Karsilastirmali Histoloji Atlasi

KARŞILAŞTIRMALI HİSTOLOJİ ATLASI Memeli Hayvanlar ve İnsan

NOBEL TIP KİTABEVLERİ

KARŞILAŞTIRMALI HİSTOLOJİ ATLASI Memeli Hayvanlar ve İnsan

Professor G. C. Papadopoulos

Associate Professor H. Michaloudi-Pavlou

Laboratory of Anatomy and Histology Veterinary Faculty Aristotle University Thessaloniki, Greece

Laboratory of Anatomy and Histology Veterinary Faculty Aristotle University Thessaloniki, Greece

Çeviri Editörleri

Prof. Dr. Rıfat Mutuş İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Anatomi Ana Bilim Dalı - İstanbul

Prof. Dr. H. Hakan Bozkurt İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji Ana Bilim Dalı - İstanbul

Doç. Dr. Abit Aktaş İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji Ana Bilim Dalı - İstanbul

NOBEL TIP KİTABEVLERİ

© 2012 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.

KARŞILAŞTIRMALI HİSTOLOJİ ATLASI Memeli Hayvanlar ve İnsan Çeviri Editörleri: Prof. Dr. Rıfat Mutuş Prof. Dr. H. Hakan Bozkurt Doç. Dr. Abit Aktaş ISBN: 978-975-420-916-7

G. C. Papadopoulos H. Michaloudi-Pavlou ISBN: 960-12-1406-2 ©University Studio Press

Bu kitabın Türkçeye çeviri hakkı ©University Studio Press tarafından NOBEL TIP KİTABEVLERİ’ne verilmiştir. 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası gereği herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.

Düzenleme:

Nobel Tıp Kitabevleri - Özkan Kaya

Kapak:

Özkan Kaya

Baskı /Cilt:

Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL

Giriş

B

iyolojik bilimlerde eğitim gören öğrenciler doku ve organların mikroskobik yapılarını öğrenmesi sırasında çeşitli zorluklarla karşılaşabilir. Bu zorluklar insan ve hayvan vücudunun karmaşık yapısının yanı sıra vücudun mikroskobik özelliklerinin teorik öğretilmeye çalışılmasından kaynaklanmaktadır. Histoloji öncelikle morfolojik bir bilim dalı olarak, dokuların mikroskobik görüntülerinden üretilmiş tanımlamalara dayanmalıdır.

Bunun yanında organizmanın biyokimyasal, fonksiyonel, endokrin, bağışıklık ve diğer fizyolojik özelliklerinin ortaya konmasına da yardımcı olmalıdır.

Bu kitapla, doku ve organların yapılarının mikroskobik görünümlerinin ortaya konması ve açıklanması amaçlanmıştır. Bunun için öncelikle mikroskobik resimler ve yardımcı olarak da açıklayıcı metinler kullanılmıştır. Organ ve dokuların temel özelliklerinin anlaşılması için her bölüm öncesinde kısa bir açıklama da verilmiştir.

Bu kitapta kaynak olarak insan ve hayvanlara ait doku ve organlar kullanılmıştır. Böylece türlere özgü farklılıklar açıklanmaya çalışılmıştır. Kitaptaki resimlerde açıklayıcı metnin yanı sıra kesitlerin kaynağı (hangi türe), boyama tekniği ve büyütmesi verilmiştir. Büyütme, kullanılan objektife bağlı olarak çok küçük (2.5X), küçük (5X), orta (10X), orta-büyük (20X) ve büyük (40X) olarak belirtilmiştir.

Yazarlar bu kitabın insan ve hayvan vücudunun mikroskobik yapısının öğretimine yararlı olmasını dilemektedirler.

