Hemşireler için
MİKROBİYOLOJİ
Editör
Doç. Dr. Mustafa ALTINDİŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
NOBEL TIP KİTABEVLERİ
© 2010 Nobel TıpT›p Kitabevleri Ltd.Ltd. Şti.fiti. © 2009 Nobel Kitabevleri SABISTON TEXTBOOK OF SURGERY (TÜRKÇE)
Hemşireler için MİKROBİYOLOJİ Editör: Doç. Dr. Mustafa ALTINDİŞ ISBN:
ISBN: 978-975-420-746-0
Bu kitabın, 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince yazarın yazılı izni olmadan kitabın bir bölümünden alıntı yapılamaz; fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz; resim, şekil, şema, grafik, vb’ler kopya edilemez. Her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd Şti’ne aittir.
Düzenleme: Nobel Tıp Kitabevleri Kapak: Hakkı Çakır Baskı /Cilt:Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL
NOBEL TIP K‹TABEVLER‹ LTD. fiT‹. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-‹stanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAfiA Cerrahpafla T›p Fakültesi Karfl›s› Park içi Cerrahpafla-‹stanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY R›ht›m Cad. Derya ‹fl Merkezi No: 7 Kad›köy-‹stanbul Tel: (0216) 336 60 08 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 May›s Bulvar› 16/6 Tel: (0362) 435 08 03 ELAZI⁄ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 ANTALYA Meltem Mahallesi, Dumlup›nar Bulvar› Falez Sit. Toros Apt. No:183/2 Tel: 0 (242) 238 15 55 BURSA Alt›parmak Cad. Burç Pasaj›, Bursa Tel: (0224) 224 60 21
Ankara MN MED‹KAL & NOBEL TIP K‹TABEV‹ Halk Sok. No: 5 S›hhiye-Ankara Tel: (0312) 431 16 33 ‹zmir / Bornova ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ 168. Sok. No: 10/1 Bornova-‹zmir Tel: (0232) 339 16 96 ‹zmir / Konak ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ SSK ‹fl Han› P/36 Konak-‹zmir Tel: (0232) 425 27 58 Adana ADANA NOBEL YAYIN DA⁄ITIM Adnan Kahveci Bulvar› 31/C Adana Tel: (0322) 233 00 29
İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1
BÖLÜM 9
Mikrobiyoloji Giriş............................................ 1 Doç Dr. Mustafa Altındiş Uzm. Dr. Raike Kalaycı
Hastane Enfeksiyonları ve Yönetimi .......... 125 Uzman Hemşire Nurgul Tayran Prof. Dr. Recep Öztürk
BÖLÜM 2 Mikroorganizmaların Üretilmesi, Metabolizması, Genetiği ve Antimikrobik Maddeler ................................... 9 Doç. Dr. Osman Birol Özgümüş
BÖLÜM 10 Mikrobiyolojik Tanı Yöntemleri .................. 149 Doç. Dr. Tuncer Özekinci BÖLÜM 11
BÖLÜM 3
Klinik Mikrobiyolojiye Giriş ........................ 157 Doç. Dr. İlknur Tosun Yard. Doç. Dr. Gülçin Bayramoğlu
Dış Ortamın Mikroorganizmalar Üzerine Etkisi; Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon ........ 29 Yard. Doç. Dr. Türkan Özbayır
BÖLÜM 12
BÖLÜM 4 Çevre Mikrobiyolojisi, Normal Flora ve Örnek Alma Teknikleri ............................................... 53 Doç. Dr. Teoman Apan BÖLÜM 5 İmmunolojiye Giriş; Antijen, İmmun Sistemin Yapısı ve İmmunglobulinler .......................... 69 Doç. Dr. İhsan Hakkı Çiftci BÖLÜM 6 Bağışık Yanıt .................................................... 77 Doç. Dr. Orhan Cem Aktepe BÖLÜM 7 Enfeksiyonlara Karşı Bağışıklık; Aşılar ve Serumlar .......................................... 89 Doç. Dr. Tekin Karslıgil
İnsanda Hastalık Yapan Gram Pozitif ve Negatif Koklar ............................................... 167 Doç. Dr. Mustafa Gül BÖLÜM 13 Enterik Bakteriler ......................................... 181 Doç. Dr. Mustafa Altındiş Uzm. Dr. Raike Kalaycı BÖLÜM 14 Gram Negatif Diğer Bakteriler ve Nonfermenterler........................................... 195 Doç. Dr. İdris Şahin BÖLÜM 15 Gram Pozitif Çomaklar................................. 209 Prof. Dr. Nedim Sultan Dr. Filiz Demirel BÖLÜM 16 Mikobakteriler .............................................. 217 Doç. Dr. Nuri Özkütük
BÖLÜM 8 Kan ve Kan Ürünleri; Güvenli Kan Transfüzyonu ................................................ 107 Doç. Dr. Mustafa Altındiş
