KISA ANATOM襤 Prof. Dr. Mustafa F. Sargon
Nobel T覺p Kitabevleri
© 2012 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.
KISA ANATOMİ Yazar: Prof. Dr. Mustafa F. Sargon Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Şekiller: Dr. Uğur Baran Kasırga Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi ISBN: 978-975-420-884-9 Bu kitabın, 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince yazarın yazılı izni olmadan bir bölümünden alıntı yapılamaz; fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz; resim, şekil, şema, grafik, vb.’ler kopya edilemez. Her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd Şti’ne aittir. Düzenleme:
Nobel Tıp Kitabevleri - Özkan Kaya
Kapak:
Özkan Kaya
Baskı /Cilt:
Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL
ÖNSÖZ
Anatomi tıbbın temeli olarak kabul edilen en eski tıp bilimlerinden biridir. Bu bilim alanında kullanılan anatomik terimlerin Latince olması, çok karmaşık bir yapıya sahip olan insan vücudunun öğrenilmesini daha da zor bir hale getirmektedir. “Kısa Anatomi” hazırlanırken ayrıntılardan kaçınılmış ve sade bir anlatımla yazılmaya özen gösterilmiştir. Anatomik terimlerin ilk kullanıldıkları yerde; Latince yazılışları ile beraber mevcut olan Türkçe karşılıklarına da yer verilmiştir. Kitabın ilerleyen kısımlarında ise mümkün olduğu ölçüde Türkçe ifadelerin kullanılmasına dikkat edilmiştir. Bu sayede; detaylara girilmeden ve yalın bir anlatımla konuların özetlenmesine gayret edilmiştir. Anatomi eğitiminde görsel materyallerin önemi tartışılmazdır. Bu nedenle; kitapta yer alan şekiller Dr. Uğur Baran Kasırga tarafından özenle hazırlanmış ve şekiller üzerindeki işaretlemeler büyük bir titizlikle yapılmıştır. Şekillerde yer alan ve belirgin olan tüm anatomik oluşumlar isimlendirilerek kitabın görsel içeriği zenginleştirilmiştir. “Kısa Anatomi” özellikle Diş Hekimliği Fakültesi, Eczacılık Fakültesi ve Sağlık Bilimleri Fakültesi öğrencileri için hazırlanmıştır. Ayrıca bu kitapta yer alan özet bilgiler; Tıp Fakültesi öğrencilerinin, Tıpta Uzmanlık Sınavına hazırlanan genç hekimlerin ve uzmanlık eğitimi alan meslektaşlarımın anatomiyi kısa bir sürede tekrarlamalarına yardımcı olacaktır. Kitabın baskıya hazırlanması sırasında büyük bir özveriyle çalışan Hakan Özbek’e ve “Nobel Tıp Kitabevleri Limited Şirketi”nin diğer değerli çalışanlarına teşekkür ederim. “Kısa Anatomi”nin anatomi öğrenmek isteyen tüm öğrencilere ve anatomiyi hatırlamak isteyen tüm meslektaşlarıma faydalı olmasını dilerim.
Prof. Dr. Mustafa F. Sargon Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Ankara, 2011
III
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ .........................................................1
KAFA KEMİKLERİ .................................31
KEMİKLER, EKLEMLER, KASLAR: GENEL BİLGİLER.....................................4
Neurocranium’u Oluşturan Kemikler ...................... 31 Viscerocranium’u Oluşturan Kemikler.................... 34
Kemikler .........................................................................4 Eklemler..........................................................................6 Kaslar...............................................................................7
ÜST EKSTREMİTE .................................11 Üst Ekstremite Kemikleri .......................................... 11
KAFA DERİSİ VE YÜZÜN YÜZEYEL YAPILARI................................................37 Kafa Derisi ................................................................... 37 Yüzün Yüzeyel Yapıları............................................... 37
TEMPORAL BÖLGE...............................39
Üst Ekstremite Eklemleri........................................... 12
Fossa Cubitalis ............................................................ 16
ARTICULATIO TEMPOROMANDIBULARIS VE ÇİĞNEME KASLARI ........................40
Üst Ekstremitenin Damarları.................................... 17
Articulatio Temporomandibularis (Çene Eklemi).... 40
Üst Ekstremite Kasları ............................................... 13 Axilla (Fossa Axillaris) .............................................. 16
Üst Ekstremitenin Sinirleri ....................................... 18
ALT EKSTREMİTE .................................21 Alt Ekstremite Kemikleri........................................... 21
Çiğneme Kasları ......................................................... 40
PAROTİS BÖLGESİ ...............................42
Alt Ekstremite Eklemleri ........................................... 23
FOSSA INFRATEMPORALIS VE FOSSA PTERYGOPALATINA ..........43
Alt Ekstremite Kasları ................................................ 24
Fossa Infratemporalis................................................. 43
Trigonum Femorale (Femoral Üçgen) ..................... 27
Fossa Pterygopalatina ................................................ 43
Canalis Adductorius (Adduktor Kanal) .................. 27 Fossa Poplitea .............................................................. 28
BOYUN ÖN VE YAN BÖLGELERİ, BOYUN KÖKÜ ........................................45
Alt Ekstremitenin Damarları .................................... 28