Thessaloniki 2010 G. C. Papadopoulos H. Michaloudi-Pavlou

Çeviri Editörlerinin Önsözü Temel bilimlerin öğretimindeki esas amaç canlıların vücudunu oluşturan sistemlerin, organların, doku ve hücrelerin yapılarının ve çalışma prensiplerinin görsel unsurlara dayanarak en iyi şekilde kavranmasını sağlamaktır. Bu konuların anlaşılması görsel hafızanın daha çok kullanılması ile kolaylaştırılmaktadır. Bu bilgiler, eğitim dönemindeki meslek derslerinin iyi öğretilmesi ve klinik dallarındaki bilgilerin en iyi şekilde kullanılabilmesi için gerekli temeli oluşturmaktır. Çevirisini gerçekleştirdiğimiz bu kitap sadece evcil hayvanların değil, laboratuar hayvanlarının ve insanların da doku ve organlarının görsel unsurlarını kapsamaktadır. Bu nedenle veteriner hekim öğrencilerinin yanında tıp öğrencileri ve biyoloji bilimleriyle ilgilenen araştırıcıların da yararlanabileceği bir kitap olma niteliği taşımaktadır.

Kullanılan resimler ile yukarıda bahsedilen türler arasındaki organların histolojik farklılıklarının görsel olarak ortaya konulması hedeflenmiştir.

İstanbul 2012 Prof. Dr. Rıfat Mutuş Prof. Dr. H. Hakan Bozkurt Doç. Dr. Abit Aktaş

İçindekiler Giriş ...........................................................................................................................5 Giriş ........................................................................................................................ 11 Histolojik preparatların hazırlanması .......................................................... 12 Mikroskobik inceleme .................................................................................... 13 Preparat hazırlama esnasında oluşan hatalar ................................................ 15 Dokular .................................................................................................................. 19 1. Epitel doku.................................................................................................... 21 2. Bağ ve destek dokusu .................................................................................. 35 3. Kas dokusu ................................................................................................... 51 4. Sinir dokusu ................................................................................................. 57 Organların Oluşturduğu Sistemler .................................................................. 69 5. Dolaşım sistemi............................................................................................ 71 6. İmmun sistem .............................................................................................. 79 7. Endokrin sistem ........................................................................................... 91 8. Sindirim sistemi ......................................................................................... 101 9. Solunum sistemi ........................................................................................ 133 10. Üriner sistem............................................................................................ 141 11. Erkek genital sistemi ............................................................................... 151 12. Dişi genital sistemi .................................................................................. 169 13. Deri ............................................................................................................ 193 14. Duyu organları ......................................................................................... 207 İndeks ................................................................................................................... 217

Dokular

Dokular 1. Epitel doku; Vücudun dış yüzeyini, boşluklu organların ve damarların iç yüzünü kaplayan örtü epiteli, bezlerin paranşimini oluşturan salgı epiteli, uyarımları almak için özelleşmiş duyu epiteli ile kontraksiyon yeteneği olan kassel epitelden oluşur.

2. Bağ ve destek dokular; vücutta en yaygın bulunan dokulardır. Birbiriyle direkt teması olmayan veya sınırlı teması olan çok sayıda hücre içerir. Bunun nedeni, bu hücreler tarafından oluşturulan hücreler arası maddeden oldukça zengin olmalarıdır. Hücre tipi ve hücreler arası maddeler dikkate alınarak a) bağdoku b) kan c) kıkırdak doku d) kemik doku olarak alt gruplara ayrılır.

3. Kas dokusu; kontraksiyon sağlayan proteinler içeren uzun hücrelerden (kas ipliği) oluşmaktadır. Mikroskopik yapısı ve uyarıldıkları sinir tipine göre düz, çizgili ve kalp kası olmak üzere üçe ayrılır.

4. Sinir dokusu; vücudun uzak bölgeleri ile iletişim sağlayan ve organların işleyişini düzenleyen bu doku; merkezi ve periferik sinir sistemi olarak ikiye ayrılır.

1. Epitel Dokusu

1.1. Örtü epiteli; Kendisini oluşturan epitel hücrelerinin meydana getirdiği katman sayısı ve özellikle de en üst tabakadaki hücrelerin şekline göre farklı tiplere ayrılmıştır.

1.1.1.

1.1.1.1.

1.1.1.2.

1.1.1.3.

1.1.1.3.1 1.1.1.4.

Tek katlı epitel Tek katlı yassı epitel Tek katlı kübik epitel Tek katlı pirizmatik epitel Siliyalı tek katlı pirizmatik epitel Yalancı çok katlı pirizmatik epitel

1.1.2.

1.1.2.1.

1.1.2.2.

1.1.2.3.

