Klinik Yönleriyle
‹NSAN EMBR‹YOLOJ‹S‹
Keith L. Moore Amerikan Anatomi Derne¤i taraf›ndan, T›p/Difl Hekimli¤inde mezuniyet öncesi ve mezuniyet sonras› okutulan Anatomi E¤itiminde “en iyisi” seçilerek, 2007’de ‹naugural Henry Gray/Elsevier En iyi E¤itimci Ödülünü kazanm›flt›r.
Klinik Yönleriyle
‹NSAN EMBR‹YOLOJ‹S‹ Keith L. Moore, phD, FIAC, FRSM
T.V.N. Persaud, MD, phD, DSc, FRCPath (Lond.)
Professor Emeritus, Division of Anatomy, Department of Surgery, Faculty of Medicine, University of Toronto, Toronto, Ontario, Canada Former Professor and Head, Department of Anatomy University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, Canada Former Professor and Chairman, Department of Anatomy and Cell Biology, University of Toronto Toronto, Ontario, Canada
Professor Emeritus and Former Head Department of Human Anatomy and Cell Science Professor of Pediatrics and Child Health Associate Professor of Obstetrics, Gynecology, and Reproductive Science Faculty of Medicine, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, Canada Professor of Anatomy and Embroyogy, St. George’s University, Grenada, West Indies
With the Collaboration of Mark G. Torchia, MSc, PhD Associate Professor and Director of Development Departmen of Surgery, University of Manitoba Director of Advanced Technologies Winnipeg, Manitoba, Canada
8. ‹ngilizce Bask›dan Çeviri
Çeviri Editörleri Prof. Dr. Hakk› Dalç›k Prof. Dr. Mehmet Y›ld›r›m
NOBEL TIP K‹TABEVLER‹
© 2009 Nobel T›p Kitabevleri Ltd. fiti. Klinik Yönleriyle ‹NSAN EMBR‹YOLOJ‹S‹
Çeviri Editörleri: Prof. Dr. Hakk› Dalç›k, Prof. Dr. Mehmet Y›ld›r›m ISBN: 978-975-420-674-6 Türkçe 2. Bask› The Developing Human: Clinically Oriented Embryology, 8th Edition Keith L. Moore, T.V.N. Persaud ISBN: 978-0-8089-2387-9 © 2008 Saunders Elsevier
Bu kitab›n Türkçeye çeviri hakk› © Saunders Elsevier Companies taraf›ndan NOBEL TIP K‹TABEVLER‹’ne verilmifltir. 5846 ve 2936 say›l› Fikir ve Sanat Eserleri yasas› gere¤i herhangi bir bölümü, resmi veya yaz›s›, yazarlar›n ve yay›nlay›c›s›n›n yaz›l› izni al›nmadan tekrarlanamaz, bas›lamaz, kopyas› ç›kar›lamaz, fotokopisi al›namaz veya kopya anlam› tafl›yabilecek hiçbir ifllem yap›lamaz.
Düzenleme:
Nobel T›p Kitabevleri Özkan Kaya
Kapak:
Özkan Kaya
Bask› / Cilt:
Nobel Matbaac›l›k, Had›mköy-‹STANBUL
NOBEL TIP K‹TABEVLER‹ LTD. fiT‹. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-‹stanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAfiA Cerrahpafla T›p Fakültesi Karfl›s› Park içi Cerrahpafla-‹stanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY R›ht›m Cad. Derya ‹fl Merkezi No: 7 Kad›köy-‹stanbul Tel: (0216) 336 60 08 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 May›s Bulvar› 16/6 Tel: (0362) 435 08 03 ELAZI⁄ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43
Ankara MN MED‹KAL & NOBEL TIP K‹TABEV‹ Halk Sok. No: 5 S›hhiye-Ankara Tel: (0312) 431 16 33 ‹zmir / Bornova ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ 168. Sok. No: 10/1 Bornova-‹zmir Tel: (0232) 339 16 96 ‹zmir / Konak ‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹ SSK ‹fl Han› P/36 Konak-‹zmir Tel: (0232) 425 27 58 Adana ADANA NOBEL YAYIN DA⁄ITIM Adnan Kahveci Bulvar› 31/C Adana Tel: (0322) 233 00 29 Bursa GÜNEfi & NOBEL TIP K‹TABEV‹ Alt›parmak Cad. Burç Pasaj›, Bursa Tel: (0224) 224 60 21
Marion Moore’un An›s›na Marion benim en iyi arkadafl›md›, en güvendi¤im meslektafl›m ve en önemlisi 57 y›ll›k eflimdi. O, befl evlad›m›z›n annesi ve dokuz torunumuzun büyükanneleriydi. Bu kitab›n önceki bask›lar›n›n ve di¤er kitaplar›m›n haz›rlanmas›nda gösterdi¤i yard›m ve özveri benim için çok de¤erlidir. Marion, sen herzaman akl›m›zda ve kalbimizdesin. Seni çok özleyece¤iz ve seni hiçbir zaman unutmayaca¤›z. Keith L. Moore
Katk›da Bulunanlar Albert E. Chudley, MD, FRCPC, FCCMG Professor of Pediatrics and Child Health, and Biochemistry ahd Metabolism Program Director, Genetics and Metabolism Helath Sciences Centre and Winnipeg Regional Health Authority Winnipeg, Manitoba, Canada
Jeffrey T. Wigle, PhD Senior Scientist, Institue of Cardiovascular Sciences St. Boniface General Hospital Research Centre Assistant Professor, Department of Biochemistry and Medical Genetics University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, Canada
David D. Eisenstat, MD, MA, FRCPC Director, Neuro-Oncology, Cancer Care Manitoba Senior Investigator, Manitoba Institute of Cell Bilogy Associate Professor, Departments of Pediatrics and Child Health, Human Anatomy and Cell Science, and Opthalmology University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, Canada
Yazarlar›n Önsözü
Moleküler biyoloji ve insan embriyolojisi alan›nda büyük baflar›lar›n oldu¤u bir ça¤a giriyoruz. ‹nsan genom projesi baflar›ld› ve insan embriyosunu da içeren çeflitli memeli türler klonland›. Bilim adamlar› insan embriyonik kök hücrelerini izole ettiler. Dirençli baz› hastal›klar›n tedavisinde kullan›lmalar› konusundaki çal›flma ve araflt›rmalar devam etmektedir. Bu ola¤anüstü bilimsel geliflmeler flimdiden, gelecekte sa¤l›k uygulamalar›nda etkili olacak olan insan embriyo araflt›rmalar›nda yeni umutlar verdi. Sekizinci bask› olan “‹nsan Embriyolojisi” kitab›ndaki embriyo geliflimindeki moleküler olaylardaki güncel düflünceleri yans›tmak ad›na tamamen yenilendi. Ayr›ca, bu kitapta önceki kitaptan farkl› olarak daha fazla klinik bilgiler bulunmaktad›r. Bununla ilgili k›s›mlar›n, metindeki di¤er k›s›mlardan farkl›l›¤›n› göstermek amac›yla renklendirme yap›ld›. Ek olarak embiyolojinin klinikle ilgili öneminin daha iyi anlafl›lmas› amac›yla, klinikle ilgili problemlere k›sa cevaplar verilerek yenilendi ve embriyolojinin modern T›p uygulamalar›nda önemli bir yeri oldu¤unu gösteren vaka çal›flmalar› eklendi. Bu bask›da çok say›daki embriyonun yeni ve renkli foto¤raflar› (normal ve anormal) eklendi. fiekiller ve çizimler, daha etkili olmalar› için farkl› renklerin kullan›ld›¤› etkili üç boyutlu anlat›mlarla gelifltirildi. Ayr›ca embriyolar›n üç boyutlu görünümlerini tan›mlamak için embriyo ve fetuslar›n birçok tan›sal görüntüsü (ultrason ve MRI) bulunmaktad›r. Bu kitapta okuyucular›n embriyolojik geliflim sürecindeki karmafl›kl›¤› anlamalar›-
na yard›mc› olmak üzere, ola¤anüstü görsel flekiller yer almaktad›r. Anormal geliflim, risk hesab›, anomalilerin nedenleri ve malformasyonlar›n nas›l önlenebilir olmas›n› anlamak amac›yla teratolojinin kapsam› artm›flt›r. Bu kitapta, geliflimsel biyolojinin moleküler mekanizmalar› konusunda son bilgiler ve yaklafl›mlar anlat›ld›. Özellikle klinik çal›flmalara önemli katk›s› olabilecek bilgiler yerlefltirildi. Bu anlay›flla, Dr. Jeffery T. Wingle ve Dr. David D. Eisenstant’›n katk›lar›yla embriyolojik geliflimde son derece önemli bir yeri olan, sinyal ileti yollar›n› konu alan bir bölüm ekledik. ‹nsan›n, do¤um öncesi gelifliminin daha iyi ve kolay anlafl›lmas› için ayr›ca çabalar›m›z oldu. Her bölüm, son yap›lan bilimsel araflt›rmalar›n sonuçlar›n› ve klinik önemini yans›tmak üzere tekrar elden geçirildi. Birinci bölüm, okuyucuya embriyolojinin kapsam ve önemini, disiplinin tarihsel geçmiflini, geliflim aflamalar›nda kullan›lan terimlerin aç›klamas›n› sunmaktad›r. Sonraki dört bölüm, gamet oluflumuyla bafllayan ve basit organ ve sistemlerin oluflumuyla biten embriyonik dönemi kapsar. Özelleflmifl organ ve sistemlerin geliflimi, fetal dönem, plasenta ve fetal membranlar, insan konjenital anomalilerin nedenleri fleklinde takip edilerek sistematik biçimde anlat›lmaktad›r. Her bölümün sonunda yay›nlar› içeren referanslar yer almaktad›r. Keith L. Moore Vid Persaud
Teflekkür
‹nsan Embriyolojisi sa¤l›k bilimlerinde özellikle T›p ve Difl Hekimli¤i Fakültelerinde ders kitab› olarak okutulmaktad›r. Farkl› Ülkelerdeki ö¤retim üyelerinden ve ö¤rencilerden gelen öneriler, elefltiriler ve yorumlar dikkate al›narak kitap tekrar elden geçirilmifl ve kitab›n kalitesinin artmas›na neden olmufltur. Kitap’daki resimler ve çizimler kitab›n özünü oluflturarak daha anlafl›l›r hale getirmifltir. Meslektafllar›mdan ald›¤›m birçok klinik olgular›n foto¤raflar› konular› daha da anlaml› hale getirmifltir. Afla¤›da s›ralanan meslektafllar›ma (alfabetik olarak s›ralanm›flt›r) kitab›n daha iyi hale gelmesinde gösterdikleri yard›mlar›na, önerilerine ve ayn› zamanda yeni flekiller sa¤lad›klar› için kendilerine minnettar›m ve müteflekkürüm. Yeni flekiller, Fountain Hills Arizona’da Elektronik ‹lustrasyon Baflkan› olan Hans Nevhart taraf›ndan haz›rland›. Animasyonlar›n›n toplanmas› ve oluflturulmas› Emantras taraf›ndan gerçeklefltirildi ve bunlar›n gözden
geçirme iflini Hücre Biyolojisi, Nörobiyoloji ve Anatomi Bölümü, Wisconsin T›p Fakültesi, Milwaukee, Wisconsin’de çal›flan Dr. David L. Bolender’e teflekkürlerimizi sunar›z. Anlay›fl, destek ve katk›lar›ndan dolay› yönetici ve bir T›p Editörü olan Bayan Inta Ozols’a ve Yay›nc› olan Bayan Madelene Hyde’a teflekkürü bir borç biliriz. Geliflimsel Editörümüz olan Bayan Kathryn DeFrancesco’ya uzman önerileri ve ustaca yapt›¤› düzeltmeler için teflekkür ederiz. Animasyonlarla ilgili yapt›¤› koordinasyon için Bayan Carol Emery’ye teflekkür ederiz. Son olarak, eseri bir araya getiren kadromuza özellikle de Proje Müdürü Bay Bryan Hayward ve Proje sorumlusu Bayan Linnea Hermanson’a özel flükranlar›m›z› sunar›z. ‹nsan Embriyolojisi kitab›n›n bu yeni bask›s› söz edilen kiflilerin mesleki yetkinli¤inin ve teknik uzmanl›¤›n›n bir sonucudur. Keith L. Moore Vid Persaud
