?YUMANIY HAOY} MIYUTOAN ERGLEZVOAN AMSACIR
DARI 63 TIV 1-2 (1998-99ƒ HYUNVAR - WEDRVAR 2(13
Փետրվար 1988թ. – Փետրվար 2013թ.
ՂԱՐԱԲԱՂՅԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ 25 ԱՄՅԱԿԸ
Ս
<MPACRAGAN
ույն տարվա Փետրվար 12-ին, Թելեորման մարզի Վիտելե քաղաքի նախկին քաղաքապետ՝ այսօր պատգամավոր Լուչիան Միլիթարուն կընե խորհըրդարանեն ներս իր առաջին քաղաքական հայտարարությունը: Հայտարարություն, որը չի անդրադառնար ընտրություններուն իրեն ձայն տված ընտրողներու հոգսերուն և մտահոգություններուն այլ... ատրպեճանական եղբայրական ժո ղովուրդի տառապանքներուն: Ի միջի այլոց, պատգամավոր Միլիթարուի հայտա րարությունը կըսե. «Ատրպեճանի հանդեպ Հայաստանի բարձրացած անհիմն տարածքային պահանջներու պատճառով 1987-1988թթ. սկսած հայ-ատրպեճանական հակամարտության հետևանքով Ատրպեճանի Հանրապետության տարածքի 20%-ը զավթված է: Ի հետևանք ատոր, զոհվեցան շուրջ 30 հազար ատրպեճանցի, 50 հազար վիրավորվեցան և մոտ 1 միլիոն ատըրպեճանցի դարձավ փախստական: Ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղը և հարակից յոթ վարչական շրջանները կգտնվին Հայաստանի Հանրապետության զինված ու ժերու գրավման տակ: Հայկական կողմի գործած վերին աստիճանի դաժանության արարքներու շարքին են 1992 թվականի Փետրվարի 25-ի լույս 26-ի գիշերը Հոճալու ավանին մեջ՝ հանուն ազգայնամոլության տեղի ունեցած զանգվածային սպա նությունները: Հոճալուի ջարդի հետևանքով դաժանորեն սպաննվեցան 613 քաղաքացիներ, որոնցմե 106՝ կիներ, 63՝ երեխաներ, 70՝ ծերեր»: Լուչիան Միլիթարու իր հայտարարությունը կշարունակե շեշտելով միջազգաին մակարդակով «Ատըրպեճանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությանը և սահմաններու անձեռնմխելիությանը» սատարելու անհրաժեշտությունը՝ հղում կատարելով հայկական ուժերու կողմե «Ատրպեճանի Հանրապետության գրավված տարածքներու անհապաղ, լիակատար և անվերապահ ազատման» կոչ ընող ՄԱԿ-ի Անվըտանգության Խորհուրդի բանաձևերուն: Արդյոք ի՞նչ է դրդած ռումեն խորհրդարանականին Ատրպեճանի պաշտոնական քարոզչությունը տարածող նման հայտարարություն մը ընելու: Ամենայն հավանականությամբ նյութական շահը: Պարոն Միլիթարուն իր կնոջ հետ միասին դրամատուներուն պարտք է 72 հազար լեյ, մինչ որպես Վիտելեի քաղաքապետ իր եկամուտները ընդամենը 39 հազար լեյ էր: Լուչիան Միլիթարուն Պուքրեշի նախքին քաղաքապետ և տնտեսության նախարար Ատրիան Վիտեանուի զարմիկն է: Ոչ հեռավոր անցյալին Վիտեանուն կըսեր, թե ռումանական կողմը շահագրգռված է AGRI նախագծով: AGRI Ատըր պեճան-Վրաստան-Ռումանիա համատեղ նախագիծ մըն է, որու իրականացման պարագային կասպյան բնական կազը պիտի արտահանվի դեպի Եվրոպա՝ Քոնսթանցայի նավահանգիստի վրայով: Միաժամանակ, ատրպեճանական կողմը խոստացավ Ռու մանիո տարածքին կառուցել 200 պենզալցակայան, որմե 