Koyun Hastalıkları

KOYUN HASTALIKLARI PHILIP R S COTT BVM&S MPhil DVM&S CertCHP DSHP FRCVS DiplECBHM ILTM Royal (Dick) School of Veterinary Studies Large Animal Hospital University of Edinburgh Roslin, Midlothian, UK

Çeviri Editörleri

Tahsin Yeflildere

Oktay Deprem

Prof. Dr. DVM P.hD. Veteriner Patoloji, ‹stanbul Veteriner Hekimler Odas› Baflkan›

Dr. DVM.PhD. Veteriner ‹ç Hastal›klar›, Anatolia Hayvan Hastanesi Klinisyen Veteriner Hekim

Çevirmenler

Vet. Hek. Evrim ZEREN Vet. Hek. Gökflen BAHT‹YAR

NOBEL TIP K‹TABEVLER‹

© 2009 Nobel T›p Kitabevleri Ltd. fiti.

KOYUN HASTALIKLARI Çeviri Editörleri: Prof. Dr. Tahsin YEfi‹LDERE - Dr. Oktay DEPREM ISBN: 978-975-420-713-2

SHEEP MEDICINE Philip R. Scoot ISBN-13: 978-1-84076-049-1 © 2007 Manson Publishing Ltd. Bu kitab›n Türkçeye çeviri hakk› © Manson Publishing Ltd. taraf›ndan NOBEL TIP K‹TABEVLER‹’ne verilmifltir. 5846 ve 2936 say›l› Fikir ve Sanat Eserleri yasas› gere¤i herhangi bir bölümü, resmi veya yaz›s›, yazarlar›n ve yay›nlay›c›s›n›n yaz›l› izni al›nmadan tekrarlanamaz, bas›lamaz, kopyas› ç›kar›lamaz, fotokopisi al›namaz veya kopya anlam› tafl›yabilecek hiçbir ifllem yap›lamaz.

Düzenleme:

Nobel T›p Kitabevleri Can Gelgeç

Bask› / Cilt:

Nobel Matbaac›l›k, Had›mköy-‹STANBUL

‹çindekiler ÖNSÖZ

4

KISALTMALAR

5

AÇIKLAMALAR

6

Bölüm 1:

Girifl

7

Bölüm 2:

Yetifltiricilik

Bölüm 3:

Üreme Sistemi

12

K›s›m 1:

Difli Üreme Sistemi

33

K›s›m 2:

Erkek Üreme Sistemi

72

Bölüm 4:

Kuzularda Neonatal Hastal›klar

83

Bölüm 5:

Sindirim Sistemi

99

Bölüm 6:

Kalp ve Solunum Sistemi K›s›m 1:

Toraks

137

K›s›m 2:

Kardiyovasküler Sistem

161

Bölüm 7:

Nörolojik Hastal›klar

165

Bölüm 8:

‹skelet ve Kas Sistemi

199

Bölüm 9:

Üriner Sistem

232

Bölüm 10:

Deri

243

Bölüm 11:

Göz Hastal›klar›

265

Bölüm 12:

Meme Bezleri

271

Bölüm 13:

Metabolik Bozukluklar ve ‹z Element Yetmezlikleri

279

Bölüm 14:

Paraziter Hastal›klar

297

Bölüm 15:

Anestezi

315

Bölüm 16:

Çeflitli Hastal›klar

320

Ekler:

Uygulama Bültenleri

324

‹NDEKS

328

4

Önsöz Bu kitab›n bafll›ca amac›, ticari koyun yetifltiricili¤indeki sa¤l›k uygulamalar› ve ekonomik s›n›rl›l›klar göz önünde bulundurularak ve çok say›da nitelikli resim eflli¤inde, veteriner hekimlerin karfl›laflt›¤› önemli koyun hastal›klar›n›n nas›l araflt›r›laca¤›n›, tedavi edilece¤ini ve kontrol alt›na al›naca¤›n› tan›mlamakt›r.