Dr. Judy Anderson, Department of Human Anatomy and Cell Science, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Stephen Ahing, Department of Dental Diagnostic and Surgical Sciences, Faculty of Dentistry, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Kunwar Batnagar, School of Medicine, University of Louisville, Louisville, Kentucky; Dr. David L. Bolender, Department of Cell Biology, Neurobiology, and Anatomy, Medical College of Wisconsin, Mihvaukee, Wisconsin; Dr. Boris Kablar, Department of Anatomy and Neuro¬biology, Dalhousie University, Halifax, Nova Scotia; Dr. Albert Chudley, Departments of Pediatrics and Child Health, Biochemistry and Medical Genetics, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Blaine M. Cleghorn, Faculty of Dentistry, Dalhousie University, Halifax, Nova Scotia; Dr. Marc Del Bigio, Department of Pathology, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Stephen E. Dolgin, Division of Pediatric Surgery, Mount Sinai School of Medicine, New York, New York; Dr. Raymond Gasser, Department of Cell Biology and Anatomy, Louisiana State University School of Medicine, New Orleans, Louisiana; Dr. Barry Grayson, Institute of Reconstructive Plastic Surgery, New York University Medical Center, New York, New York; Dr. Byron Grove, Department of Anatomy and Cell Biology, University of North Dakota, Grand Forks, North Dakota; Dr. Brian K. Hail, Department of Biology, Dalhousie University, Halifax, Nova Scotia; Dr. Mark W. Hamrick, Department of Cellular Biology and Anatomy, Medical College of Georgia, Augusta, Georgia; Dr. Christopher Harman, Department of Obstetrics, Gynecology, and Reproductive Sciences, University of Maryland, Baltimore, Maryland; Dr. Dagmar Kalousek, Department of Pathology, University of British Columbia, Vancouver, British Columbia; Dr. Tom Klonisch, Department of Human Anatomy and Celi Science, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. David J. Kozlowski, Department of Cellular Biology and Anatomy, Medical College of Georgia, Augusta, Georiga; Dr. Peeyush Lala, Faculty of Medicine,
University of Western Ontario, London, Ontario; Dr. Deborah Levine, Beth Israel Deaconess Medical Center, Boston, Massachusetts; Dr. Edward A. Lyons, Department of Radiology, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Professor Bernard J. Moxham, Cardiff School of Bio-sciences, Cardiff University, Cardiff, Wales; Dr. John Mulliken, Department of Surgery and Craniofacial Center, Harvard Medical School, Boston, Massachusetts; Dr. Valerie Dean O'Loughlin, Department of Anatomy and Celi Biology, Indiana University, Bloomington, Indiana; Dr. Maria Patestas, Des Moines University, Des Moines, Iowa; Professor T.S. Ranganathan, Department of Anatomical Sciences, St. George's University, Grenada; Dr. Gregory Reid, Department of Obstetrics, Gynecology and Reproductive Sciences, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Norman Rosenblum, The Hospital for Sick Children and Department of Pediatrics, University of Toronto, Toronto, Ontario; Dr. J. Elliott Scott, Department of Oral Biology, Faculty of Dentistry, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Robert Semo, Department of Obstetrics and Gynecology, University of California, San Diego, California; Dr. Joseph Siebert, Research Associate Professor, Children's Hospital and Regional Medical Center, Seattle, Washington; Dr. Kohei Shiota, Department of Anatomy and Developmen-tal Biology, Kyoto University, Kyoto, Japan; Dr. Gerald Smyser, Altru Health System, Grand Forks, North Dakota; Dr. Pierre Soucy, Division of Paediatric General Surgery, Children's Hospital of Eastern Ontario, University of Ottawa, Ottawa, Ontario; Dr. Richard Shane Tubbs, Children's Hospital, University of Alabama at Birmingham, Birmingham, Alabama; Professor Christoph Viebahn, Department of Anatomy and Embryology, Göttingen University, Göttingen, Germany; Christopher von Bartheld, Department of Physiology and Celi Biology, Medical School of Nevada, Reno, Nevada; Dr. Michael Wiley, Division of Anatomy, Department of Surgery, University of Toronto, Toronto, Ontario; and Dr. Donna L. Young, Department of Biology, University of Winnipeg, Winnipeg, Manitoba.
Çeviri Editörlerinin Önsözü
50 trilyon hücrenin uyum içinde yaflad›¤› bir varl›k olan insan vücudu, gerçekte difli üreme hücresi olan bir ovum’un erkek üreme hücresi olan bir spermatozoon taraf›ndan döllenmesi; yani iki genetik materyalin birleflmesi ile oluflur. Bu oluflum, çok karmafl›k bir süreç olup hala bilinmeyen yönleri ile “mucize” olma özelli¤ini devam ettirmektedir. ‹nsan›n, zigot aflamas›ndan bafllayarak ölümüne kadar oluflum ve yap›s›n› kendine konu edinen Ontogenetik Morfoloji’nin bir alt dal› olan Embriyoloji Bilimi, t›p ö¤retiminde ve hekimlik prati¤inde büyük öneme sahiptir. Ülkemizde bütün bilim dallar›nda embriyoloji ö¤retimine yönelik materyal arflivi ve modellerin yeterince bulunmamas›, bu çok önemli bilim dal›n›n ö¤retimini güçlefltirmektedir. Embriyoloji ö¤retimindeki di¤er önemli bir materyal de atlas ve kitaplard›r. Ülkemizde bu konuda özgün ve tercüme eserler bulunmas›na karfl›n say›lar› azd›r. Tüm dünyada kabül görmüfl bir eser olan ve ö¤retici renkli resimleri -klinik ba¤lant›lar› ile hakl› bir üne sahip K. Moore ve TV.N. Persaud’un “The Developing Human-Clinically Oriented Embriyology” kitab›n› 1. Türkçe Bask›s›n› 2002
y›l›nda ülkemiz hekim adaylar› ö¤rencilerimiz ve hekimlerimizin hizmetine sunmufltuk. Bask›s› biten, oldukça talep edilen bu kitab›n 8. ‹ngilizce bask›s›n›n Türkçe tercümesini de baflarman›n heyecan ve mutlulu¤unu yafl›yoruz. 8. ‹ngilizce bask›dan dilimize aktar›lan eserin çeviri ekibinde yer alan arkadafllar›m›z büyük bir özveri ile çal›flarak ve olabildi¤ince Nomina Embryologica’ya uyarak tercümeyi gerçeklefltirdiler; kendilerine teflekkürlerimizi sunuyoruz. Eserin 6. Bask›s›n›n Türkçe’ye kazand›r›lmas›nda hiçbir deste¤i esirgemeyen Nobel T›p Kitabevleri rahmetli sahipi R›fk› Biro¤lu’nu rahmetle an›yoruz. Yay›nevinin yeni yönetiminin, 8. ‹ngilizce Bask›n›n Türkçe’ye kazand›r›lmas›ndaki destekleri için teflekkür ediyoruz. Kitab›n, insan vücudunu en iyi flekilde ö¤renmeye çal›flan ö¤rencilerimiz ve hekimlerimize baflar›lar getirmesini diliyoruz. Çeviri Editörleri H. DALÇIK, M. YILDIRIM ‹stanbul 2008
Çeviri Kurulu Çeviri Editörleri Prof. Dr. Hakk› Dalç›k Prof. Dr. Mehmet Y›ld›r›m
Çevirenler P rof. Dr. Erinç ARAL Osmangazi Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
Doç. Dr. Oya EV‹RGEN Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
P rof. Dr. Osman ÖZCAN Fatih Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
Yrd. Doç. Dr. Berrin AVCI Uluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
Doç. Dr. Serdar F‹L‹Z Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
Doç. Dr. Çiler Çelik ÖZENC‹ Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
P rof. Dr. Ayhan B‹L‹R ‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Belgin CAN Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. ‹lkin ÇAVUfiO⁄LU Uluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. Doç. Dr. fiule ÇET‹NEL Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Attila DA⁄DEV‹REN Baflkent Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Hakk› DALÇII K Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. Doç. Dr. Cannur DALÇIK Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi Anatomi A.D. Yrd. Doç. Dr. Güven ERB‹L Dokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Derya ERTEM ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Anatomi A.D.
x
Uzm. Dr. Emine Elif GÜZEL O⁄UZ ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. M. Kemal IRMAK Gülhane Askeri T›p Akademisi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Serap S. ‹NALÖZ Gaziantep Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. H. Serhat ‹NALÖZ Gaziantep Üniversitesi T›p Fakültesi Dermatoloji A.D. Doç. Dr. Sevinç ‹NAN Celal Bayar Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. Doç. Dr. Emin KORGUN Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. Doç. Dr. Meral KOYUTÜRK ‹stanbul Bilim Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Sevda MÜFTÜO⁄LU Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
P rof. Dr. Candan ÖZO⁄UL Dokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. Doç. Dr. Emin ÖZTAfi Gülhane Askeri T›p Akademisi, Histoloji ve Embriyoloji A.D. Yrd. Doç. Dr. Çetin PEKÇET‹N Dokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Sait POLAT Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Bizden SABUNCUO⁄LU Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D. P rof. Dr. Ali ‹hsan SOYLUO⁄LU ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Anatomi A.D. P rof. Dr. Birkan YAKAN Erciyes Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
P rof. Dr. ‹mer OKAR Emekli Ö¤retim Üyesi
P rof. Dr. Mehmet YILDIRIM ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Anatomi A.D.
P rof. Dr. Kemal ÖZB‹LG‹N Celal Bayar Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
Doç. Dr. Seda VATANSEVER Celal Bayar Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.