BÖLÜM 17 Anaeroplar ve Diğer Bakteriler .................... 89 Doç. Dr. Ahmet Kizirgil III
IV
İçindekiler
BÖLÜM 18
BÖLÜM 27
Genel Viroloji, DNA ve RNA Virusleri ......... 253 Yard. Doç. Dr. Alper Akçalı
İnsanda Hastalık Yapan Mantarlar ve Özellikleri ...................................................... 373 Doç. Dr. Esra Koçoğlu
BÖLÜM 19 Viral Hepatitler ............................................. 265 Prof. Dr. Reşit Mıstık
BÖLÜM 28 Sistemik ve Fırsatçı Mantarlar .................... 385 Yrd. Doç. Dr. Talat Ecemiş
BÖLÜM 20 Herpes Virus Ailesi ve Diğer DNA Viruslar ..275 Yard. Doç. Dr. Alper Akçalı BÖLÜM 21 RNA Virüsleri ................................................. 285 Doç. Dr. Mustafa Altındiş Uzm. Dr. Raike Kalaycı BÖLÜM 22 İnfluenza ve Diğer RNA Virüsleri ................ 297 Prof. Dr. Reşit Mıstık
BÖLÜM 29 Sistemlere Göre Klinik Örneklerin Değerlendirilmesi......................................... 397 Doç. Dr. Mustafa Altındiş Uzm. Dr. Raike Kalaycı BÖLÜM 30 Örnek Olgular ............................................... 407 Yard. Doç. Dr. Aklime Dicle Yard. Doç. Dr. Özlem Bilik BÖLÜM 31
BÖLÜM 23 Parazitoloji; Parazit ve Parazitlik ............... 307 Yard. Doç. Dr. Özlem Miman
Bulaşıcı Hastalıklar ve Korunma ................ 433 Yard. Doç. Dr. Ayşe Sayan Çevirme BÖLÜM 32
BÖLÜM 24 Protozoonlar ................................................. 315 Doç. Dr. Selçuk Kaya Doç. Dr. Mustafa Demirci
Salgınlar ile Savaşım .................................... 447 Yard. Doç. Dr. Belgin Akın BÖLÜM 33
BÖLÜM 25
Sağlık Çalışanlarında Mesleki Riskler........ 457 Yrd. Doç. Dr. Sibel Erkal İlhan
Helmintler...................................................... 339 Doç. Dr. Mustafa Demirci
BÖLÜM 34
BÖLÜM 26
Hemşirelikte Hasta ve Çalışan Güvenliği .. 473 Dr. Diş hekimi Selma Altındiş
Artopodlar ..................................................... 365 Yard. Doç. Dr. Cihangir Akdemir
Renkli Atlas ..................................................... 481 İndeks.............................................................. 497
YAZARLAR
Yard. Doç. Dr. Alper Akçalı 18 Mart Çanakkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Yard. Doç. Dr. Ayşe Sayan Çevirme Sakarya Üniversitesi Sağlık Yüksek Okulu Hemşirelik Bölümü
Yard. Doç Dr. Cihangir Akdemir Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilmi Dalı
Doç. Dr. İhsan Hakkı Çiftci Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Yard. Doç. Dr. Belgin Akın Selçuk Üniversitesi Sağlık Yüksek Okulu Hemşirelik Bölümü
Doç. Dr. Mustafa Demirci İzmir Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Mikrobiyoloji
Doç. Dr. Orhan Cem Aktepe Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Dr. Filiz Demirel Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Mustafa Altındiş Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Yard. Doç. Dr. Aklime Dicle Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği
Dr. Dt. Selma Altındiş Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Diş Hekimliği Kliniği
Yard. Doç. Dr. Talat Ecemiş Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Teoman Apan Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Mustafa Gül Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Yard. Doç. Dr. Gülçin Bayramoğlu Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Yard. Doç. Dr. Sibel Erkan İlhan Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Ebelik Bölümü
Yard. Doç. Dr. Özlem Bilik Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği
Uzm. Dr. Raike Kalaycı Diyarbakır Devlet Hastanesi Mikrobiyoloji Laboratuvarı
V
VI
Yazarlar
