VİTAMİNLER ve VİTAMİN BENZERİ BİYOMOLEKÜLLER Bölüm I: Bölüm II: Bölüm III: Bölüm IV: Bölüm V: Bölüm VI:
Vitaminler hakkında genel bilgi Vitaminlerin isimlendirilmesi ve sınıflandırılmaları Vitaminlerle ilişkili olan biyomoleküller Vitaminlerle ilişkili olan mineraller Tablolar Yararlanılan ve daha ileri bilgi için başvurulabilecek kaynaklar
Dr. Ata ALTURFAN
i
ii •©Bölüm aadddas 2010I:Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. ti. VİTAMİNLER VE VİTAMİN BENZERİ BİYOMOLEKÜLLER Dr. Ata ALTURFAN ISBN: 978-975-420-737-8
5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası gereği herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.
Düzenleme:
Nobel Tıp Kitabevleri Cenk AKAY
Baskı / Cilt:
Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL
NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. Tİ. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPA A Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Falez Sit. Toros Apt. No: 183/2 Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Altıparmak Cad. Burç Pasajı, Bursa Tel: (0224) 224 60 21
www.nobeltip.com
Ankara MN MEDİKAL & NOBEL TIP KİTABEVİ Halk Sok. No: 5 Sıhhiye-Ankara Tel: (0312) 431 16 33 İzmir / Bornova İZMİR GÜVEN KİTABEVİ 168. Sok. No: 10/1 Bornova-İzmir Tel: (0232) 339 16 96 İzmir / Konak İZMİR GÜVEN KİTABEVİ SSK İş Hanı P/36 Konak-İzmir Tel: (0232) 425 27 58 Adana ADANA NOBEL YAYIN DAĞITIM Adnan Kahveci Bulvarı 31/C Adana Tel: (0322) 233 00 29
ÖNSÖZ Vitaminler, sağlıklı yaşam için gerekli, küçük miktarlarının çok etkili olabildiği maddelerdir. Çok eski tarihlerden beri vitaminlerin önemi bilinmekte ve hastalıklar üzerine olan etkileri ve gerekli dozları araştırılmaktadır. MÖ 460 - 370 yılları arasında yaşamış filozof Hippokrates ‘’yiyeceğiniz ilacınızdır’’ demiş ve bu görüş bugüne kadar doğruluğunu korumuştur. Gereken tüm vitaminleri içeren bir besin olmadığına göre beslenme çok önem taşımaktadır. İhtiyaç duyulan tüm vitaminler dengeli bir beslenme ile alınabilir. Ancak bu konuda yapılan birçok araştırma dengeli bir diyetle beslendiklerine inanmalarına rağmen, insanların vitamin ve mineralleri doğru ve yeterince almadıklarını göstermiştir. Vitamin ve mineraller, biyolojik işlemlerin gerçekleşmesini sağlayan ve organik katalizörler olarak etki eden enzimlerin çalışması için gerekli faktörlerdir. Vitamin ve minerallerin etkileri birbiriyle yakından ilişkilidir. Bazı vitaminlerin emilebilmesi ve etki edebilmesi için mineraller gerekmektedir. Bazı mineraller ise vitaminlerin yapısına girerler. Bu nedenle vitamin kitabında mineral ve bitkilerde bulunan diğer bazı biyoaktif maddelere gereken miktarda değinilmiştir. Diğer bir bölümde ise vitamin benzeri maddeler kısaca anlatılmıştır. Amacımız bu kitabı okuyanların vitamin ve onun gibi etkili maddeler hakkında bilgi edinmesidir. Biz bu nedenle, işlevleri kitaplara sığmayacak kadar çok olan, bu temel molekülleri olabildiğince özetleyerek, öğrenci ve meslektaşlarımıza sunduk. Okuyucularına yararlı olmasını diliyoruz. E. Kökoğlu - A.A. Alturfan
iii
2 • Vitaminler ve Vitamin Benzeri Biyomoleküller