‹çindekiler
1
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl 1
3
Dr. Hakk› DALÇIK Dr. ‹mer OKAR Geliflim Dönemleri 2 Embriyolojik Terminoloji 2 Embriyolojinin Önemi 7 Tarihçe Seçmeler 8 ‹nsan Embriyolojisii Konusunda ‹lk Görüfller 8 Orta Ça¤da Embriyoloji 8 Rönesans 9 Genetik ve ‹nsan Geliflimi 11 ‹nsan Gelifliminin Moleküler Biyolojisi 11 Embriyolojide Düzlemlerin Tan›mlanmas› 11 Klinikle ‹lgili Problemler 13
2
‹nsan Gelifliminin Bafllang›c›: Birinci Hafta 14 Dr. Emin ÖZTAfi Dr. Hakk› DALÇIK Gametogenezis 15 Mayoz Bölünme 15 Oogenezis 20 Oositlerin Do¤um Öncesi Olgunlaflmas› 20 Oositlerin Do¤um Sonras› Olgunlaflmas› 20 Erkek ve Difli Gametlerin Karfl›laflt›r›lmas› 20 Uterus, Uterin Tüpler ve Ovaryu umlar 21 Uterus 21 Uterin Tüpler 21 Ovaryumlar 23 Kad›n Üreme Siklusu 23 Ovaryum Siklusu 23 Folliküllerin Ge eliflimi 23 Ovulasyon 23 Korpus Luteum 25 Menstrüel Siklus 27 Menstrüel Siklusun Evreleri 27 Gametlerin Tafl fl›nmas› 28 Oosit’in Tafl›nmas› 28 Sperm’in Tafl›nmas› 28 Spermlerin Olgunlaflmas› 29 Gametlerin Yaflam Süresi 31 1 Fertilizasyon 31 Fetilizasyonun Evreleri 31 Fertilizasyon 33 Zigotun Yar›klanmas› 35 Blastosist Oluflumu u 36 Geliflimin Birinci Haftas›n›n Özeti 39 Klinikle ‹lgili Problemler 39
Bilaminar Embriyonik Diskin Oluflumu: ‹kinci Hafta 42 Dr. Serdar F‹L‹Z Dr. Hakk› DALÇIK ‹mplantasyonun Tamamlanmas› ve Embriyonik Gelifliminin Devam› 43 mbilikal Amniyon Bofllu¤u, Embriyonik Disk, Um Kesenin (yolk yada vitellus kesesi) Oluflumu 44 Koryonik Kesenin Geliflimi 45 plantasyon Bölgeleri 45 Blastosistlerin ‹mp ‹mplantasyonun Özeti 48 ‹kinci Haftan›n Özeti 51 Klinikle ‹lgili Problemler 53
4
Germ Tabakalar›n›n Oluflumu Doku ve Organlar›n Farkl›laflmaya Bafllamas› 54 Dr. Berrin AVCI Dr. ‹lkin ÇAVUfiO⁄LU Gastrulasyon: Germ Tabakalar›n›n Oluflumu 55 Primitif Çizgi 57 Primitif Çizginin Akibeti 57 Notokord Uza ant›s› ve Notokord 59 Allantois 62 Nörulasyon: Nöral Tüpün Oluflumu 62 Nöral Plak ve Nöral Tüp 62 Nöral Krestin n Oluflumu 62 Somitlerin Geliflimi 65 ‹ntraembriyonik Sölomun Geliflimi 65 Kardiyovasküler Sistemin Erken Dönem Geliflimi 65 Vaskülogenez ve Anjiyogenez 66 Primordiyal Kardiyovasküler Sistem 67 Koryon Villuslar››n›n Geliflimi 68 Üçüncü Haftan›n Özeti 68 Klinikle ‹lgili Problemler 80
5
Organogenezis Dönemi: 4-8. Haftalar Aras› 72 Dr. Erinç ARAL Embriyo Gelifliminin Evreleri 73 Embriyonun Katlanmas› 73 Embriyonunun Enine (median) Katlanmas› 73 Embrriyonun boyuna (horizontal) Katlanmas› 73 Germ Tabakalar›nda Geliflen Yap›lar 75 Embriyonik Gelifliminin Kontrolü 75 Dördüncü ve Sekizinci Haftalar Aras›ndaki Önemli Olaylar 79 Dördüncü Hafta 79 Beflinci Hafta 79 Alt›nc› Hafta 80
xii I ‹çindekiler Plasenta Metabolizmas› 118 ‹nvaziz Tümör Benzeri Yap›s›yla Plasenta 122 mesi 122 Gebelikte Uterus Büyüm Do¤um 123 Do¤umdan Sonra Plasenta ve Fetal Zarlar 123 Göbek Ba¤› (Umbilikal Kord) 125 Umbilikal Kese (Yolk yada Vitellus Kesesi) 133 Umbilikal Kesenin Önemi 134 Umbilikal Kesenin Ak›beti 134 s 134 Allantois Ço¤ul Gebelikler 134 ‹kizler ve Fetal Zarlar 134 Dizigotik ‹kizler 137 Monozigotik ‹kizler 137 ¤ul Do¤umlar›n Di¤er Tipleri 140 Ço¤ Plasenta ve Fetal Zarlara Ait Özet 140 Klinikle ‹lgili Problemler 143
Yedinci Hafta 80 Sekizinci Hafta 81 Embriyo Yafl›n›n Tahmini 86 Dört-Sekizinci Haftan›n Özeti 90 Klinikle ‹llgili Problemler 91
6
Fetal Dönem: Dokuzuncu Haftadan Do¤uma Kadar 95 Dr. Güven ERB‹L Dr. Çetin PEKÇET‹N Fetus Yafl›n›n Saptanmas› 96 Gebelik Trimesterleri 97 Fetusun D›fl Özellikleri ve Ölçümleri 98 Fetal Hayatt›n Önemli Dönemleri 98 Dokuz Onikinci Haftalar Aras› 98 Onüçcü Onalt›nc› Haftalar Aras› 100 Onyedi Yirrminci Haftalar Aras› 100 Yirmibir Yirmibeflinci Haftalar Aras› 101 Yirmialt› Yirmidokuzuncu Haftalar Arras› 102 Otuz Otuzdördüncü Haftalar Aras› 102 Otuzbefl Otuzsekizinci Haftalar Aras› 102 Beklenen Do¤um Tariihi 103 Fetal Büyümeyi Etkileyen Faktörler 104 Sigara ‹çme 104 Çoklu Gebelikler 104 ol 104 Sosyal ‹laçlar ve Alko Azalm›fl Uteroplasental ve Fetoplasental Kan Ak›m› 104 Genetik Faktörler ve Büyüme Gerili¤i 104 Fettal Durum De¤erlendirilmesi ‹çin Yöntemler 104 Ultrasonografi 105 Tan›sal Amniyosentez 105 Alfa Fetoproteiin Tayini 105 Spektrofotometrik Çal›flmalar 105 Koryonik Villus Biyopsisi 106 Cinsiyet Kromatinin Belirrlenmesi 106 Hücre Kültürleri ve Kromozom Analizi 106 Fetal Transfüzyon 106 Fetoskopi 107 Perkütan Göbekk Kordonu Kan›n ‹ncelemesi 107 Bilgisayarl› Tomografi ve Manyetik Rezonans Görüntülemesi 107 onitörizasyon 107 Fetal Mo Fetal Dönemin Özeti 107 Klinikle ‹lgili Problemler 108
7
Plasenta ve Fetal Zarlar 110 Dr. Birkan YAKAN Plasenta 111 Desidua 111 Plasentan›n Geliflimi 111 Plasental Dolafl›m 117 Plasenta Zar› 118 evleri 118 Plasentan›n ‹flle
8
Vücut Boflluklar›, Mezenterler ve Diyafram 145 Dr. Emin KORGUN Dr. Çiler Çelik ÖZENC‹ Embriyonik Vücut Bofllu¤u 146 Mezenterler 146 Embriyonik Vücut Boflluklar›n›n Bölünmesi 146 Diyafram›n Gelliflimi 150 Septum Transversum 150 Plevraperitoneal Membranlar 151 Özefagusun Dorsal Mezenteri 151 Laterral Vücut Duvarlar›ndaki Kaslar›n Vücut ‹çine Do¤ru Geliflimi 152 Diyafram›n Pozisyon De¤ifliklikleri ve ‹nnervasyonu 153 Vücut Boflluklar›n›n Gelifliminin Özeti 157 Klinikle ‹lgili Problemler 157
9
Faringeal Kompleks 159 Dr. Belgin CAN Dr. Bizden SABUNCUO⁄LU Dr. Oya EV‹RGEN Faringeal Arkuslar 160 Faringeal Arkus Elemanlar› 160 Faringeal Cepler 166 Faringeal Ceplerden Köken Alan Yap›lar 166 Faringeal Yar›klar 169 Faringeal Membranlar 169 Tiroid Bezinin Geliflimi 173 Tiroid Beziinin Histogenezisi 173 Dilin Geliflimi 176 Dil Papillalar› ve Tat Tomucuklar› 176 syonu 177 Dilin Sinirsel ‹nnervas Tükürük Bezlerinin Geliflmesi 179 Yüzün Geliflimi 179 Yüz Gelifliminin Özeti 182
‹çindekiler I xiii Erkek D›fl Genitallerinin Geliiflimi 271 Difli D›fl Genitallerinin Geliflimi 273 ‹nguinal Kanallar›n Geliflimi 277 Testis ve Overlerin Yerlleflimi 279 Testislerin ‹nifli 279 Overlerin ‹nifli 281 Ürogenital Sistem Özeti 282 Klinikle ‹lgili Problemller 283
Nazal Kavitelerin Geliflimi 182 Paranazal Sinüsler 184 Damak Geliflimi 185 Primer Damak 185 Sekonder Damakk 186 Faringeal Kompleksin Özeti 195 Klinikle ‹lgili Problemler 195
10 Solunum Sistemi
197
Dr. Osman ÖZCAN Solunum Sistemi Primordiyumu 198 Larinks Geliflimi 198 Trakean›n Geliflimi 198 Bronfllar›n ve Akci¤erlerin Geliflimi 202 Akci¤erlerin Olgunlaflmas› 203 Solunum Sisteminin Özeti 208 Klinikle ‹lgili Problemler 209
11
13
Dr. Sevda MÜFTÜO⁄LU Dr. Attila DA⁄DEV‹REN Kalp ve Damar Gelifliminin Erken Dönemi 286 Kalp ile ‹liflkili Venlerin Geliflimi ve Akibeti 286 n ve Umbilikal Arterlerin’in Akibetleri 292 Vitellin Kalbin ‹leriki Geliflimi 292 Primordiyal Kalp Boyunca Dolafl››m 292 Primordiyal Kalbin Bölmelenmesi 292 Sinus Venosus’daki De¤ifliklikler 297 Kalbin ‹leti Sistemi 308 Kalbin ve Büyük Damarlar›n Anomalileri 309 Faringeal Arkus Arterlerinden Farklananlar 317 ngeal Arkus Arter Çiftinden Birinci Farin Farklananlar 318 ‹kinci Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 318 Üçüncü Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 318 Dördüncü Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farrklananlar 319 Beflinci Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 319 Alt›nc› Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 319 Faringeal Arkus Arter Anomalileri 319 Fetal ve Neonatal Dolafl›m 325 Fetal Dolafl›m 325 De¤iflen Neonatal Dolafl›m 327 Fetal Vasküler Yap›lardan Farklananlar 330 eliflmesi 333 Lenfatik Sistemin Ge Lenf Kesesinin ve Lenfatik Kanallar›n Geliflimi 333 Ductus Thoracicus 333 n Geliflmesi 333 Lenf Dü¤ümlerinin Lenfositlerin Geliflimi 333 Dalak ve Tonsillerin Geliflimi 334 Kalp ve Damar Sistemin Özetii 335 Klinikle ‹lgili Problemler 336