Yazar, koyun hastal›klar›na iliflkin yürüttü¤ü kendi klinik araflt›rmalar›ndan yararlanarak ve meslektafllar›yla iflbirli¤i içinde, son 25 y›l içinde bilimsel dergilerde çok say›da yay›n yapm›flt›r. Bu klinik çal›flmalar›n pratik uygulamalar› kitap içinde vurgulanm›flt›r; örne¤in çiftlik koflullar› alt›nda ekstradural anestezi kullan›m›; nörolojik hastal›k olgular›nda beyin omurilik s›v›s›n›n toplanmas› ve analizine iliflkin klinik uygulama ve ultrasonografinin tan›sal de¤eri. Bunlar küçükbafl hayvanlar› konu alan klinik hekimli¤in ders kitaplar›nda nadiren ele al›nan yönleridir. Koyun hastal›klar›n›n tan›s›, tedavisi, prognozu, kontrolü ve uygun oldu¤unda post mortem özellikleri tan›mlanm›flt›r. Sunulan resimler okuyucuya hastal›k sürecinin tüm evrelerini göstermekte, tan›da önem tafl›yan klinik özelliklerin alt›n› çizmektedir. Bu kitab›n biricik özelli¤i, sa¤l›kla ilgili k›s›mlar›n her hastal›¤a ait hayvan sa¤l›¤› uygulamalar› hakk›nda yorumlamaya ve tart›flmaya olanak sa¤layan, yazar›n büyük ölçekli gözlem verileri taraf›ndan desteklenmifl olmas›d›r.

Kitap veteriner hekimler ile klinik rotasyonlar›n› yapan veteriner hekimli¤i ö¤rencilerine yöneliktir. Tan›mlanan tekniklerin ve tedavilerin pek ço¤u bilimsel dergileri takip etme f›rsat› olmayan yo¤un hekimler için yeni olabilir. Kitap ayr›ca hayvanlarla ilgili çal›flan bilim insanlar›, tar›m dan›flmanlar› ve daha genel ba¤lamda hayvanlar›na mevcut en iyi bak›m› temin etmek isteyen yenilikçi çiftçi/koyun sahiplerine de seslenmektedir.

Bu kitap, büyük bilimsel ilerlemelere ra¤men hastal›k prevalans›, mortalite oranlar›,koyun çiftliklerine iliflkin sa¤l›k standartlar›nda son k›rk y›l içinde çok az bir

iyileflme oldu¤u ya da hiçbir geliflme kaydedilmedi¤i bilgisinden yola ç›k›larak okunmal›d›r. Metin veteriner hekimin klinik muayenesi ve hayvanc›l›k uygulamalar›n›n denetlenmesi ile bunu takiben pratik ve maliyet etkin tavsiyelere odaklanmaktad›r. Örne¤in, Yeni Zelanda’da son on y›l içinde ulusal kuzulama etkinli¤i, veterinerlik bilgilerine ba¤l› olarak yaklafl›k %20 oran›nda artm›flt›r. Böylesi genel bilgiler disiplinlere özgül bilimsel dergilerde nadiren yay›nlanmaktad›r ve bu nedenle yaln›zca temel referanslar gösterilir. Okuyucular her bir hastal›k durumuna ait kapsaml› bibliyografya için CAP Uluslar aras› Hayvan Sa¤l›¤› ve Üretimi ‹ncelemelerine yönlendirilmifltir (www.cabicompendium.org; ayr›ca www.animalscience.com üzerinden de ulafl›labilir).

Bölümler özgül vücut sistemlerine temellendirilmifltir, uygun durumda, söz konusu sistemin klinik muayenesine iliflkin ileri sürülen bir yaklafl›mla bafllamaktad›r.

Bu sistematik yaklafl›m en çok sinir ve solunum sistemleri için uygundur.

Bölümlerin pek ço¤u özgün klinik olgular› konu alan egzersizlerle sonlanmaktad›r. Okuyucuya hastan›n öyküsü, klinik bulgular ile laboratuar ve ilgili test sonuçlar› verilmektedir. Daha sonra okuyucu ay›r›c› tan›lar, önerilen özgül tan› ve tedaviler do¤rultusunda yönlendirilmektedir. Bu uygulama okuyucunun bir sonraki vücut sistemine geçmeden önce söz konusu bölümü anlay›p anlamad›¤›n›n belirlemesine olanak sa¤lar. Söz konusu yaklafl›m ö¤renciler için çok yararl›d›r, di¤er taraftan ayn› durum koyunlar› yaln›zca baz› durumlarda muayene eden hekimler için de geçerli olabilir.