1.1.2.4.

Çok katlı epitel Keratinize olmayan çok katlı yassı epitel Keratinize çok katlı yassı epitel Çok katlı pirizmatik epitel Çok katlı değişken epitel

Örtü epitel çeşitleri

Tek katlı pirizmatik Tek katlı kübik

Tek katlı yassı Bazal membran Değişken

Yalancı çok katlı pirizmatik

Bazal membran

Keratinize olmayan çok katlı yassı

Keratinize çok katlı yassı

Çok katlı pirizmatik

Bazal membran

Dokular

1.1.1.1.Tek katlı yassı örtü epiteli Doku: Periton, yayma preparat Boya: Gümüş nitrat Boyut: Orta-Büyük Peritonun epitel hücreleri (mezotel) tek katlı yassı epitel hücrelerinden oluşmuştur. Şekilde, epitel hücrelerinin hücre sınırları görülmektedir (1). Çekirdekleri oval ve daha açık renkli olan hücreler epitel hücreleridir (2). Diğer hücre çekirdekleri (3) alttaki bağ dokuya aittir.

1.1.1.1.Tek katlı yassı örtü epiteli Doku: Arter Boya: Hematoksilen-Eosin Boyut: Büyük Endotel olarak isimlendirilen; kalp ve damarların iç duvarını örten bu epitel yassılaşmış tek katlı hücrelerden oluşmaktadır. Endetol hücrelerinin çekirdekleri (1) dışarıya doğru çıkıntı yapmıştır.

1. Epitel Dokusu

1.1.1.2. Tek katlı kübik örtü epiteli Doku: Böbrek (tavşan) Boya: Hematoksilen-Eosin Boyut: Orta – Büyük Genellikle bu epitel küçük çaplı salgı kanallarının duvarını örter. Şekilde, böbreğin duktus kollektivuslarında görüldüğü gibi kübik hücreler (1) bazal membrana (2) oturmuştur.

Hücrelerin, orta kısmına yerleşmiş oval çekirdekleri (3) vardır.

1.1.1.3. Tek katlı pirizmatik epitel Doku: İleum (at) Boya: Hematoksilen-Eosin Boyut: Orta- Büyük Barsak villuslarının tek katlı pirizmatik epitelinde, uzun epitel hücreleri (1) bazal membranın (2) üstüne yerleşmiştir. Bazal membran epitel hücreleri ve bağ doku (3) arasında yer alır.

Epitel hücrelerinin serbest yüzeyinde çok sayıda hareketsiz mikrovilluslar görülür. Villuslar fırçamsı kenar (4) olarak adlandırılan görünümü oluşturur. Epitel hücreleri arasında iki tane kadeh hücresi (5) görülmektedir.

Dokular

1.1.1.3. Tek katlı pirizmatik epitel Doku: Jejunum (insan) Boya: Hematoksilen-Eosin Boyut: Orta-Büyük Şekilde barsak villusunu örten, çekirdekleri (1) belirgin tek katlı pirizmatik epitel hücreleri (2) görülmektedir. Hücrelerin villuslarının serbest yüzeylerini kaplayan mikrovilluslar ayrı ayrı fark edilmese de fırçamsı kenar şeklinde (3) görüntü oluşturmaktadır. Tek hücreli bezler olan kadeh hücreleri (4), örtü epiteli hücreleri arasında serpilmiş olarak bulunmaktadır.

1.1.1.3.1. Siliyalı tek katlı pirizmatik epitel Doku: Ovidukt (isthmus) (domuz) Boya: Hematoksilen-Eosin Boyut: Orta-Büyük Bu tip tek katlı pirizmatik epitelin ayrı ele alınmasının nedeni, hücrenin serbest yüzünde hareketli siliyaların (1) bulunmasıdır.

1. Epitel Dokusu

1.1.1.4. Yalancı çok katlı pirizmatik epitel Doku: Trakea (insan) Boya: Hematoksilen-Eosin Büyütme: Orta- Büyük Bütün hücreleri bazal membrana (1) oturduğu halde tek katlı epitelden farklı bir görünümdedir. Farklı yüksekliklere sahip olan hücreler ve bu hücrelerin değişik seviyelerde yerleşmiş olan çekirdekleri (2) çok katlı epitel görünümü oluşturmaktadır. Hücrelerin serbest yüzeylerinde çok sayıda siliya (3) bulunur.