Boyun Ön ve Yan Bölgeleri ....................................... 45
Alt Ekstremitenin Sinirleri ........................................ 29
Boyun Kökü ................................................................ 46
V
VI
KISA ANATOMİ
SUBOKSİPİTAL BÖLGE ........................48 COLUMNA VERTEBRALIS, COSTA’LAR, STERNUM ........................49 Columna Vertebralis .................................................. 49 Costae (Kaburgalar) ................................................... 51
Karın Ön Duvarının Topografik Anatomisi, Karın Ön ve Yan Duvarları, Canalis Inguinalis ............................................................ 84 Karın Ön Duvarının Topografik Anatomisi ... 84 Karın Ön ve Yan Duvarları ............................ 85 Canalis Inguinalis (İnguinal Kanal).............. 85 Peritoneum .................................................................. 86
Sternum ....................................................................... 51
Oesophagus ve Mide .................................................. 87
Columna Vertebralis’in Eklemleri............................ 51
Oesophagus ........................................................... 87 Mide (Gaster) ........................................................ 88
SIRT BÖLGESİNDE YER ALAN KASLAR...................................................53
İnce Bağırsak ............................................................... 89 Duodenum ............................................................ 90 Jejunum ve Ileum .................................................. 90
THORAX DUVARI .................................55
Kalın Bağırsak ............................................................. 91
Thoraks Duvarının Eklemleri ................................... 55
Karaciğer, Safra Kesesi, Safra Yolları ........................ 93
Thoraks Duvarının Kasları ........................................ 56
Karaciğer ................................................................ 93
Thoraks Duvarının Damar ve Sinirleri .................... 56
Safra Kesesi, Safra Yolları ..................................... 95 Pankreas ....................................................................... 95
SOLUNUM SİSTEMİ ..............................58 Burun ........................................................................... 58 Sinus Paranasales (Paranazal Sinüsler) .................... 59 Larynx .......................................................................... 60 Trachea, Akciğerler ve Pleura ................................... 64
Dalak ........................................................................... 98 Sindirim Sisteminin Damarları ................................ 98 Sindirim Sisteminin Sinirleri .................................... 99 Karın Arka Duvarı.................................................... 100 Vena Portae Hepatis (Vena Porta).......................... 101
Trachea ................................................................... 64
ÜRİNER SİSTEM ..................................102
Akciğerler (Pulmones) ......................................... 66
Böbrek (Ren) ............................................................. 102
Pleura...................................................................... 67
Üst İdrar Yolu ............................................................ 103
DIAPHRAGMA.......................................69
Alt İdrar Yolu ............................................................ 104
PELVIS VE PERINEUM ........................107 MEDIASTINUM......................................71 DOLAŞIM SİSTEMİ................................73
Pelvis .......................................................................... 107 Perineum (Perine) .................................................... 109
Kalp ve Pericardium ................................................... 73
ERKEK GENİTAL ORGANLARI .........112
Kalp ......................................................................... 73
Dış Genital Organlar ................................................ 112
Pericardium ........................................................... 77
İç Genital Organlar .................................................. 113
SİNDİRİM SİSTEMİ ...............................78
KADIN GENİTAL ORGANLARI .........116
Cavitas Oris (Ağız Boşluğu)...................................... 78
Dış Genital Organlar ................................................ 116
Pharynx........................................................................ 81
İç Genital Organlar .................................................. 118
KISA ANATOMİ VII ENDOKRİN BEZLER ...........................122
Telencephalon ........................................................... 150
Glandula Thyroidea (Tiroid Bezi) .......................... 122
Beyin Hemisferlerinin Morfolojik Yapısı......... 151
Glandulae Parathyroideae (Paratiroid Bezler) ...... 123
Beynin Lobları .................................................... 151
Glandula Suprarenalis (Böbrek Üstü Bezi) ........... 123
Beyin Korteksi ..................................................... 153
Thymus ...................................................................... 124
