Nor Ghiank Ianuarie 2011

?yuMAnIy HAOy} MIyutOAn eRGLeZvOAn AMSAcIR

DARI 62 tIv 1-2 (1973-74ƒ HyunvAR - WeDRvAR 2(11

²Øêîºð¸²ØàôØ Ð²ÚÎ²Î²Ü î䲶ðàôÂÚ²Ü ÐÆØܲ¸ðزÜ

3 5 0 - ² Ø Ú ² Î À

ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñ

<MPAcRAGAn 2

gsav 2(11 tvagan;$ Hyusanq# te na,yrx darv;ne lav bidi ;lla$ Syuon tvaganin mer @ragarc; grna qi[ te .ad \anrape/nva\ ;llal# ga,va\ ange# te in[ enq mdaxir ;nel$ Bidi .aryunagenq bahbanel mer inqnyutoyun; Šavanxagan‹ mi`y]neryv* hamaonqi hi.ykyutoan me` va/ bahel aon arjeqner;# yrynq mezi hao gy[velyu iravyunq gyudan$ Bidi hanxibinq irar# ver`in dariner; sagava]yk m.agyutaoin eregyuotneryun# bidi masnag]inq egeke]agan dyneryun# bzdigner; xbry] bidi ertan# me\ahasagner; bidi hanxibin mer gexrynner; & masna0oyuker;$ Sagaon gngadenq# yr gbddinq nyuon .r`anaga'& hedqeryv & [em gar\er# te pavarar =$ Yuninq m.agyutaoin hsgaoagan ja/ancyutoyun m;# yr nyuonisg lriv cyuoqacrva\ [=$ A/a`in qaol m; ;ra\ = ŠDyudoan‹ craxarani an,yn` tancaranaced digin Ar.alyuos Barynoan;# yv gr]av garci perel Byuqre.i me` cdnvyk haogagan cirqi hsgaoagan havaqa\yun$ Pazmativ hin cirqer sqaneryv tvaona]ve]an & y[ he/avyr abacaoin mad[eli bidi ;llan internetaoin yusyumnasiryutoan hamar$ ?yumaniy Haoy] Miyutoyun; hadyug sqaner m; bidi cne* mer pylyr cravyr arjeqneryu tvaona]man hamar# y[ miaon Byuqre.en# aol na& Ge/laoen# Dyumbr;venen# Byty.anen# Syu[avaoen™ Grnanq ;sel# te ad mer inqnyutoyun; bahbanelyu nyr '& m;n =$ {enq grnar andesel mer 'e/qi dag eka\ can';$ Menq bardavyr enq bahbanel & yusyumnasirel mer na,nineryu 'ca\ arjeqner;$ Tvaona]yumen edq hedaca qaol; grna ;llal hedazydyutoyunneryu gexryni m; sdek\yum;# yryun iren] masnag]yutoyun; peren na& ?yumaniaoen & aol ergirneren masnacedner;# qani yr sdibva\ enq ,ysdyvanel# te mer garykyutoyunner; ,isd sahmanawag en$ Ergar dariner & qrdna`an a.,adanq bahan`yk na,aci\ m;n =* mer hamaonqi gar&yracyuon ;nleiqneren meg;$ Isg 2(11 tvagan; grna xa/nal aos na,aci\i iracyr\man a/a`in darin$

S

1-2/2011

PYVANXAGYUTOYUN Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միություն (ՀԲԸՄ) Եվրոպայի մասնաճյուղը առաջին անգամ ըլլալով եկավ =` 6 Ռումանիա OyuRAQAn{OyuR: MOyuSI A><ARHIn Me~ Har]azryuo] ARA MALIQOAnIn hed =` 1_ Հայ Կամավորները Ռումանիո մեջ =` 12

Supliment limba rom`n[ Arheologii au descoperit cea mai veche unitate de producere a vinului din lume, datînd de acum 6100 p. 14 de ani A apărut cartea șoaptelor în limba spaniolă p. 15 Washington : Blocarea rezoluției armenești p. 16 Capriel Dedeian a împlinit 50 de ani – concert aniversar de jazz la ArCub p. 18

=` 19 manga-badanegan ²Øêîºð¸²ØàôØ Ð²ÚÎ²Î²Ü î䲶ðàôÂÚ²Ü ÐÆØܲ¸ðØ²Ü 350-²ØÚ²ÎÀ ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñ =` 2_ Վաշինկթոն ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՆԱՁԵՎԻ ԿԱՍԵՑՈՒՄԸ

=` 25 Կայ Արդեօ՞ք «Տարածքային Ամբողջականութեան Պահպանման» Սկզբունք Միջազգային Իրաւունքի =` 26 Մէջ Կամ, Ինչպէս Միշտ` Ի՞նչ Անել

ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi

COLECTIVUL «NOR GHIANK» MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare

REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATÅ: HźUlEsCU MIHAI TIPARUl: s.C. ARARAT srl.

I.S.S.N. 1221-9169

Սուրբ Ծննդյան տոները Ռումանիո հայերու մոտ

Ք

րիստոսի Սուրբ Ծնունդը տոնվեցավ Ռումանիո բոլոր այն հայ գաղութներու մեջ, ուր համեմատաբար ավելի շատ են հայերը ինչպես Պուքրեշ, Քոնսթանցա, Յաշ, Սուչավա, Քլուժ: 1-2/2011

3

Պուքրեշ Հունվար 5-ի երեկոյան Պուքրեշի Միքայել և Գաբրիել Սբ. Հրեշտակապետաց մայր տաճարին մեջ հայ հավատացյալները մասնակցեցան Սբ. Ծնունդի նախօրեի պատարագին: Երկրորդ օրը, տոնական Սբ. պատարագ մատուցվեցավ ձեռամբ Ռումանիո Հայոց թեմի առաջնորդ, հոգեշնորհ Տաթև Վարդապետ Հակոբյանի և մասնակցությամբ քահանաներ Պոկտան Եզրասի և Գրիգոր Հոլքայի: Պատարագին ներկա էր նաև Զարեհ Ծ.գույն վարդապետ Պարոնյան:

Քլուժ

Ավելի քան 800 տարվա պատմություն ունի Քլուժի հայությունը: Հայերը ըլլալով առաջին քրիստոնյա ժողովուրդը դեռ 301-են, պատերազմներե, սովե, ցեղասպանութենե ետք անոնցմե շատեր

մնացին ճամբաներու վրա, տունեն հեռու: Սակայն ուր ալ եղան անոնք կառուցեցին քաղաքներ, եկեղեցիներ, դպրոցներ, տուներ, կամուրջներ՝ Խրիմեն մինչև Վիեննա և ապա ամբողջ Թրանսիլվանիան: Կեռլա

Յաշ Կիրակի, 9 հունվար 2011 Յաշի հայ հավատացյալները մասնակցեցան Հայ Եկեղեցվո մեջ մատուցված պատարագին, առիթ մը տոնելու Հիսուսի Ծնունդը հայ համայնքի մասնակցությամբ: Յաշի թաղական խորհուրդի նախագահ պարոն Զարեհ Նազարյանի և Ռումանիո Հայոց Միության Յաշի մասնաճյուղի նախագահ Մարիչել Ակոբի նախաձեռնությամբ մասնաճյուղի կեդրոնատեղին կազմակերպվեցավ ընդհանուր ծրագիր մը՝ ըստ որու օրհնվեցավ և կեդրոնատեղին և Սուրբ Ծննդյան սեղանը, երբ միևնույն ատեն տոնվեցավ և Նոր Տարվա նորամուտը: Վերագծվեցավ և 2011թ-ի մշակութային ծրագիրը, որու համաձայն պիտի ավելի դյուրացվի մեր երկրի և արտասահմանի այլ կազմակերպություններու հետ հարաբերությունները. Փորձի փոխանակում և էթնիկ արճեքներու հետ հաղորդակցություն

4

1-2/2011

քաղաքը կառուցված է 1700-ին ամբողջությամբ հայերու կողմե: Այժմ բոլորը կապրին գործուն կյանքով: Անոնցմե շատեր ուսուցիչներ են, արտիստներ, իրավաբաններ: Շատերը կխոսին հունգարերենով և անցած են կաթոլիկության: Կան նաև հայեր, որ մնացին ուղղափառ քրիստոնյաներ և ամեն Սբ. Ծնունդի օրը՝ հունվար 6-ին կժողվվին տոնածառին շուրջ: Անոնք միասնաբար բաժակ կբարձրացնեն այդ օրվա առթիվ: Երեխաները կհագվին տոնական հագուստներ և կճաշակեն տունը շինված անուշ կարկանդակներ: Ազատուհի Վարդուքան հայերեն լեզվով կողջունե բոլորին: Եվ այսպես անոնք միշտ կժողվվին և երբեք չեն մոռնար ով են իրենք և որքան մնացած են:

ստեղծվի, նպատակ ունենալով ավելի մոտեն ճանչցնելու Յաշի հայերը, որովհետև միայն միասնաբար և հաղորդակցության միջոցով կրնանք պահել մեր մշակութային անհատականությունը և տարիներու ընթացքին մեր ժառանգած սովորույթներու բոցը:

Սուչավա Հակառակ որ Սուչավայի մեջ կապրին միայն 26 հայկական ընտանիքներ և անոնց մեջ շատեր խառն ամուսնություններով, սակայն այդ չխանգարեր, որ հունվար 6-ը անոնց համար արտակարգ տոն մը ըլլա: Սուրբ Խաչ եկեղեցվո մեջ սուրբ պատարագե և ապա ջրօրհնեքե ետք, ջուրի մեջեն խաչը կհանվի երեխայի մը կողմե,

իսկ պատարագեն հետո, տեղվույն քահանան կայցելե հայերուն՝ տնօրհնեքի համար: Ինչպես կըսե Սուչավայի քահանա Ազատ Մանտալյան. «Մեզ համար Քրիստոսին Ծնունդը և Կնունքը արտակարգ և հարգված տոն մըն է, որ կտոնվի դեռևս շատ հին ժամանակներե: Նույնիսկ շատ քիչ հայեր ըլլալով Սուչավայի մեջ, այս տոնին նշանակությունը կմնա նույնքան կարևոր»: Տոնին նախօրյակը, երեկոյան պատարագե ետք բոլոր հավատացյալները