50-ը արդեն կառուցված է: Նախագիծի մասին նախնական պայմանագիրը ստորագրած է նախա գահ Թրայան Պըսէսքուն՝ Պաքու կատարած իր այցի ընթացքին: Լուչիան Միլիթարուի Ռումանիո մեջ ատրպեճանական քարոզչության եզակի դեպք չէ: Վերջին տարիներուն կտրուկ հաճախակիացան ատրպեճանամետ ելույթները ռումեն հասարակու թյան որոշ մակարդակներով: Սակայն բոլոր այդ «ատրպեճանասեր» ելույթներերեն քարյուղի, կազի կամ խավիարի հոտ կուգա:
2
1-2/2013
PYVANXAGYUTOYUN «Վարդավառ» պարախումբի ներկայացումը Սուրբ Ծննդյան տոներու առթիվ =` 6 Ծննդյան տոները Քոնսթանցայի հայերուն հետ =` 8 Քրիստոսի Սուրբ Ծննդյան և կնունքի տոները Պոթոշանի հայ եկեղեցվո մեջ =` 9 Ռումանիո հայ թեմի առաջնորդը «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցվո մեջ =` 11 =` 13 Ո՞վ ենք մենք... Անմոռանալի երեկո մը Վարուժան Գոզիկյանին հետ =` 14 =` 16 Երեկո մը Շահիկյանին (Şahul) հետ
Supliment limba rom`n[
Alegeri în Armenia: Serj Sargsyan a fost reales în funcție cu 58% din sufragii p. 17 În dialog cu marele actor SoS SArgSyAn p. 18 Armenii şi evreii factori importanţi în dezvoltarea urbană a Botoşanilor p. 20 Cimitirele armene din Botoşani p. 21 Despre renașterea complexului Manuc Bei de la Hîncești p. 22 manga-badanegan =` 23 Փետրվար 1988թ. – Փետրվար 2013թ. ՂԱՐԱԲԱՂՅԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ 25 ԱՄՅԱԿԸ =` 24
Հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանի վայրագ սպանությունից ինը տարի է անցել
=` 34
Սուրբ Սարգիսի տոնը և հոգեհանգստյան Սբ. պատարագ Սումկայիթի զոհերու հիշատակին =` 35
ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi
COLECTIVUL «NOR GHIANK»
MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redac ie MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare
REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATÅ: HźULESCU MIHAI TIPARUL: S.C. ARARAT srl.
I.S.S.N. 1221-9169
Հայաստան
ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ՀԵՏԸՆՏՐԱԿԱՆ ԽՄՈՐՈՒՄՆԵՐ
Փետրվար 18-ին Հայաստանին մեջ տեղի ունեցան նախագահական ընտրություններ: Ցուցակներուն մեջ գրանցված 2 միլիոն 506 հազար ընտրողներեն ընտրատեղամասեր ներկայացան 1 միլիոն 520 հազարը, այն է՝ 60%-ը: Փետրվար 25-ին, Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը հրապարակեց ընտրություններու վերջնական արդյունքները և հաստատեց, որ Սերժ Սարգսյանը նախագահ վերընտրվե ցավ ։ Վերջնական արդյունքներն են՝ Սերժ Սարգսյան՝ 861.373 ձայն (58.64 %), Րաֆֆի Հովհաննիսյան՝ 539.693 ձայն (36.74 %), Հրանտ Բագրատյան՝ 31643 ձայն (2.15 %), Պարույր Հայրիկյան՝ 18096 ձայն (1.26 %), Անդրիաս Ղուկասյան՝ 8329 ձայն (0.57 %), Արման Մելիքյան՝ 3520 ձայն (0.26 %), Վարդան Սեդրակյան՝ 6210 ( 0.42 %)։ Ընդհանուր առմամբ, ընտրություններու կազ մակերպման մասին միջազգային դիտորդներու գնա հատականը դրական էր: Ընտրական համակարգերի միջազգային փորձագիտական կենտրոնի՝ ICES-ի նախագահ Ալեքսանդր Ցինքեր. «Նախագահական ընտրությունները Հայաստանի մեջ ժողովրդավարա կան էին, մրցակցային, համահունչ երկրի Սահմա նադրությանը և միջազգային ընտրական իրավունքին»:
