EMBRİYOLOJİ ve HİSTOLOJİ UYGULAMA ATLASI Bu kitap, vücudu oluşturan tüm organ ve sistemlerin (kan-lenfoid, dolaşım, solunum, sindirim, boşaltım, endokrin, üreme, duyu ve sinir sistemleri) hem embriyolojik gelişim aşamalarındaki ve hem de erişkin dönemdeki yapılarını histolojik yönden incelemeyi amaçlayan toplam 226 orijinal resim içermektedir. Amaç; Organ ve sistemlerin gelişim aşamalarının aktarıldığı özel embriyoloji bilim alanına ait konuların histolojik kesitler eşliğinde daha kolay kavranmasını sağlamanın yanısıra, bu bilgilerin erişkin döneme ait özel histolojik doku kesitlerinin içerdiği bilgilerle kıyaslanabilmesine imkan vermektir. Bunun için embriyonal ve fetal döneme ait 75, erişkin döneme ait ise 150 civarında histolojik resim özel işaretlemelerle zenginleştirilerek sunulmuştur.
ISBN 978-605-335-020-0
ÖZEL EMBRİYOLOJİ ve HİSTOLOJİ UYGULAMA ATLASI
Prof. Dr. Leyla TAPUL
Prof. Dr. Leyla TAPUL
ÖZEL
ÖZEL
EMBRİYOLOJİ ve HİSTOLOJİ UYGULAMA ATLASI
Prof. Dr. Leyla TAPUL
ÖZEL EMBRİYOLOJİ ve HİSTOLOJİ UYGULAMA ATLASI
Prof. Dr. LEYLA TAPUL İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji Anabilim Dalı
NOBEL TIP KİTABEVLERİ
© 2014 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. ÖZEL EMBRİYOLOJİ VE HİSTOLOJİ UYGULAMA ATLASI Yazar: Prof. Dr. Leyla Tapul ISBN: 978-605-335-0-20-0 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası hükümleri gereğince herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.
Yayımcı
: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710 Baskı / Cilt : No-bel Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli - Hadımköy - İstanbul Matbaa Sertifika No : 12565 Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp Kitabevleri, Cenk Akay Kapak Tasarım : Cenk Akay Baskı Tarihi : Ekim 2013 - İstanbul
NOBEL TIP KİTABEVLERİ TİC. LTD. ŞTİ. MERKEZ - ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08
www.nobeltip.com
ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87
ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43
ANTALYA Meltem Mah. Dumlupınar Bulv. Başkent Sitesi, B Blok No: 4 Meltem Tel: (0242) 238 15 55
İZMİR Kazım Dirik Mahallesi, 186 Sokak No: 21/B Bornova Tel: (0232) 343 10 50
BURSA Sakarya Mah. Bahriye Üçok Cad. Menekşe Sok. N: 21/18 Görükle Nilüfer Tel: (0224) 224 60 21
SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03
DİYARBAKIR Kurt İsmail Paşa 2. Sokak No: 12/C Ofis Tel: (0412) 228 93 93
BAKÜ / AZERBAYCAN Nesib bey Yusifbeyli Caddesi No: 43 Bakü / Azerbaycan Tel: +994 (0)12 449 9431
Doğduğum günden beri arkamda “kale gibi” duran değerli ablam Esin AKYOL’a…
ÖNSÖZ Histoloji ve Embriyoloji anabilim dalında çok değerli hizmetler vermiş ve çok sayıda öğrenci yetiştirmiş olan değerli hocalarım merhum Prof. Dr. Türkan ERBENGİ, Prof Dr. İsmail PETORAK, Prof. Dr. Şükriye ZALOĞLU hocalarım olmak üzere, engin bilgi ve tecrübelerinden hala yararlanmakta olduğum ve bana her alanda çok büyük yardım ve desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Yurdagül CANBERK, Prof. Dr. Yener AYTEKİN ve Prof. Dr. Fatma ERDİNÇ hocalarıma binlerce kere minnet ve teşekkürler... Doku bilimi anlamına gelen “Histoloji” ve döllenmeden itibaren anne karnında geçen tüm gelişmeleri kapsayan “Embriyoloji” alanında, uzmanlaşmaya başladığım ilk günden itibaren kafamda tasarladığım kitabı hayata geçirmenin büyük mutluluğunu yaşamaktayım. Ayrı ayrı bilim dalları olmasına rağmen, aynı zamanda birbirleriyle çok sıkı bağları da olan bu iki disiplindeki temel bilgileri anlamada görsel verilerin önemi tartışılmaz. Bu kitap tam da bu noktada eğitime yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır. Kitapta vücudu oluşturan organ ve sistemlerin önce embriyolojik gelişim süreçleri daha sonra da histolojik özellikleri resimlenmiştir. Buna yönelik olarak; 74 adet embriyonal döneme ait resim ile 150 adet erişkinlik dönemine ait histolojik resim olmak üzere toplam 224 resim kullanılmıştır. Tıp, Diş Hekimliği, Veterinerlik, Biyoloji gibi sağlık bilimleri alanlarında lisans, yüksek lisans, doktora ve uzmanlık eğitimlerine yeni başlayacak olan öğrencilere “yardımcı ders kitabı” olarak hazırlanan bu kitaptaki resimlerin çekildiği preparatlar; İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp fakültesi, Histoloji ve Embriyoloji Laboratuvarları’nda hazırlanmıştır. Bu preparatların hazırlanmasında çok büyük emekleri geçen değerli laborantlarımız Selahattin ÜNAL, Sibel DOĞAN, emekli laborantlarımız Sahure ALPTEKİN ve Canan ÜZGÖR’e, bazı embriyolojik resimlerin elde edilmesinde yardımlarını esirgemeyen değerli öğrencilerim Yard. Doç. Dr. Oya AKÇIN, Dr. Cem GAZİ, Dr. Gülden TUNALI, Histoloji ve Embriyoloji Bilim Doktoru Tuğba KOTİL, doktora öğrencisi Yük. Bio. Türkan SARIOĞLU ve yüksek lisans öğrencisi Merve ALBAYRAK’a çok teşekkür ederim. Derin bir sevgi ve saygıyla bağlı olduğum Histoloji ve Embriyoloji Anabilim Dalı’nda birlikte çalışmaktan büyük mutluluk duyduğum çok değerli çalışma arkadaşlarım Prof. Dr. Ayhan BİLİR, Prof. Dr. Seyhun SOLAKOĞLU, Prof. Dr. Bülent AHISHALI başta olmak üzere anabilim dalımızın her kademesinde görevli olan tüm arkadaşlarıma, diğer yandan bu kitabın dizgisini gerçekten büyük bir özveri ve titizlikle gerçekleştiren Nobel Tıp Kitabevleri yayın koordinatörü Cenk AKAY’a ve bana güvenerek kitabın kabulünü gerçekleştiren ve çok kısa bir sürede de basılmasını sağlayan Ersal BİNGÖL ile İbrahim KILIÇ’a çok teşekkür ederim. Yaşamıma anlam katan tüm değerli öğrencilerime, En derin sevgilerimle…
Prof. Dr. Leyla TAPUL Eylül 2013, İstanbul