Քոնսթանցա Քոնսթանցայի մոտ 200 հոգինոց հայ համայնքը հունվար 6-ի առավոտյան ներկա գտնվեցավ Սբ. Մարիամ հայ եկեղեցվո մեջ Քրիստոսի Ծննդյան և Կնուքի սուրբ պատարագին, որ մատուցվեցավ ձեռամբ Ավետիս ավագ քահանա Մանտալյանի: Այնուհետև կեսօրին, բոլորը իրար շնորհավորեցին Սբ. Ծննդյան տոնի առթիվ և հյուրասիրվեցան հայկական համեղ

իրենց տուներուն մեջ կհամտեսեն հայկական տոնական կերակրատեսակներ ինչպես տարբեր համեմունքներով պատրաստված ձուկ և հայկական թխվածքներ: Դարձյալ պատարագի վերջավորության, մինչև 14 տարեկան երեխաներ ՌՀՄ-ի կողմե նվերներ ընդունեցին, 100 լեյ արժողությամբ, նաև բացիկներ, որ տրվեցավ ձեռամբ պատկառելի տարիքի հասած (ըլլալով ամենեն տարեցը համայնքին մեջ) 78-ամյա տիկին Լուչիա Կրիկորինքուի կողմե:

կերակրատեսակներով: Հայկական կերակրատեսակները շատ յուրահատուկ են, ինչպես խաղողի թուփով տոլման՝ ընկույզով և կամ սունկով, տարբեր համեմունքներով համեմված, նաև հայկական շատ համեղ անուշապուրը եփված ցորենով, նարինջի կեղևով, ընկույզով, տարբեր պտուղներու չիրերով և համեմված դարչինով: Որպես շատ համեղ կերակրատեսակ հայտնի է և մեր հարիսան, որ կպատրաստվի ոչխարի կամ հավի միսեն, դարձյալ շատ լավ եփված ցորենե, որին կավելցվի կարագ, համեմված քիմիոնով: Հայերը իրենց տուներու մեջ Սբ. Ծննդյան և Նոր Տարվա տոները կշարունակեն մինչև հունվար 10-ը, երբ Ավետիս ավագ քահանան կվերջացնե հայկական տնօրհնեքը:

1-2/2011

5

Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միություն (ՀԲԸՄ) Եվրոպայի մասնաճյուղը առաջին անգամ ըլլալով եկավ Ռումանիա Հյուրերը Տուտյան գրադարանին մեջ

Հունվար 28-29-ը, ՀԲԸՄ Եվրոպայի մասնաճյուղի պատվիրակությունը գտնվեցավ Ռումանիա և Պուքրեշի մեջ գումարեց իր աշխատանքները: ՀԲԸՄ Եվրոպայի մասնաճյուղի 20 անդամներե կազմված պատվիրակությունը կղեկավարեր Միության նախագահ Ալեքսիս Կովճյան: Այս մասնաճյուղը ստեղծված է 2008-ին, համակարգելու և զարգացնելու համար համահայկական գործունեությունը Եվրոպայի տարածքին վրա: Աշխատանքներուն մասնակցեցան Պուլկարիո, Ավստրիայի, Ֆրանսայի, Հունաստանի, Իտալիայի, Պելճիկայի և Չեխիայի պատվիրակներ, ինչպես նաև ՀԲԸՄ Եվրոպայի ղեկավարության անդամներ, կեդրոնատեղին՝ Ֆրանսա: Ղեկավարներեն նշենք Սոնա Ադամյան – մասնավոր խորհըրդական (Ֆրանսա), Միշել Սապահ – մասնավոր խորհրդական (Ֆրանսա), Արիս Ադամյան – անդամ (Ֆրանսա), Նիկոլա Դավիթյան – անդամ (Պելճիկա), Աստղիկ Ալեքսանյան – անդամ (Ավստրիա), Ֆլորա Հակոբյան – անդամ (Ֆրանսա), Զարուհի Օտապաշյան – նախագիծերու պատասխանատու (Ֆրանսա) և Իոաննա

6

1-2/2011

Տեշամփ – ՀԲԸՄ-ի նախագիծերու պատասխանատու: Հունվար 28-ին, ուրբաթ ՀԲԸՄ Եվրոպայի ղեկավարությունը Ռումանիո կառավարության կեդրոնատեղին, կառավարական շրջանակին մեջ ընդունվեցավ, Միջէթնիկական Հարաբերություններու Վարչության Համակարգող, Պետական Քարտուղար Աթթիլա Մարկոյի, իսկ կեսօրեն ետք Վարչապետ Էմիլ Պոկի կողմե: Այս հանդիպմանը մասնակցեցավ նաև Ռումանիո մոտ Հայաստանի դեսպան, Նորին Գերազանցություն Համլետ Գասպարյան, իսկ Ռումանիո Հայոց Միության

կողմե ծերակուտական, ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյան, Ռումանիո Խորհըրդարանի մեջ հայերու ներկայացուցիչ Վարուժան Փամպուքչյան, ՌՀՄ փոխնախագահ պրն. Սիրուն Թերզյան, „Ararat” ամսագրի գլխավոր խմբագիր, ՌՀՄ տնօրինության հանձնախումբի անդամ Միհայ Ստեփան Գազազյան: Նույն օրը, ՀԲԸՄ պատվիրակությունը այցելեց Ռումանիո Խորհրդարան և Ազգային Փոքրամասնություններու Խումբի գրասենյակին մեջ հանդիպեցավ երեսփոխան Վարուժան Փամպուքչյանին հետ: Պարոն Փամպուքչյանը ներկայացուց

Հանդիպում Ռումանիո Վարչապետ Էմիլ Պոկի հետ

Այցելություն Ռումանիո Խորհրդարան Պատկեր մը Տուտյան գրադարանին մեջ ՀԲԸՄ համաժողովեն

1-2/2011

7

Ռումանիո Հայոց Միության գործունեությունը և անմիջապես հաջորդող շրջանի համար շարադրեց համայնքի քանի մը մեծ ծրագիրներ: Խոսքը կվերաբերի ամբողջ գրքերու, ձեռագիրներու, մէր համայնքի ունեցվածքի թվայնացման, մասնավորաբար, որ ունինք Պուքրեշի, Կեռլայի, Տումպրըվենի, Պոթոշանի, Յաշի մեջ և այլուր, ինչպես նաև եկեղեցիներու և բոլոր այն շենքերու պատկերահանում, որ պատկանած են հայերուն: Այս գործողությունները կտևեն քանի մը տարի, որ կարելի պիտի ըլլա իրագործել ձեռք բերելով եվրոպական ֆինանսական աջակցությունը: Պրն. Փամպուքչյանը առաջարկեց, որ ՀԲԸՄԵվրոպա-ն օժանդակե այս նախագիծին իր անմիջական միջամտությամբ: Պրն. Ալեքսիս Կովճյան խոսեցավ այն նախագիծերու կազմակերպման մասին, որու մեջ կվերագտնեն և նմանօրինակ գործողություններ, որ առաջարկեց երեսփոխան Վարուժան Փամպուքչյան: Խոսքը կվերաբերի ԱՐՄԵՆԻԱՔԱ ծրագրին, նախագիծ մը, որ ընտրած է Եվրոպական Միությունը և որը սկսած է 2009-ին: Եվրոպական Միության մշակութային ծրագիրը սկսած է 2007-ին, որ պիտի իրագործվի մինչև 2013-ը, որու համար հատկացված է շուրջ 400 միլիոն եվրո: ԱՐՄԵՆԻԱՔԱ նախագիծին նպատակը կընդգրկե Թուրքիայի, Իրանի և Հայաստանի բոլոր հայկական հուշարձաններու գույքագրումը և այս նախաձեռնության ՀԲԸՄ կողքին կմասնակցին և Centro Studi e Documentazione della Cultura Armena (Իտալիա), Inside Europe (Պելճիկա), իսկ Հայաստանեն՝ Research on Armenian Architecture (RAA): Ուրբաթ օրվա ծրագիրը կընդգրկեր Ռումանիո մոտ Հայաստանի դեսպան, Նորին Գերազանցություն Պրն. Համլետ Գասպարյանին հետ հանդիպումը: Շաբաթ առավոտյան, ՀԲԸՄ-Եվրոպա պատվիրակությունը Պուքրեշի Տուտյան Գրադարանին մեջ շարունակեց կազմակերպության աշխատանքները: Այնուհետև, Հայոց Թեմի առաջնորդ, հոգեշնորհ Տաթև վարդապետ Հակոբյանի, Նորին Գերազանցություն Համլետ Գասպարյանի , ՌՀՄ-ի Տնօրինության Հանձնախումբի անդամներու, հայ համայնքի անձնավորություններու ներկայության, ՀԲԸՄԵվրոպա-ի նախագահ պրն. Ալեքսիս Կովճյան ներկայացուց կազմակերպության

8

1-2/2011

ՀԲԸՄ-ի անդամները Պուքրեշի մայր տաճարին մեջ

ՀԲԸՄ-ի պատվիրակության քանի մը անդամներ կառավարական ընդունելության պահուն

Երեսփոխաններու Պալատի Ազգային Փոքրամասնություններու խումբին հետ

Հանդիպում Ռումանիո Հայաստանի դեսպանատան մեջ

գործունեությունը և ընթացիկ նախագիծերը: Այնուհետև հյուրերը այցելեցին Պուքրեշի Հայոց մայր տաճարը, առաջնորդական գրադարանը՝ ուղեկցությամբ հայ համայնքի անդամներու: Երեկոյան, Ռումանիո Հայոց Միությունը Capşa ռեստորանին մեջ հյուրերու պատվին հյուրասիրություն կազմակերպեց: Պուքրեշի ՀԲԸՄ-Եվրոպա-ի համաժողովի կազմակերպումը, ինչպես նաև անոր ներկայացուցիչներուն հանդիպումները հայ համայնքին հետ մեծ իրադարձություն մըն էր, որ յուրահատուկ ձևով գնահատեցին հյուրերը շատ տպավորված ըլլալով այն մշակութային հարստությունով, որ համայնքը կտնօրինե և խոստացան աջակցելու այն բոլոր նախագիծերուն, որ անհրաժեշտ են այս արժեքները պահպանելու համար: Առաջին քայլով, պետք է ղրկվին մասնագետներ, որ համագործակցին Ռումանիո հայ մասնագետներու հետ: M^ S^ cazazoan