Ըստ ICES-ի նախագահի, փետրվարի 18-ին դիտորդական առաքելությունն այցելեց 134 ընտրատեղամաս տարբեր մարզերու և քաղաքներու մեջ: «Ընտրու թյուններու անցկացման դրական գնահատական ստացած են ընտրատեղամասերու 65%-ը, բավարար՝ 35%-ը, անբավարար գնահատականներ չկան», հայտարարեց Ալեքսանդր Ցինքերը: Իսկ Եվրոպայի Խորհրդի նախկին փոխնախագահ, ICES-ի միջազգային դիտորդական խմբի անդամ Աննա Չուրդովան` ամփոփելով Հայաստանում կայացած նախագահական ընտրությունները, բարձր գնահատեց ընտրական հանձնաժողովներու պատրաստվածությունը, քվեարկության կարգի իմացությունը և ընտրացուցակների կազմումը: Դիտորդը նշեց, թե պայմաններ ստեղծված էին նաև վատ տեսո ղությամբ մարդոց մասնակցությունը ապահովելու համար, ինչը չկա նույնիսկ Եվրոպայի որոշ երկըրներուն մեջ: Չուրդովան հույս հայտնեց, որ հաջորդ ընտրությունները կանցնին էլեկտրոնային ձևաչափով: Իրենց հերթին, ԵԽ, ԵԽԽՎ և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ դիտորդները եզրահանգեցին՛ թե Փետրվար 18-ին տեղի ունեցած ընտրությունները բարելավ էին 2008 թվականի համեմատ, ընդհանուր առմամբ լավ էին կազմակերպված` հիմնարար ազատությունները,
1-2/2013
3
նարար ազատություններու պահպանմամբ՝ ներառյալ հա ɥɡɫɝɊɟɔɡ əɊɞɡɪ ɝɔɡɫɒɞɡɫɟ վաքներու ազատությունը և ազատ կամարտահայտություBd. Carol I, nr. 43, sector 2, Bucureúti, cod 70332 նը: Պետքարտուղարությունը Tel. 021/311.14.15, Tel.fax 021/313.84. 59, Fax 021/311.14.20 կկիսե առաքելության այն E-mail office@uniuneaarmenilor.ro գնահատականը, որ ԶԼՄ-ները լուսաբանած են ընտրարշավը հավասարակշռված ու բոլոր Haoasdani Hanrabedyutoan na,acah թեկնածուները օգտված են N^C^ Baryn Serj SARCSOANIN անվճար եթերեն»: Նախագահ Սէրժ Սարգըսյանին վերընտրվելու կապակցությամբ շնորհավորա"erx Cerazan]yutoyun# կան ուղերձներ հղեցին ՌուMe\arcy baryn Na,acah# սաստանի, ԱՄՆ-ի, Ֆրանսայի, Հունաստանի, Գերմանիայի, ?yuminiaoi Haoy] Miyutoan eu /yuminahao hamaonqi anyuni] `ermyren Լեհաստանի, Ավստրիո, Թուր.nyrhavyryum enq Haoasdani Hanrabedyutoan Na,acahi par'r քիո, Զվիցերիո, Չինաստանի և ba.dynyum "er ver;ndrvelyu gabag]yutoamp$ այլ պետություններու ղեկաVsdah enq# yr Xyuq yuj eu e/anx [eq ,naoi a/avel zyra]nelyu Haoreniq; վարները, ինչպես նաև Եվրո eu aon aveli parege]ig yu cravi[ xar'nelyu te haoreni jykyvrxi eu te պական Հանձնաժողովի նաhamaon haoyutoan hamar$ խագահը: Cid]eq# yr /ymanahaoyutoyun;# havadarim haoreni avanxnerin eu Սակայն, ի հեճուկս մի havadqin# m.dabes Haoasdani gykqin =$ ջազ գային դիտորդներու դրաHa`ykyutoan maktanqneryv eu ,yrin harcanqyv * կան գնահատականի, Սերժ Սարգսյանի ախոյան Րաֆֆի Հովհաննիսյանը չի ճանչնար ընտրություններու պաշտոնաVaryujan YSGANOAN Varyujan WAMPYUG{OAN կան արդյունքները և զինք հաղթող և տե յուրե նախագահ ?HM na,acah ?yuminiaoi <yrhrxarani anxam կհայտարարե: Րաֆֆի Հովհան Senadyr Azcaoin wyqramasnyutoyunneri ,mpi նիսյանը և իր համակիրները ?yuminiaoi =gynymigaoi kegavar հանրահավաքներու արշավ Na,arar սկսան թե՛ Երևանի Ազատության հրապարակին վրա և թե՛ մարզերուն մեջ: Փետրվար 19-ին, ներառյալ հանրահավաքներու և խոսքի ազատու - լրագրողներուն հետ հանդիպելով, Ր. Հովհաննիսյան թյունը, պահպանված էին: կհայտարարե՝ «Ես Հայաստանի Հանրապետության «Մրցակիցներն ունեցան ազատ քարոզարշավ ընտրված նախագահն եմ: Ես երբեք պաշտոնների չեմ իրականացնելու, իսկ ընտրողներն ընտրելու հնա- ձգտել, բայց դա այդպես է», որմե ետք ան մինչև րավորություն: (...) Նախորդ նախագահական ընտ- հաջորդ օրը ժամը 5-ը ժամանակ կուտա գործող րություններից հետո ընտրական գործընթացում կա- նախագահին ընդունելու և խոստովանելու իր սխալը տարվել են հստակ բարելավումներ», ըսավ ԵԽԽՎ ժողովուրդին առջև, իսկ «այդ դեպքում նա ներում պատվիրակության ղեկավար Քարին Ուոլդսեթը: կստանա հայ ժողովրդի անունից»: «Ժողովուրդը հաղ«Ընդհանուր առմամբ ընտրությունները կազ - թել է և դա բոլորը գիտեն: Ես հույս ունեմ, որ Սերժ մակերպված են արհեստավարժ և արձանագրված Սարգսյանը կհանդիպի ինձ հետ և կսեղմի իմ ձեռքը խախտումները չէին կրնար ազդել արդյունքներու ու կընդունի իմ և ժողովրդի հաղթանակը», ըսավ վրա», ըսավ ԵԱՀԿ /ԺՀՄԻԳ երկարաժամկետ դիտոր - «Ժառանգություն» կուսակցության ղեկավարը: Ազադական առաքելության ղեկավար Հայդի Թալիա - տության հրապարակին վրա անցկացվող հանրահավինին: վաքներու ընթացքին, Րաֆֆի Հովհաննիսյան Սերժ Իսկ ԱՄՆ պետքարտուղարության պաշտո - Սարգսյանին «բռնազավթող» կանվանե և կշեշտե, թե նական ներկայացուցիչ Վիկտորիա Նուլանդի խոս- «Սա Րաֆֆիի ու Սերժի պայքարը չէ, հայ ժողովրդի քերով, Վաշինկթոնը հավանություն կուտա ԵԱՀԿ/ պայքարն է ու մենք հասնելու ենք մեր հաղթա/ԺՀՄԻԳ դիտորդական առաքելության զեկույցի նակին»: դրույթներուն «առ այն, որ ընտրությունները հիմ Փետրվար 21-ին, նախագահի նստավայրը տեղի նականին լավ էին կազմակերպված և անցան հիմ- կունենա Սարգսյան-Հովհաննիսյան հանդիպումը, որ
4
1-2/2013