Beyaz Cevher (Substantia Alba) ....................... 154 Beyin ve Medulla Spinalis’i Saran Zarlar ............... 155
MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ ...................125
Beyin Venöz Sinüsleri .............................................. 156
Sinir Sistemine Giriş ................................................ 125
Beynin Ventrikülleri ve Beyin Omurilik Sıvısı ..... 157
Medulla Spinalis ....................................................... 126
Merkezi Sinir Sisteminin Damarları ...................... 157
Beyin Sakı .................................................................. 130 Medulla Oblongata (Bulbus) ............................. 130 Pons ...................................................................... 131 Mesencephalon ................................................... 134 Cerebellum ................................................................ 134 Afferent (Çıkan) ve Efferent (İnen) Yollar............. 135 Afferent (Çıkan) Yollar ....................................... 135 Efferent (İnen) Yollar .......................................... 137 Kranial Sinirler (Kafa Çiftleri) ................................ 138 Diencephalon ............................................................ 142 Thalamus .............................................................. 142 Hypothalamus ..................................................... 142
ORBITA, GÖZ KÜRESİ VE GÖZÜN YARDIMCI OLUŞUMLARI ......................................160 Orbita ......................................................................... 160 Göz Küresi (Bulbus Oculi) ...................................... 160 Gözün Yardımcı Oluşumları ................................... 162
KULAK (AURIS) ...................................166 Dış Kulak (Auris Externa) ....................................... 166 Orta Kulak (Auris Media) ....................................... 167 İç Kulak (Auris Interna) .......................................... 170
Subthalamus ........................................................ 144
DERİ VE EKLENTİLERİ ......................173
Epithalamus ......................................................... 144
Deri (Cutis) ............................................................... 173
Hypophysis (Glandula Pituitaria) (Hipofiz) ......... 145
Derinin Eklentileri ................................................... 174
Bazal Ganglionlar ..................................................... 146 Limbik Sistem ........................................................... 148 Otonom Sinir Sistemi .............................................. 148 Sempatik Sinir Sistemi ....................................... 149 Parasempatik Sinir Sistemi ................................ 149 Enterik Sinir Sistemi ........................................... 150
ANATOMİK TERİMLERİN ANLAMLARI ....................................176 KAYNAKLAR ........................................179 İNDEKS .................................................181
KİTAPTA KULLANILAN KISALTMALAR
a. aa. m. mm. n. nn. v. vv.
: Arteria (tekil) : Arteriae (çoğul) : Musculus (tekil) : Musculi (çoğul) : Nervus (tekil) : Nervi (çoğul) : Vena (tekil) : Venae (çoğul)
GİRİŞ
Anatomi, tıp tarihinin en eski bilim dallarından birisidir. İnsan vücudunda yer alan oluşumların normal şekillerini, yapılarını, pozisyonlarını, fonksiyonlarını ve bunların aralarındaki ilişkileri inceler. Mikroskobik anatomi ve makroskobik anatomi olmak üzere ikiye ayrılır.
0ú.526.2%ú. $1$720ú Anatomik oluşumların çıplak gözle görülemeyen ince yapılarını, mikroskop altında inceleyerek değerlendiren bilim alanıdır. Sitoloji ve histoloji olmak üzere iki kısımda incelenir. Sitoloji: Kelime anlamı “hücre bilimi” olup, hücrelerin çıplak gözle görülemeyen ince yapılarını inceler. Histoloji: Kelime anlamı “doku bilimi” olup, vücutdaki dokuları inceler. Aynı özelliklere sahip olan hücreler, belirli fonksiyonları gerçekleştirebilmek için bir araya gelir ve dokuları oluşturur. Bu dokuları inceleyen bilim dalı ise histolojidir.
0$.526.2%ú. $1$720ú Makroskobik anatomiye gross anatomi de denir. Çıplak gözle görülebilen oluşumları inceleyen bilim dalıdır. Makroskobik anatominin içerisinde pek çok grup mevcuttur. Yüzeyel anatomi, bölgesel anatomi ve sistematik anatomi bunlara verilebilecek örneklerden bir kaçıdır. Yüzeyel anatomi: Vücudun genel yapısını ve vücut yüzeyinde yer alan belirgin noktaları inceler. Bölgesel (topografik) anatomi: Vücudun belirli bir bölgesinin hem yüzeyel, hem de derinde yer alan yapılarını inceler. Baş bölgesi, boyun bölgesi, thoraks bölgesi, abdomen (karın) bölgesi, kol bölgesi, ön kol bölgesi, uyluk bölgesi, bacak bölgesi,.... gibi vücudumuzda pek çok bölge mevcuttur. Sistematik anatomi: Aynı fonksiyonu veya fonksiyonları gerçekleştirebilmek için bir arada çalışan organlar, birlikte sistemleri oluşturur. Sistematik anatomi vücudumuzda yer alan sistemleri inceler. İskelet sistemi, kas sistemi, solunum sistemi, dolaşım sistemi, sindirim sistemi, üriner sistem, genital sistem, sinir sistemi ve duyu organları vücudumuzda bulunan sistemlerdir. Deri, tırnak, saç ve meme ise bir sisteme dahil edilemez ve integumentum commune adı altında incelenirler.