ՀԲԸՄ անդամներու հանդիպումը հայ համայնքին հետ

1-2/2011

9

OyuRAQAn{OyuR: MOyuSI A><ARHIn Me~ Har]azryuo] ARA MALIQOAnIn hed Wedrvar 4-en Mard 8-;# ?yumaniy me` Isbaniaoi xesbanyutoyun; & Byuqre.i ŠServantes‹ insdidyud; ggazmagerben flamenqyoi arvesdi avanxyutoan; & nergaoin nvirva\ ergryrx wa/adyn;$ Arqyub-;# Ateneyul ?ym;n# ?adiyoi Srah; & Š+lvira Wywesqyu‹ ginytadryn; deki bidi yunena flamenqyoi eraj.dyutoan;# barin & .arjangarin nvirva\ amis m;$ Byuqre.i me` hanxes egyk gadarykneryu .arqin = na& `yutagahar Ara Maliqoani & gita/ahar Hyze Lyuos Myntyni gazma\ erganvac; ‚dyu@ƒ# yr Wedrvar 21-22-in hamerc m; bidi da Byuqre.i ?adiyoi Srahin me`$ Sdyr& 'er yu.axryutoan; gnergaoa]nenq _bservatyryul Qyultyural-i ‚Observatorul Culturalƒ havelva\in me` lyuos desa\ gar0 har]azryuo] m; Ara Maliqoanin hed$ Ergyu me\ eraji.dner Byuqre.i me` gcdnvin^ flamenco fusion-m; xasagan eraj.dyutoan `yutagahar Ara Maliqoani & flamenqyoi gita/ahar Hyze Lyuos Myntyni hed* ezagi hanxibyum m;$ Ara# xyun arvesdagan .ad dbavyri[ 0anabarh an]ar & yry. a/yumyv enfant prodige m;n es$ Manyug hasagin sgsar `yutag nvacel# 12 daregan hasagin a/a`in hamerc; dvir# eka\ es Be/lini h/[agavyr Hochschule für Musik und Theater Hannover-i gykme ;nxyunva\ 15 daregan a/a`in a.agerd;$

10

1-2/2011

Qyu nvaca]angx g;nxcrge Ba,en min[& Malqylm Liwqin & Lyu[iany {aili* an]nelyv haogagan eraj.dyutoan# ar&eloan eraj.dyutoan# qlezmeri# tangyoi & flamenqyoi mi`yv$ Yrqany%v gar&yr = lipananoan & haogagan \acyumx qyu gadara\ eraj.dyutoan hamar$ Im gar\iqyv# ,ysq; hadgabes adyr masin [=# te \acyum; mi.d gar&yr =# aol gar&yr = nyr ergirner# nyr m.agyuotner haodnaperelyu hedaqrqryutoyun;$ 2((9-in Armenia-oi hed tykarge]ir A.,arhi badmyutoyunner-yu a/a`in mas;$ Bidi ;lla# te arxe%n ga aox na,aci\i .aryunagyutoyun m;$ Gyuzei garenal .aryunagel na,aci\;# a/a` ertal Hnxgasdani# Qylyumbiaoi# Isbaniaoi nman ergirneren

ner.n[va\ badmyutoyunneryv™ Erazaoin pan m; bidi ;lla$ Yllana tadrynin hed Waganini gy[vyk na,aci\in vra ga.,adis$ In[be%s = gadagneryu mi`y]yv hasaragyutoyun; myde]nel xasagan eraj.dyutoan;$ Taderagan# in[bes na& eraj.dagan qnnaxadner; arxen hia]a\ en 'er gadarmamp$ Pazmativ .r`acaoyutoyunneren & yuk&yryutoyunneren edq desa# yr eraj.dyutoyun; & \i\ak; hama.,arhaoin en & an,yusaweli# isg adyn] irar mia,a/nel; era.,avyrva\ ha`ykyutoamp na,aci\ m; ghanxisana$ Pazmativ* mr]anagneryu arjana]a\ ha`ykyutoyunner yunis flamenqy eraj.dyutoan ylyrdin me`# sagaon y%rn =r qyu a/a`in hanxibyum; flamenqyoi a.,arhi yu anyr hn[ekyutoan hed$

Եվրոպայի Հայկական Միութիւնների Ֆորումի (ԵՀՄՖ) մամլո քարտուղարությունից ներկայացում են ԵՀՄՖ-ի լեզվի և մշակույթի բաժնի հայտարարությունը՝ հայ մտավորականների կողմից բարձրացված հայկական երաժշտության հետ կապված քննարկումների շուրջ:

Flamenqyoi hed a/a`in hanxibyum; yune]a Hyze Lyuos Myntynin .nyrhiv# aon aden es isbaneren [=i ,ysir# isg an cermaneren [cider$ Sagaon sgsanq miasin nvacel & aosbes 'aon m; \nyunx a/av$ I%n[ gn.anage flamenco fusion-; xasagan eraj.dyutoan `yutagahari m; hamar$ Flamenqyn .ad 0y, & ;nxar'ag =# pazmativ armadner yuni# darper m.agyuotneryu by/tgyum m;n =* Hnxgasdanen megna\ & Isbania hasa\ cn[yuneren$ >ad 0y, Šlezyu‹ m;n = & me\ hnaravyryutoyunner gyuda eraj.dagan# arvesdacidagan# in[bes na& eraji.di desangoyunen$ I%n[ bidi nergaoa]nes Byuqre.i me` Hyze Lyuos Myntyni hed hamercin aden$ Bidi Nergaoa]nenq aon# in[ g;nenq arxen 15 darie i ver$ Erp \anyta]anq irar Hyze Lyuos gyucar flamenqyoi# isg es gyucaoi xasagan a.,arhen$ Mezme oyuraqan[oyur; dekavyrve]av moyusi a.,arhin me` & gyuzenq aos diezerq; gisel hasaragyutoan hed$

ԵՀՄՖ-ն ողջունում է երաժշտության հիմքերին վերադառնալու շուրջ քննարկումների ընթացքը: Սփյուռքում կա համանման անհրաժեշտություն հայ երաժշտության արմատներին վերադառնալու և ճշտորեն զատելու հայկականը թուրքականից, արաբականից և ադրբեջանականից: Երաժշտության ընկալումներն սթյուռքում մասնավորապես հիմնվում են Հայաստանում ներկայացվող չափանիշների հիման վրա, որոնք սակայն վերջին տասնամյակներում չափազանց անորոշ են ու աղավաղված: Այսօր իրենք իրենց հայկական երաժշտության արքաներ հռչակած երգիչների (Արմենչիկ, Թաթա, Արամ Ասատրյան և որդիներ և այլոց) մոտ հայկականը միայն երգի բառերն են հաճախ՝ այն էլ բանաստեղծության հետ ընդհանուր ոչինչ չունեցող տեքստերով: Բավական է փոխել նրանց երգերի բառերը թուրքերենի՝ հասկանալու համար, որ այդ երգերը թուրք-ադրբեջանական և արևելյան երաժշտության հարյուր տոկոսանոց նմուշներ են, այն էլ բացարձակ աղավաղված ու խառնածին: Հայ երաժշտության ակունքներին վերադառնալու համար որպես դասական հանրագիտարան մենք ունենք Կոմիտասի կողմից կատարված աշխատանքները: Կոմիտասը քսաներրորդ դարի սկզբին մաքրեց հայկականը արևելյան ազդրցություններից և ներկայագրեց մեր ժողովրդին որպես ուղեցույց: Այդ ուղեցույցից շեղվելը նշանակում է գնալ դեպի անճաշակություն, և կամ ընդունել այլազգի անճաշակությունների ազդեցությունը: Կոմիտասին ընկալելու համար ցանկացած հայ պետք է կրթի իր ճաշակը և մոտենա հայկականի ակունքներին, քանի որ մաքուր հայկականը դա բարձրաճաշակ արվեստ է՝ զարգացված և մշակված հազարամյակների ընթացքում: Զարմանալիորեն հարավկովկասյան ազգերի մեջ եզակի երևույթ է հանդիսանում վրացական ազգային երաժշտությունը, որն ի սկզբանե եղել է բազմաձայն և պահպանվել է անարատ վիճակում: Նախանձելի է, որ վրացիների մոտ այդ մշակույթը մնալով բացառիկ մաքուր, հանդիսանում է ժողովրդի կողմից լայնորեն օգտագործվող արվեստ ու այսօր էլ հպարտորեն ներկայացվում է աշխարհով մեկ: Վերադառնալով կոմիտասյան արմատներին, մենք կունենանք բացառիկ բարձր մակարդակի վրա ազգային երգ: Այս ընկալումն իսպառ բացակայում է այսօրվա հայաստանյան մշակույթը պահպանող պաշտոնյաների և ընդհանրապես իշխանավորների մոտ: Նրանք համընդհանուր օգտվում են «ռաբիզ», խառնածին երաժշտության ծառայություններից: Չէ որ նրանց թույլտվությամբ են հայկական հեռուստաեթերները և բեմերը լցվել այլանդակ, արվեստի հետ ոչինչ ընդհանուր չունեցող երգ, երաժշտությամբ: Ինչ վերաբերվում է ադրբեջանական երաժշտությունը որպես իր սեփականը ընքալող ոմն մի «հայ կոմպոզիտորի» հայտնած մտքի, որ իրեն հարազատ են ադրբեջանա-թուրքական մեղեդիներ, ապա այդ պրոբլեմի հիմքը նա պետք է փնտրի իր գենետիկայի մեջ. Անկասկած նրա նախնիների արյան մեջ կարելի է գդնել խառնածին արյուն, որի հետևանքով նրա համար հարազատ է իր նախնիների կանչը: Ցավոք ենք նշում, որ սա ոչ թե հեգնանք է, այլ ցավալի իրականություն: Բարեբախտաբար մեր ազգի բացարձակ մեծամասնությունը խառնածին չէ և իր ներքինով զգում է ազգային երգն ու կարողանում է մոտենալ նրա հիմքերին: Կրկնում ենք դրա համար ունենք մի ուղեցույց ի դեմս Կոմիտասի, որի նմանն աշխարհի հազվագյուտ ժողովուրդներ միայն ունեն: Կոչ ենք անում հայ մտավորականներին սկսել անողոք պայքար հարևանների անճաշակ երաժշտության ազդեցությունից ազատվելու համար, որի արդյունքում հնարավոր կլինի բարձրացնել մեր ազգի այսօրվա ոչ միայն մշակութային, այլև մտավոր կարողությունները՝ ստանալով որակական փոփոխություններ մեր ողջ կենսակերպի մեջ: Անկասկած այդ փոփոխությունները պետք է սկսել ոչ թե ներքևից, այլ ամենավերևից. չէ որ «ձուկը գլխից է հոտում»: ԵՀՄՖ-ի մամլո քարտուղարություն