1.1.2.1. Keratinize olmayan çok katlı yassı epitel Doku: Ağız mukozası (insan) Boya: Hematoksilen-Eosin Büyütme: Orta-Büyük Bu epitel değişik sayıda hücre tabakasından oluşur. En altta bulunan hücreler bazal membrana oturur ve bazal tabaka (1) olarak adlandırılır. Bu tabaka sürekli bölünebilen kübik veya pirizmatik hücrelerden oluşur. Diğer tabakalardaki hücreler çok yüzeyli (polihedral) (2) tiptedir. En üstteki 1-2 tabaka yassılaşmış hücrelerden (3) oluşur.

Dokular

1.1.2.2. Keratinize çok katlı yassı epitel Doku: Göz kapağı epidermisi (koyun) Boya: Hematoksilen-Eosin Büyütme: Orta-Büyük Epidermiste bulunan bu epitel tipinde, bazal tabakadan çoğalan hücreler (1), yüzeye doğru gittikçe canlılıklarını yitirerek yüzeyde keratinize tabakayı (2) oluşturur.

1.1.2.3. Çok katlı pirizmatik epitel Doku: Üretra (sığır) Boya: Hematoksilen-Eosin Büyütme: Orta-Büyük Çok katlı pirizmatik epitelde en alt tabakayı kübik hücreler (1), yüzeydeki tabakayı pirizmatik hücreler (2) ve bu tabakaların arasında kalanı ise değişik tipteki hücreler oluşturur.

1. Epitel Dokusu

1.1.2.4. Çok katlı değişken epitel Doku: Dolu idrar kesesi (insan) Boya: Hematoksilen-Eosin Büyütme: Orta –Büyük Bu epitel üriner sistemin ileti kanallarında bulunur ve çok katlı bir epiteldir. Üriner sistemin boşluğuna bakan hücrelerin boyları organlar boş olduğunda yüksek, organlar dolu olduğunda ise bu hücreler şekildeki gibi yassılaşır (1).

1.2. Salgı epiteli (bezler) Bezleri oluşturan glandular epitel hücreleri değişik şekilde sınıflandırılabilir: t ,ÚLFO BME LMBS FQŔUFMF CBʓM PMBSBL FOEPFQŔUFMZBM WF FLEPFpitelyal bezler. t )àDSFTFM PSHBOŔ[BTZPOVOB HÚSF UFL IàDSFMŔ WF ÎPL IàDSFMŔ bezler. t 5Bʰ Z D LBOBMMBS O WBSM ʓ OB CBʓM PMBSBL FOEPLSŔO WF FLzokrin bezler. t "L U D LBOBMMBS O ZBQ T OB CBʓM PMBSBL CBTŔU WF CŔMFʰŔL CF[ler, salgı yapan kısmın özelliğine bağlı olarak da tubüler, alveoler ve tubülo-alveoler bezler. t :BQ MBO TBMH O O ÎFʰŔEŔOF CBʓM PMBSBL TFSÚ[ NàLÚ[ WF TFSÚmüköz bezler. t )àDSFEF ZBQ MBO TBMH O O E ʰBS ZB WFSŔMŔʰ ʰFLMŔOF HÚSF IPlokrin, merokrin ve apokrin bezler olarak sınıflandırılır.

1.2.1.

1.2.1.1.

1.2.2.

1.2.2.1.

1.2.2.2.

1.2.2.3.

1.2.2.4.

1.2.2.5.

1.2.2.6.

1.2.2.7.

1.2.3.

1.2.3.1.

1.2.3.2.

Tek hücreli ekzokrin bezler Kadeh hücreleri Çok hücreli ekzokrin bezler Basit tubüler bezler Basit kıvrımlı tubüler bezler Basit dallanmış tubüler bezler Basit dallanmış alveoler bezler Bileşik tubüler bezler Bileşik alveoler bezler Bileşik tubülo-alveoler bezler Endokrin bezler Yoğun (boşluksuz) endokrin bezler Boşluklu veya folliküler endokrin bezler