$1$720ú. 32=ú6<21 İnsan vücudunun aldığı pozisyona göre (ayakta dururken, eğilirken, yatarken, vs.), vücut kısımlarının birbirlerine göre konumları değişkenlik gösterir. Örneğin ayakta dururken vücudumuzun en yukarıda yer alan
1
2
KISA ANATOMİ
kısmı başımızdır. El parmaklarımızla, ayak parmaklarımıza dokunmak için öne doğru eğildiğimizde ise vücudumuzun en yukarıda yer alan kısmı sırt bölgesidir. Bu tür karışıklıkları önlemek için vücut kısımları mutlaka anatomik pozisyona göre tarif edilmelidir. Topuklar bitişik, baş ve omuzlar dik, yüz ve avuç içleri öne, gözler karşıya bakacak şekilde ayakta durulan pozisyona anatomik pozisyon denir. Bazı kaynaklara göre anatomik pozisyonun tarifinde, iki topuk arasında bir ayak boyu mesafe bulunduğu söylenir. Topukların her iki durumu da anatomik pozisyonu tam olarak tarif eder.
$1$720ú. 'h=/(0/(5 9( (.6(1/(5 İnsan vücudunun kısımları ile hareketleri; uzayda bulunan üç düzlem (sagittal, transvers, frontal düzlemler) ve üç eksen (sagittal, transvers, vertikal eksenler) kullanılarak tarif edilir. Sagittal düzlem: Önden arkaya ve yukarıdan aşağıya doğru uzanır. Vücudun tam orta hattından geçen sagittal düzleme midsagittal düzlem denir. Midsagittal düzlemin dış tarafında yer alan ve buna paralel olan düzlemlere ise parasagittal düzlemler denir. Transvers düzlem: Yere paralel olarak seyreden düzlemdir. Horizontal düzlem de denir. Frontal düzlem: Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru uzanır. Koronal düzlem de denir. Sagittal eksen: Önden arkaya ve yere paralel olarak seyreden eksendir. Transvers eksen: Sağdan sola ve yere paralel olarak seyreden eksendir. Vertikal eksen: Yukarıdan aşağıya ve yere dik olarak seyreden eksendir.
KISA ANATOMİ
Frontal (koronal) düzlem.
Transvers (horizontal düzlem)
Sagittal düzlem
Şekil 1: Anatomik düzlemler.
3
KEMİKLER, EKLEMLER, KASLAR: GENEL BİLGİLER
.(0ú./(5 Anatominin kemikleri inceleyen dalına osteoloji denir. “Os” kelimesi Latince’de kemik anlamına gelir. Kemikler vücutdaki pek çok yapının korunmasında çok önemli bir fonksiyona sahiptir. Ayrıca destek görevi görürler. Kan hücrelerinin yapımı ve bazı minerallerin depolanması fonksiyonları da vardır. Kasların origo (kasın başlangıç yeri) ve insertio (kasın sonlanma yeri)’ları kemiklerde bulunur. Kasların tutunma yerleri olması nedeniyle kemikler hareket sisteminin önemli bir parçasını oluşturur. Yeni doğanda toplam olarak 270 civarında kemik bulunur; erişkinde ise bazı kemiklerin birbirleri ile kaynaşması sonucu bu sayı 206 civarına iner. Yaşa ve cinsiyete bağlı olarak değişmekle beraber, kemik dokusunun yaklaşık 1/3’ünü organik, 2/3’ünü ise inorganik maddeler oluşturur. Kemik dokusu; hücreler ve hücreler arası matriksten meydana gelir. Kemik matriks; organik ve inorganik materyallerden oluşur. Organik materyalin büyük bir kısmını kollajen lifler yapar. İnorganik materyali ise kalsiyum ve fosfattan zengin tuzlar oluşturur. Kollajen lifler kemiğe bir miktar elastikiyet, inorganik tuzlar ise sertlik verir. Kemikler; periosteum (periost) adı verilen bir zar ile sarılıdır. Bu zar kemiklerin ekleme katılan yüzlerinde bulunmaz. Eklem yüzeyleri dışında kemiği saran bu zar beslenme ve büyümede rol oynar. Morfolojik olarak kemikler iki kısımdan oluşur. Substantia compacta kemiklerin dış kısmını oluşturur. Substantia spongiosa ise kemiğin iç kısımlarında bulunur. Uzun ve yassı kemiklerin içerisinde; kemik trabekülleri arasında bulunan boşluğa cavitas medullaris denir. Bu boşlukta kemik iliği (medulla ossium) bulunur. Kemik iliği gençlerde kan yapıcı elemanları içermesi nedeniyle kırmızı renktedir (medulla ossium rubra). Yaşlılarda ise yağ dokusunun artışına bağlı olarak sarı renktedir (medulla ossium flava).