1-2/2011

11

Հայ Կամավորները Ռումանիո մեջ

Եվրոպական Կամավորական Ծառայությունը (ԵԿԾ) կքարոզե համերաշխություն, ներողամտություն և ծանոթություն ամբողջ աշխարհի երիտասարդության միջև: Ռումանիո մեջ այս նպատակով ներկայիս կգործեն 90-են ավելի երիտասարդներ և անոնց թիվը երթալով կմեծնա: Անոնք ներգրավված են գյուղական կրթական և ընկերային զարգացման գործունեության մեջ: Անցյալ տարվա աշունվընե սկսյալ Ռումանիո մեջ կգտնվին նույն կազմակերպության հովանավորությամբ գործող Հայաստանեն խումբ մը երիտասարդներ: Անոնցմե Արամ Պողոսյանը Երևանեն, իր գործունեությունը կծավալե Տոլժի Մարզի Մելինեշթ բնակավայրը՝ դպրոցի և ծերանոցին մեջ: Արթուր Պուտաղյանը Երևանեն, կգործե Կորժի մարզի Սիքլեն բնակավայրի դպրոցին մեջ, Էլիզա Նազարեթյանը երևանեն, հոդվածներ կու տա Տոլժի մարզի Տանեցի լրագրին և միևնույնատեն իր գործունեությունը կծավալե համայնքի դպրոցին մեջ, Արամ Մնացականյանը Վանաձորեն, Կորժի մարզի Փատեշի դպրոցին մեջ հայերենի դասեր կու տա, միաժամանակ օրիկամի արվեստի վարպետ մը ըլլալով կուրախացնե երեխաները, իսկ Լիանա Նիկոյանը Կյումրիեն, անգլերեն կդասավանդե և երեխաներուն խաղեր, ոտանավորներ, երգեր կսորվեցնե: ԵԿԾ-ի գործունեություններեն մեկը հանդիպումներն են կամավորներու միջև՝

12

1-2/2011

ծանոթություններ հաստատելու համար և հյուրընկալ երկրի քաղաքացիներու միջև նախագիծերու տարածումը: Այսպես, Տոլժի մարզի Տըպուլեն քաղաքին մեջ տեղի ունեցավ ձեռնարկ մը, որուն մասնակցեցան 14-են ավելի երկիրներու երիտասարդներ: Հայաստանի ցուցադրատախտակի շրջանակին մեջ, կրցանք ավելի շատ գիտնալ Հայաստանի և հայերու մասին տեսահոլովակի մը միջոցով, ճաշակեցինք այս ժողովուրդի յուրահատուկ կերակրատեսակներեն օրինակ՝ պասուց տոլմա, գաթա, բլիթներ, կրցանք տեսնալ Արարատյան դաշտավայր երկրի տեսարաններ, իսկ հետո հայ կամավոր երիոտասարդները մեզ հաճելի անակնկալ մը մատուցեցին գեղարվեստական պահով մը՝ հայկական պար: Վերջավորության, բոլոր մասնակիցները հրավիրվեցան պարելու «Մենք ենք մեր սարերը» երաժշտության տակ, որ կկատարեն Ինգա և Անուշ Արշակյանները: Ներկաները գնահատեցին ինչպես հայկական կերակրատեսակները, այնպես ալ գեղարվեստական պահը, ամբողջ ցուցադրությունը նկարահանվեցավ տեղական և ազգային հեռուստատեսության կողմե: Ձեռնարկեն և հանդիպումեն հետո, որ տեղի ունեցավ, հայերը հյուրընկալվեցան Փոփեսկու ընտանիքին կողմե, շատ հյուրընկալ և սիրալիր ընտանիք մը, որ զարմանալի ձևով շատ բան գիտեին հայերու մասին:

Այսպիսի ձեռնարկները տակավին տեղի կունենան և հույսով ենք, որ հայ երիտասարդները կըլլան նույնքան գործուն: Մ. Բաղդասարյան

FEB

2010

IAN -

puBlIcA ÞIE BIlINgvà A uNIuNII ArmENIlor dIN româNIA

Crăciunul la armenii din România

Ş

noravor Nor Dari ev Surp Dznunt! (Un An Nou şi Crăciun fericit!) şi Orhneal e haidnutiună Cristosi!

(Binecuvîntată naşterea Domnului!) sunt urările pe care şi le adresează armenii pe 6 ianuarie, de Crăciun.

Uniunea Generală Armeană de Binefacere (UGAB) filiala europa, a venit, pentru prima oară în România În zilele de 28 şi 29 ianuarie s-a aflat în România o delegaţie a U.G.A.B. – filiala Europa care şi-a desfăşurat lucrările la Bucureşti.

D Av i D O h A n e s i A n (6 ianuarie 1927 - 30 septembrie 2007) Născut chiar în sfînta zi a Crăciunului armenesc şi a Bobotezei, David Ohanesian a fost propriul martor al unui destin spectaculos.

A devenit bariton de legendă şi împreună cu maeştrii Nicolae Herlea şi Octav Enigărescu a format o “tripletă fantastică“ a muzicii de operă din România şi din lume.

1-2/2011

13

14

1-2/2011

1-2/2011

15

16

1-2/2011

1-2/2011

17

18

1-2/2011

manga-badanegan

Ճնճուղկն ու Մրջիւնը Մարդ մը նստած ցորենի փիլավ կþուտէր: Ճնճղուկ մը կը թռչի, կու գայ այս մարդուն քու, քանի մը հատիկ կը փախցնէ: Մրջիւնը կը նկատէ, վրայ կը հասնի: — Էյ, հատիկի գող,- կþըսէ,հանդին ցորենը կþուտես, չի բաւէր, հիմա ալ մարդու բաժինը կը փախցնես: Չես ալ ամչնա‘ր... Ճնճղուկը կը զայրանայ.

— Դուն չէ՞ս, որ օր ու գիշեր հատիկները շալակած կը կրես քո բոյնը: Գողը ե՞ս եմ, թէ՞ դուն: Մրջիւնը կը պատասխանէ.

— Ճիշտ է, ես հատիկ կը ժողվեմ, բայց արտը հնձելէն ետք: Իսկ դուն, մեյ մþալ տեսար, թռար նստեցար հասկին եւ դեռ չհասունցած կը ճաշակես: — Ատ տեսակ ալ պոչով սո՞ւտ...

— Սուտ խօսողը ե՞ս եմ: — Ճիշդ, դուն: Ճնճղուկը վրայ կը հասնի կը կտցահարէ, Մրջիւնը կը կծկուի, չի գիտնար ուր փախի: Վերջը կը դառնայ Մարդուն, կþըսէ.

— Ճնճղուկը ինձ կþըսպաննէ, օգնէ: Մարդը կը խղճայ Մրջիւնը, կþըսէ.

— Իսկ դուք ինչո՞ւ կը կռուիք իմ ցորենիս հադիկներու համար, ձեր ի՞նչ գործն է: Լսեցէք, ես հիմա ձեր դատաստանը կþընեմ: — Ճշմարիտ կþըսես,- կը ծլուըլայ ճնճղուկը,- տուր քու վճիռդ: — Ճնճղուկ ու Մրջիւն, եկէք ծուռ նստինք, շիտակ խօսինք: Եթէ ինծի հարցնէք, Մրջիւնը իրաւացի է, ան չի

գողնար, թափուած հատիկը կը ժողվէ: Իսկ դուն, Ճնճղուկ, կը գողնաս, օրը-ցօրեկով կը գողնաս: Մրջիւնը կþուրախանայ.

— Ես իմ աչքովս որքա‘ն տեսած եմ...

— Համբերէ Մրջիւն,- կþըսէ Մարդը ու կը դառնայ Ճնճղուկին,- քանի որ դուն թէ սուտասան ես, թէ գող ու լեզուանի, ես քու ոտքերդ կը կապեմ, որ այս օրուընէ չկարողանաս քալել,- կþըսէ եւ այդպէս ալ կþընե: Ատ օրուընե ահաւասիկ Ճնճղուկը չի կրնար քալել, թռուըռալով կը ոստոստէ գետնի վրայ:

Բազեն ու Մուկը Բազեն ու Մուկը կը եղբայրանան: Օր մը դաշտին մէջ պտըտելու պահուն Բազեն կþըսէ Մուկին. — Պտըտելով հոգիդ դուրս ելաւ, եկուր իմ թեւերուս վրայ բարձրացնեմ երկինք, տես աշխարհքը

ի՞նչ կայ: Կը բարձրանան մինչեւ երկինքին կատարը: Բազեն կþըսէ. — Երկրին վրայ ի՞նչ կը տեսնես: — Երկիրը մաղի չափ կը տեսնեմ,կþըսե Մուկը,- դուն ի՞նչ կը տեսնես: — Ամեն բան առջեւն է,- կþըսե Բազեն,- մեծ քաղաք մը կը տեսնամ, քաղաքէն դուրս ցանք ընող մը կը տեսնամ, ատ ցանք ընողն ալ երկու եզ ունի, մէկը չաղ է, միւսը կարմիր, սերմ կը ցանէ, սերմն ալ կտաւատ է, ճնճղուկ մը եկաւ, որ սերմը ուտէ, մոծակ մը թռաւ, ճնճղուկին աչքը մտաւ: Մուկ եղբայր, կը զղջամ, որ դուն այդքան շուտ աչքի լոյսէն զրկուած ես: Բազեն երկինքը պտըտեցնելէ ետքը Մուկը կþիջեցնէ գետին, ինքը որսի կþերթայ: Կը բարձրանայ սարին գլուխը, կը տեսնէ բան մը կþիջնայ վրան, կþիննայ ցանցը: Մուկը կը սպասէ, կը սպասէ, կը տեսնէ Բազեն չեկաւ, դուրս կու գայ փնտրելու: Կþերթայ կը տեսնէ ի՞նչ՝ Բազեն ցանցին մէջ ինկած է: — Եղբայր,- կþըսէ Մուկը,երկինքի կատարէն Ճնճղուկին աչքին մոծակը կը տեսնէիր, ատ մեծ ցանցը ինչպէ՞ս չտեսար: — Մուկ եղբայր,- կþըսէ Բազեն,այն ժամանակ խելքս գլուխս էր՝ աչքս բաց էր, հիմա խելքս Աստուած առաւ, աչքս կապուեցաւ, թէ ճար ունիս՝ ճար ըրէ: Մուկը ցանցին թելերը կը կտրատէ ատամներով, Բազեն կþազատէ, կþըսէ. — Գնա° Աստուած քեզ հետ, ալ գլուխդ չգովես, թէ՝ ամենէն լաւ տեսնողը դուն ես: Հայ ժողովրդական հեքիաթներ