Sindirim Sistemi 211 Dr. Meral KOYUTÜRK Dr. Derya ERTEM Ön Ba¤›rsak 212 Özefagusun Geliflimi 212 Midenin Geliflimi 213 Bursa Omentalis 216 Duodenumun Geliflimi 216 Karaci¤er, Safra Kesesi ve Safra Yollar›n›n Geliflimi 218 Pankreas›n Geliflimi 221 Dala¤›n Geliflimi 223 Orta Ba¤›rsak 224 Orta Ba¤›rsak Halkas›n›n Rotasyonu 224 Çekum ve Apendiks 227 Son Ba¤›rsak 235 Kloaka 235 Anal Kanal 236 Sindirim Sisteminin Özeti 241 Klinikle ‹lgili Problemler 241
12
Ürogenital Sistem 243 Dr. Sait POLAT Üriner Sistemin Geliflimi 244 Böbreklerin ve Üreterlerin Geliflimi 244 Mesanenin Geliflimi 256 Uretran›n Gelliflimi 260 Suprarenal Bezlerin Geliflimi 260 Genital Sistemin Geliflimi 262 Gonadlar›n Geliflimi 263 Genitall Kanallar›n Geliflimi 265 Erkek Genital Kanal ve Bezlerinin Geliflimi 265 Difli Genital Kanal ve Bezlerinin Geliflimi 269 Uterus ve Vagina’n›n Geliflimi 269 D›fl Genitallerin Geliflimi 271
Kalp ve Damar Sistemi 285
14
‹skelet Sistemi 338 Dr. Ali ‹hsan SOYLUO⁄LU Dr. Emine Elif GÜZEL O⁄UZ Kemik ve K›k›rda¤›n Geliflimi 339 K›k›rdak Histogenezi 339
xiv I ‹çindekiler Kemik Histogenezi 339 ‹ntramembranöz Kemikleflme 339 Endokondral Kemikleflme 339 Eklemlerin Geliflimi 342 2 Fibröz Eklemler 344 Kartilaginöz Eklemler 344 Sinoviyal Eklemler 344 Aksiyal ‹skeletin Geliflimi 344 Omurgan›n Geliflimi 344 Kaburgalar›n Geliflimi 346 Sternumun Geliflimi 347 Kafatas›n›n Geliflimi 347 n Kafatas› 347 Yenido¤an Kraniyumun Postnatal Büyümesi 348 Apendiküler ‹skeletin Geliflimi 353 ‹skelet Sisteminin Özeti 355 Klinikle ‹lgili Problemler 356
15
Kas Sistemi 357 Dr. Cannur DALÇIK ‹skelet Kas› Geliflimi 358 Miyotomlar 358 Faringeal Arkus Kaslar› 358 Göz Kaslar› 358 Dil Kaslar› 359 emite Kaslar› 359 Ekstre Düz Kas Geliflimi 360 Kalp Kas› Geliflimi 360 Kas Sisteminin Özeti 362 Klinikle ‹lgili Prroblemler 363
16
Ekstremiteler 364 Dr. Cannur DALÇIK Ekstremite Gelifliminin Erken Dönemleri 365 Ekstremite Gelifliminin Son Dönemleri 366 Ekstremitelerin Derri ‹nnervasyonu 368 Ekstremitelerin Kan Dolafl›m› 371 Ekstremite Anomalileri 372 Ekstremite Gelifliminiin Özeti 377 Klinikle ‹lgili Problemler 379
17
Rombensefalon (Arka Beyin) 393 Koroid Pleksus ve Serebrospinal S›v› (beyin omur v›s›) 398 ilik s›v Mezensefalon 398 Prozensefalon 399 Beyinde Konjenital Anomaliler 404 n Geliflimi 413 Periferal Sinir Sisteminin Spinal Sinirler 414 Kranial Sinirler 414 Otonom Sinir Sisteminin Geliflimi 416 Sempatikk Sinir Sistemi 416 Parasempatik Sinir Sistemi 416 Sinir Sisteminin Özeti 416 Klinikle ‹lgili Problemler 417
18
19
Deri Sistemi 439 Dr. Serap S. ‹NALÖZ Dr. H. Serhat ‹NALÖZ Deri ve Deri Eklerinin Geliflimi 440 Epidermis 440 Dermis 441 Deri Bezleri 441 K›llar›n Geliflimi 447 naklar›n Geliflimi 448 T›rn Difllerin Geliflimi 448 Deri Sisteminin Özeti 455 Klinikle ‹lgili Problemler 456
Sinir Sistemi 380
Dr. Hakk› DALÇIK Dr. Mehmet YILDIRIM Sinir Sisteminin Kökeni 381 Medulla Spinalis’in Geliflimi 381 Spinal Gangliyonun Geliflimi 383 pinalisi Saran Zarlar›n (meninks) Medulla Sp Geliflimi 384 Medulla Spinalisin Yer De¤ifliklikleri 384 Sinir Liflerin Myelinleflmesi 386 Medulla Spinalis’in Konjenital Anomalileri 386 Beynin Geliflimi 392 Beyin Büküntüleri (fleksura) 392
Göz ve Kulak 419
Dr. fiule ÇET‹NEL Göz ve ‹lgili Yap›lar›n Geliflimi 420 Retinan›n Geliflimi 420 Silyer Cismin Geliflimi 425 25 ‹risin Geliflimi 42 Lens Geliflimi 427 Ön ve Arka Kamaralar›n Geliflimi 428 Komea Geliflimi 429 9 Koroid ve Sklera Geliflimi 429 Gözkapaklar›n›n Geliflimi 429 Gözyafl› Bezleri Geliflimi 430 Kulak Geliflimi 430 ‹ç Kulak Geliflimi 431 Orta a Kulak Geliflimi 433 D›fl Kulak Geliflimi 433 Göz Gelifliminin Özeti 437 Kulak Gelifliminin Özeti 437 e ‹lgili Problemler 437 Klinikle
20
Konjenital Anatomik Anomaliler ya da ‹nsan Do¤um Defektleri 457 Dr. M. Kemal IRMAK Dr. Candan ÖZO⁄UL Do¤um Defektlerinin S›n›fland›r›lmas› 458 Teratoloji-Anormal Geliflim Çal›flmalar› 458
‹çindekiler I xv Genetik Faktörlerin Neden Oldu¤u Anomaliler 459 Say›sal Kromozomal Anomaliler 459 Yap›sal Kromozomal Anomaliler 466 Mutant Genler Taraf›ndan Oluflan Anomaliler 469 Geliflimsel Sinyalleflme Yollar› 471 Çevresell Faktörler Sonucu Oluflan Anomaliler 471 Teratojenezde Temel Prensipler 474 ‹nsan Teratojenleri 475 Multifaktöryel Kal›t›mla Oluflan Anomaliler 484 ‹nsan Do¤um Defektlerinin Özeti 241 Klinikle ‹lgili Problemller 241
21
Embriyonik Geliflim Sürecindeki Sinyal ‹leti Yollar› 487 Dr. Ayhan B‹L‹R Morfogenler 488 Retinoik Asit 488 Transforme Edici Büyüme Faktörü β/Kemik Morfogenik Protein 489 Hedgehog 489
Wnt/ β-Katenin Yolu 490 Notch-Delta Yolu 491 Transkripsiyon Faktörleri 491 Hox/Homeobox Proteinleri 492 Pax Genleri 493 Bazik Heliks-Lopp-Heliks Transkripsiyon (bHLH) Faktörleri 493 Reseptör Tirozin Kinazlar 493 Ortak Özellikler 493 Anjiogenezin Reseptör Tirozin Kinazlar ile Düzenlenmesi 494 Embriy yonik Geliflim Sürecindeki Sinyal ‹leti Yollar›n Özeti 494 Ek 496 Dr. Kemal ÖZB‹LG‹N Dr. Sevinç ‹NAN Dr. Seda VATANSEVER ‹ndeks 507
1
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl Geliflim Dönemleri
2
Embriyolojik Terminoloji
2
Embriyolojinin Önemi
7
Tarihten Seçmeler ‹nsan Embriyolojisi Konusunda ‹lk Görüfller Orta Ça¤da Embriyoloji Rönesans
8
8 8 9
Genetik ve ‹nsan Geliflimi
11
‹nsan Gelifliminde Moleküler Biyoloji
11
Embriyolojide Düzlemlerin Tan›mlanmas›
11
Klinikle ‹lgili Problemler
13
1
2 I ‹nsan Embriyolojisi ‹nsan geliflimi, birbirini takip eden bir süreçtir ve difliden gelen bir oositin (ovum) erkekten gelen bir sperm (spermatozoon) ile döllenmesi sonucu bafllar. Döllenme sonucu oluflan son derece özelleflmifl ve totipotent bir hücre olan zigot, hücre bölünmesi, hücre göçü, programl› hücre ölümü, farkl›laflma (diferansiyasyon) ve büyüme sonucu çok hücreli insan yap›s›na dönüflür. Geliflim ile ilgili görülen birçok de¤iflim, embriyonik ve fetal dönemde meydana gelmesine ra¤men baz› önemli de¤iflimler de yeni do¤an, bebeklik, çocukluk, gençlik ve eriflkin ça¤›nda da gerçekleflir. Dolays›yla geliflim, do¤um ile durmaz do¤umdan sonrada devam etmektedir, örne¤in difl ve kad›n gö¤üsleri gibi.
GEL‹fi‹M DÖNEMLER‹ Genellikle insan geliflimi, prenatal (do¤um öncesi) dönem ve postnatal (do¤um sonras›) dönem olmak üzere iki’ye ayr›l›r. Do¤um öncesinde gözlenen önemli de¤ifliklikler, ‹nsan›n Prenatal Geliflimi Çizelge’sinde (fiekil 1-1 ve 1-2) gösterilmifltir. Zaman tablosu incelendi¤inde geliflimin en belirgin de¤ifliklikleri üçüncü ve sekizinci haftalar aras›nda görülmektedir, bu döneme embriyonik dönem denir. Fetal dönemde ise, oluflmufl olan dokularda ve organlarda farkl›laflma ve büyüme görülür. Bu dönemde beden’in h›zl› büyüdü¤ü gözlenir.
EMBR‹YOLOJ‹K TERM‹NOLOJ‹ Afla¤›da bahsedilen terimler insan geliflimi konusunda kullan›lan terimlerdir, ve bu terimlerin birço¤u insan›n prenatal geliflim çizelgesinde kullan›lm›flt›r. Embriyolojik terimlerin pek ço¤u Latince (L.) veya Yunanca (Grekçe) (Gr.) kökenlidir. Oosit (L. Ovum, yumurta). Ovaryumda üretilen difli germ veya seks hücresini ifade eder, olgunlafld›¤›nda sekonder oosit veya olgun (matür) ovum ad›n› al›r. Sperm (Gr. sperma, tohum). Spermatozoon (ço¤ul; spermatozoa) olarak da bilinen sperm, testislerde üretilen erkek germ hücreleridir. Çok say›daki sperm ejakülasyon s›ras›nda erkek üretras›ndan d›fl ortama at›l›r. Zigot (Gr. zygotos, halka, zincir). Bu hücre döllenme s›ras›nda bir oosit ile bir spermin birleflmesi sonucu meydana gelir. Zigot, yeni bir insan›n (embriyonun) bafllang›c› oldu¤u söylenebilir. Döllenme veya Gebelik Yafl. Döllenmenin tam olarak ne zaman meydana geldi¤ini saptamak zordur, çünkü canl› bedende döllenmenin incelenmesi mümkün de¤ildir. Hekimler, embriyo veya fetusun yafl›n› son normal adet kanamas›n›n (SNAK) ilk gününe göre hesapl›yorlar. Buna gebelik yafl› denir ve döllenme yafl›’ndan ortalama iki hafta daha uzundur; çünkü oosit bir önceki adet döneminden iki hafta sonra ancak döllenebilir (fiekil 1-1). Yar›klanma. Bu terim zigotun bir dizi mitotik bölünmeden geçti¤i süreci ifade eder. Mitoz sonucu, erken embriyonik hücreler yani blastomerler oluflur. Bölünen zigotun boyu de¤iflmez çünkü her yar›klanma sonucu blastomerler küçülür.