.HPLNOHUGH EXOXQDQ ROXüXPODU Uzun kemiklerin baş kısmına caput, gövde kısmına corpus, baş ile gövde arasında yer alan kısmına ise collum denir. Kemiklerin üzerinde oluk (sulcus), çıkıntı (tuberculum, tuberositas), kabarıntı (crista), çukur (fossa), delik (foramen), vs. gibi pek çok anatomik oluşum vardır.
.HPLN WLSOHUL Uzun kemikler: Humerus, ulna, femur ve tibia uzun kemiklere örnektir. Kısa kemikler: Ossa carpi (el bileği kemikleri) ve ossa tarsi (ayak bileği kemikleri) kısa kemiklere örnektir. Yassı kemikler: Os parietale, os occipitale ve sternum yassı kemiklere örnektir. Havalı kemikler: İçerisinde sinus adı verilen hava boşlukları bulunan kemiklerdir. Os frontale ve maxilla bu gruba örnektir.
4
5
KISA ANATOMİ
Sesamoid kemikler: Tendonların içerisinde yer alan küçük kemiklerdir. Sesamoid kemiklerin en büyüğü patella’dır. Düzensiz kemikler: Hiç bir gruba dahil edilemeyen, değişik şekilleri olan kemiklerdir. Mandibula, os coxae ve os sacrum bu kemiklere örnektir.
Cranium Clavicula Mandibula Spina scapulae
Scapula Humerus
Sternum Os coxae
Radius Ulna
Ossa carpi
Os sacrum Femur
Femur
Fibula Tibia Tibia
Fibula Calcaneus
Talus
Şekil 2: İnsan iskeletinin yandan (A), önden (B) ve arkadan (C) görünüşleri.
6
KISA ANATOMİ
(./(0/(5 Anatominin eklemleri inceleyen dalına artroloji denir. İki veya daha fazla sayıdaki kemiğin eklem yüzlerinin bir araya gelmeleri ile eklemler oluşur. Eklemleri hareket kabiliyetlerine göre sınıflandırabiliriz. Buna göre eklemler üç ana grupta toplanır. 1. Articulationes fibrosae (synarthroses) (oynamaz eklemler) 2. Articulationes cartilagineae (amphiarthroses) (yarı oynar eklemler) 3. Articulationes synoviales (diarthroses) (oynar eklemler) Articulationes fibrosae: Bu gruptaki eklemler hareketsiz eklemlerdir. Eklem yüzlerinin arasında boşluk yoktur. Fibröz karakterli bir bağ dokusu eklem yüzlerinin arasını doldurur. Oynamaz eklemlerin alt grupları syndesmosis, sutura, gomphosis ve schindylesis tipi eklemlerdir. Syndesmosis tipi eklemlerde; birbiriyle temas eden eklem yüzleri fibröz bir bağ dokusu aracılığıyla birbirlerine çok sıkı bir şekilde tutunur. Bu eklem tipine örnek articulatio tibiofibularis distalis’tir. Sutura tipi oynamaz eklemler kafa kemikleri arasında bulunur. Ekleme katılan kemik kenarlarının arasında sutural ligament adı verilen bir bağ dokusu vardır. Gomphosis tipi eklemler sadece üst ve alt çenede bulunur. Diş köklerinin üst çene kemiği olan maxilla ve alt çene kemiği olan mandibula ile yaptıkları oynamaz eklemlerdir. Diş kökleri adeta birer çivi gibi, maxilla ve mandibula’ya çakılmış halde bulunur. Schindylesis tipi oynamaz eklemlerde bir kemiğe ait olan ince bir çıkıntı, diğer bir kemikte bulunan girintinin içerisine yerleşmiş haldedir. Sfenoid kemiğin rostrum’u ile vomer’in ala vomeris’i arasındaki eklem bu gruba en iyi örnektir. Articulationes