Yazar okuyucular›n kat›l›mlar›, yorumlar›, önerileri ve düzeltilerini www.masonpublishing.com üzerinden kabul edecek ve bunlar› hepsi daha sonraki yay›nda teflekkür k›sm›na dahil edilecektir. Yaln›zca bilginin ve deneyimin serbestçe de¤iflimi sayesinde koyun sa¤l›¤› ve bak›m› alan›nda ilerlemeler kaydedilebilir ve en önemlisi daha yayg›n biçimde uygulanabilir.

Philip Scott

5

K›saltmalar AGIT

agar gel immunodiffusion test

IKC

infeksiyöz keratokonjuktivitis

AST

aspartate aminotransferase

JSRV

jaagsiekte retrovirus

VKS

vücut kondisyon skoru

L3

üçüncü devre larva

BDV

border disease virus

LM

levamisole/morantel

bpm

beats per minute

MBC

minimal bakterisidal konsentrasyon

BUN

blood urea nitrogen

ME

metabolize olabilen enerji

BVD

bovine virus diarrhoea

MJ

megajoules

BZ

benzimidazole

MLC

et ve çiftlik hayvan komisyonu

CFT

komplement fiksasyon testi

MMA

methylmalonic acid

KLA

kazeöz lenfadenitis

MVV

maedi-visna virus

CN

kranial sinir

NEFA

Non-Esterifiye ya¤ asidi

MSS

merkezi sinir sistemi

NSAID

non-sterodial anti-inflammarory drug

KPD

kontagiöz püstüler dermatit

OPP

ovine progressive pneumonia

SSS

serebro spinal s›v›

KGT

koyun gebelik toksemisi

DM

kuru madde

PBS

phosphate buffered saline

EAE

koyunda enzootik abortus

PCV

packed cell volume

EDTA

ethylenediamine tetra-acetic acid

PEM

polioencephalomalacia

ELISA

enzyme-linked immunosorbent assay

PLD

phospholipase D (toxoid)

ENTV

enzootik nasal tumour virus

RBC

k›rm›z› kan hücreleri

epg

eggs per gram

SCC

squamöz hücreli korsinom

EU

european union

SPA

koyun pulmoner adenematözü

FAT

fluorescent antibody test

T3

tri-iodothyronine

FMD

flap hastal›¤›

T4

tiroksin

FSE

fokal simetrik encephalopati

UK

Birleflik Krall›k(‹ngiltere)

GGT

gamma glutamyltransferase

USA

Amerika Birleflik Devletleri

GLDH

glutamate dehydrogenase

WBC

beyaz kan hücresi

Hb

haemoglobin

ZN

Ziehl-Neelsen(boya)

6

Sözlükçe bruksizm

difl g›c›rdatma, afl›nd›rma ya da s›kma

entezis

bir kas ya da ligamentin kemi¤e tutundu¤u alan

entezit

tekrarlayan konsantrasyonlarda stresin fibroz ve kalsifikasyon yönünde güçlü bir e¤ilimle birlikte inflamasyonu provoke etti¤i kas, tendon, ligament ya da artiküler kapsül insersiyonunda ortaya ç›kan travmatik bir hastal›¤› tan›mlamak için yayg›n biçimde kullan›lan terimdir

gimmer

Difli koyun ‘hogg) ilk k›rp›lmadan sonra ‘gimmer’ haline gelir; ‘gimmer’ ise kuzulad›ktan sonra difli koyun haline gelir

ginglimus

tek bir düzlemde harekete imkan sa¤layan eklem

hogg

difli kuzu sonbahar kuzu sat›fllar›ndan sonra ‘hogg’ haline gelir

metafilaktik/metfilaksi

bir gruptaki baz› hayvanlar hastal›k belirtileri sergilediklerinde gruptaki tüm hayvanlar›n tedavisi