Morula (L. morus, dut). Zigotun bölünmesi sonucu 12-32 blastomerlerden oluflan bir kitledir. Blastomerler flekil de¤ifltirir ve s›k› bir flekilde biraraya gelerek hücre topu haline dönüflürler. Bu s›k›flt›rma (compaction) olay›ndan hücre yüzey adhezyon molekülleri sorumludur (Gilbert 1997). Morula evresi döllenmeden 3 veya 4 gün sonra ve erken embriyonun uterusa ulafl›rken meydana gelir. Blastosist, blastokist (Gr. blastos, germ + kystis, kese). Morula, yaklafl›k 2-3 gün sonra tuba uterina’dan (Fallop tüpünden) uterusa girer. Uterusa girdi¤i zaman içerisinde s›v› dolu bir kese olan blastosist kesesi oluflur. Bu de¤iflim morulay› blastosist’e dönüfltürür. Merkezde bulunan hücreler iç hücre kitlesi veya embriyoblast, yani embriyoyu oluflturacak olan k›s›md›r. ‹mplantasyon. Blastosistin endometriyum’a yani uterusun mukoza tabakas› veya örtüsüne ba¤lanma ve gömülme sürecidir. Embriyonik geliflimin preimplantasyon (implantasyon öncesi) evresi, döllenme ile uterus duvar›na ba¤lanma aras›nda geçen süredir ve ortalama 6 gündür. Gastrula (Gr. gaster, mide). Gastrulasyon esnas›nda (blastosist’in gastrula’ya dönüflmesi) üç tabakal› veya trilaminar embriyonik disk oluflur (3. hafta). Gastrulan›n üç germ tabakas› (ektoderm, mezoderm ve endoderm) daha sonra farkl›laflarak embriyonun doku ve organlar›n› oluflturur. Nörula (Gr. neuron, sinir). Erken embriyo gelifliminin 3. ve 4. haftas›na denk gelen ve nöral tübün nöral plaktan geliflti¤i dönemi kapsar (fiekil 1-1). Sinir sisteminin ilk göründü¤ü dönemdir ve gastruladan sonra gelir. Embriyo (Gr. embriyon). Bu terim erken geliflim evrelerinde geliflmekte olan insan› ifade eder. Embriyonik evre sekizinci haftan›n (56 gün) sonuna kadar sürer ve bu tarihte tüm esas yap›lar›n bafllang›c› mevcuttur. Embriyonun boyu, tepe-kalça uzunlu¤u (TKU) olarak verilir. Bu ölçüm kafa tas› verteksinden kalçaya kadar olan uzunluktur. P renatal Geliflim Evreleri. Erken embriyonik geliflim, evreler halinde tan›mlan›r. Bunun nedeni, embriyonun baz› morfolojik özelliklerin geliflmesi farkl› sürelerde gerçekleflir (fiekil 1-1). Geliflimin 1. evresi döllenme ile bafllar ve embriyonik geliflim 23. evrede tamamlan›r. Bu ortalama 56. güne denk gelir. Fetal evre 57. günde bafllar ve fetus anneyi terk edince sonlan›r. Konseptus (L. conceptio, zigottan geliflen oluflumlar). Bu terim, embriyo ve iliflkili membranlar› ve zarlar› (döllenmenin ürünleri) tan›mlar. Konseptus, zigottan itibaren geliflen tüm embriyo içi ve embriyo d›fl› yap›lar› içerir. Di¤er bir ifade ile, embriyo ile birlikte ayn› zamanda plasentan›n embriyonik bölümünü ve iliflkili membranlar›n› yani amniyon, koriyonik kese ve umbilikal kesesini (yolk yada vitellus kesesi) de kapsar (Bkz. Böl. 7). Taslak, primordiyum (L. primus, ilk + ordior, bafllang›ç). Bu terim, bir organ ya da yap›n›n geliflmesindeki en erken aflaman›n fark edilebilir ilk iflaretini veya bafllang›c›n› ifade eder. Üst ekstremitelerin tasla¤› ya da primordiyumu tomurcuk fleklinde 26. günde ortaya ç›kar (fiekil 1-1). Fetus (L., do¤mam›fl çocuk). Embriyonik dönemin (8 haftal›k) ard›ndan do¤uma kadar geçen evredeki insana fetus ad› verilir. Fetal dönem s›ras›nda (9. haftadan do¤uma
devam›
fiEK‹L 1-1. Geliflimin erken evreleri. Oosit içeren folikülünün geliflimi, ovulasyon ve menstrüel siklus gösterilmifltir. ‹nsan geliflimi döllenme ile bafllamaktad›r, ortalama son adet bafllamas›ndan 14 gün sonra. Tuba uterina içerisinde zigotun yar›klanmas› ve erken dönem embriyo geliflimi tan›mlanm›flt›r.
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl I 3
fiEK‹L 1-1. devam›
4 I ‹nsan Embriyolojisi
fiEK‹L 1-1. devam›
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl I 5
12
16
20
24
28
32
36
38
Miyad nda
fiEK‹L 1-2. Embriyonik dönem 8. haftan›n bitiminde sonlanmas›yla tüm temel organlar›n bafllang›ç yap›lar› görülür. 9. haftadan do¤uma kadar uzanan fetal dönemde büyüme dönemidir. 12. haftada cinsiyet belirgindir. Fetus döllenmeden 22 hafta sonra yaflayabilir hale gelir ancak birkaç hafta sonra ise hayatta kalma flans› artar. Yukar›da gösterilen 11-38 haftal›k fetuslar gerçek boylar›n›n yar›s›d›r. Daha fazla bilgi için bölüm 6’ya bkz.
11
11. haftadan miyad na
6 I ‹nsan Embriyolojisi
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl I 7 kadar) embriyonik evrede oluflan doku ve organlar›n farkl›laflmas› (diferansiyasyonu) ve büyümesi gerçekleflir. Embriyonik dönemde meydana gelen de¤ifliklikler son derece önemlidir, çünkü o dönemde doku ve organlar ifllevsel hale gelirler. Özellikle üçüncü ve dördüncü aylarda gövdenin geliflme h›z› kayda de¤er (fiekil 1-2), ayr›ca gebeli¤in son aylar›ndaki a¤›rl›k art›fl› da hayret vericidir. Düflük, Abortus (L. aboriri, düflük yapmak). Bu terim, geliflmenin zaman›ndan önce durmas›; embriyonun veya fetusun yaflayabilir (varl›¤›n› uterus d›fl›nda kendi bafl›na sürdürebilir) hale gelmeden uterus d›fl›na at›lmas›n› ifade eder. De¤iflik düflük türleri vard›r: • Düflük tehdidi (kanama sonucu düflük olma olas›l›¤›), klinik aç›dan riskli gebeliklerin %25’inde görülen bir komplikasyondur. Düflü¤ü engellemeye yönelik tüm çabalara ra¤men bu tür gebeliklerin yaklafl›k yar›s› düflük ile sonuçlan›r. • Spontan düflük, do¤al olarak geliflir ve en çok döllenmenin üçüncü haftas›nda görülür. Gebeliklerin yaklafl›k %15’i, ilk 12 hafta içinde spontan düflük ile sonuçlanmaktad›r. • Daimi düflük, özellikle birbirini takip eden üç yada daha fazla hamileliklerde görülen, ölü bir embriyo veya yaflayabilir hale gelmemifl fetusun spontan olarak d›flar›ya at›lmas›d›r. • ‹stemli düflük, 20 haftadan (fetus yaflayabilir hale gelmeden) önce t›bbi yollarla embriyonun ya da fetusun istemli olarak uterusun d›fl›na al›nmas›d›r. Bu tip düflükler, düflü¤e neden olabilecek ilaçlar ve mekanik aletler yoluyla gerçeklefltirilir. • Tam düflük, gebelikte görülen yap›lar›n tamam›n›n uterus d›fl›na at›ld›¤› düflü¤e verilen isimdir. • Gözden kaç›r›lan düflük, embriyo veya fetusun ölümünden sonra konseptusun uterusta kalmas›. • Tam düflük, gebelikte görülen yap›lar›n tamam›n›n uterus d›fl›na at›ld›¤› düflü¤e verilen isimdir. • Düflük yapmak, kelimesi genellikle gebeli¤in ikinci üç ay›n›n (2. trimester) ortas›ndan önce (yaklafl›k 135 günlük), fetusun ve iliflkili membranlar›n›n spontan olarak at›lmas›n› ifade etmek amac›yla kullan›l›r. Trimester. Üç takvim ay›ndan oluflan dönemi ifade eder. Do¤um uzmanlar› 9 ayl›k gestasyon (rahim içi geliflme) dönemini basitçe 3 adet üçerli ay’a ay›r›rlar. Geliflmenin en kritik evreleri, embriyonik ve erken fetal dönemin yafland›¤› birinci trimesterde (13 haftal›k) meydana gelir. Postnatal (do¤um sonras›) Dönem. Do¤umdan sonra ortaya ç›kan de¤ifliklikler. S›kl›kla kullan›lan geliflme ile ilgili terimleri ve dönemleri ifade eder. Bebeklik. Rahim d›fl›ndaki yaflam›n en erken dönemini kabaca do¤umdan sonraki ilk y›l› kapsayan süreye verilen add›r. Bebek, 4 haftal›k yada daha az ise bebe¤e, yeni do¤an denir. Rahim içi (intrauterin) yaflamdan, rahim d›fl› (ekstrauterin) yaflama geçifl, özellikle kardiyovasküler ve solunum sistemlerinde oluflacak birçok kritik de¤iflimi gerektirir. Do¤umu izleyen ilk birkaç kritik saati atlatan yeni do¤an›n yaflama flans› genellikle yüksektir. Bebeklik s›ras›nda beden geliflmesi özellikle h›zl›d›r. Boy, yar›s› kadar
artarken a¤›rl›k genellikle üç kat artar. Bir yafl›na gelen çocuklar›n ço¤unun 6–8 difli bulunur. Çocukluk. 13. ay ile bulu¤ ça¤› (puberte, seksüel olgunluk) aras›nda kalan dönemdir. Süt diflleri ç›kmaya devam eder ve sonra kal›c› difllerle yer de¤ifltirir. Çocuklu¤un erken döneminde aktif kemik oluflumu (osifikasyon) görülür; ancak, yafl›n ilerlemesi ile bedensel büyümenin h›z› yavafllar. Pubertenin hemen öncesinde ise, puberte öncesi geliflme s›çramas› ile büyüme h›z›nda yine bir art›fl gözlenir. Puberte (bulu¤ ça¤). Genellikle k›zlarda 12 ile 15, erkeklerde ise 13 ile 16 yafllar› aras›ndaki, ikincil cinsiyet özelliklerin (sekonder seksüel karakteristikler) geliflti¤i ve üreme yetene¤inin elde edildi¤i dönemin ad›d›r. Bu dönemdeki geliflmenin evreleri belirgin yap› de¤ifliklikleri yani ikincil cinsiyet özelliklerin ortaya ç›kmas› (pubik k›llanma, k›zlarda gö¤üslerin belirgin hale gelmesi, erkeklerde genital organlar›n büyümesi v.b.) ile kendisini gösterir. Puberte, k›zlarda ilk adet kanamas› ile menstruasyonun bafllamas›yla ve erkeklerde ise olgun spermlerin üretilmesi ile sona erer. Ergenlik (Adolesans). 11 ile 19 yafl aras›ndaki döneme verilen add›r. Bu dönemde çok h›zl› fiziksel ve cinsel olgunlaflma görülür. Bu süre cinsel olgunlaflman›n en erken belirtilerinden bafllar (puberte) ve fiziksel, zihinsel ile duygusal olgunlaflmayla son bulur. Üreme yetene¤i ergenlikte gerçekleflir. Bu dönem biterken genel büyüme oran› yavafllar, ancak baz› yap›lar›n büyümesi h›zlan›r (kad›n gö¤üsleri ve erkek genital organlar›). Yetiflkinlik. (L. adultus, yetiflkin) büyüme ve olgunlaflman›n tamamland›¤› dönemdir. Genellikle 18 ile 21 yafl aras›nda ulafl›l›r. Kemikleflme ile büyüme erken eriflkin dönemde sona erer (21-25 yafllar aras›). Bu süreden sonra geliflimsel de¤ifliklikler çok yavafl meydana gelir.