1-2/2011

19

²Øêîºð¸²ØàôØ Ð²ÚÎ²Î²Ü î䲶ðàôÂÚ²Ü ÐÆØܲ¸ðزÜ

350-²ØÚ²ÎÀ

ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñ

²Ùëï»ñ¹³ÙáõÙ Ñ³Û ïå³·ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙݳ¹ñÙ³Ý 350 -³ÙÛ³ÏÇ Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ Ù»Ýù ³ñ¹»Ý Ó»ñ áõß³¹ñáõÃÛ³ÝÁ Ý»ñϳ۳óñ»óÇÝù , ³Ûë ù³Õ³ùáõÙ ³é³çÇÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ïå³ñ³ÝÇ(1660-1669ÃÃ.) ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ÝÛáõÃÁ: îå³ñ³ÝÁ ¹³¹³ñ»óñ»ó Çñ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ , ³ÛÝ µ³ÝÇó Ñ»ïá, »ñµ àëÏ³Ý ºñ¨³ÝóÇÝ å³ñï³ï»ñ»ñÇó ÷ñÏ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ëïÇåí³Í »Õ³í ³ÛÝ ²Ùëï»ñ¹³ÙÇó ÷á˳¹ñ»É ÈÇíáéÝá, ³ÛÝáõÑ»ï¨ Ø³ñë»É: Êáëï³ó³Ýù

20

1-2/2011

å³ïÙ»É Ý³¨ ³í»ÉÇ áõß ³Ûëï»Õ ·áñÍ³Í í³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÇ ïå³ñ³ÝÇ Ù³ëÇÝ, áñÁ 1685Ã.ÇÝ ³Ùëï»ñ¹³ÙÛ³Ý Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹ ßñç³ÝÇ ÑÇÙùÁ ¹ñ»ó: XVII-XVIII ¹¹. ·áñÍ³Í ³Ûë Ñ³Û Ññ³ï³ñ³ÏÇã-ïå³·ñÇãÝ»ñÇ ËáõÙµÁ` µáÉáñÝ ¿É ÍÝáõݹáí ¶áÕÃ³Ý ·³í³éÇ ì³Ý³Ý¹ (³ÛÅÙ` ܳËÇ稳Ý) ·ÛáõÕÇó, Ïáãí³Í ¿ñ Ùß³ÏáõóÛÇÝ-Éáõë³íáñã³Ï³Ý ϳñ¨áñ ¹»ñ ϳï³ñ»É Ñ³Û ïå³·ñáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç: ²Ûë

·áñÍáõ٠ѳïϳå»ë ³Ý·Ý³Ñ³ï»ÉÇ ¿ ¶áÕóÝÇ ê. ʳã í³ÝùÇ í³Ý³Ñ³Ûñ, »åÇëÏáåáë, Ùß³ÏáõóÛÇÝ – Éáõë³íáñã³Ï³Ý ѳÛïÝÇ ·áñÍÇã ÂáíÙ³ ì³Ý³Ý¹»óÇ ÜáõñÇç³ÝÛ³ÝÇ ¹»ñÁ,áñÁ ųٳݳÏÇ Éáõë³íáñ Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó Ù»ÏÝ ¿ñ ѳٳñíáõÙ áõ ÏñáõÙ ¿ñ §»é³Ù»Í í³ñ¹³å»ï¦ ³ÝáõÝÁ: ܳ ï³ñµ»ñ ³é³ù»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñáí Ñ³×³Ë ¿ñ ׳Ù÷áñ¹áõÙ ºíñáå³Ûáí: ֳݳå³ñÑáñ¹áõÃÛáõÝÝ»Çó Ù»ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï (1670 Ã.), Çñ Ùáñ»Õµáñ áñ¹Ç` سïûáë ÐáíѳÝ-

Sakmys Xauti 1714 t^ Amsderxam ÝÇëÛ³Ý ì³Ý³Ý¹»óáõÝ ï³Ý»Éáí Çñ Ñ»ï ºíñáå³, ѳÝÓÝáõÙ ¿ àëÏ³Ý ºñ¨³ÝóáõÝ` ïå³·ñáõÃÛ³Ý ³ñí»ëï ëáíáñ»Éáõ: ÆëÏ ³í»ÉÇ áõß(1679Ã.) Çñ »Õµáñáñ¹ÇÝ»ñ` ÔáõÏ³ë ¨ ØÇù³Û»É ÜáõñÇç³ÝÛ³Ý ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÇÝ, áõëÙ³Ý ¿ áõÕ³ñÏáõÙ ÐéáÙÇ àõñµ³ÝÛ³Ý Ö»Ù³ñ³ÝÁ: سïûáëÁ, ·³Éáí ºíñáå³ Î³ñ³å»ï ²¹ñdzݻóáõó ·ñ³ß³ñáõÃÛáõÝ ¿ ëáíáñáõÙ, ͳÝáóÝáõÙ ïå³·ñ³Ï³Ý ·áñÍÇÝ áõ ëÏëáõÙ ¿ ³ß˳ï»É ëϽµáõÙ ÈÇíáéÝáÛáõÙ, ÇëÏ Ñ»ïá سñë»ÉáõÙ, »ñµ ³ÛÝï»Õ ¿ ï»Õ³÷áËíáõÙ àëϳÝÇ ïå³ñ³ÝÁ: гÛïÝÇ ¿, áñ ݳ 14 ï³ñÇ ³Ýí׳ñ ³ß˳ï»É ¿ ê. ¾çÙdzÍÇÝ áõ ê. ê³ñ·Çë ïå³ñ³ÝáõÙ, Ù³ëݳÏó»Éáí Ùáï 20 ³ÝáõÝ Ñ³Û»ñ»Ý ·ñù»ñÇ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛ³ÝÁ: 1683-ÇÝ, »ñµ سñë»Éáõ٠ѳÛÏ³Ï³Ý ³Ûë ïå³ñ³ÝÁ ÷³Ïí»Éáõ íï³Ý·Ç ï³Ï ¿ñ, »åÇëÏáåáë ÂáíÙ³ ì³Ý³Ý¹»óÇÝ ³Ûó»ÉáõÙ ¿ سñë»É áõ سïûáëÇÝ áõÕ³ñÏáõÙ ²Ùëï»ñ-

¹³Ù` Ýáñ ïå³ñ³Ý ÑÇÙÝ»Éáõ: سïûáëÁ ÝÛáõÃ³Ï³Ý û·ÝáõÃÛáõÝ ¿ ËÁݹñáõÙ »ñ¨³ÝóÇ ÐáíѳÝÝ»ë ù³Ñ³Ý³ÛÇó áõ çáõÕ³Û»óÇ í³×³é³Ï³Ý äáÕáëÇó ¨ Ýáñ ï³é»ñ (µáÉáñ³·Çñ áõ Ýáïñ·Çñ) å³ïíÇñáõÙ ÑáõÝ·³ñ³óÇ ³Ï³Ý³íáñ í³ñå»ï ÷áñ³·ñÇã ÜÇÏáɳáõë øÇßÇÝ: ²ÛëåÇëáí, سïûáë ì³Ý³Ý¹»óÇÝ ë³ñù³íáñ»Éáí ѳÛÏ³Ï³Ý »ñÏñáñ¹ ïå³ñ³ÝÁ ²Ùëï»ñ¹³ÙáõÙ, ¹³ñÓ³í ¹ñ³ ÑÇÙݳ¹ÇñÁ: 1685 ÃíÇÝ Ýñ³ ÑÇÙÝ³Í ïå³ñ³ÝÇó ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ³é³çÇÝ ·ÇñùÁ`Þ³ñ³ÏÝáóÁ, áñÇ ÑÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇó ¿É ï»Õ»Ï³ÝáõÙ »Ýù ³Ûë ³Ù»ÝÇ Ù³ëÇÝ: Ø»Ï ï³ñÇ ³Ýó 1686-ÇÝ Ññ³ï³ñ³ÏáõÙ ¿ ݳ¨ ÙÇ Ä³Ù³·Çñù:²Ûë »ñÏáõ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Çñ»Ýó Ó¨³íáñÙ³Ý áõ ï»ËÝÇϳÛÇ ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ³ñ¹»Ý ÇëÏ Ï³ñáÕ ¿ÇÝ å³ïÇí µ»ñ»É ·ñ³ß³ñ-ïå³·ñÇãÇÝ: سïûáë ì³Ý³Ý¹»óÇÝ ³Ýßáõßï ù³ç³ï»ÕÛ³Ï áõ ÑÙáõï ¿ñ ïå³·ñ³Ï³Ý ·áñÍÇÝ, ë³Ï³ÛÝ Ýñ³Ý ¹»é¨ë å³Ï³ëáõÙ ¿ñ

ѳۻñ»Ý É»½íÇ, ·ñù»ñ ËÙµ³·ñ»Éáõ áõ ëñµ³·ñ»Éáõ ÑÙïáõÃÛáõÝÁ: ²Ûë ³Ù»ÝÁ ·Çï³Ïó»Éáí ݳ ·ÝáõÙ ¿ г۳ëï³Ý áõ ¹ÇÙáõÙ Çñ ³½·³Ï³Ý ÂáíÙ³ ì³Ý³Ý¹»óáõÝ, áñ í»ñçÇÝë ÃáÕÝÇ Çñ ³é³çÝáñ¹³Ï³Ý å³ßïáÝÁ áõ ·³ ²Ùëï»ñ¹³Ù` ß³ñáõݳϻÉáõ ëÏë³Í ïå³·ñ³Ï³Ý ·áñÍÁ: ÀݹáõÝ»Éáí ³ñí³Í ³é³ç³ñÏÁ áõ ëï³Ý³Éáí ݳ¨ ϳÃáÕÇÏáëÇ Ñ³í³ÝáõÃÛáõÝÁ ÂáíÙ³ ì³Ý³Ý¹»óÇÝ, áõÕ¨áñíáõÙ ¿ Ðáɳݹdz ³Ûë ³Ý·³Ù Ñ»ïÁ ï³Ý»Éáí ݳ¨ Çñ »Õµáñáñ¹ÇÝ»ñ` ÔáõÏ³ë ¨ ØÇù³Û»É ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÇÝ: ì»ñçÇÝÝ»ñë ËÇëï ÏñÃí³Í ³ÝÓݳíáñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¿ÇÝ áõ ÷³ÛÉáõÝ ïÇñ³å»ïáõÙ ¿ÇÝ Ñ³Û»ñ»Ý áõ ɳïÇÝ»ñ»Ý É»½áõÝ»ñÇÝ` ßÝáñÑÇí ºíñáå³Ûáõ٠ųٳݳÏÇÝ ëï³ó³Í Çñ»Ýó ÏñÃáõÃÛ³Ý: ²ÛëåÇëáí ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É, áñ 1694Ã.-Çó ëÏë³Í ²Ùëï»ñ¹³Ùáõ٠ѳí³ùí³Í ãáñë í³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÁ ³Ûëï»Õ Ñ³Û ïå³·ñáõÃÛ³Ý »ññáñ¹ ßñç³ÝÇ ÑÇÙùÝ »Ý ¹ÝáõÙ: ÂáíÙ³ ì³Ý³Ý-