İÇİNDEKİLER 1. KAN VE LENFOİD SİSTEM ...................................................................................................................1 Kan Hücrelerinin ve Lenfoid Sistemin Gelişimi .....................................................................................3 Resim 1 KAN ADACIKLARI ....................................................................................................4 Resim 2 KARACİĞERDE (Hepatik) KAN YAPIMI ..............................................................6 Resim 3 DALAKTA (Splenik) KAN YAPIMI .........................................................................8 Resim 4 FETAL KEMİK İLİĞİ ................................................................................................10 Resim 5 FETAL TİMUS ...........................................................................................................10 Kan Hücrelerinin ve Lenfoid Sistemin Histolojisi ................................................................................13 Resim 6 KAN HÜCRELERİ ....................................................................................................14 Resim 7 DALAK........................................................................................................................16 Resim 8 TİMUS.........................................................................................................................18 Resim 9 TONSİLLA PALATİNA (Damak Bademciği) .......................................................20 Resim 10 LENF DÜĞÜMÜ .......................................................................................................22 2. DOLAŞIM SİSTEMİ................................................................................................................................25 Dolaşım Sistemi Gelişimi .........................................................................................................................27 Resim 11 DAMAR GELİŞİMİ ...................................................................................................28 Resim 12 KALP GELİŞİMİ ........................................................................................................30 Dolaşım Sistemi Histolojisi ......................................................................................................................33 Resim 13 KALP (Atriumlar, Ventriküller ve Purkinje Lifleri) ..............................................34 Resim 14 ELASTİK ARTERLER ...............................................................................................36 Resim 15 MUSKÜLER ARTERLER .........................................................................................38 Resim 16 ARTERİOLLER, VENÜLLER ve KAPİLERLER ...................................................40 3. SOLUNUM SİSTEMİ ..............................................................................................................................43 Solunum Sistemi Gelişimi ........................................................................................................................45 Resim 17 NEFES BORUSU (TRAKEA) GELİŞİMİ ...............................................................46 Resim 18 AKCİĞER GELİŞİMİ ................................................................................................48 Solunum Sistemi Histolojisi .....................................................................................................................51 Resim 19 NEFES BORUSU .......................................................................................................52 Resim 20-1 AKCİĞER (Bronşlar).................................................................................................54 Resim 20-2 AKCİĞER (Bronşiyoller ve Alveoller) ...................................................................56 4. SİNDİRİM SİSTEMİ ...............................................................................................................................59 Sindirim Sistemi Gelişimi ........................................................................................................................61 Resim 21 DİŞ GELİŞİMİ ............................................................................................................62 Resim 22 DİL GELİŞİMİ............................................................................................................64 Resim 23 YEMEK BORUSU GELİŞİMİ ..................................................................................66 Resim 24 MİDE GELİŞİMİ .......................................................................................................68 Resim 25 BARSAK GELİŞİMİ ..................................................................................................70 Resim 26 KARACİĞER GELİŞİMİ ..........................................................................................72 Resim 27 PANKREAS GELİŞİMİ .............................................................................................74
viii İçindekiler