Mules ‘operasyonu’

tüysüz deri alan›n› art›rmak ve sinek sokmalar›na duyarl›l›¤› düflürmek üzere kuzular›n perineal bölgesinden deri fleritlerinin ç›kar›lmas›

odontopriz

bruksizmle ayn›

quidding

yeme eylemi s›ras›nda yiyece¤in a¤›zdan düflürülmesi

snacker

traktör ya da dört tekerlekli bisikletin arkas›ndan çekilen besin da¤›t›c› (dispens›r)

wether (k›s›rlaflt›r›lm›fl koç)

sonbahar sat›fllar›ndan sonra kastre edilmifl yavru koç

ÇEV‹R‹ ED‹TÖRLER‹N‹N ÖNSÖZÜ Sevgili meslektafllar›m›z-sevgili ö¤renciler, Birkaç y›ldan beri yürüttü¤ümüz özellikle pet a¤›rl›kl› çeviri-editörlük çal›flmalar›na çiftlik hayvanlar›n›n klinik hekimli¤ini de katarak yeni bir bafllang›ç yap›yoruz. Koyun hastal›klar›n› seçmemizin önemli nedeni özellikle son y›llarda ihmal edilen ve giderek önemli ölçüde say›sal azalmaya u¤rayan ülkemiz koyun varl›¤›n›n geliflmesine bir ölçüde katk›da bulunmak, koyun hastal›klar›nda laboratuar›n önemine dikkati çekmek, ultrasonografinin, art›k rutin bir tan› yöntemi olarak kullan›lmas›n›n gereklili¤ini, bir çok hastal›¤›n tan›s›nda vazgeçilmezli¤ini vurgulamakt›r.

Konusunda oldukça yetkin ve deneyimli Dr. Philip Scott’un bu de¤erli kitab› içinde orijinal resimleriyle, saha flartlar›nda tan› ve tadavideki son uygulamalar› bulacak, bunlardan son derece genifl flekilde yararlanabileceksiniz. Özellikle sürü idaresinin önemine çok s›k vurgu yap›lan bu kitaptan çok de¤erli ipuçlar› bulabileceksiniz.

Bu kitap sahada çal›flan de¤erli klinik hekimlere ve ö¤rencilerimize yönelik oldu¤u kadar yazar›n da dedi¤i gibi kapsad›¤› pratik bilgilerle hayvanlar›na iyi bak›m yapmak, üstün verim elde etmek isteyen koyun sahibi-çiftçilere de yöneliktir.

Kitap içinde baz› bilgiler ‹ngiltere’nin özgül koflullar›na yönelik olmakla birlikte bir çok yönüyle de evrensel nitelik tafl›maktad›r.

De¤erli okuyucular›m›zdan, çeviri ve editörlükten kaynakl› hata ve eksikliklerimizi özellikle bildirerek ikinci, üçüncü bask›lara ›fl›k tutmalar›n› rica ediyoruz.

Her zaman desteklerini bizden esirgemeyen sektörümüzün de¤erli firmalar›n›n konuyla ilgili hekimlik yapan meslektafllar›m›za bu kitab› ulaflt›rmada yard›mlar›n› esirgemeyece¤ini umuyoruz.

Kitab›n haz›rlanmas›nda her zaman özel yard›m ve deste¤ini gördü¤ümüz NOBEL TIP K‹TABEVLER‹’ nin çok k›ymetli yöneticisi say›n Ersal B‹NGÖL’e teflekkürlerimizi sunuyoruz.

Her zaman Yararlanaca¤›n›z umuduyla sevgi ve sayg›lar›m›zla

Prof. Dr. Tahsin YEfi‹LDERE Dr. Oktay DEPREM

7

1 Girifl PAZARDAK‹ DALGALANMALAR VE VETER‹NER H‹ZMETLER‹ Geçti¤imiz y›llarda koyun endüstrisi fiyatlar›nda, iyi kalitede kuzu, üreme potansiyeli ve ›skarta hayvanlara ba¤l› olarak büyük dalgalanmalar yafland›. Örne¤in ‹ngiltere’de, 2001 y›l›ndaki flap salg›n› esnas›nda besideki kuzu ve ergin koyun fiyatlar›nda düflüfller oldu.

