaçlar ciltteki yara, enfeksiyon ya da alerjik belirtilere karşı katı (toz), yarı- katı (pomat, liniment v.b.) ya da solüsyon şeklinde uygulanırlar. Lezyonlar ya da enfeksiyon,cildin derinliklerinde bulunursa lokal uygulama bir sonuç vermez. Bu durumda sistemik uygulamaya başvurulur. 19

Sağlık Yüksek Okulları İçin Farmakoloji

Deri içine (intradermik, intrakütan) enjeksiyon

Özellikle tanı amacıyla yapılan testlerde (tüberkülin, histamin v.b.) başvurulur. Ortaya çıkması olası lokal alerjik reaksiyonlar kontrol edilir. Deri içine enjeksiyonlar, genellikle ön kol iç yüzüne ya da sırt bölgesinin üst kısmına yapılmaktadır.

İntratekal uygulama

Lokal anestezik, antibiyotik ve analjezik maddelerin 3.-4. lomber vertebralar arasından subaraknoid boşluğa enjekte edilmesidir. Enjekte edilecek sıvı kadar BOS dışarı alındıktan sonra enjeksiyon yapılır. Bu uygulama beyin zarlarında ve spinal sinir köklerinde lokal etki oluşturmak amacıyla yapılır.

Oküler uygulama

Gözün enfeksiyonlarında ve göz muayenelerinde lokal olarak ilaçlar damla (kolir) ya da merhem şeklinde uygulanır.

K.B.B. yollarına uygulama

Bazı dış kulak hastalıklarında ilaçlar damla, bazen de pomat şeklinde lokal olarak uygulanabilir. Burun kanamalarında (vazokonstriktör ilaçlar), mukozanın enfeksiyonlarında (antibiyotikler), burun içine (intranazal) ağız boşluğu ve boğaz enfeksiyonlarında (gargara, pastil, atuşman) lokal ilaç uygulaması yapılmaktadır.

İntraartiküler Eklem hastalıklarında kortikosteroid ya da uygulama antibiyotik solüsyonlar eklem içine enjekte edilir.

İntrakardiak uygulama

İvedi durumlarda ve kalp ameliyatlarında kalp kasına adrenalin gibi uyarıcı ilaçlar, 4. interkostal aralıkla sternumun kesiştiği noktadan enjekte edilir.

Seröz zarlar içine uygulama

Plevra ve periton gibi seröz zarların lokal enfeksiyonlarında antibakteriyel ilaçlar intraplevral ve intraperitoneal yollardan lokal olarak verilebilirler.

İLAÇLARIN VERİLİŞ YOLLARI

Ürogenital yollara uygulama

Bazı durumlarda lokal etki elde etmek amacıyla vajina ve üretra mukozalarına antibakteriyel ve antifungal ilaçlar solüsyon ya da ovül şeklinde uygulanabilirler. Kontreseptif amaçla, bazı spermisid etkili köpük ve ovüllerin koitus’tan önce intravaginal uygulanması da yapılmaktadır. Sezaryan ameliyatlarından sonra uterus kasılmasını sağlamak ve kanamanın azaltılması için uterus içine (intrauterin) uterus kasıcı (oksitosik) ilaç enjekte edilir.

3.2. SİSTEMİK UYGULAMA YOLLARI İlaç moleküllerinin hastada kan dolaşımına karışıp organizmaya dağılarak sistemik etki oluşturması için aşağıda belirtilen değişik yollardan uygulanmasıdır. Oral (Peros) yol

Tedavide ilaçların organizmaya sokulmasında en sık başvurulan yoldur. Oral yolla alınacak ilaçların farmasötik şekillerinin sindirim kanalında kolay çözünecek biçimde olmaları gerekmektedir. Bunlar katı (tablet, kaşe, kapsül, draje, granül v.b.) ve sıvı (şurup, posyon, damla) şeklinde uygun olarak bulunan (spesiyalite, müstahzar) ya da eczacı tarafından hazırlanan (majistral) ilaçlardır. Mideye özel bir kateter ile sıvı ilaç verilmesine gavaj adı verilir. Oral yoldan sadece sistemik etki için değil, aynı zamanda lokal etki için de (antasidler) verilebilmektedir.