1-2/2011

21

Sakmys Xauti 1714 t^ Amsderxam ¹»óÇÝ` ïå³ñ³ÝÇ Çñ³í³ï»ñÝ áõ ïÝûñ»ÝÁ, سïûáë ì³Ý³Ý¹»óÇÝ` ·ñ³ß³ñ³å»ïÁ, ÔáõÏ³ë ¨ ØÇù³Û»É »Õµ³ÛñÝ»ñÁ` ËÙµ³·ñáÕÝ»ñ áõ ëÁñµ³·ñÇãÝ»ñ: Üñ³Ýó ç³Ýù»ñáí 1695 Ã. ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ³ß˳ñÑÇ ³é³çÇÝ Ñ³Û»ñ»Ý ù³ñ﻽Á (ÏÇ볷ݹ»ñ), áñÁ ÏáãíáõÙ ¿ñ §Ð³Ù³ï³ñ³Í ³ß˳ñѳóáÛó¦: ¸³ ÙÇ Ù»Í³¹Çñ (118*150 ëÙ) åÕÝÓ³÷áñ³·Çñ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝ ¿, ³ñí³Í µ³ñÓñ ׳߳Ïáí: öáñ³·ñÇãÝ»ñÝ »Ý »Õ»É Ñáɳݹ³óÇ ²¹ñÇ³Ý ¨ ä»ïñáë êÏáÙµ»Ï »Õµ³ÛñÝ»ñÁ, áñáÝù ³ß˳ï»É »Ý Ôáõϳë ì³Ý³Ý¹»óáõ ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ: ø³ñ﻽Á ½³ñ¹³ñí³Í ¿ ÑáõÝ³Ï³Ý ¹Çó³µ³ÝáõÃÛáõÝÇó áõ ³ëïÕ³µ³ßËáõÃÛáõÝÇó í»ñóí³Í å³ïÏ»ñÝ»ñáí: ø³ñ﻽³·ñáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳÛÏ³Ï³Ý ³é³çÇÝ ³Ûë ïå³·Çñ ù³ñ﻽Á ѳٳñíáõÙ ¿ É³í³·áõÛÝÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ³ÙµáÕç ³ß˳ñÑáõÙ:` гçáñ¹ ï³ñÇÝ Ññ³ï³ñ³Ïí»ó Ôáõϳë ì³Ý³Ý¹»óáõ §´³Ý³ÉÇ Ñ³Ù³ï³ñ³Í ³ß˳ñѳóáõÛóÇݦ ·ñùáõÏÁ, áñÁ í»ñÁ Ýßí³Í ù³ñï»½Ç áõÕ»óáõÛóÝ ¿ñ: ÜáõÛÝ

22

1-2/2011

Ãí³Ï³ÝÇÝ ïå³·ñí»ó ݳ¨ Øáíë»ë Êáñ»Ý³óáõ §²½·³µ³ÝáõÃÇõÝ îáÑÙÇÝ Ð³µ¿Ã»³Ý¦, ³ÛëÇÝùÝ Ð³Ûáó å³ïÙáõÃÛáõÝÁ, áñÝ ³Û¹ Ý߳ݳíáñ »ñÏÇ ³é³çÇÝ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ ¿: ²ÛÝáõÑ»ï¨ ïå³·ñíáõÙ »Ý ÙÇ ß³ñù ³ß˳ñÑÇÏ ·ñù»ñ, áñáÝó ÙÇ Ù³ëÁ ݳ˳ï»ëí³Í ¿ñ Ù³ëݳíáñ³å»ë Ñ³Û í³×³é³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ¸ñ³Ý-

óÇó ¿ ûñÇݳÏ, Ôáõϳë ì³Ý³Ý¹»óáõ §¶³ÝÓ ã³÷áÛ, ÏßéáÛ, ÃáõáÛ ¨ ¹ñ³ÙÇó µáÉáñ ³ß˳ñÑǦ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ (1699): ²Ûëï»Õ Ññ³ï³ñ³Ïí³Í ¹åñáó³Ï³Ý-áõëáõÙÝ³Ï³Ý ·ñù»ñÇó áõß³¹ñáõÃÛ³Ý »Ý ³ñųÝÇ Ø³ïûáë áõ Ôáõϳë ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÇ ÑáñÇÝ³Í §¸áõéÝ ÆÙ³ëïáõû³Ý ϳ٠àëÏÛ³ ¹áõéÝ ¹åñ³ï³Ý¦ (1699)

Sakmys Xauti 1714 t^ Amsderxam

Ba.d@n Asdyua\aoin 17_4 t^ Amsderxam ¹³ë³·ÇñùÁ Ù³ÝáõÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨ §´Ý³µ³ÝáõÃÇõÝ ÇÙ³ëï³ëÇñ³Ï³Ý ¨ ï³ñ»ñ³µ³ÝáõÃÇõݦ »ñÏÁ (1702), áñÁ û¹»ñ¨áõóµ³ÝáõÃÛ³ÝÁ ¨ µÝáõÃÛ³Ý »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇÝ ÝíÇñí³Í ³ß˳ï³Ýù ¿: гٳñíáõÙ ¿ ݳ¨ ùÇÙdzÛÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ³é³çÇÝ Ñ³Û»ñ»Ý ·ÇñùÁ: îå³ñ³ÝÁ ÉáõÛë ¿ ÁÝÍ³Û»É Ý³¨ ÙÇ ß³ñù ÏñáÝ³Ï³Ý ·ñù»ñ` Þ³ñ³ÏÝáóÝ»ñ(1685,1702,1712ÃÃ.) Üáñ Îï³Ï³ñ³Ý (1698Ã.) سßïáó (1687Ã.) ijٳ·Çñù (1686,1705, 1717ÃÃ.), ê³ÕÙáë³ñ³Ý (1713,

1714-15ÃÃ.), ä³ñ½³ïûÙ³ñ ²½³ñdzÛÇ (1714Ã.),ä³ßïûÝ ²ëïáõ³Í³ÛÇÝ (1704Ã.) ¨ ÙÇ ß³ñù ³ÛÉ ·ñù»ñ: ²Ûë ·ñù»ñÇ ÙÇ Ù³ëÇ` ûñ. Þ³ñ³ÏÝáóÝ»ñÇ áõ ê³ÕÙáë³ñ³ÝÝ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ í³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÁ û·ï³·áñÍ»É »Ý áëϳÝÛ³Ý Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÝáõÛÝ ÷áñ³·Çñ å³ïÏ»ñÝ»ñÁ: Æ í»ñçá 1711Ã. ³Ûë ïå³ñ³ÝáõÙ ¿ ïå³·ñí»É »íñáå³óÇ ³é³çÇÝ Ñ³Û³·»ï ÚáÑ³Ý ÞñÛá¹»ñÇ §¶³ÝÓ ²ñ³Ù»³Ý É»½áõǦ (Thezaurus Linguae Armenieae) ѳ۳·Çï³Ï³Ý

Sakmys Xauti 1714 t^ Amsderxam

(ɳïÇÝ»ñ»Ý É»½íáí) Ý߳ݳíáñ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ: ܳ ѳۻñ»Ý ¿ ëáíáñ»É Ôáõϳë ì³Ý³Ý¹»óáõ Ùáï ¨ Ýñ³ û·ÝáõÃÛ³Ùµ ¿É Ññ³ï³ñ³Ï»É ³Ûë ³ß˳ï³ÝùÁ: ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÇÝ ³Ûó»É»É »Ý ųٳݳÏÇ ÙÇ ù³ÝÇ Ý߳ݳíáñ ·ÇïݳϳÝÝ»ñ, áñáÝó Ãíáõ٠ݳ¨ Ñéã³Ï³íáñ ·»ñٳݳóÇ ÷ÇÉÇëá÷³, ٳûٳïÇÏáë ¶áïýñǹ ȳ۵ÝÇóÁ: Ðáɳݹ³Ï³Ý í³í»ñ³·ñ»ñÁ íϳÛáõÙ »Ý, áñ ÂáíÙ³ ì³Ý³Ý¹»óÇÝ ç³Ýù»ñ ¿ ·áñͳ¹ñ»É ²Ùëï»ñ¹³Ùáõ٠ϳï³ñ»É³·áñÍí³Í ³Ûë ïå³ñ³ÝÁ ï»Õ³÷áË»É Ð³Û³ëï³Ý` ÏñÃ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ ëï»ÕÍ»Éáõ ѳٳñ, µ³Ûó ³Û¹å»ë ¿É ѳçáÕáõÃÛ³Ý ãÇ Ñ³ë»É: ܳ ٳѳó»É ¿ 1708Ã., ²Ýïí»ñå»ÝáõÙ ¨ óÕí³Í ¿ ï»ÕÇ ²ëïí³Í³Ùáñ سÛñ »Ï»Õ»óáõ ÷³é³íáñ ï³×³ñáõÙ, ³í³· Ëáñ³ÝÇ ³éç¨, ¹³ëÇ Ù»ç: Üñ³ Ù³ÑÇó Ñ»ïá ïå³ñ³ÝÇ ïÝûñÇÝáõÃÛáõÝÁ ³Ýó»É ¿ Ôáõϳë ì³Ý³Ý¹»óáõÝ, áñÝ Çñ û·Ý³Ï³Ý ÐáíѳÝÝ»ë ì³Ý³Ý¹»óáõ Ñ»ï( ØÇù³Û»É ì³Ý³Ý¹»óáõ áñ¹ÇÝ) ß³ñáõݳϻó ³ß˳ï»É, ÙÇÝ㨠1717Ã, »ñµ å³ñïù³ï»ñ»ñÇ ÏáÕÙÇó µéݳ·ñ³íí»ó ïå³ñ³ÝÁ: ²Ùëï»ñ¹³ÙáõÙ 57 ï³ñÇ (1660-1717ÃÃ) ·áñÍ³Í Ñ³Û Ùß³ÏáõÛÃÇ ³Ûë ϳñ¨áñ