EMBR‹YOLOJ‹N‹N ÖNEM‹ Embriyoloji, kelime anlam› olarak embriyoyu inceleyen bilim dal› anlam›na gelse de bu terim prenatal geliflimi, yani hem embriyo hemde fetus geliflimi ifade eder. Geliflim anatomisi ise hücre, doku, organ ve gövdedeki tüm embriyolojik de¤iflimlerin, ebeveynlerden gelen germ hücrelerinden tam bir eriflkine dönüflümü kapsayan aland›r. Do¤um öncesi geliflim, do¤um sonras›ndakinden daha süratli ve daha belirgin de¤iflimler gösterir. Teratoloji (Gr. teratos, ucube), embriyoloji ve patolojinin anormal geliflimini inceleyen bir bilim dal›d›r (anomali, do¤um hatalar›, konjenital bozukluklar). Embriyolojinin bu dal›, normal geliflimi bozan ve do¤umsal anomalilere neden olan birçok genetik ve/veya çevresel etmenleri inceler (Bkz. Böl. 20). Embriyoloji • Prenatal geliflim ve kad›n-do¤um, perinatal t›p, pediatri ile klinik anatomi aras›ndaki aral›¤› tamamlar. • ‹nsan hayat›n›n bafllang›c› hakk›nda bilgi verir ve prenatal geliflimde meydana gelen de¤ifliklikleri gösterir. • ‹nsan yap›s›ndaki sapmalar› (varyasyonlar›) anlamay› kolaylaflt›r›r.
8 I ‹nsan Embriyolojisi •
Genel anatomiyi ayd›nlat›r ve normal ile anormal geliflimi aç›klar. Hekimler, ilgili klinik alanlar›n› daha iyi alg›lamak için embriyo’nun ve fetus’un normal geliflim ve anormalliklerin nedenleri hakk›nda bilgi sahibi olmalar› gerekir. Örne¤in, obstetri¤in (do¤um bilimi) yeni uygulamalar› içerisinde uygulamal› embriyoloji yer almaktad›r. Kad›n do¤umcular için önemli embriyolojik olaylar flunlard›r; ovülasyon, oosit ve sperm tafl›nmas›, döllenme (fertilizasyon), implantasyon, fetal-maternal iliflki, fetal dolafl›m, geliflimin kritik dönemleri ve do¤um hatalar› olmak üzere. Anne sa¤l›¤›n› korumakla birlikte hekimler, embriyo ve fetus’un sa¤l›¤›n› da kollamak durumundad›rlar. Embriyolojinin anlam› çocuk hekimleri için çok aç›kt›r, çünkü do¤an birçok bebek geliflim bozuklu¤una ba¤l› olarak konjenital anomalili olabilir örne¤in; diafragma f›t›¤›, spina bifida veya konjenital kalp hastal›klar› gibi. Geliflim anomalileri, çocukluk ça¤›nda birçok ölüme neden olmaktad›r. Yap›sal ve fonksiyonel gelifliminin bilinmesi, yeni do¤an döneminde meydana gelen fizyolojik de¤iflimleri anlamak için çok önemlidir ve böylece tehlike içinde olan fetuslara ve bebeklere yard›m edilebilir. Özellikle fetal, perinatal ve pediatrik yafl grubundaki cerrahi alandaki ilerlemeler, insan geliflimi konusunu klinik aç›dan önemli k›lm›flt›r. Fetusun cerrahi tedavisi art›k mümkündür. Bir çok konjenital anomaliyi anlamak ve bunlar›n düzeltilmesi için normal geliflim bilgilerine gereksinim duyulmaktad›r. Genel konjenital anomalileri ve nedenlerinin hekim, difl hekimleri ve sa¤l›k çal›flanlar›nca bilinmesi özellikle anomali çocu¤a sahip ailelere anlatmaya yard›mc› olur, böylece ebeveynin suçluluk duygusu giderilmifl olur. Genel anomalilere ve onlar›n embriyolojik temellerini bilen hekimler ve di¤er sa¤l›k personeli, al›fl›lmad›k durumlarla karfl›laflt›klar›nda konuya hayretle de¤il güvenle yaklafl›r. Örne¤in geliflmekte olan böbre¤i besleyen bir çok damardan sadece biri renal arteri oluflturdu¤unu bilirse, say›sal ve yap›sal varyasyonlar anlafl›l›r ve sürpriz olmaktan ç›kar.
TAR‹HTEN SEÇMELER “‹leriyi görmem devlerin omuzlar›nda durmamdan kaynaklan›yor” Sir Isaac Newton, ‹ngiliz Matematikçi, 1643-1727 300 y›l› aflk›n süre önce söylenen bu sözler her yeni problem incelenmesinde, baflka araflt›r›c›lar taraf›ndan ortaya konulan bilgilerin kullan›ld›¤›n› ifade etmektedir. Her ça¤›n teorileri o dönemin araflt›r›c›lar›n›n bilgisine ve deneyimlerine dayanan aç›klamalar içerir. Onlar› son nokta olarak kabul etmemekle birlikte o fikirleri takdir etmek gerekmektedir. ‹nsanlar hep nas›l olufltuklar›n›, nas›l do¤duklar›n›, ve neden baz›lar›n›n anormal gelifltiklerini merak etmifllerdir. Eski dönemlerde yaflayan merakl› insanlar bu sorulara bir çok yan›t bulmufllar.
‹nsan Embriyolojisi Konusunda ‹lk Görüfller ‹lk m›s›rl›lar yaklafl›k M.Ö. 3000 y›l›nda kufl yumurtalar›n› kuluçkaya yat›rma ifllemlerini uygulam›fllar, ancak konu ile il-
gili herhangi bir bilgi verilmemifltir. Akhnaton (Amenophis IV) ad›ndaki kifli, kad›ndaki ve erkekteki tohumu yapan ve annesinin karn›ndaki erkek evlad›n›n hayat›n› veren günefl tanr›s› olan Aton’a dua ederdi. Antik M›s›rl›lar, ruhun insana do¤umla beraber ve plasenta arc›l›¤› ile verildi¤ine inan›rlard›. Eski Hint embriyolojisi üzerine Sanskritçe olarak yaz›lm›fl bir araflt›rmaya yaklafl›k M.Ö. 1416’te yaz›ld›¤› tahmin ediliyor. Bu Garbha Upanishad adl› Hindu yaz›t›, embriyo hakk›nda eski fikirleri tarif ediyor. Diyor ki: Kan ve semen kar›fl›m›ndan embriyo yaflam›n› bafllat›r. Gebelik oluflumu için uygun bir zamanda cinsel birleflme sonras› kalada (bir günlük embriyo) meydana gelir. Yedi gece bekledikten sonra bir keseye dönüflür. Bir gece sonra küresel bir kitleye dönüflür. Bir ay sonra s›k› bir kitle oluflur. ‹ki ay sonra kafa meydana gelir. Üç ay sonra kol ve bacak bölgeleri belirginleflir. Yunan alimleri embriyoloji bilimine çok katk›da bulunmufllard›r. ‹lk yaz›l› embriyolojik çal›flmalara ünlü yunan hekim, t›bb›n babas›, Kos’lu Hipokrat’›n (M.Ö. 460377) kitaplar›nda rastlanm›flt›r. ‹nsan embriyosunun nas›l gelifldi¤i konusunda bilgi sahibi olmak için afl¤›dakilerin yap›lmas›n› önerdi: 20 veya daha fazla yumurtay› al›n ve tavu¤u kuluçkaya yat›r›n. ‹kinci günden yumurta çatlayana kadar her gün bir yumurtay› kuluçkadan al›n, k›r›n ve inceleyin. ‹fade etti¤im gibi kufllarda meydana gelenler insanda meydana gelenlere benzerdir. Yunan filozof ve bilim adam› olan Stagira’l› Aristo (384-322 M.Ö.) embriyoloji üzerine bir tez yazm›flt›r ve civciv ile di¤er embriyolar›n geliflimini tan›mlam›flt›r. Aristo embriyolojinin kurucusu olarak tan›n›r, çünkü embriyonun flekilsiz bir kitleden oluflma fikrini o öne sürmüfltür. Embriyoyu, besleyici bir ruh ile gövdenin bölümlerini oluflturan bir tohum olarak ifade etmifltir. Onun düflüncesine göre embriyo, erkek semen taraf›ndan aktive edilen adet kan›ndan meydana gelmektedir. Claudius Galen (M.Ö. 130-201), romada yaflayan bir yunan hekimi ve bilim adam› olup, fetusun oluflumu ad›nda bir kitap yazm›flt›r. Bu kitapta fetusun geliflimini ve beslenmesini anlatm›fl ve allantois, amniyon ve plasenta diye bilinen yap›lar› tan›mlam›flt›r. Yahudi medeni kanunu, tören kurallar› ve efsanelerini kapsayan dini metinle olarak tan›mlanan Talmud’ta, embriyonun geliflimi ile ilgili bilgiler mevcuttur. ‹kinci as›rda yaflayan yahudi bir hekim olan Samuel-el-Yehudi, embriyonun oluflumunda alt› basama¤› tan›mlam›flt›r, bunlardan; flekilsiz yap›l›, katlant›l› flekilli ve sonra tüm organlar›n›n oldu¤u dönemler fleklinde s›ralam›flt›r. Talmud alimleri; kemikler, tendonlar, t›rnaklar, kafadaki ilik ve gözün beyaz k›sm›n›n babadan geldi¤ini yani baban›n beyazlar› geçirdi¤ini; deri, kan, saçlar ise anneden geldi¤ini yani annenin k›rm›z›lar› geçirdi¤ini inan›rlard›. Bu görüfller, Aristo ve Galenin düflüncelerinden etkilenerek ortaya ç›km›flt›r (Needham, 1959).
Orta Ça¤da Embriyoloji Orta ça¤larda bilimin ilerlemesi çok yavafllam›flt›r ve çok az embriyolojik çal›flma günümüze ulaflm›flt›r. Müslümanlar›n
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl I 9 kutsal kitab› olan Kuran-› Kerimde (M.S. 7. as›rda) deniyor ki insan, erkek ve diflide meydana gelen bir tak›m salg›lar›n kar›fl›m›ndan oluflur. ‹nsan›n tek bir nufta’dan (küçük damla) yarat›ld›¤›na dair referanslar verilmektedir. Meydana gelen organizma 6 gün sonra t›pk› bir tohum gibi bir döl yata¤›na yerleflir. Erken embriyonun görünümü sülü¤e benzedi¤ine yönelik referanslar vard›r. Daha sonra embriyonun “çi¤nenmifl bir maddeye” benzedi¤i ifade edilmektedir. Salerno’lu Constatinus Africanus (M.S. 1020-1087) De Humana Natura adl› bir tez yazm›flt›r. Bat›ya, Latince olarak yaz›lan bir çok eser b›rakm›flt›r. Bu eserleri Yunanl›, Romal› veya Arap alimlerin yap›tlar›ndan çevirmifltir. Embriyonun geliflimini ayl›k olarak gezegenler ile iliflkinlendirerek gebeli¤i tan›mlam›flt›r. Ortaça¤ alimleri, Arito’nun düflüncelerinden etkilenerek embriyonun menstrüel kan ve semenden olufltu¤unu söylemifllerdir. Bilgi eksikli¤inden dolay›, uterus içindeki fetusu yeni do¤an’a benzetilerek çizimler yap›lm›flt›r (fiekil 1-3).
fiEK‹L 1-3. Jacob Rueff’in yazd›¤› Conceptu et Generatione Hominis (1554) ad›ndaki kitapdan al›nan çizimler. Bu çizimlerde uterusda kan p›ht›s› ve semenden meydan gelen fetus geliflimini göstermektedir. Çizimlerdeki teori Aristo’nun düflüncelerinden etkilenerek çizilmifltir ve 18. as›r’a kadar geçerlili¤ini korumufltur (Needham J : A History of Embriyology. Cambrige, University Press, 1934; Cambrige University Press, England izniyle al›nm›flt›r).