Fakat bu durum 2003 y›l›ndan itibaren düzelmeye bafllad›. Çiftliklerinden bekledikleri kazanc› elde edemeyen çiftçiler çeflitli giderleri k›smaya çal›flt›lar ve neticede veteriner hizmet masraflar› yak›n takip alt›na al›nd›.

‹NTENS‹F YAPILANMA Geçti¤imiz 20 y›l içerisinde koyun üretiminin intensif yap›lanmas›na ba¤l› olarak do¤um yapan koyun say›s› 3 kat›na ç›kt› ve tümü sadece bir bak›c›n›n kontrolü alt›ndayd›. Bu tür yap›lanma ço¤unlukla kötü havadan sak›narak ve problemlerin erken tespit edilmesini sa¤layan koruma önlemleri al›narak ve h›zl› iyilefltirici müdahalelerde bulunularak yüksek bak›m standartlar›na olanak sa¤layan koyunlar›n gebeli¤in son dönemi boyunca iyi bak›lmas›n› içermesine ra¤men araflt›rma verileri1 koyunlar›n ve yeni do¤an kuzular›n mortalite oranlar›nda azalma olmad›¤›n› göstermifltir.

Sürü üretimi verilerinin derlemesi baz› uygulama istatistiklerini ortaya ç›karm›flt›r. Son 40 y›ld›r veterinerlik hizmetleri alan›nda temel ilerlemeler olmas›na ra¤men perinatal kuzu mortalite oran› %15 ila %25 aras›nda sabit kalm›flt›r. Ayn› zamanda bu süreçte y›ll›k koyun mortalite oran› da %5 ila %7 oran›nda seyretmifltir. Koyun populasyonu 16-20 milyon olan ve dünyada koyun yetifltiricili¤inde üst s›ralarda yer alan bir ülke için %1 lik hastal›k insidans› bile çok yüksek say›da hayvana karfl›l›k gelmektedir.

‹Y‹ PRAT‹⁄E KARfiI ÜRET‹M ‹STAT‹ST‹KLER‹ Sadece üretim istatistiklerinin de¤erlendirilmesi, pratikte arzu edilmeyen durumlar›n varl›¤›n› maskeleyebilir. Örne¤in; Kuzulara do¤umdan sonraki birkaç saat içerisinde Islak(sulu) a¤›z hastal›¤›na (E. Coli’nin oluflturdu¤u endotoksemi) karfl› proflaktik antibiyotik uy-

gulamas› yap›lmaktad›r. Oysa, bu durum daha önce “ iyi çiftlik uygulamlar›” ile kontrol alt›na al›nmaktayd›.

Baz› çiftliklerde ise, 48 saatlik olan kuzulara Streptococcus dysgalactiae nedeniyle oluflan poliartrite karfl› prokain penisilin uygulamas› yap›lmaktad›r. Yetifltirici / veteriner hekim ifl birli¤i iyi yönetim pratikleri üzerine yap›land›r›lmal›d›r.

YAKIN ZAMANDA YAPILAN ANKET‹N SONUÇLARI 1999 y›l›nda, 350 tane koyun çiftli¤ine anket gönderilerek veteriner hekimlerin çiftliklerdeki etkinlikleri araflt›r›ld›. Ankete 183 yetifltirici yan›t verdi. Yan›t al›nan çiftliklerin ortalama arazisi 120 hektard› ve ortalama 491 koyun kapasiteliydiler.

Anket sonuçlar›ndan elde edilen veri ‹ngiltere’deki önemli koyun hastal›klar›n›n ayd›nlat›lmas› amac›yla ve çiftliklerde veteriner hekim müdahale ve süper vizyonunun öneminin vurgulanmas› amac›yla kullan›lm›flt›r. Datada yer alanlar koyun yetifltiricili¤i yap›lan tüm ülkeler için kaynak oluflturmaktad›r.

YÖNET‹M UYGULAMALARI Ankete kat›lan yetifltiricilerin 99 tanesi (%54.1) fetüs say›s›n›n belirlenmesi amac›yla ultrasonografiden yararlanmaktad›r.