ապարդյուն կանցնի: Իսկ Փետրվար 23-ին Գյումրիի մեջ (ուր ձայներու մեծամասնությունը ստացավ «Ժառանգության» առաջնորդը) անցկացված իր առաջին հետընտրական հանրահավաքի մասնակիցներուն, Ր. Հովհաննիսյանը հայտարարեց, թե «Սուտ, կեղծ ընտրությունների միջոցով աթոռներում նստածների դարաշրջանն անցնում է: Գալիս է մեր պետության անկախության դարաշրջանը, և ես ձեզ հետ ապրելու եմ, ապրելու եմ, ոչ թե՝ մեռնելու, որ տեսնեմ մեր հաղթանակը: Ձեր աշխա տանքը, ձեր կենսաթոշակը, ձեր ապագան պետք է ապահովվի: Ճանաչեք հայ ժողովրդի հաղթանակը», ավելցնելով. «Ես ձեզ մի բան եմ խոստանում՝ միշտ կգամ այստեղ, միշտ կխոսեմ ձեզ հետ, ճանապարհը կանցնեմ ձեզ հետ, լաց կլինեմ, կխնդամ, բայց ինչ էլ լինի՝ ձեզ հետ եմ անելու, մինչև Հայաստանը դառնա իրական ու ժողովրդավարական երկիր: Մենք զգում ենք մեր ուժը և մեր ուժը նրանում է, որ բոլորս հասկացանք որ սա մեր հայրենիքն է: Չկա կուսակցական դրոշակ, չկա «Ժառանգություն», չկա ՀՅԴ, չկա ՀԱԿ, չկա անգամ ԲՀԿ, ՀՀԿ: Սա կռիվ չէ կուսակցությունների միջև»: Րաֆֆի Հովհաննիսյան կխոստանա քաղաքական պայքարը շարունակել մինչև վերջնական հաղթանակը: «Ազատության հրապարակում խորհըրդակցելով քաղաքացիների հետ՝ կերտելու ենք անցումային, ժո ղովրդավարական դատավա րություն, մինչև մեր երկրում ունենանք օրինական, սահմանադրական կարգ: Մենք կներ կայացնենք այլընտրանքային իշխանություն», հայտարարեց Րաֆֆի Հովհաննիսյանը:
1-2/2013
5
«Վարդավառ» պարախումբի ներկայացումը Սուրբ Ծննդյան տոներու առթիվ Շաբաթ, հունվար 5-ին Պուքրեշի Նոթթարա թատ րոնին մեջ Նոր Տարվա և Սուրբ Ծննդյան տոներու առիթով շատ գեղեցիկ հանդես մը տեղի ունեցավ Ռումանիո Հայոց Միության «Վարդավառ» պարախումբի ուժերով՝ ղեկավա րությամբ շնորհալի պարուսույց Պելլա Մարտիկյանի: Ռումանիո հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի և Ռումանիո Խորհրդարանի երեսփոխան Վա րուժան Փամպուքչյանի բացման խոսքեն ետք սկսավ Ռու մանիո Հայոց Միության պարախումբի, ինչպես նաև «Քառնավալ» սպորտային պարերու համույթի հրաշալի ելույթը: Պարային արտակարգ գեղեցիկ ներկայացումը կուղեկցվեր հանդիսատեսներու բուռն և չմարող ծափահարություններով և «պռավո» բացականչություններով: Այս հիասքանչ ներկայացման վերջավորության Կաղանդ պապան երեխաները ուրախացուց իր շատ գեղեցիկ նվերներով: Ամբողջ միջոցառումը տեղի ունեցավ Ռումանիո Հայոց Միության դրամական օժանդակությամբ: Ահավասիկ գեղեցիկ լուսանկարներու շարք մը, որ պետք չունի ոևէ մեկնաբանության: Քրիստոսի Սուրբ Ծննդյան տոներու առիթով կարգ մը գեղեցիկ ձեռնարկներ տեղի ունեցան և Ռումանիո այլ հայաշատ քաղաքներու մեջ՝ ինչպես Քոնսթանցա, Կալաց, Պոթոշան, Քլուժ: 6
1-2/2013
Ծննդյան տոները Քոնսթանցայի հայերուն հետ Այս տարվա Ծննդյան տոներուն, դեռևս հունվար 5-ի երեկոյան Քոնսթանցայի հայ հավատացյալները հայ եկե ղեցվո մեջ առաջին անգամ ականատես եղան և ունկնդրե ցին Սուրբ պատարագը՝ մատուցված նորընտրյալ Օշական քահանա Խաչատրյանի ձեռամբ: Պատարագեն ետք, բոլոր երեխաներուն դիմավորեց նվերներով ծանրաբեռնված Կաղանդ պապան և ամենուն բաժնեց գեղեցիկ նվերներ: Հաջորդ օրը՝ կիրակի, եկեղեցվո կամարներուն տակ մատուցվեցավ տոնական Սբ. Կնունքի պատարագը և ապա հոծ հավատացյալներու բազմության բաժնվեցավ օրհնված ջուր: Սուրբ պատարագեն ետք, եկեղեցվո հանդիսության սրահը գեղեցիկ ծրագիր մը պատրաստված էր ընդգրկված Ծննդյան ավետիսներով, արտասանություններով, ապա երեխաները համտեսեցին հայ համայնքի կիներու հմուտ ձեռքերով շինված հայկական համեղ ավանդական ճաշատեսակներ: Նշենք նաև, որ արդեն չորրորդ տարին է անընդմեջ, երեք բարեսիրտ երիտասարդներե կազմված խումբ մը՝ Ճոնի Պոյաճյան, Արթուր և Արա Պորանյան եղբայրները հաղթահարելով ձմեռվա սառնամանիքը սիրով կմտնեն բոլոր հայերու տուները ավետիսներ երգելու: Շնորհավոր Նոր Տարի և Սուրբ Ծնունդ:
8
1-2/2013
Քրիստոսի Սուրբ Ծննդյան և կնունքի տոները Պոթոշանի հայ եկեղեցվո մեջ
2013 հունվար 12-ին, հոծ բազմության ներկայության Պոթոշանի Սուրբ Մարիամ եկեղեցվո մեջ Սբ. պատարագ մա տուցվեցավ Քրիստոսի Սբ. Ծննդյան տոնի և կնունքի առիթով: Պատարագը մատուցվեցավ առավոտյան ժամը 10-ին ձեռամբ Գրիգոր քահանա Հոլքայի՝ հայերեն լեզվով: Այնուհետև, այս գեղեցիկ տոնի առթիվ ներկաներու առջև իր հակիրճ խոսքին մեջ Գրիգոր քահանա Հոլքա նշեց, թե հայերը Քրիս տոսի Ծննդյան տոնը և կնունքը կտոնեն հունվար 6-ին, ինչպես և եղած է մինչև 3-րդ դարու վերջը, երբ ամբողջ քրիստոնյա եկեղեցիներու մեջ կտոնվեր այդ օրը: Միայն 336թ-ին Հռոմի մեջ Ծննդյան տոները սկսան տոնել տարբեր օր՝ դեկտեմբեր 25-ին, և շատ մը արևելյան եկեղեցիներու մեջ ընդունվեցավ այդ օրը, սակայն հայերը հին օրը՝ հունվար 6-ը, պահեցին մինչև օրս: Եկեղեցվո մեջ իր արտասանած խոսքեն ետք, Գրիգոր քահանա Հոլքա կօրհնե բոլոր ներկաները մյուռունով օրհնված ջուրով, ապա խաչհամբույրեն հետո ջուրը կբաժնվի բոլոր հավատացյալներուն:
Հայկական Ծննդյան տոները Կալացի մեջ
Արտեալի հայերու համար Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյան տոնը՝ հունվար 6-ը մասնավոր նշանա կություն մը ունի տեղվույն հայերու համար: Այս տարվա Ծննդյան տոները առիթ մըն էին, որպեսզի բոլոր հայերը ժողվվին և ուրախանան միասին, երգեն ավետիսներ, արտասանություններ ըսեն ՌՀՄ Քլուժի մասնաճյուղի կեդրոնատեղին: Գեղեցիկ զարդարված տոնածառին շուրջ երեխաները երգեցին ծննդյան ավետիսներ, արտասանեցին և Կաղանդ պապայի կողմե ստացան շատ գեղեցիկ նվերներ: Հայկական Ծննդյան օրերուն շատերը սորվեցան հայերեն լեզվով ըսել՝ Շնորհավոր Նոր Տարի և Սուրբ Ծնունդ:
Կալացի մեջ Քրիստոսի Ծննդյան տոները նշվեցան եկեղեցվո մեջ մատուցված Սբ. պատարագով ապա և ջուրի սուրբ օրհնությամբ: Այդ օրերուն օրհնվեցան նաև հայ հավատացյալներու տուները: Կալացի հայ եկեղեցվո մեջ ստվար հա վատացյալներու ներկայության Գրիգոր քահանա Հոլքա խոսած է Ծննդյան տոներու հայ ավանդույթի հետ կապված կարգ մը ծիսակատարություններու մասին: Այնուհետև մեծ հուզմունքով ունկնդրված է Նորին Սրբություն Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանին ուղերձը Սբ. Ծննդյան տոներու առթիվ: Վերջավորության, բոլոր ներկաները միմյանց մաղթած են երջանիկ տոնախմբություն և շատ տարիներ:
Հայկական Ծննդյան տոները Քլուժի մեջ
1-2/2013
9
Կիրակի, հունվար 6-ին Պուքրեշի մայր տաճարին մեջ ժողվված հավատացյալներու ստվար բազմությունը ուրախությամբ և հուզմունքով հետևեց եկեղեցվո խորանին վրա մատուցված Քրիստոսի Սուրբ Ծննդյան և Կնունքի տոնական պատարագին՝ ձեռամբ Ռումանիո Հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի և հոգևորական դասի: Պատարագի ավարտեն ետք, սրբազան հայր բովանդա կալից ու ուրախությամբ լի շնորհավորական իր խոսքը ուղղեց ներկա հավատացյալներուն: Իր խոսքի վերջավորության ան մասնավորաբար ըսավ. «…Սիրելի հաւատաւոր զաւակներ, Սուրբ Ծննդեան այս առաւօտուն, այս նուիրական պահուն մենք մեր աղօթքը կը բարձրացնենք առ Փրկիչը մեր Մանուկ, այլև ծունկի գալով Անոր մաքրամաքուր խանձարուրին առջև կը հայցենք, որ մեր ժողովուրդը յարօրէն պահէ իր յաւիտենական փառքին մէջ, այլև պարգևէ մեր հայրինիքին Երկնային անյաղթ խաղաղութիւն, անխափան յառաջընթացութիւն և անայլայլ
10
1-2/2013
հաւատք: Թող Սուրբ Ծննդեան Աւետիսը ամրագրուի մեր հոգիներէն ներս, որպէս գրաւական հայ ժողովուրդի յարատևութեան և բոլոր ազնիւ և նուիրական իղձերու իրականացման: Թող Երկնային Տէրը առատ բարիքներով և յաջողութիւններով պսակէ բոլորիս յոյսերն ու սպասումները, զօրացնելով և ամրացնելով մեր Մայր Հայրենիքը Հայաստան, անսասան պահելով հայոց հոգևոր ծննդավայր Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը, այլև խաղաղ և ապահով պահէ ռումին երկիրն ու ժողովուրդը: Շնորհաւոր Նոր Տարի և Սուրբ Ծնունդ Քրիստոս Ծնաւ և յայտնեցաւ Ձեզի մեզի մեծ Աւետիս Օրհնեալ յայտնութիւնն քրիստոսի»
Ռումանիո հայ թեմի առաջնորդը «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցվո մեջ
Փետրվար 24-ը հայերու համար մասնավոր օր մըն էր, երբ նախարար Վարուժան Ոսկանյանը մասնակցեցավ Ֆոքշանի «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցվո մեջ մատուցված սուրբ պատարագին՝ հայերեն լեզվով, առաջինը ըլլալով 70 տա րիներ ետք, եկեղեցին կառուցված 1773-ին հայ համայնքին միջոցներով: Բոլոր շրջաններեն ժողվված հայերը ներառյալ Պուքրեշը, մասնակցեցան Ֆոքշանի Քոթեշթ փողոցին վրա գտնվող «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցվո մեջ տեղի ունեցած եկեղեցական արարողության՝ կազմակերպված ըլլալով 1940-են ետք հայկական ծեսով: Պատարագը մատուցվեցավ ձեռամբ հայ եկեղեցվո առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի և կարգ մը հոգևորականներու: Հավատացյալներու մեջ կային և հայ համայնքի տարեց անդամներ, ինչպես նաև հատուկ հրավիրյալներ ՌՀՄ նախագահ, նախարար Վարուժան Ոսկանյան և Ռումանիո մեջ Հայաստանի Հանրապետության դեսպան պարոն Համլետ Գասպարյան: Սուրբ պատարագը մատուցվեցավ հայերեն լեզվով և ուղեկցվեցավ ձայնային հրաշալի տվյալներով օժտված Վիքթորիա Պետրոսյանի, որ հուզեց և հիացուց բոլոր ներ կաները: Տ. Տաթև վրդ. Հակոբյանի 2010-ի գահակալութենե ետք սկսավ Ձերդ սրբազնության հովվական այցելություն ները հայ համայնքին մեջ, հերթը հասնելով և Ֆոքշան, ուր