Rönesans Leonardo da Vinci (1452-1519), fetus içeren uterus çizimleri yapm›flt›r (fiekil 1-4). Prenatal büyüme hakk›nda ölçüm yaparak embriyolojiye kantitatif bir yaklafl›m getirmifltir. Harvey 1651’de, De Generatione Animalium ad›ndaki kitab› yay›nlamas› ile birlikte embriyolojide bir devrim meydana gelmifltir. Harvey, erkek tohumu veya sperm, döl yata¤›na veya uterusa girdikten sonra yumurta benzeri bir yap›ya dönüfltü¤ünü ve bu yap›dan embriyonun gelifliminin bafllad›¤›na inanmaktayd›. Harvey (1578-1657), Padua Üniversitesi hocalar›ndan Aquapendente’li Fabricius’dan etkilenmifltir. Fabricius de¤iflik hayvan türlerinde embriyolar› ilk inceleyen ‹talyan anatomist ve embriyologdur. Harvey, civciv embriyolar›n› basit bir büyüteç ile inceleyerek bir çok gözlemler yapm›flt›r. Ayr›ca küçük geyiklerde embriyolojik incelemelerde bulunmufl, fakat erken evreleri gözlemleyemedi¤i için embriyonun uterus taraf›ndan salg›land›¤›na inanm›flt›. Girolamo Fabricius (1537-1619) iki ana embriyoloji tezi yazm›flt›r. Bir tanesi De Formato Foetu (fiekillenmifl Fetus) ad›n› tafl›maktad›r ve geliflimin de¤iflik evrelerindeki embriyo ile fetusa ait çok zengin çizimler içermektedir. ‹lk mikroskoplar çok basit bir yap›ya sahipti ancak yeni ufuklar›n aç›lmas›na yard›mc› oldu. 1672’de Regnier de Graaf tavflan uterusunda küçük yuvarlak yap›lar görmüfltür ve bunlar›n uterus taraf›ndan salg›lanmad›¤›n› düflünmüfltür. Bunlar›n ovaryum ad›n› verdi¤i organlardan geldi¤i sonucuna varm›flt›r. De Graaf’›n tan›mlad›¤› küçük yuvarlak yap›lar asl›nda blastosistlerdi (fiekil 1-1). Ayr›ca veziküler foliküllerini de tan›mlam›flt›r, ki bunlar flimdi Graaf folikülleri olarak da bilinir. Marcello Malpighi ise döllenmemifl tavuk yumurtas›n› inceledi¤ini sanarak erken embriyolar› gözlemlemifltir.
fiEK‹L 1-4. M.S. 15. yüzy›lda Leonardo da Vinci’ye ait bir çizim. Bu çizimde kesilerek aç›lan bir uterus içerisinde fetusu gösteriyor.
10 I ‹nsan Embriyolojisi Sonuç olarak yumurtan›n içerisinde minik bir civciv oldu¤una inanm›fl. Genç bir T›p ö¤rencisi olan Johan Ham van Arnheim ve Anton van Leeuwenhoek 1677’de geliflmifl bir mikrokop kullanarak insan spermini incelemifllerdir. Fakat spermin döllenmedeki rolünü anlayamam›fllar ve spermin minyatür bir insan› içerdi¤ini, uterusa ulaflt›¤›nda ise büyüyüp geliflti¤ini zannetmifller (fiekil 1-6).
Lens Object
B fiEK‹L 1-5. A, 1673’de Leeuwenhoek’e ait bir mikroskobun foto¤raf›. B, ilkel mikroskobun kullan›m›n›n yan görüntüsünü gösteren çizim. Numune merce¤in önünde bir ince çubu¤un ucunda tutulmaktad›r. Vida düzene¤i numunenin merce¤e göre yerleflimini sa¤lamaktad›r.
fiEK‹L 1-6. Hartsoeker taraf›ndan yap›lan 17. yüzy›ldan kalma bir spermin çizimi. Sperm içerisinde bulunan minyatür insan, spermin ovuma girdikten sonra büyüdü¤ü zannedilmekteydi. O döneme ait baflka embriyologlar ise ayn› flekilde insan›n ovum içerisinde oldu¤unu ve sperm taraf›ndan uyar›ld›ktan sonra büyüdü¤ü zannedilmekteydi.
1759’da Caspar Friedrich Wolff ön oluflum teorilerini reddetmifl ve embriyonun küçük yuvarlak yap›lardan meydana geldi¤ini söylemifltir. Kuluçkaya yat›r›lmam›fl yumurtalar› incelemifl ve Malpigi taraf›ndan tan›mlanan embriyolar› görememifl. Tabaka kavram›n› öne sürmüfl, zigot diye adland›rd›¤›m›z yap›n›n hücre katmanlar› oluflturdu¤unu (embriyonik disk) ve buradan da embriyonun geliflti¤ini söylemifl. Onun bu düflüncesi epigenez teorisinin temelini oluflturmufltur. Bu teoriye göre geliflim, özelleflmifl hücrelerin büyümesi ve farkl›laflmas› sonucu oluflmaktad›r. Bu bulgular ilk defa Wolff’un doktora tezi olan Theoria Generationis’da yaz›lm›flt›r. Ayr›ca üriner (boflalt›m) ve genital (üreme) sisteminin geliflimine katk›da bulunacak olan embriyolojik doku kitlelerini incelemifl ve Wolff cismi ve Wolff kanal› olarak bilinen mezonefroz ve mezonefrik kanallar› tan›mlam›flt›r (Bkz. Böl. 12). Ön oluflum teorisi 1775’te Spallanzani taraf›ndan sona erdirilmifl ve yeni bir bireyin gelifliminin bafllat›labilmesi için hem ovum hemde spermin gerekli oldu¤unu göstermifltir. Özellikle köpekler üzerinde yapt›¤› suni döllenme deneylerinden, spermin dölleme ajan› oldu¤unu ve döllenmeyi bafllatt›¤›n› kan›tlam›flt›r. Heinrich Christian Pander üç germ tabakas›n› keflfetmifl ve blastoderm ad›n› vermifltir. Bu buluflunu 1817’de doktora tezinde belirtmifltir. Etienne Saint Hilaire ve o¤lu ‹sidore Saint Hilaire anormal geliflimin ilk anlaml› araflt›rmalar›n› 1818’de yapm›fllard›r. Hayvan deneyleri ile geliflim anormalliklerini göstermifller ve böylece teratoloji biliminin temelini atm›fllard›r. Karl Ernst von Baer, 1827’de, spermin keflfinden yaklafl›k 150 y›l sonra, köpekte over folikülü içerisinde oositi tan›mlam›flt›r. Tuba uterinada bölünmekte olan zigotu ve uterustaki blastosist’i incelemifl. Malpighi ve Pander taraf›ndan tan›mlanan tabakalardan, doku ve organlar›n kökenleri konusunda kal›c› bilgiler vermifltir. Von Baer iki önemli embriyolojik kavram› tan›mlam›flt›r: embriyonik geliflimin safhalar halinde gerçekleflti¤i, ve geliflimin genel nitelikleri özel niteliklerden sonra geldi¤ini söylemifltir. Anlaml› ve ileri görüfllü katk›lar› ile Modern Embriyolojinin Babas› olarak an›lmas›na neden olmufltur. 1839 y›l›nda hücre teorisinin tan›mlanmas› ile Mattias Schleiden ve Theodor Schwann, embriyolojide çok ciddi ilerlemelere neden olmufllard›r. Bu kavram organizman›n hücre ve hücre ürünlerinden olufltu¤unu ortaya koymaktad›r. Hücre teorisinin ortaya koydu¤u kavramlarla, embriyonun tek bir hücreden yani zigottan geliflerek ve çeflitli hücre bölünmeleri evresinden sonra doku ve organlar› oluflturdu¤u anlafl›lmaya bafllanm›flt›r. Wilhelm His (1831-1904) ‹sviçreli anatomist ve embriyolog, doku tespiti, kesimi ve boyanmas› ile embriyonun üç boyutlu yap›s›n›n oluflturulmas› konusunda güvenilir teknikler gelifltirmifltir. Onun, grafik olarak embriyo oluflumunun görüntüleri ile ilgili yapt›¤› çabalar› fluandaki üç boyutlu, stereoskopik ve bilgisayar yard›ml› görüntülerinin oluflturulmas›na yard›mc› olmufltur. His’in çal›flmalar›ndan esinlenerek Franklin P. Mall (1862-1917) bilimsel çal›flma için insan embriyosu toplamaya bafllam›fl ve Mall’›n embriyo koleksiyonu tüm dün-
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl I 11 yada bilinen Carnegie Koleksiyonunun bir bölümünü oluflturmufltur. Bu koleksiyon flu anda Washington DC de bulunan Silahl› Kuvvetlerin Patoloji Enstitüsündeki Ulusal Sa¤l›k ve T›p Müzesinde bulunmaktad›r. Wilhelm Roux (1850-1924) amfibilerin geliflim fizyolojisi üzerine analitik deneysel çal›flmalar›n öncülü¤ünü yapm›flt›r. Daha sonra benzer çal›flmalarda bulunan Hans Spemann (1869-1941), primer indüksiyon konusunda yani, bir doku baflka bir dokunun ak›betini belirler düflüncesi ve buluflu nedeniyle 1935 y›l›nda, Nobel ödülünü alm›flt›r. Y›llar boyunca bilim adamlar› bir dokudan di¤erine geçen ve indüksiyon etkisini gösteren maddeleri izole etmeye çal›flm›fllard›r. Robert G. Edwards ve Patrick Steptoe insan üremesi tarihinde devrim say›lacak olaylardan olan in vitro fertilizasyon (suni döllenme) tekni¤ine öncülük etmifllerdir. Bu çal›flmalar›n sonucu olarak, 1978 de Louise Brown ad›ndaki ilk tüp bebek dünyaya gelmifltir. Bu olaydan sonra tüm dünyada k›s›r olan binlerce çift, bu yeni teknoloji sayesinde do¤umun mucizesini yaflam›fllard›r.