1-2/2011

23

Ba.d@n Asdyua\aoin 17_4 t^ Amsderxam Ï»ÝïñáÝÁ ¹³¹³ñ»óÝáõÙ ¿ Çñ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ: ²Ûë ïå³ñ³ÝÇ ÷³Ïí»Éáí, 1717Ã.-Çó ëÏë³Í ѳÛÏ³Ï³Ý ÇÝùÝáõñáõÛÝ ïå³·ñáõÃÛáõÝÁ ÁݹѳÝñ³å»ë ºíñáå³ÛáõÙ ¹³¹³ñ ¿ ³éÝáõÙ »ñϳñ ųٳݳÏáí: гۻñ»Ý ·ñù»ñ »Ý ïåíáõÙ ÙdzÛÝ Çï³É³óÇÝ»ñÇ ïå³ñ³ÝÝ»ñáõÙ: Þ³ï ï³ñÇÝ»ñ ³Ýó ÙdzÛÝ, ØËÇóñÛ³ÝÝ»ñÇ ßÝáñÑÇí ºíñáå³ÛáõÙ µ³óíáõÙ ¿ »ñÏáõ ѳÛÏ³Ï³Ý ïå³ñ³Ý` 1776Ã.-ÇÝ îñÇ»ëïáõÙ ¨ 1789-ÇÝ ì»Ý»ïÇÏáõÙ: Üß»Ýù ݳ¨, áñ í»Ý»ïÇÏÛ³Ý ê. Ô³½³ñ ïå³ñ³ÝÇ ï³é»ñÁ ·Ýí»É »Ý ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÇó: ì³Ý³Ý¹»óÇÝ»ñÁ ß³ñáõݳϻÉáí àëÏ³Ý ºñ¨³Ýóáõ ·ñ³Ññ³ï³ñ³Ïã³Ï³Ý Ó»éùµ»ñáõÙÝ»ñÁ, ïå³·ñ³Ï³Ý ³ñí»ëïÇ ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ϳñáÕ³ó³Ý Ù»Ï ù³ÛÉ ³é³ç ³ÝóÝ»É ÝáõÛÝÇëÏ áëϳÝÛ³Ý Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ѳٳñÛ³ ã½Çç»Éáí ųٳݳÏÇ »íñáå³Ï³Ý ·ñùÇ ïå³·ñ³Ï³Ý ï»ËÝÇϳÛÇÝ: ²í³ñï»Éáí Ù»ñ ÝÛáõÃÁ ²Ùëï»ñ¹³ÙÇ Ñ³Û ·ñùÇ ûç³ËÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ, ϳñáÕ »Ýù ³ë»É, áñ ³ÛÝ ãÇ ë³ÑÙ³÷³Ïí»É ÙdzÛÝ ³ß˳ïáÕÝ»ñÇ ³ÝÓݳ½áÑ ³ß˳ï³Ýùáí, ³ÛÉ ³ãùÇ ¿ ÁÝÏ»É

24

1-2/2011

ݳ¨ Çñ Ùß³ÏÝ»ñÇ ·ñ³Ï³Ý Ññ³ï³ñ³Ïã³Ï³Ý áõ ïå³·ñ³Ï³Ý µ³ñÓñ í³ñå»ïáõÃÛ³Ùµ, áñÁ Ñ³Û ïå³·ñáõÃÛ³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ·áñÍáõÙ Ù»Í ³í³Ý¹ ¿ Ý»ñ¹ñ»É: Æ í»ñçá ãÙáé³Ý³Ýù, áñ Ñ³Û ·ÇñùÁ ³Ûë ûç³ËáõÙ Ó»éù µ»ñ»ó µ³½Ù³µáí³Ý¹³Ï, µÝáõÛÃ, »ñµ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù ëÏë»óÇÝ Ññ³ï³ñ³Ïí»É ³ß˳ñÑÇÏ ·ñù»ñ `å³ïٳϳÝ, ³ß˳ñѳ·ñ³Ï³Ý, ¹åñáó³Ï³ÝáõëáõÙݳϳÝ, ÇÝãå»ë ݳ¨ Ù»ñ å³ïÙÇãÝ»ñÇ »ñÏ»ñÁ:

²ÛëåÇëáí, ²Ùëï»ñ¹³ÙáõÙ ·áñÍ³Í Ñ³Û ïå³·ñáõÃÛáõÝÁ Çñ ÑÇÙݳ¹ñÙ³Ý ûñí³ÝÇó ÙÇÝ㨠í»ñçÇÝ ûñÁ ·áñÍ»ó ½áõï г۳ëï³ÝÇó »Ï³Í ÙÇ ËáõÙµ Ùï³íáñ³Ï³ÝÝ»ñÇ ç³Ýù»ñáí, áñáÝó áã ÙdzÛÝ ³½·³Ïó³Ï³Ý ϳåÁ, ³ÛÉ Ý³¨ ³Ûë ·áñÍÇÝ ³ÝÙ³ëÝ ÝíÇñí»Éáõ Ýñ³Ýó ³ÝÓÝí»ñ ѳïÏáõÃÛáõÝÝ áõ ѳٳéáõÃÛáõÝÝ ¿ñ ϳåáõÙ:

Sakmys Xauti 1714 t^ Amsderxam

²ñß³Éáõë ä³ñáÝÛ³Ý

Վաշինկթոն

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՆԱՁԵՎԻ ԿԱՍԵՑՈՒՄԸ

Ավելի քան 9 ամիս՝ անցյալ տարվա Մարտ ամսեն մինչեվ Դեկտեմբեր, Վաշինկթոնի մեջ գրեթե ոչինչ լսվեցավ Հայոց Ցեղասպանությունը ճանչցող H. Res. 252 բանաձեւին մասին: 23 կողմ եւ 22 դեմ ձայներու հարաբերակցությամբ՝ հայ-թուրքական «ձնհալի» խորապատկերի վրա Ներկայացուցիչներու Պալատի Արտաքին Հարցերու Հանձնաժողովի կողմե 2010 թվականի Մարտ 4-ին ընդունված բանաձեւը Հանձնաժողովի քվեեն ետք, չարժանացավ գոնկրեսականներու բավարար աջակցության: Բանաձեւի ընդդիմախոսները իրենց դիրքորոշումը կարդարացնեին այն պատճառաբանությամբ, թե իբր չէին ուզեր խանգարել հայ-թուրքական մերձեցման գործընթացը: Գոնկրեսականներու մեծամասնության աջակցությունը ձեռք չբերելու պատճառով, բանաձեւի նախաձեռնողները Ներկայացուցիչներու Պալատի խոսնակ՝ մինչ այդ Հայ Դատի անվերապահ պաշտպան համարվող տիկին Նանսի Փելոսիին խնդրեցին բանաձեւը քվեարկության չդնել՝ ավելի նպաստավոր հանգամանքներ սպասելու նպատակով: Իսկ այդ նպաստավոր հանգամանքները կարծես, թե գոյություն ունեին անցյալ տարվա վերջին, երբ Դեկտեմբեր 17-ին AP գործակալությունը կփոխանցեր, թե դեմոկրատ Նանսի Փելոսին մտադիր է Ներկայացուցիչներու Պալատի օրակարգ մտցնել թիվ 252 բանաձեւի քվեարկումը:

Հայոց Ցեղասպանության բանաձեւի հանկարծակի վերադարձը ուշադրության կեդրոն հավասարապես անակնկալի բերավ բազմաթիվ հայերու եւ թուրքերու՝ կրքերը բորբոքելով: Սակայն ամերիկահայ պատմաբան Վահագն Տատրյան հաջողության մեծ հույսեր չէր տեսներ բանաձեւի հավանական քվեարկության տրվելու պարագային, քանի որ, ըստ անոր, սովորաբար նման բանաձեւերը կընդունվին ելնելով ոչ թե բարոյական, այլ քաղաքական նկատառումներեն: Միաժամանակ Տատրյան կզգուշացներ՝ չափազանցված կարեւորություն չտալ բանաձեւին, քանի որ ատ ավելի շատ ձեւական փաստաթուղթ մը կհանդիսանա: Սակայն, ինչպես միշտ, չափազանցված ուշադրություն դարձուց Անկարան, որը հերթական անգամ սպառնալիքներ հնչեցուց Վաշինկթոնի հասցեին: Եվ, նորեն ինչպես միշտ, նախագահ Օպամայի վարչակազմը ականջ դրավ այդ սպառնալիքներուն: ԱՄՆ պետական քարտուղար, տիկին Հիլարի Քլինթոն, Թուրքիո արտաքին գործոց նախարար Ահմեթ Տավութողլուին հեռաձայնով հավաստիացուց, թե ամերիկյան վարչակազմը պիտի ընե ամեն հնարավորը՝ H. Res. 252 բանաձեւի Գոնկրեսի օրակարգ մտցնելը կասեցնելու համար: Ինչը եւ կատարվեցավ. Նանսի Փելոսի ընկրկեցավ Ապիտակ Տան գործադրած ճնշումներուն առջեւ եւ հրա-

ժարեցավ բանաձեվը քվեարկության դնելեն: Անմիջապես հետո, Հունվար 5-ին, տիկին Փէլոսի հեռացավ Ներկայացուցիչներու Պալատի խոսնակի պաշտոնեն՝ Նոյեմբերին տեղի ունեցած ընտրություններուն Պալատեն ներս դեմոկրատական մեծամասնության կորսնցնելու հետեւանքով: Եվ այսպես, պատրանքաբույր երկար ձգձգումներեն ետք հերթը եկավ նաեւ Նանսի Փէլոսիին՝ նախագահ Պարաք Օպամայի օրինակով հայերուն թիկունք դարձնելու: Բանաձեւի կողմնակիցները հույս ունեին, թե մեկ կողմե՝ հայ-թուրքական դիվանագիտական մերձեցման ձախողումը, իսկ մյուս կողմե՝ թուրք-իսրայելյան հարաբերություններու մեջ ծագած լարվածությունը եւ ատոր հետեւանքով հրեական լոպպիի կողմե Թուրքիո ժխտողականությանը ցուցաբերած աջակցության ենթադրյալ նվազումը պիտի հանգեցնեն բանաձեւի ընդունմանը: Սակայն այդպես չեղավ: Անկարա կրնա անգամ մը եւս թեթեւացած շունչ քաշել . այս անգամ ալ ԱՄՆ բարոյականությունը զոհաբերեց հանուն պետական շահերու – ինչը կհաստատե Վահագն Տատրյանի ըսածը -, մինչ Վաշինկթոնի մեջ գործող հրեական լոպպին լրիվ թափով կսատարե թուրքական կառավարության ժխտողական քաղաքականությունը: ԱՄՆ-ի հրեական ամենեն ազդեցիկ կազմակերպության՝ Anti-Defamation League -ի գործադիր տնօրեն Ապրահամ Ֆոքսման թուրքական Սապահ օրաթերթին հայտարարեց, թե «Միացյալ Նահանգները կըսխալին, երբ կփորձեն խառնվիլ այս հարցին [հայ-թուրքական պատմական վեճը]: Պատմությունը պետք է ձգել պատմաբաններուն: Մենք կսատարենք Թուրքիո այս առումով:» Սակայն, ի հեճուկս վերջերս կրած նոր պարտության եւ հասկանալի հիասթափության, Վաշինկթոնի մեջ Հայ Դատի պաշտպանները զենքերը վայր չեն դներ եւ կշարունակեն իրենց պայքարը հանուն պատմական արդարության: Վ.Մ.