cartilagineae: Yarı oynar eklemlerde, eklem yüzleri arasında kıkırdak dokusu bulunur. Bazı yarı oynar eklemlerde; arada bulunan bu kıkırdak dokusu zaman içinde kemikleşebilir ve eklem oynamaz ekleme dönüşebilir. Yarı oynar eklemlerin alt grupları synchondrosis ve symphysis tipi eklemlerdir. Synchondrosis tipi eklemde eklem yüzleri arasında kıkırdak dokusu bulunur. Zamanla bu kıkırdak dokusu kemikleşir ve eklem oynamaz tip ekleme dönüşür. Sfenoid kemik ile oksipital kemik arasındaki eklem buna örnektir (synchondrosis sphenooccipitalis). Symphysis tipi eklemde ise eklem yüzleri arasında fibrokartilaginöz yapılı bir discus bulunur. Bu eklem tipine örnek olarak vertebra’lar arasında bulunan eklemler (symphysis intervertebralis) ve iki os pubis arasında bulunan eklem (symphysis pubis) verilebilir. Articulationes synoviales: Hareketli eklemler olup ekleme katılan kemik yüzeyler birbirinden ayrıdır. Eklem yüzleri birbirleri ile temas eder, fakat yapısal olarak aralarında bir devamlılık yoktur. Oynar eklemlerin temel özellikleri aşağıda listelenmiştir: 1. Facies articularis (eklem yüzü): Ekleme katılan kemiklerin, eklemi oluşturan yüzlerine denir. Oynar eklemlerde eklem yüzleri hyalin kıkırdak ile kaplı olup, bu kıkırdağa eklem kıkırdağı (cartilago articularis) denir. Eklem yüzleri arasında bir discus articularis mevcut ise, eklem yüzleri fibröz kıkırdak ile örtülüdür (örnek; articulatio sternoclavicularis). 2. Capsula articularis (eklem kapsülü): Eklem yüzleri ile eklem boşluğunu çevreler ve eklem yüzlerini bir arada tutar. Bu nedenle bir ligament olarak da kabul edilebilir. 3. Synovia: Synovial membran ve uzantıları tarafından salgılanan bir sıvı olup rengi ve miktarı eklemler arasında farklılık gösterir. Eklem boşluğunda bulunur. Koyu ve yapışkandır. Eklem yüzleri arasında kayganlık sağlayarak sürtünmeyi önler. 4. Cavum articulare (eklem boşluğu): Eklem yüzleri arasında bulunan potansiyel bir boşluktur. Bu boşlukta eklem içi negatif basınç bulunur. 5. Ligamentler (bağlar): Ekleme katılan kemikleri birbirlerine bağlayan anatomik oluşumlara ligament denir. Oynar eklemlerin dış bağları ve iç bağları vardır. Bazı oynar eklemlerde; eklem yüzlerinin birbirine daha iyi uyum göstermesini sağlayan yardımcı oluşumlar vardır. Bu yardımcı oluşumlara discus articularis, meniscus articularis ve labrum articulare denir. Oynar eklemlerin eksen sayısına göre sınıflandırılması: Oynar eklemler eksen sayılarına göre; tek eksenli, iki eksenli ve çok eksenli eklemler olarak sınıflandırılır. Tek eksenli eklemlerde ya tek bir transvers eksen, ya da tek bir vertikal eksen vardır. İki eksenli eklemlerde transvers eksen ve sagittal eksen birlikte bulunur. Çok eksenli eklemlerde ise transvers eksen, sagittal eksen ve vertikal eksen birlikte bulunur. Her üç eksene de sahip olan bu eklemler en geniş hareket özelliğine sahiptir.