Sindirim Sistemi Histolojisi .....................................................................................................................77 Resim 28 OLGUN DİŞ (Dekalsifiye Diş).................................................................................78 Resim 29 DİŞ KÖKÜ ..................................................................................................................80 Resim 30 DİL (İpliksi ve Yapraksı Papillalar) ..........................................................................82 Resim 31 DUDAK.......................................................................................................................84 Resim 32 KULAKALTI TÜKRÜK BEZİ (Parotis bezi) .........................................................86 Resim 33 ÇENEALTI TÜKRÜK BEZLERİ (Gl. Submandibularis) ....................................88 Resim 34 DİLALTI TÜKRÜK BEZİ (Gld. Sublingularis) .....................................................88 Resim 35 YEMEK BORUSU (Özefagus) .................................................................................90 Resim 36 YEMEK BORUSU-MİDE GEÇİŞİ (Özafagus- Kardiya geçişi) ..........................92 Resim 37-1 MİDE (Fundus) ..........................................................................................................94 Resim 37-2 MİDE (Pilor) ..............................................................................................................96 Resim 38 PİLOR - DUODENUM GEÇİŞİ ..............................................................................98 Resim 39-1 İNCE BARSAK (Duodenum) ...............................................................................100 Resim 39-2 İNCE BARSAK (Jejunum) .....................................................................................102 Resim 39-3 İNCE BARSAK (İleum) .........................................................................................104 Resim 40 KALIN BARSAK......................................................................................................106 Resim 41 APENDİKS ...............................................................................................................108 Resim 42-1 KARACİĞER ............................................................................................................110 Resim 42-2 KARACİĞER (Glikojen) ........................................................................................112 Resim 42-3 KARACİĞER (Kafes Lifleri)...................................................................................114 Resim 42-4 KARACİĞER (Safra Kapilerleri) ...........................................................................114 Resim 43 SAFRA KESESİ ........................................................................................................116 Resim 44 PANKREAS ..............................................................................................................118 5. ENDOKRİN SİSTEM ............................................................................................................................121 Endokrin Sistem Gelişimi ......................................................................................................................123 Resim 45 HİPOFİZ GELİŞİMİ................................................................................................124 Resim 46 TİROİD GELİŞİMİ ..................................................................................................126 Resim 47 PARATİROİD GELİŞİMİ .......................................................................................128 Resim 48 BÖBREK ÜSTÜ BEZİ GELİŞİMİ..........................................................................130 Endokrin Sistem Histolojisi ...................................................................................................................133 Resim 49 HİPOFİZ ...................................................................................................................134 Resim 50 EPİFİZ .......................................................................................................................136 Resim 51 TİROİD .....................................................................................................................138 Resim 52 PARATİROİD...........................................................................................................140 Resim 53 BÖBREK ÜSTÜ BEZİ .............................................................................................142 6. BOŞALTIM SİSTEMİ............................................................................................................................145 Boşaltım Sistemi Gelişimi ......................................................................................................................147 Resim 54 BÖBREK GELİŞİMİ ................................................................................................148 Resim 55 İDRAR KESESİ GELİŞİMİ .....................................................................................150 Boşaltım Sistemi Histolojisi ...................................................................................................................153 Resim 56 BÖBREK ...................................................................................................................154 Resim 57 URETER....................................................................................................................156 Resim 58 İDRAR KESESİ (Mesane) .......................................................................................158 7. DİŞİ GENİTAL SİSTEM .......................................................................................................................161 Dişi Genital Sistem Gelişimi ..................................................................................................................163 Resim 59 OVER GELİŞİMİ .....................................................................................................164
İçindekiler ix