Yetifltiricilerden sadece 21 tanesi (%11.5) veteriner hekimlerinden, sürünün nutrisyonel / mineral durumunun saptanmas› amac›yla kan numunesi al›nmas›n› talep etmifltir. Oysaki gebeli¤in son dönemindeki beslenmenin ayarlanmas›, veteriner hekimin, koyun çiftli¤i için yapabilece¤i en de¤erli katk›d›r.(bak›n›z; bölüm 2; fetal büyüme ve geliflim, sayfa 16).Bu veriler, veteriner hekimlerin, gebeli¤in son dönemindeki koyunlar›n beslenmesine yönelik dan›flmanl›k yapma potansiyelinin bulundu¤una iflaret etmektedir. Okuyucu Russel2 taraf›ndan kaleme al›nan makaleye yönlendirilmektedir.

AfiILAMA ‹lginç bir flekilde, koyun yetifltiricilerinin %16.4 kadar›, hayvanlar› klostridyal hastal›klara karfl› afl›latmamaktad›rlar. Klostridiyal hastal›klar sürü sa¤l›k program›nda baflar›s›zl›¤a neden olan en temel hastal›klard›r. Bu hastal›klara karfl› afl›lama yap›lmas› ucuz, etkili ve sürü sa¤l›k program› için oldukça önemlidir..

Koyun Hastal›klar› 8

PROLAPSUS VAG‹NA Prolapsus vagina görülen hayvan say›s› 892 (% 1.0) idi ve 136 adet çiftlikte (%74.3) bu problem birden çok sefer görülmüfltür. Üzücüdür ki, olgular›n sadece 94 ünde (%10.5) veteriner hekime baflvurulmufltur.

DO⁄UM SIRASINDA YARDIM Ankete kat›lan çiftliklerdeki koyunlardan 4.313 (total do¤um oran›n› % 4.8 i) do¤um s›ras›nda yard›ma ihtiyaç duymufltur fakat sadece 289 u (%6.7) veteriner hekime bildirilmifltir. Dahas›, yetifltiricilerin 102 kadar› (%55.7) güç do¤um s›ras›nda veteriner hekime baflvurmufltur.

81 yetifltiriciden 27 si güç do¤umda veteriner hekimden yard›m almamay›, veteriner hekimin ücretinin yüksekli¤iyle aç›klam›flt›r. %31 i ise, kendilerinin güç do¤uma müdahale edecek yetkinlikte oldu¤unu belirtmifllerdir.

SEZARYAN Veteriner hekime götürülen 289 adet güç do¤um olgusunun 104 kadar›na (%35.9) sezaryen uygulanm›flt›r.

Sezaryenlerin baflar› oran› %82.7 dir. Durufl ve(ya) gelifl bozuklu¤u nedeniyle güç do¤um yaflayan ve vajinal do¤um yapanlardaki baflar› ise % 96.2 dir. Sezaryen operasyonlar›n›n baflar› oran›n böylesine düflük olmas›n›n sebebi cerrahi müdahale s›ras›nda reproduktif sistemde travma oluflmas›d›r.

UTERUS PROLAPSUSU 193 adet uterus prolapsusu bildirilmifltir (%0.21). Bunlardan 41 tanesi veteriner hekime gösterilmifltir ve baflar› oran› %75.6 d›r. Kalan 152 koyun yetifltirici taraf›ndan tedavi edilmifltir ve mortalite % 45.3 tür.

METABOL‹K HASTALIKLAR Gebelik Toksemisi 79 adet çiftlikte, gebeli¤in son döneminde 494 adet koyun (%0.55) gebelik toksemisine tutulmufltur. (ikiz gebelik). Sadece 5 adet yetifltirici toplam 9 koyunu veteriner hekime tedavi ettirmifltir. Kalan 485 koyun yetifltiriciler taraf›ndan tedavi edilmifltir ve sadece %22.3 kadar› sa¤ kalm›flt›r.

Hipokalsemi Hipokalsemi 54 çiftlikte bildirilmifl ve 325 (%0.4) hayvan› etkilemifltir. Fakat sadece 2 yetifltirici veteriner hekimden yard›m talep etmifltir. Yetifltirici taraf›ndan tedavi edilenlerin %38.6 kadar› sa¤ kalm›flt›r.