KISA ANATOMİ
7
Oynar eklemlerin eklem yüzlerinin şekillerine göre sınıflandırılması: Oynar eklemlerin sınıflandırılmasında en çok kullanılan sınıflamadır. Oynar eklemler bu sınıflamaya göre aşağıdaki alt gruplara ayrılır: 1. Ginglymus (articulatio trochlearis) (trochlear tip eklem) (menteşe tipi eklem): Tek ekseni vardır. Transvers eksen etrafında fleksiyon ve ekstansiyon hareketleri yapılır. Genellikle; fleksiyonda iki kemik arasındaki açı küçülür, ekstansiyonda ise bu açı büyür. 2. Articulatio trochoidea (trochoid tip eklem): Tek ekseni vardır. Vertikal eksen etrafında iç ve dış rotasyon (pronasyon ve supinasyon) hareketleri yapılır. Bunlar vertikal eksen etrafında yapılan dönme hareketleridir. 3. Articulatio ellipsoidea (ellipsoid tip eklem): İki ekseni vardır. Sagittal eksen etrafında abduksiyon ve adduksiyon, transvers eksen etrafında ise fleksiyon ve ekstansiyon hareketleri yapılır. Abduksiyon; sagittal eksen etrafında gövdeden veya midsagittal düzlemden uzaklaşma, adduksiyon ise gövdeye veya midsagittal düzleme yaklaşma hareketidir. Bu eklem tipinde ayrıca fleksiyon, ekstansiyon, abduksiyon ve adduksiyon hareketlerinin kombinasyonu ile oluşan sirkumdiksiyon hareketi de yapılır (örneğin; fleksiyon, abduksiyon, ekstansiyon ve adduksiyon hareketlerinin birbirini takip edecek şekilde sıra ile yapılması bir sirkumdiksiyon hareketidir. Sirkumdiksiyon hareketinde transvers ve sagittal eksenler sıra ile ve birbirini takip eder şekilde kullanılmalıdır). 4. Articulatio sellaris (sellar tip eklem): Eklem yüzleri eyere benzer. İki ekseni vardır. Sagittal eksen etrafında abduksiyon ve adduksiyon, transvers eksen etrafında ise fleksiyon ve ekstansiyon hareketleri yapılır. Bu eklem tipinde ayrıca sirkumdiksiyon hareketi de yapılır 5. Articulatio spheroidea (sferoid tip eklem): Eklem yüzlerinden birisi küre şeklinde ve konveks, diğeri ise bu küreyi içine alacak şekilde ve konkavdır. Üç eksenlidir. Hareket yeteneği en geniş olan eklemdir. Transvers, sagittal ve vertikal eksenleri vardır. Transvers eksen etrafında fleksiyon ve ekstansiyon, sagittal eksen etrafında abduksiyon ve adduksiyon, vertikal eksen etrafında ise iç ve dış rotasyon hareketleri yapılır. Bu eklem tipinde sirkumdiksiyon hareketi de yapılır. 6. Articulatio bicondylaris (bikondiler tip eklem): Tek ekseni vardır. Transvers eksen etrafında fleksiyon ve ekstansiyon hareketleri yapılır. Bu eklemde ayrıca vertikal eksen etrafında, sınırlı olarak iç ve dış rotasyon (pronasyon ve supinasyon) hareketleri de yapılır. 7. Articulatio plana (plana tipi eklem): Eklem yüzleri oldukça düz olup, ekleme katılan kemik yüzeyler birbirleri üzerinde kayma hareketi yaparlar. Bu tip eklemlerin ekseni yoktur. Yukarıdaki grupların hiç birisine dahil edilemeyen eklemlere ise irregüler tip eklemler denir. Eklem boşluğunda bulunan negatif basınç, eklem kapsülü, eklemin bağları, eklemi saran kas ve tendonlar, eklem yüzlerinin şekilleri ve dış atmosfer basıncı eklem yüzlerinin birbirlerinden uzaklaşmasını engeller. Eklem boşluğundaki negatif basınç her zaman dış atmosfer basıncından düşüktür.
.$6/$5 Anatominin kasları inceleyen dalına myoloji denir. Latincede kasa musculus (mus: fare) adı verilir. Kaslar toplam vücut ağırlığının %40-43’ünü oluşturur. İskelet kası, kalp kası ve düz kas olmak üzere üç tip kas dokusu vardır. Histolojik yapıları incelendiğinde; iskelet kası ve kalp kası çizgili kas, düz kas ise çizgisiz kastır. İskelet kasları somatik sinir sistemi tarafından, kalp kası ve düz kas ise otonom sinir sistemi tarafından inerve edilir.
úVNHOHW NDV× İskelet kasları hareket sistemi ile ilgilidir. Bu kaslar isteğimiz doğrultusunda çalışırlar. Bununla birlikte; bu tanımlama her zaman için geçerli değildir. Çizgili bir iskelet kası olan diaphragma, inspirium (nefes alma)’un yapılmasını sağlayan kastır. İsteğimiz doğrultusunda inspirium’u bir süreliğine durdurmamız mümkün olsa da, diaphragma’nın normaldeki çalışması isteğimiz doğrultusunda kontrol edilebilen bir hareket değildir.