minler besinlerle veya dışarıdan takviyeyle temin edilmektedir. Bugünkü bilgiler doğrultusunda vitaminler için genel bir tarif yapmak zordur. Ancak ortak özellikleri gözönüne alınarak bazı genellemeler yapmak mümkün olabilir. Besinler içerisinde bulunan vitamin ve minerallerin yaşamsal önemi büyüktür. Bütün vitaminler besinlerden sağlanabildikleri halde tümünü içeren bir besin yoktur. İnsanlarda vitaminlerin bazıları ince bağırsakta mikroorganizmalar tarafından sentezlenebilmektedir, ancak bu yeterli değildir. Vitaminler yapı taşı veya enerji kaynağı olarak kullanılamazlar. Birçok enzim fonksiyon yapabilmesi için yardımcı maddelere ihtiyaç duyar. Enzimlerle birlikte etkili olan bu maddelere koenzim denir. Koenzimlerin çoğu vitamin veya minerallerdir. Koenzimsiz enzimler etkin değildir. Örneğin kollajen sentezi ile ilgili prolin hidroksilazın koenzimi C vitamini’dir. Diğer bir örnek de görme olayında A vitaminini aktifleyen enzimin çalışabilmesi için çinkoya olan ihtiyaç verilebilir. Vitaminler, suda çözünen ve yağda çözünen vitaminler olarak ikiye ayrılır. Suda çözünen vitaminler, B kompleks vitaminleri, C vitamini ve biyoflavonoidlerdir. Genellikle miligramlarla ölçülür. Yağda çözünen vitaminler ise A, D, E ve K vitaminleridir. Vitamin eksiklikleri sonucu görülebilecek patolojik durumların önlenmesi için alınması gerekli günlük vitamin miktarına RDA (recommended daily allowance) veya DRI (dietary reference intake) denir. Bunlar mg, mcg ve IU (International Unit) birimleriyle ifade edilirler. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki bu kitapta her ne kadar “tavsiye edilen günlük doz” (RDA) miktarlarını belirtmiş olsak da alınması gereken dozlar kişiden kişiye göre (yaş, cinsiyet, hamilelik gibi durumlar) farklılıklar gösterebilir. Aksi klinisyenlerce belirtilmediği takdirde vitaminlerin ve minerallerin öğünlerle birlikte dengeli ve yeterli bir şekilde alınmasına dikkat edilmelidir. Vitamin terapileri mutlaka zamana yayılmalıdır. Eğer vitamin tedavi amaçlı alınıyorsa kısa zamanda önemli ilerlemeler kaydedilmesini beklemek doğru olmaz. Hücresel hasarların onarılması veya hücrelerin yenilenmesi, vücut kimyasının değişmesi haftalar ve hatta bazen aylar gerektirebilir. Bir besin maddesi vücudun ihtiyacı olduğu orandan fazla miktarda alındığında ve bu besinin alım süresi uzadığında vücutta toksisiteye yol açabilir, bir başka besinin idrar yoluyla kaybına neden olabilir veya normal fizyolojik süreçlere zarar verebilir. Bu durum bazı vitaminler için de geçerlidir. Vitamin takviyeleri mutlaka bir klinisyen gözetiminde olmalıdır. Vitaminler hayati önem taşıyan moleküllerdir. Eksiklikleri durumunda yerine konmaları gerekmektedir. Vücuda vitamin takviyesi doğal yolla yani yediğimiz besinlerle veya sentetik yolla yani konsantre vitamin tabletleriyle olur. Vücutta moleküler seviyede doğal ve sentetik olarak alınan vitaminler eşit derecede etkilidir. Ancak vitaminlerin doğal yollardan yani besinler aracılığıyla alınması daha doğrudur. Doğal vitaminler organiktir, hayvan ve bitki dokularında bol miktarda bulunurlar. Sentetik (tablet yada kapsül içinde) vitaminler kullanılırken kutu açıldıktan sonra serin ve kuru bir ortamda (buzdolabı değil) muhafaza edilmelidir. Bunun sebebi havanın
Vitaminler Hakkında Genel Bilgi • 3