1-2/2011

25

Կայ Արդեօ՞ք «Տարածքային Ամբողջականութեան Պահպանման» Սկզբունք Միջազգային Իրաւունքի Մէջ Կամ, Ինչպէս Միշտ` Ի՞նչ Անել ԱրԱ ՊԱՊԵԱն Մոդուս վիվենդի կենտրոնի ղեկավար Երեւան, Հայաստանի Հանրապետութիւն Միանգամից ասենք, որ «տարածքային ամբողջականութեան պահպանման» սկզբունք միջազգային իրաւունքում չկայ: Միաւորուած Ազգերի Կազմակերպութեան (ՄԱԿ) Կանոնակարգի երկրորդ յօդուածի 4-րդ կէտը հռչակում է միմիայն հետեւեալը. «[ՄԱԿ-ի] բոլոր անդամներն իրենց միջազգային յարաբերութիւններում պէտք է ձեռնպահ մնան որեւէ երկրի տարածքային ամբողջականութեան կամ քաղաքական անկախութեան դէմ ուղղուած ոյժի կիրառումից կամ սպառնալիքից, կամ այլ քայլերից, որոնք անհամատեղելի են Միաւորուած Ազգերի նպատակների հետ»: (All Members shall refrain in their international relations from the threat or use of force against the territorial integrity or political independence of any state, or in any other manner inconsistent with the Purposes of the United Nations.) Այս հիմնադրոյթը ոչ մի ընդհանուր բան չունի «տարածքային ամբողջականութեան» պահպանման, այսինքն պետութեան տարածքի անձեռնամխելիութեան հետ: Ըստ ԱՄն արտաքին յարաբերութիւնների օրէնքի հեղինակաւոր մեկնաբանութեան, այն պարզապէս դրոյթ է ներխուժման դէմ՝ «ուժի գործադըրման արգելք» (prohibition of use of force),1 -սոսկ կոչ է անում ձեռնպահ մնալ «մի պետութեան կողմից ոյժի գործադրման միջոցով մէկ այլ պետութիւն գրաւելուց կամ նրա կառավարութիւնը տապալելուց»: (the use of force by one state to conquer another state or overthrow its government.)2 «Որեւէ երկրի տարածքային ամբողջականութեան կամ քաղաքական անկախութեան դէմ» (“Against the territorial integrity or political independence of any state”) բառակապակցութիւնը ՄԱԿ-ի Կանոնադրութեան մէջ է ներառուել որոշ փոքր

26

1-2/2011

երկրների խնդրանքով, որպէս որոշակի երաշխիք, որ «ուժ չի կարող կիրառուել աւելի ուժեղ երկրների կողմից աւելի թոյլ երկրների «տարածքային ամբողջականութեան կամ քաղաքական անկախութեան» դէմ (force could not be used by the more powerful states in violation of the “territorial integrity or political independence” of weaker states.) 3 Ակնյայտ է, որ յիշեալ դրոյթը հակասութեան մէջ չէ ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքի հետ եւ բնաւ կապ չունի մտացածին եւ միջազգային իրաւունքի մէջ գոյություն չունեցող, սակայն քաղաքական նպատակներով շահարկվող «տարածքային ամբողջականութեան պահպանման» այսպէս կոչուած սկզբունքի հետ: 4 Այստեղ կարող է մի օրինաւոր հարց առաջանալ` ի՞նչ անել: Ի՞նչ անել, երբ միջազգային իրաւունքի որեւէ հարցի կամ այդ հարցի մեկնութեան շուրջ տարաձայնություններ են առաջանում: Պատասխանը պարզ է ու յստակ` պէտք է դիմել այն մարմնին, որն ունի համապատասխան լիազօրութիւններ եւ իմացութիւն տուեալ հարցը մեկնաբանելու եւ, առաւել եւս, դրա վերաբերեալ վճիռ կայացնելու: Միջազգային յարաբերութիւններում այդ մարմինը Արդարութեան Միջազգային Դատարանն է (International Court of Justice), որն ըստ տուեալ կառոյցի Կանոնադրութեան (Statute) 36-րդ յօդուածի 2(b) կէտի իրաւասու է քննութեան առնելու եւ որոշումներ կայացնելու «միջազգային իրաւունքի ցանկացած հարցի» վերաբերեալ (any question of international law). Այսօր ակնյայտ է դարձել, որ Ղարաբաղեան հակամարտութեանը վերաբերող «ժողովուրդների ինքնորշման» սկզբունքը, դրա դրսեւորման ձեւերն ու խորութիւնը,

այսպէս կոչուած «տարածքային ամբողջականութեան պահպանման» դրոյթը, այս երկուսի միջեւ իբր գոյութիւն ունեցող հակասութիւնը դադարել են զուտ իրաւագիտական հարցեր լինելուց: Սրանք հարցեր են, որ հազարաւոր մարդկանց կեանքին ու մահուանն են առնչւում: Առանց նոյնականացնելու ըմբռնումները «ժողովուրդների ինքնորոշում» սկզբունքի նկատմամբ, հնարաւոր չէ այն կենսագործել: Առանց յստակեցնելու, թէ ի՞նչ է նշանակում «տարածքային ամբողջականութիւն» եւ ինչքանո՞վ եւ ինչի՞ց է այն պահպանւում, հնարաւոր չէ Ղարաբաղեան հակամարտութեանը լուծում տալ: Ըստ այդմ, Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Ադրբեջանի Հանրապետութիւնը, որպէս ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ, պիտի միասնաբար դիմեն ՄԱԿ-ի դատարանին, որ է Արդարության միջազգային դատարանը, մօտաւորապէս հետեւեալ հարցերով.

1. Արդեօ՞ք միջազգային իրաւունքում կայ «ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունք»: Եթէ այո, ապա` արդե՞օք «ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքը» տարածւում է արդէն պետականութիւն ունեցող ազգի տուեալ պետակա-

նութիւնից դուրս գտնուող հաւաքականութիւնների վրայ: Եթէ այո, ապա` արդե՞օք որեւէ սահմանափակում կայ այդ ինքնորոշման վրայ: 2. Արդեօ՞ք միջազգային իրաւունքում կայ «տարածքային ամբողջականութեան պահպանման» սկզբունք: Եթէ այո, ապա արդե՞օք այդ սկզբունքը սահմանափակում է «ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքը»` զրկելով ինքնորոշուող հավաքականութեանը քաղաքական ինքնորոշման իրաւունքից: Ե´ւ հայկական կողմերը եւ ադրբեջանական կողմը բազմիցս են խրոխտ ձայնով արտայայտուել իրենց դիրքորոշման միջազգային իրաւունքի վրայ խարսխուած լինելու մասին: Սակայն իրենք չէ, որ պէտք է որոշեն դա: Մինչեւիսկ միջնորդները լիազօրուած չեն դրա վերաբերեալ որոշումներ կայացնելու: Միջազգային յարաբերութիւններում դրա համար կայ համապատասխան մարմին: Կարծում եմ հասել է պահը, որ միջնորդները դիմեն կողմերին` Արդարութեան Միջազգային Դատարանին հայցէագրուած համապատասխան հայցադիմումի նախագիծը ներկայացնելու խնդրանքով: Ապա դրանք պէտք է միասնակա-

նացնել եւ համապատասխան ընթացակարգով դիմել վերոնշեալ դատարանին: Եթէ կողմերից մէկը մերժի, ապա դա կը նշանակի, որ նրա բոլոր խօսքերը, թէ իր դիրքերը միջազգային իրաւունքի վրայ են խարըսխուած, լոկ դատարկ խօսակցութիւններ են: Ըստ այդմ, միջազգային համայնքը պէտք է անի համապատասխան հետեւութիւն: Այդ դէպքում միջնորդ երկրներն իրենք, Արդարության Միջազգային Դատարանի Կանոնադրութեան 65-րդ յօդուածի հիման վրայ եւ Անվտանգութեան Խորհրդի անունից, վերոշարադրեալ հարցերի յստակեցման հայցադիմումով եւ խորհրդատուական կարծիքի (advisory opinion) ակնկալիքով պէտք է դիմեն ՄԱԿ-ի դատարանին: Ինչքան էլ դժուար լինի Ղարաբաղեան հակամարտութեան լուծման վերաբերեալ որոշման կայացումը, անտարակոյս կրկնակի դժուար է լինելու դրա կենսագործումը: Հետեւաբար, Արդարութեան Միջազգային Դատարանի կողմից հակամարտութեանն առնչւող էական հարցերի յստակեցումը եւ դրանց վերաբերեալ որոշումը, օրինական (legal) եւ նպաստաւոր հիմք կը ստեղծի հակամարտութեան լուծման համար, քանի որ ի չիք կը դարձնի

ներկայումս որոշ հիմնարար իրաւական հարցերի շուրջ առկայ կողմերի սկզբունքային տարաձայնութիւնները: Restatement of the Law (3rd). The Foreign Relations Law of the United States, The American Law Institute, Washington, 1987; v. 2, § 905 (7), p.

389.

2 Ibid, p. 383.

3 Leland M. Goodrich, Edward Hambro, Charter of The United Nations, Commentary and Documents, [second and revised edition], Boston, 1949, p. 103.

4 Աւելի հանգամանալից կարելի է կարդալ. Արա Պապեան, Ինքնորոշում եւ այսպէս կոչուած «տարածքային ամբողջականութիւն» սկզբունքները միջազգային հանրային իրաւունքում, (Լեռնային Ղարաբաղի օրինակով), 21-րդ դար, #2, 2010, նորավանք հիմնադրամ; Ara Papian, On the Principles of Self-Determination and so-called “Territorial Integrity” in Public International Law, (The Case of Nagorno-Kharabagh), Noravank Foundation, “21st Century”, # 2, 2010 1

1-2/2011

27