8
KISA ANATOMİ
Fascia profunda (derin fascia): Sıkı bağ dokusundan oluşan ince bir zar olup yağ dokusu içermez. Kasları sarar, kas grupları arasına bölmeler göndererek bunları birbirinden ayırır. Sinirler ve damarlar için koruyucu kılıflar oluşturur. Fascia superficialis (yüzeyel fascia): Derin fascia ile derinin dermis tabakası arasında bulunur ve gevşek bağ dokusundan oluşur. Kişinin beslenme durumuna bağlı olarak (zayıf veya şişman) içerisinde değişen miktarlarda yağ dokusu vardır. Ayrıca yağ dokusunun miktarı cinsiyete ve vücut bölgelerine göre de değişkenlik gösterir. Kasın bölümleri: Kaslar karın (venter) ve tendon (tendo) kısımlarından oluşur. Tendonlar kemiklere yapışır ve genellikle kemiğe yapıştıkları yerde bir kabarıntının oluşmasına neden olurlar. Bazı kasların tendonları ise kemiğe yapışmayıp deriye veya fascia’ya tutunabilir. Origo ve insertio: Bir kasın proksimalde kalan yapışma yerine origo, distalde kalan yapışma yerine ise insertio denir. Kas kasılırken; origo kasın sabit ucu, insertio ise hareketli olan ucudur. Dolayısıyla kas kasıldığında origo insertio’yu kendine doğru çeker. Bazı hareketlerin gerçekleştirilmesi sırasında kasın insertio ucu sabit kalıp, origo’yu kendine doğru çekebilir. Buna bağlı olarak; origo ve insertio kasın yaptığı harekete göre yer değiştirebilir. Bursa: Tendonların kemik, kıkırdak, ligament veya başka bir tendona sürtünmesine engel olan, içi sıvı ile dolu yastıkçıklara bursa denir. Bursa’lar daire veya küre şekilli anatomik oluşumlardır. Kasların şekilleri: Kaslar liflerinin düzenlenişine göre, değişik şekillerde bulunurlar. Örneğin; kas lifleri kasın uzun eksenine paralel ise; bant, yassı, dörtgen ve iğ şekilli kaslar görülebilir. Lifler kasın uzun eksenine oblik olarak yerleşmiş ise; kuş tüyüne benzeyen şekiller (unipennat, multipennat) alırlar. Bu örneklerden başka; pek çok değişik kas şekilleri de vardır. Kasların isimlendirilmesi: Kaslar şekillerine, biçimlerine, caput veya venter’lerinin sayısına, bulundukları yere, yapışma yerine, yaptırdığı harekete, kas liflerinin yönüne, büyüklük ve küçüklük gibi birbirlerine olan karşıtlıklarına göre isimlendirilir. Motor ünite: Kural olarak, sinirsel uyarı alan kas lifinin tümü kasılır. Bununla birlikte; bir kasın az, çok veya tam olarak kasılabileceğini biliyoruz. Bunu motor ünite kavramı ile açıklayabiliriz. Bir motor nöron ve bunun inerve ettiği kas liflerine motor ünite denir. Bir kasta birçok motor ünite vardır. Bu nedenle; bir kasın az veya çok kasılması o anda fonksiyon gören motor ünite sayısına bağlıdır.
KISA ANATOMİ
9
M. sternocleidomastoideus’un pars clavicularis’i
M. sternocleidomastoideus’un pars sternalis’i
M. trapezius M. pectoralis major
M. biceps brachii’nin caput breve’si M. biceps brachii’nin caput longum’u
M. brachioradialis M. extensor carpi radialis longus M. abductor pollicis longus ve m. extensor pollicis brevis
M. flexor carpi radialis
M. triceps brachii M. obliquus externus abdominis
M. obliquus externus abdominis
M. iliopsoas M. rectus abdominis
M. pectineus M. tensor fasciae latae
M. gracilis
M. sartorius
M. adductor longus
M. rectus femoris M. vastus lateralis M. vastus medialis
M. triceps surae. Retinaculum musculorum extensorum superius
Şekil 3: Kasların önden görünüşü.
M. tibialis anterior M. fibularis (peroneus) longus M. extensor digitorum longus
M. flexor carpi ulnaris
10
KISA ANATOMİ
M. occipitofrontalis’in venter occipitalis’i M. splenius capitis M. trapezius M. deltoideus M. infraspinatus M. triceps brachii’nin caput longum’u M. triceps brachii’nin caput laterale’si
M. triceps brachii’nin caput laterale’si
M. anconeus M. teres major
M. brachioradialis M. triceps brachii’nin caput longum’u M. flexor carpi ulnaris M. gluteus medius
M. abductor digiti minimi
M. adductor magnus
M. semitendinosus
M. gastrocnemius
M. extensor digitorum
M. latissimus dorsi M. obliquus externus abdominis
M. obliquus internus abdominis M. gluteus maximus Tractus iliotibialis
M. vastus lateralis
M. biceps femoris
M. gastrocnemius
Tendo calcaneus (Achilles) Tendo calcaneus (Achilles)
Şekil 4: Kasların arkadan görünüşü.
M. extensor carpi ulnaris