GENET‹K VE ‹NSAN GEL‹fi‹M‹ 1859 y›l›nda bir ‹ngiliz biyolog ve evrimci olan Charles Darwin (1809-1882), Türlerin Kökeni (the origin of species) adl› kitab›n yazar›d›r ve türler aras›nda kal›tsal de¤iflimin evrimde önemli faktör oldu¤unu belirtmifltir. Bir Avusturyal› keflifl olan G regor Mendel ise kal›t›m›n esaslar›n› 1865 y›l›nda gelifltirmifltir, fakat t›pdaki araflt›rmac›lar ve biyologlar bu buluflun memeliler geliflimindeki önemini y›llarca fark edemediler. Walter Flemming 1878’de kromozomlar› incelemifl ve döllenmedeki olas› rolleri konusunda düflünceler gelifltirmifltir. 1883 y›l›nda von Beneden olgun germ hücresinin kromozom say›s›nda bir azalma oldu¤unu farketmifltir. Ayr›ca germ hücrelerinde kromozom say›s›n›n azalmas›na yönelik bir süreç olan mayoz hakk›nda tan›mlamalar yapm›flt›r. 1902 y›l›nda Walter Sutton (1877-1916) ve Theodor Boveri birbirinden ba¤›ms›z olarak germ hücreleri oluflumunda ve döllenmede kromozomlar›n davran›fl› Mendel’in kal›t›m esaslar› ile uyum sa¤lad›¤›n› aç›klam›fllard›r. Ayn› y›l G a r rod alkaptonüri’yi tan›mlam›fl ve Mendel’in kat›l›m esas›na dayanan ilk örnek olarak aç›klam›flt›r. Bir çok insan Garrod’u Medikal Geneti¤in Babas› olarak tan›mlamaktad›r. ‹lerleyen dönemde, insan›n geliflimi için gerekli tüm genetik bilginin zigot’ta sakl› oldu¤u ortaya ç›kt›. Flex von Winiwarter insan kromozomu üzerine ilk gözlemlerini 1912 y›l›nda yapm›fl ve bir hücrede 47 kromozomun bulundu¤unu ifade etmifltir. 1923 y›l›nda ise Theophilus Shickel Painter bu say›n›n tam olarak 48 oldu¤unu aç›klam›flt›r ve bu say› 1956 y›l›na kadar kabul edilmifltir. O y›l ise Joe Hin Tijo ve Albert Levan embriyonik hücrede sadece 46 kromozom bulundu¤unu ifade etmifltir. James Watson ve Fraa ncis Crick, 1953 y›l›nda DNA’n›n moleküler yap›s›n› tan›mlam›fllar ve 2000 y›l›nda ise insan›n genom sekans› aç›klanm›flt›r. Klinik tan›, kromozom haritalanmas› ve prenatal tan› gibi kromozom say›lar› art›k t›pta çok yönlü olarak kullan›lma-
ya bafllanm›flt›r. Bir kere normal kromozom paterni oturduktan sonra, baz› insanlar›n anormal kromozom örneklerine sahip olduklar› görülmüfltür. Medikal genetik içerisinde yeni bir ça¤ açan olay Jerome Jean Louis Marie Lejeune ve arkadafllar› taraf›ndan 1959 y›l›nda tan›mlanan mongolizm’de (flimdiki ad› ile Down Sendromu) 46 yerine 47 kromozom oldu¤u tespit edildi. Kromozom say›s›nda oluflabilecek de¤ifliklikler yani flaflmalar, konjenital anomali ve embriyo ölümlerine neden olabilmektedir (Bkz. Böl. 8). Noman Gregg 1941’de, hamileli¤in erken safhas›nda rubella virusu alm›fl annelerin bebeklerinde çok say›da katarakt vakas› ve ayn› zamanda di¤er baz› anomalileri tan›mlam›flt›r. ‹lk kez, insan embriyo gelifliminin çevresel faktörlerden etkilenebilece¤i gösterilmifltir. 20 y›l sonra, Widukind Lenz ve William McBride talidomid ad›nda sakinlefltici alan gebe annelerin bebeklerinde kol ve bacak kusurlar› ve di¤er baz› kal›tsal kusurlar›n gelifldi¤ini bildirmifllerdir. Talidomid vakas› sonras›nda birçok ilaç, kimyasal madde ve di¤er çevresel faktörlerin hamileli¤e zaral› etkileri konusunda toplum ve sa¤l›k çal›flanlar›nda duyarl›l›k geliflmesine neden olmufltur (Bkz. Böl. 20).
‹NSAN GEL‹fi‹M‹NDE MOLEKÜLER B‹YOLOJ‹ Moleküler biyolojide gözlenen geliflmeler, çok ileri tekniklerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur, örne¤in rekombinant DNA teknolojisi uygulamalar›, transjenik fare modelleri ve kök hücre uygulamalar› tüm araflt›rma laboratuvarlar›nda art›k çok yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu teknikleri kullan›larak, morfogenez olay›n›n genetiksel olarak nas›l çal›fld›¤›n›, spesifik genlerin zamansal ve bölgesel ekspresyonlar›n nas›l gerçekleflti¤ini ve embriyonun de¤iflik bölgelerini oluflturacak hücrelerin nas›l bir araya topland›¤›n› anlamaya çal›fl›lmaktad›r. Böylece ilk defa embriyoda normal ve anormal geliflim sürecinde ne zaman ve nerede hangi genlerin nas›l aktive oldu¤u anlafl›lmaya bafllanm›flt›r (Bkz. Böl. 21). ‹lk defa 1997 y›l›nda ‹an Wilmut taraf›ndan, somatik hücre nükleer transfer yöntemi ile Dolly ad›ndaki bir koyun kopyalanm›flt›r, baflka ifade ile klonlanm›flt›r. O günden beri, farkl›laflm›fl eriflkin hücrelerden birçok hayvan çeflidi baflar›l› bir flekilde kopyalanm›flt›r. ‹nsan›n kopyalanmas› düflüncesi özellikle sosyal, etik ve yasal olarak birçok tart›flmay›da beraberinde getirmesi yan›s›ra, yeni do¤anlarda anomali ve ciddi do¤um kusurlar›na da neden olabilece¤i düflünülmektedir. ‹nsan embriyonik kök hücreleri, kendi kendini yenileyebilen ve farkl› hücre tiplerine dönüflebilen pluripotent hücrelerdir. ‹nsan embriyonik kök hücrelerin izolasyonu ve kültür ortam›nda programl› ve hedef hücre oluflturulmas›na dönük yap›lan çal›flmalar, özellikle birçok hastal›klar›n tedavisi için umut kayna¤› olmufltur.
EMBR‹YOLOJ‹DE DÜZLEMLER‹N TANIMLANMASI Bu kitapta standart Latince terimlerin ‹ngilizcesi verilmifltir örne¤in, sperm (spermatozoon). Efl anlaml› terimler ise
12 I ‹nsan Embriyolojisi
fiEK‹L 1-7. Konum, yön ve düzlemleri gösteren çizimler. A, eriflkin insan yan görüntüsü. B, 5 haftal›k embriyonun yan görüntüsü. C ve D, 6 haftal›k embriyonun ventral görüntüleri. E, 7 haftal›k embriyonun yan görüntüsü. Geliflimi tan›mlarken, bir yerin di¤erine göre veya gövdenin konumunu belirtmek gerekmektedir. Mesela omurga dorsal k›s›mda geliflir, sternum ise embriyonun ventralinde geliflir.
parantez içerisinde verilmifltir örne¤in, tuba uterina (Fallop tüpü). Anatomi ve embriyolojide yönleri tan›mlamak için baz› terimler kullan›lmaktad›r. Eriflkinde tüm tan›mlamalar ayakta, kollar yanlarda ve ayalar anteriore bakd›¤› düflünülür (fiekil 1-7A). Buna anatomik pozisyon denir. Anterior veya ventral ile posterior veya dorsal terimleri ön veya arkay› tan›mlamak üzere ve di¤er yap›lar›n iliflkisini
anlatmak için ifade edilir. Embriyo’yu tan›mlarken dorsal ve ventral terimleri kullan›l›r (fiekil 1-7B). Superior ve inferior yap›lar›n birbirileri ile seviyelerinin tespiti için kullan›l›r (fiekil 1-7A). Embriyoda kafa kuyruk iliflkisini anlatmak için kraniyal ve kaudal terimleri kullan›l›r (fiekil 17B). Bir dokunun ba¤lanma noktas› veya kayna¤›na olan mesafesi proksimal veya distal olarak kullan›l›r. Alt ekstre-
Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl I 13 mitede örne¤in diz ayak bile¤ine göre proksimalde yer al›rken, ayak bile¤i dize göre distalde yer al›r. Median düzlem, kesitlerde hayali bir dikey düzlemdir ve gövdeden longitüdinal (dikey) olarak geçer. Median kesitler gövdeyi sa¤ ve sol yar›lara ay›r›r (fiekil 1-7C). Lateral ve medial terimleri median düzleme yak›nl›¤› ve uzakl›¤› belirler. Sagital düzlem ise vücudu yine longitüdinal (dikey) olarak ay›r›r ve median düzleme paralel geçer (fiekil 1-7C). Transvers (horizontal, yatay) düzlem daha önce belirtilen medyan düzleme ve koronal düzleme dik aç›l› olan bir düzlemdir (fiekil 1-7D). Koronal veya frontal düzlem ise median düzleme dik aç›l› olan herhangi longitüdinal bir düzlemdir (fiekil 1-7E) ve gövdeyi anterior veya ventral ile bir posterior veya dorsal bölümlere ay›r›r.
KL‹N‹KLE ‹LG‹L‹ PROBLEMLER 1. Geliflimin bafl›nda insan embriyosuna ne ad verilir? 2. Konseptus ve abortus terimlerin farkl›l›klar› nelerdir? 3. Pubertede s›ras›yla hangi olaylar görülür? Kad›nda ve erkek’te ayn› m›? Kad›nda ve erkek’te puberte için varsay›lan yafllar nelerdir? 4. Embriyoloji ve teratoloji terimleri hangi aç›lardan farkl›d›r? 5. Sorular›n yan›tlar› ve aç›klamas› kitab›n arkas›nda bulunmaktad›r.
Kaynaklar ve Okuma Önerileri Allen GE: Inducers and “organizers”: Hans Spemann and experimental embryologv. Pubbl Stn Zool Napoli 15:229, 1993. Churchill FB: The rise of classical descriptive embr,vology. Dev Biol (NY) 7:1, 1991. Dunstan GR (ed): The Human Embryo. Aristotle and the Arabic and European Traditions. Exeter, University of Exeter Press, 1990.
Gasser R: Atlas of Human Embryos. Hagerstown, Harper & Row, 1975. Green RM: The Human Embryo Research Debates: Bioethics in the Vortex of Controversy. Oxford, Oxford University Press, 2001. Hopwood N: Producing development: The anatomy of human embryos and the norms of Wilhelm His. Bull Hist Med 74:29, 2000. Horder TJ, Witkowski JA, Wylie CC (eds): A History of Embryology. Cambridge, Cambridge University Press, 1986. Kohl F, von Baer KE: 1792- 1876. Zum 200. Geburtstag des “Vaters der Embryologie” Dtsch Med Wochenschr 117:1976, 1992. Kuliev A, Rechitsky S, Tur-Kaspa I, Verlinsky Y: Preimplantation genetics: Improving access to stem cell therapy. Ann N Y Acad Sci 1054, 223, 2005. Lerou PH, Daley GQ: Therapeutic potential of embryonic stem cells. Blood Rev 19:321, 2005. Meyer AW: The rise of Embryology. Stanford, CA, Stanford University Press, 1939. Moore CA, Khoury MJ, Bradley LA: From genetics to genomics: Using gene-based medicine to prevent disease and promote health in children. Semin Perinatol 29:135, 2005. Moore KL, Persaud TVN, Shiota K: Color Atlas of Clinical Embryology, 2nd ed. Philadelphia, WB Saunders, 2000. Murillo-Gonzales J: Evolution of embryology: A synthesis of classical, experimental, and molecular perspectives. Clin Anat 14:158, 2001. Needham J: A History of Embryology, 2nd ed. Cambridge, Cambridge University Press, 1959. O’Rahilly R: One hundred years of human embryology. In Kalter H (ed): Issues and Reviews in Teratology, vol 4. New York, Plenum Press, 1988. O’Rahilly R, Muller F: Developmental Stages in Human Embryos. Washington, DC, Camegie Institution of Washington, 1987. Persaud TVN: A History of Anatomy: The Post-Vesalian Era. Springfield, Charles C Thomas, 1997. Pinto-Correia C: The Ovary of Eve: Egg and Sperm and Preformation. Chicago, University of Chicago Press, 1997. Slack JMW: Essential Developmental Biology, 2nd ed. Oxford, Blackwell Publishing, 2006 Streeter GL: Developmental hoAzons in human embryos. Description of age group Xl, 13 to 20 somites, and age group Xll, 21 to 29 somites. Contrib Embryol Carnegie Inst 30:211, 1942. Turnpenny L, Cameron IT, Spalluto CM, et al: Human embryonic germ cells for future neuronal replacement therapy. Brain Res Bull 68:76, 2005. Zavos PM: Stem cells and cellular therapy: Potential treatment for cardiovascular diseases. Int J Cardiol 107:1, 2006.