Sublingual ya da Perlingual (dil altı ve diş-avurt arası) yol

Dilaltı bölge (Sublingual) anatomik olarak fazla damarlaşma (vaskülarizasyon) gösterdiğinden çabuk etki göstermesi istenen bazı ilaçların küçük tablet (trinitrin, izoprenalin, nifedipin, piroksikam vb.) ya da sıvı (sprey) şekilleri hızla emilerek, karaciğer barajına uğramadan doğrudan genel kan dolaşımına karışırlar. Dilin yan kenarında dişlerle yanak içi(avurt) arasına da ilaç uygulaması yapılmaktadır. Bu yoldan emilim,dil altına göre daha yavaş olur.

Rektal yol

Oral yoldan alınmasında güçlük olan durumlarda (bebekler) ilaçlar süpozituvar ya da sıvı şeklinde rektuma uygulanırlar. Bu yoldan lokal etki elde etmek için de (hemoroid ilaçları, analjezikler vb.) ilaç uygulaması yapılmaktadır.

Sağlık Yüksek Okulları İçin Farmakoloji

Parenteral yollar

Oral yoldan verilmesi sakıncalı ya da daha çabuk etki sağlanması istenilen durumlarda ilaçlar damar ya da dokular içine (parenteral) enjeksiyonla verilirler. Parenteral yolla verilen ilaçların kesinlikle steril olmaları ve dokulara iritan olmayan uygun bir çözelti içinde iyice çözünmüş olmaları, enjeksiyon yapılan cilt bölgesinin antiseptikle temizlenmiş ve ilacı uygulayan sağlık personelinin ellerinin yıkanmış ve steril eldiven giymiş olması gerekmektedir. Başlıca parenteral uygulama yolları :

 Deri altı (SC) İlk kez 1853 yılında Wood tarafından gösterilen deri altı (Subkütan;SC) yoldan erişkinlere en fazla 2 ml sıvı ilaç verilebilir, daha yüksek hacimde verildiğinde ciltte gerilim reseptörlerinin uyarılması sonucu ağrı meydana gelebilir. Ancak, bebeklerde bazen venlerin bulunamaması durumlarında yüksek hacimdeki sıvılar (serum fizyolojik ve izotonik glikoz) uyluk bölgesi gibi cildin gevşek olduğu yerlere uygulanabilmektedir (hypodermoclysis). Deri altı enjeksiyonlar genellikle üst kolun dış yüzü ve bacakta (humerus ve femur) dış yüzün derisi altına, sırt’ta kürek kemiği (skapula) ya da memenin üstünden ve karından deri altına yapılır. Enjeksiyon yapılacak bölge alkol’le temizlendikten sonra, deri tutularak hafif kaldırılır enjektörün iğnesi deriye batırılır, iğnenin damara girmediğinden emin olmak için enjektörün pistonu biraz geri çekilip kan gelip gelmediğine bakılmalıdır. Enjeksiyon tamamlandıktan sonra iğnenin batırıldığı yer ağrının azaltılması ve ilacın deri altında dağılması için alkollü pamukla bir süre ovalanır. Deri altı enjekte edilen sıvıların içine absorbsiyonu kolaylaştırıcı maddeler (hyaluronidase) bazen de absorbsiyonu geciktirici maddeler (adrenalin, propilen glikol) katılabilmektedir. Ayrıca, deri altına sıkıştırılmış tabletler (pellet) yerleştirilerek (pellet implantasyonu ) etkisinin uzun süre (aylarca) devamı sağlanır. Bir pellet’in emilim hızı, deri altındaki büyüklüğü ile orantılı olarak giderek azalır.

İLAÇLARIN VERİLİŞ YOLLARI

Deri altı yolla enjekte edilen ilaçların sınırlı hacimde ve değişken absorbsiyon hızında olması, lokal faktörlere (skleroz, dolaşım durumu) bağlı olması, başlıca sakıncalarıdır. Cilt altı yolla en sık uygulanan ilaçların başında heparin ve insulin gelmektedir. Deri altı uygulamalarında görülen başlıca kazalar, sinir ve damarlara iyatrojenik olarak yapılan enjeksiyonlar ve hastaların senkopal refleks reaksiyonları göstermelerinden ileri gelmektedir.