Dişi Genital Sistem Histolojisi ...............................................................................................................167 Resim 60 OVER, TUBA UTERİNA ve UTERUS .................................................................168 Resim 61-1 FOLİKÜL ve OOSİT GELİŞİMİ (Primordiyal, Primer ve Erken Sekonder Foliküller) ..........................................170 Resim 61-2 FOLİKÜL ve OOSİT GELİŞİMİ (Tersiyer Foliküller) ........................................172 Resim 61-3 KORPUS LUTEUM ve ATRETİK FOLİKÜL ......................................................174 Resim 62 TUBA UTERİNA .....................................................................................................176 Resim 63 UTERUS ....................................................................................................................178 Resim 64 PLASENTA ...............................................................................................................180 8. ERKEK GENİTAL SİSTEM .................................................................................................................183 Erkek Genital Sistem Gelişimi ...............................................................................................................185 Resim 65 TESTİS GELİŞİMİ ...................................................................................................186 Erkek Genital Sistem Histolojisi............................................................................................................189 Resim 66 TESTİS (Çocukluk Dönemi) ..................................................................................190 Resim 67 ERİŞKİN TESTİS .....................................................................................................192 Resim 68 DUCTİLİ EFERENTES ve DUKTUS EPİDİDİMİS ...........................................194 Resim 69 DUKTUS DEFERENS.............................................................................................196 Resim 70 SEMİNAL VEZİKÜL (Glandula Vesiculosa) .......................................................198 Resim 71 PROSTAT BEZİ........................................................................................................200 9. DUYU ORGANLARI ............................................................................................................................203 Duyu Organları Gelişimi........................................................................................................................205 Resim 72 FETAL GÖZ .............................................................................................................206 Resim 73 FETAL KULAK ........................................................................................................208 Resim 74 KOKU EPİTELİ GELİŞİMİ ....................................................................................210 Duyu Organları Histolojisi ....................................................................................................................213 Resim 75 KORNEA, İRİS ve SİLİYER CİSİM ......................................................................214 Resim 76 RETİNA ....................................................................................................................214 Resim 77 TAT GONCALARI (Dil) ........................................................................................216 Resim 78 DERİ ..........................................................................................................................216 10. SİNİR SİSTEMİ ....................................................................................................................................219 Sinir Sistemi Gelişimi .............................................................................................................................221 Resim 79 NÖROEPİTEL..........................................................................................................222 Resim 80 BEYİN GELİŞİMİ ....................................................................................................222 Resim 81 BEYİNCİK GELİŞİMİ .............................................................................................224 Resim 82 OMURİLİK GELİŞİMİ ...........................................................................................226 Resim 83 SPİNAL GANGLİON GELİŞİMİ ..........................................................................228 Sinir Sistemi Histolojisi ..........................................................................................................................231 Resim 84-1 BEYİN (Piramidal Hücreler) ..................................................................................232 Resim 84-2 BEYİN (Astrositler ve Koroid Pleksus) .................................................................234 Resim 85 BEYİNCİK ................................................................................................................236 Resim 86 OMURİLİK...............................................................................................................238 Resim 87 GANGLİONLAR .....................................................................................................240 Resim 88 PERİFERİK SİNİR ...................................................................................................242 Resim 89 SİNİR LİFLERİ .........................................................................................................244 Resim 90 VATER PACCİNİ.....................................................................................................244 DİZİN ...........................................................................................................................................................253