oksijeninin sentetik vitaminin etkisini azaltması ihtimalidir. Tabletler yada bazı kapsüller aynı zamanda bazı kişilerde alerjik reaksiyon yaratabilecek şeker türleriyle veya özel bir proteinle kaplı olabilir. Buna klinisyenin ve vitamini kullanacak olan kişinin dikkat etmesi gerekir. Bu durum genellikle gözden kaçar ve kişi bazen kullandığı vitamine karşı allerjik reaksiyon gösterdiğini zanneder. Vitamin kapsülünün içeriği sıvı veya toz şeklinde olabilir. Bu form tablet vitaminlerle karşılaştırıldığında daha kullanışlıdır. Bunun sebebi özellikle zayıflamış bir sindirim sistemine sahip olan kişilerde vitaminin toz halinin çok daha kolay çözünebilir ve bağırsaklardan emilebilir olmasıdır. Toz formun bir başka avantajı da yutkunma zorluğu çekenlerde yiyeceklere ve içeceklere kolaylıkla serpilebilir olmasıdır. Vitamin alınımı yemeklerle birlikte bol su ile olmalıdır. Taze ya da dondurulmuş yiyecekler, kutulanmış, işlenmiş ve ısıtılmış olanlara oranla bünyelerinde daha fazla vitamin barındırırlar. Çiğ olarak tüketilen sebzeler, haşlanmış veya buğulanmış yiyeceklerden besinsel olarak daha değerlidir. Genel olarak vitamin eksikliğine yol açabilen nedenler ise; Günlük yetersiz alınım (açlık, yoksulluk, alkolizm) Yetersiz emilim (safra kanalı tıkanması sonucu yağda çözünen A,D,E,K vitaminleri emilemez) Pernisiyöz anemi (intrinsik faktör eksikliği) Spru Sendromu gibi hastalıklar” İnce bağırsakta iltihap ve enflamasyon Bazı vitaminlerin transportu için gerekli olan proteinlerin eksikliği İnaktif olan vitamin ön maddesinden aktif şeklin sentezinde bozukluk İhtiyacın artması (büyüme, hamilelik, laktasyon) Atılımın artması (böbrek fonksiyon bozukluğu) İlaca bağlı eksiklik (antibiyotik alınımına bağlı bağırsaktaki mikrobiyal sentez bozukluğu, tüberküloz tedavisinde kullanılan izoniazide bağlı B6 eksikliği gibi) olarak düşünülebilir. Bilim, günümüzde insan sağlığını koruyan ve hastalıkları önleyen maddeleri bulma arayışı içindedir. Bu maddelerin kaynakları besinlerde saklıdır ve etkilerini kompleks bir şekilde gerçekleştirirler. Örneğin β karoten üzerine yapılan çalışmalar, karotenin antioksidan potansiyelinden yalnızca karotenoidlerin sorumlu olmadığını, etkisini gösterebilmek için minerallere ve diğer mikro besin maddelerine ihtiyaç duyduğunu göstermiştir. Bu nedenle biz vitamin ve vitamin benzeri biyomoleküller başlığı altında topladığımız bu eserin son bölümlerinde çok kısa olarak minerallere ve antioksidanlara da değindik.
4
BÖLÜM II VİTAMİNLERİN İSİMLENDİRİLMESİ VE SINIFLANDIRILMALARI Vitaminlerin kimyasal yapısı bilinmeden önce bazı harflerle gösteriliyordu. Bugün bu harfler kullanılmakla beraber kimyasal yapısını gösteren isimler de kullanılmaktadır. Literatürde bilinen 13 temel vitamin vardır. Bunlar, yağda çözünenler ve suda çözünenler olarak iki gruba ayrılır: A- Yağda çözünen vitaminler Yağda çözünen vitaminler bağırsaklardan safra tuzlarının yardımıyla emildikten sonra lenf sistemiyle vücudun çeşitli bölgelerine taşınır. • A vitamini (Akseroftol, Retinol) • D vitamini (Kalsiferol) • E vitamini (Tokoferoller, Trokotrienoller) • K vitamini (Fillokinon, Menakinonlar) B- Suda çözünen vitaminler Suda çözünen vitaminler bağırsakta emildikten sonra kullanılacakları dokuya kan dolaşımıyla taşınır. Her birinin suda çözünürlük derecesi farklıdır. Bu derece vücuttaki dağılımlarını da etkiler. • B1 vitamini (Tiamin, Anörin) • B2 vitamini (Riboflavin) • B3 vitamini (Niasin, Nikotinik asit, Nikotinamid) • B5 vitamini (Pantotenik asit) • B6 vitamini (Piridoksin, Piridoksal, Piridoksamin) • B7 vitamini (Biotin, H Vitamini) • B9 vitamini (Folik asit) • B12 vitamini (Kobalamin) • C vitamini (Askorbik asit) C- Vitamin Benzeri Maddeler (Vitajenler) Yukarıda belirtilen 13 vitamin dışında vitamin gibi etkili olan fakat genel sınıflamaya dahil edilmeyen bazı bileşikler de vardır. Bunlara vitamin benzeri maddeler veya eski bir deyimle vitajenler denir. 5