Hipomagnezemi fiafl›rt›c› bir flekilde, 246 adet koyunda, do¤um sonras› hipomagnezemi tespit edilmifltir. Sadece bir yetifltirici 4

adet hayvan› için veteriner hekimden destek alm›flt›r.

Yetifltirici taraf›ndan tedavi edilen hayvanlardan 31 tanesi (%12.8) sa¤ kalm›flt›r.

Metabolik hastal›k istatisti¤inin yorumlanmas› Yukar›da belirtilen istatistik, koyunlarda görülen metabolik hastal›klar›n önlem, tan› ve tedavisi için ›fl›k tutmaktad›r. Ve ayr›ca veteriner hekim müdahalesi için potansiyel bir alan oldu¤una da iflaret etmektedir. (örne¤in; pratik bilgiler, müflteri toplant›lar› ve dan›flma amaçl› çiftlik ziyaretleri). Hipokalsemi, zaman›nda müdahale edildi¤inde tedaviye çok iyi yan›t verir. Baflar›n›n düflük olmas› yetifltiricide tan› ve tedaviyle ilgili kuflkular›n oluflmas›na neden olur.

Hipomagnezemi ise koyunlarda s›k görülmez. Yetifltirici hastal›¤›n ismini hipokalsemi ile kar›flt›r›yor olabilir ve tedavi olarak subkutanöz magnezyum çözeltileri uyguluyor olabilir.

HAYVAN REFAHI Veteriner hekimlerin çal›flt›klar› çiftliklerdeki iyi bak›m standartlar›yla ilgili pek az tart›flma söz konusudur. Örne¤in, koyunlar›n uzun yolculuklardan sonra elektrolit ve kortizol konsantrasyonlar›n›n ölçülmesine iliflkin detayl› bilgi veya genç kuzularda kastrasyon ve kuyruk kesimiyle ilgili (1) yaz›l› bilgiler mevcuttur. Ancak, çiftliklerdeki iyi bak›m standartlar› veya obstetrik bak›m ile ilgili olarak veteriner hekimler taraf›ndan çiftlik sahibine haz›rlanm›fl yaz›l› bilgi çok azd›r. (2).

Koyun yetifltiricili¤i ile ilgili ço¤u husus “befl özgürlük” ile iliflkilendirilerek gözden geçirilmelidir. Bu hususlar uluslar aras› uygulanabilir niteliktedirler: • Aç ve susuz kalmama özgürlü¤ü: sa¤l›¤›n ve dinçli¤in sa¤lanabilmesi için taze suya ve yeme ulaflabilmeleri sa¤lanmal›d›r. (3) • R a h a t s › z o l m a m a ö z g ü r l ü ¤ ü : kapal› bar›nma yeri ve rahat bir dinlenme alan› da dâhil olmak üzere uygun çevre koflullar› sa¤lanmal›d›r. (4) • Ac›, a¤r› veya hastal›¤a maruz kalmama özgürlü¤ü: önlem, h›zl› tan› ve tedavi sa¤lanmal›d›r. (2,5) • Bulundu¤u yerde normal davranabilme özgürlü¤ ü : yeteri kadar bofl alan (6), hayvan›n do¤as›na uygun tesisler sa¤lanmal›d›r.

• K o r k u v e s t resten uzak olma özgürlü¤ü: mental olarak ac› çekmelerini engellemek için uygun flartlar ve tedavi imkân› sa¤lanmal›d›r.

Girifl 9 1

1 Genç kuzulardaki en temel refah meselesi kastrasyon ve kuyruk kesimi midir?

2

2 Obstetrik problemlere ne derece özen gösterilmektedir?

3

3 Bu diyet yeteri kadar sa¤l›k ve dinçlik sa¤lar m›? Koyunlar bu gibi diyet k›s›tlamalar›na adapte olurlar m›?

4

4 Bu yetifltirme sistemi hayvanlara korunakl› bar›nma alan› ve dinlenme alan› sa¤layabilir mi?

5

5 Kutanöz myiazis durumunda özenle çal›flacak yeteri kadar personel mevcut mudur?

6

6 Bu provizyonda yeteri kadar alan mevcut mudur?