 Kas içi (İntramüsküler) Deri altı yoldan iritan olan ve ağrı veren ilaçlar, daha büyük hacimlerde (5-10 ml) kas içi (İ.M) yolla verilebilirler. Kas içi enjeksiyonlar çoğunlukla kalça bölgesinde glutea, deltoid ya da bacağın lateral yüzündeki vastus gibi büyük kütleli kaslar içine yapılmaktadır. Kas içi enjeksiyonlarda absorbsiyon hızlıdır ve suda ya da yağda çözünen solüsyonlar enjekte edilebilmektedir. Bu yolla ortaya çıkan kazalar daha çok suda çözünmeyen maddelerin enjeksiyonu sırasında, iğnenin damara rastlaması sonucu embolilere neden olmasından ileri gelmektedir. Enjeksiyon yapıldıktan sonra, enjektör pompasının geri çekilip, kan gelip gelmediğinin kontrol edilmesi yararlıdır. Ayrıca, sinirlere rastlayan İ.M. enjeksiyonlar, nevrit, paralizi ve steril olmayan enjeksiyonlar ise apse gibi komplikasyonlara yol açabilmektedirler. Vaskülarizasyonu fazla olan çizgili kaslardan ilaçların emilmesi fazladır. Dokularda ağrı oluşturan maddelerin içine lokal anestezik katılarak İ.M. enjekte edilmektedirler. Çöküntü yapan maddelerin İ.M. emilimi yavaştır. Alerji oluşturma olasılığı olan ilaçların S.C. enjeksiyonu yeğ tutulmalıdır. Çizgili kas dokusunda iritan olan (uvabain), kas liflerine bağlanan (glikozitler) maddeler ve hipotonik ve hipertonik solüsyonlar bu yolla kullanılmazlar. Kas içi uygulanan preparatların retard (gecikmeli) şekilleri de üretilmektedir. Cinsiyet hormonları ya da nöroleptikler gibi ilaçlar yavaş salınmak suretiyle hafta ya da haftalarca etkili olabilmektedirler.

Sağlık Yüksek Okulları İçin Farmakoloji

 Damar içi (İntravenöz) Damar içi (İntravenöz; İV) enjeksiyonlara, ivedi durumlarda ve diğer yollardan iritan ve ağrılı olan alkali solüsyonlar, bazı glikozitler ve kan plazmasının izotonik koşullarına uymak şartıyla belirli süre içinde (birkaç saat) yüksek hacimde solüsyonların ve alkali ya da şekerli sıvıların uygulanmasında baş vurulur. Bu yolla verilen ilaç solüsyonlarının kesinlikle steril, tam olarak çözünmüş, yani partikülsüz (emboli riski) ve izotonik olmaları gerekmektedir. Yağlı solüsyonlar intravenöz verilmemelidir. Dokular için iritan maddelerin damar dışına (ekstravazasyon) kaçırılmamasına ve enjeksiyon hızına dikkat etmek gerekir. İ.V. enjeksiyonların küçük hacimde bir enjektörle uygulananlarına bolus enjeksiyon adı verilmektedir. Enjektörle (bolus) uygulamalarda fazla hızlı ya da fazla yavaş enjekte edilmemelidir. Özellikle hızlı enjeksiyonlar sırasında ağır olaylara (kazalar) rastlanılmıştır. Büyük hacimde (0.5-1 lt) bir şişe ve venokliz takımı ile uzun sürede uygulananlarına da İ.V. infüzyon (venokliz, perfüzyon) adı verilir. Bazı infüzyonlar sırasında çok yavaş veriliş, özellikle hızlı elimine olan ilaçların (bazı antibiyotikler) etkin konsantrasyona ulaşamamasına yol açabilmektedir. Ayrıca İ.V. infüzyonda şişe ve venokliz borusu çeperine ilaçların bağlanması (sorpsiyon)’da söz konusudur. Bu durum verilen ilaç (insulin, nitratlar, diazepam) miktarının azalmasına yol açabilmektedir. Küçük hacimdeki (birkaç ml) solüsyonların verilmesinde izotonik koşullara uyulmayabilir. İ.V infüzyonlar, öncelik sırasına göre,el sırtı,ayak,vena safena,bilek damarları, antekubital ven ve bebek ve küçük çocuklarda kolay bulunan yüzeysel saçlı derideki venler içine uygulanmaktadır. İntravenöz yolla verilen ilaçların başında sulu solüsyonlar gelmektedir. Tromboz, flebit, selülit, endotelyum enflamasyonları ve hematomlara neden olabileceklerinden, iritan sıvıların verilmesinden, olanaklar ölçüsünde, sakınmak gerekir. Süspansiyon, emülsiyon ve yağlı solüsyonlar akciğer embolilerine neden olabilirler. Ayrıca, hemolitik etkili ve miyokard için toksik maddeler de verilmemelidir. Septisemi riski göz önünde bulundurularak steriliteye kesinlikle uyulması zorunludur. İntravenöz enjeksiyonların daima yavaş ve dikkatli bir şekilde, büyük venlerden biri içine yapılması gerekir.