Doç. Dr. Tekin Karslıgil Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Tuncer Özekinci Diyarbakır Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Selçuk Kaya Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Nuri Özkütük Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Ahmet Kızırgil Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Prof. Dr. Recep Öztürk İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Esra Koçoğlu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Prof. Dr. Nedim Sultan Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Prof. Dr. Reşit Mıstık Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. İdris Şahin Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Yard. Doç. Dr. Özlem Miman Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Uzman Hemşire Nurgül Tayran İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Hastane Enfeksiyon Kontrol Hemşiresi
Doç. Dr. Osman Birol Ozgümüş Rize Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. İlknur Tosun Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
Yard. Doç. Dr. Türkan Özbayır Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı
ÖNSÖZ
Sağlık hizmetlerinin hızla modernize olduğu, bilginin daha kolay ulaşılır ama bir o kadar da çabuk yenilendiği, her konuda acımasız rekabetlerin yaşandığı, kalitenin vazgeçilmez, hasta güvenliğinin zorunluluk olmaya başladığı dünyamızda, bu alanın en önemli iş ve bilgi gücü çalışanlarından olan hemşirelerin; gerek kendilerinin ve gerekse hastaların enfeksiyonlardan korunması, tanı ve tedavilerinde bilinçli uygulamalar ile sağaltıma önemli katkılarda bulunmaları açısından, öğrenim ve çalışma hayatlarında mikrobiyoloji/klinik mikrobiyoloji bilgilerine ciddi gereksinim duyulduğu açıktır. On yıldan fazla süredir Sağlık Yüksek Okullarında ders anlatan bir öğretim üyesi olarak, öğrencilerimizden de gelen istemler doğrultusunda böyle bir kitabın çok gerekli olduğuna ve önemli bir boşluğu dolduracağına inanılarak yola çıkılmıştır. Bölüm yazma teklifi götürülen her bir meslektaşımız da, kitaba çok sıcak yaklaşmış ve gerekliliğini vurgulamıştır. Bölüm yazarlarının, daha çok Sağlık Yüksek okullarında ders veren Tıp Fakültesi öğretim üyeleri yada yüksek okullarda mikrobiyoloji dersleri ile ilgili görev yapan konusunda uzman öğretim elemanlarından olmasına özen gösterilmiştir.
Eser ders kitabı niteliğinde olup sistematik bilgiler içermesinin yanı sıra bir hemşire el / uygulama kitabi gibi de pratik, güncel, somut bilgi ve önerileri içinde barındırmaktadır. Eser, hemşirelik eğitiminin her aşamasında kullanılabileceği gibi çalışma hayatında da bir çok bilinmesi gereken konu için başucu kaynağı olma niteliğindedir. Bu anlamda kitap, hiç detaylara girmeden mikrobiyoloji genel bilgilerinden başlayarak, klinikte çok önemli olan sterilizasyon, dezenfeksiyon, hastane enfeksiyonları, hastane enfeksiyon komiteleri, kan bankası uygulamaları ve transfüzyon reaksiyonları, diğer klinik uygulamalar, örnek alım ve taşınması, örneklerin ve sonuçlarının değerlendirilmesi, insanda hastalık yapan en önemli Gram pozitif koklar, basiller, enterik bakteriler, diğer gram negatifler, tüberküloz, anaeroplar, güncelleri ile beraber virüsler, parazitler, mantar enfeksiyonları, sistemlere göre klinik örneklerin değerlendirilmesi, “Örnek olgular” üzerinden hemşire arkadaşlarımızın çalışmaları esnasında karşılaşabilecekleri farklılıklar ve alınması gereken önlemler, bulaşıcı hastalıklardan korunma, salgınlar, pandemiler ve bunlarda savaşım, hemşirelik hizmetlerinde mesleki riskler(eline Hepatit B ile kontamine enjektör battığında adım adım yapılması
VII
VIII
Önsöz
gerekenler) ve diğer bir güncel konu olan Hemşirelerde hasta güvenliği ve bu kültürün oluşturulması ile sonuçlanmakta. Bu çerçevede, kitabın zevkle ders anlattığım hemşirelik öğrencilerimize, değerli meslek mensuplarına, bilime ve insanlığa katkı sağlıyor olması en büyük mutluluk kaynağımız olacaktır. Kitapla ilgili uyarı, öneri ve diğer geribildirimlerinizi beklemekteyiz.
Yoğun emekleri ile çok değerli katkılar sağlayan bölüm yazarı meslektaşlarıma, her zaman destek ve teşvikini gördüğüm eşime, aileme, kitabın baskı ve dağıtımındaki titiz gayretlerinden dolayı Nobel Tıp Yayınevi’ne teşekkürü bir borç bilirim.
Saygılarımla…
Doç. Dr. Mustafa Altındiş Afyonkarahisar, Ocak 2010