İLAÇLARIN VERİLİŞ YOLLARI

İ.V. enjeksiyonun avantajlarından birisi de, ilaç etkisi anında görüldüğünden, önemli yan etkiler ortaya çıktığında tamamı verilmeden enjeksiyonun kesilmesidir. Ayrıca İV enjeksiyonlarda biyoyararlanım %100’dür. Başlıca dezavantajları ise, ilaç kalp ve SSS gibi organlara doğrudan ulaştığından (10-15 saniye) ani uyarıcı ve deprese edici etkiler ve anafilaktik reaksiyonlar oluşturabilmektedir. Ayrıca, pirojenli solüsyonlardan ileri gelen reaksiyonlar, ven yerine arteriyole enjeksiyon (gangren riski) ve bazı virusların (hepatit) bulaşması gibi iyatrojenik riskler de ortaya çıkabilmektedir.

 Arter içi (intraarteriyel) Çok seyrek başvurulan bir ilaç verme yöntemidir. Sadece enjekte edilen organ ya da dokuya ilacın etkimesi istenilen durumlarda o bölgeyi besleyen arter içine enjeksiyon yapılır. Örneğin, bazı radyolojik incelemelerde aort ve karotis içine radyoopak maddelerin; ve bazı kanserlerde hastalıklı organ arteri içine antikanser ilaç enjekte edilerek dönen kan, organ veninden dışarı akıtılıp genel dolaşıma girmeden, ilacın istenilen yerde yüksek konsantrasyonda bulunması sağlanır. Ayrıca pıhtıyı çözmek için trombolitik bir ilaç ya da arteritlerde bir vazodilatör arter içine enjekte edilebilmektedir.

 Kemik iliği içi Damarı zor bulunan yağlı kişilerde, bebeklerde ve intravenöz enjeksiyonun olanaksız olduğu bilinç kaybı, kollaps ve şok eşliğinde hipovolemi ya da dehidratasyon tablosunun görüldüğü politravmatizm durumlarında ya da hiçbir uyarıya yanıt vermeyen ivedi sıvı ve ilaç reanimasyonu gerektiren (yanıklar,ağır astım, septisemi, kalp durması, anafilaksi, v.b.) durumlarda, özellikle bebek ve küçük çocukların proksimal ya da distal tibia ve sternum gibi kemiklerin medullasına, solüsyonlar, ilaçlar ve radyoopak maddeler enjekte edilebilirler. Bu yoldan ilaçların emilmesi oldukça hızlıdır. Kemik iliğine enjeksiyonun başlıca komplikasyonları, ekstravazasyon, tibia kırığı, osteomiyelit, epifizer lezyonlar ve iğne ucunun, ilik, kemik ya da doku parçasıyla tıkanmasıdır. Basen bölgesindeki kırıklarda ve enjeksiyon yapılacak kemiklerin kırık olması durumunda kemik iliği içine enjeksiyon kontrendikedir.

Sağlık Yüksek Okulları İçin Farmakoloji

Transdermal

İlacın cilt ya da mukozadan emilerek sistemik dolaşıma girmesini sağlamak amacıyla pomat ya da flaster şeklinde cilt ve mukozalara uygulanmasına transdermal uygulamal adı verilir. Trinitrin, skopolamin, klonidin ve cinsiyet hormonları gibi yağda çözünürlüğü fazla olan ve küçük dozlarda etkili olabilen ilaçlar günümüzde bu şekilde uygulanmaktadır. Trinitrin (nitrogliserin)’in %2’lik pomadı göğüs derisine sürülerek uygulanır. Ne kadar geniş alana sürülürse emilimi o kadar fazla olur. Ancak, uygulanma pratiğinin sakıncaları ve doz ayarlama zorlukları nedeniyle daha çok transdermal terapötik sistem (TTS) adı verilen flaster şeklindeki uygulamalar kullanılmaktadır. Tek doz ilaç içeren disk şeklindeki (10-30 cm2) flasterler günde ya da 2 günde 1 kez, göğüsün kılsız bölgesine, kulak arkasına ya da cildin başka bir yerine uygulanırlar. Uygulanan flasterin büyüklüğüne göre emilen ilaç miktarı değişmektedir. Trinitrin, skopolamin, klonidin, estradiol ve testosteron gibi ilaçların transdermal terapötik sistem (TTS) şeklinde uygulanan preparatları bulunmaktadır.

BÖLÜM SONU ÇALIŞMA KONULARI Lokal ve Sistemik uygulama yollarını açıklayarak sınıflandırınız?