1-2/2013
11
դեռևս կապրին քանի մը հայ ընտանիքներ: Պատարագեն հետո սրբազան խոսեցավ Ֆոքշանի հայերու պատմության մասին, որ քաղաքին մեջ կառուցած էին երեք եկեղեցիներ, որոնք պետք է պատկերազարդվին հայկական որմնանկար չության յուրահատուկ ոճով, որպեսզի զգացվի մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնի և մայր հայրենիքի ներկայությունը: «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցին՝ (կառուցված 1773-ին) ավերված ըլլալով, վերանոգվեցավ Ազգային Ներդրումներու Ընկերակցության կողմե պարոն Թըրիչեանուի կառավարության օրոք, երբ Վարուժան Ոսկանյանն ալ ֆինանսներու նախարար էր: Տեղվույն Արքեպիսկոպոսության հետ կնքված արարողակարգին համաձայն, հայ եկեղեցին ընկրկեց ուղղափառ կրոնքի առջև, պայմանով, որ հայերը, երբ ալ փափագին եկեղեցական արարողություններ ընել հայկական ծեսով՝ կրնան իրագործել: Եվ Ֆոքշանի այս արարողությունն ալ այդ մասնավոր առիթներեն մեկն էր: Այս համատեքսթին մեջ ալ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան ըսավ, որ՝ «Ռումեն և հայ ժողովուրդը կապրին եղբայրաբար և հավատքով 1000 տարիե ի վեր» և շնորհավորեց ուղղափառ տեր հորը և այն ամենին համար, ինչպես տնտեսվարած է պաշտամունքի և խոնարհման այս վայրը, միևնույն ատեն շնորհակալություն հայտնելով տեղվույն ղեկավարության ընդունելության համար: Նորին 12
1-2/2013
սրբություն Տ. Տաթև Հակոբյանը հայտարարեց նույնպես, որ շուտով լույս կտեսնե գիրք մը Ֆոքշանի մասին: Պատմական տեսանկյունե, ինչպես կըսեն տեղական պատմագետները Ֆոքշանի հայ համայնքը եղած է ամենեն կարևոր և լավ ներկայանալի համայնքներեն մեկը Ռումանիո մեջ:
Սիլվիա Վռընչեանու (լուսանկար և տեքստ)
Չ
Ո՞վ ենք մենք...
որեքշաբթի, հունվար 23-ին Պուքրեշի Հայ Մշակույթի Կեդրոնը տեղի ունեցավ այս տարվա առաջին հավաքույթը՝ Ո՞վ ենք մենք... Պարզ ճամբորդներ պատմական Հայաստանի մեջ՝ Վանի, Արարատի և Շուշիի միջև: Օրվա քննարկումը վարողն էր գրող Պետրոս Խորասանճյան: Հանդիպման ընթացքին ցուցադրվեցան կարգ մը լուսանկարներ կատարված արվեստի քննադատ Աուրելիա Մոքանուի կողմե, ան որ դեռևս անցյալ տարվա դեկտեմբերին շրջա գայած էր այս շրջանները, որը անցյալին ճանչցված էր, որպես պատմական Հայաստան: Սակայն այս երեկույթին հաճելի անակնկալը եղավ Քրսիտինե Փոփա-Ռակեճյանի ներկայությունը, ան ըլլալով Կեռլայեն հայուհի մը, որ քանի մը տարի առաջ հաստատված է Շուշի՝ Ղարաբաղին մեջ, ուր և կապրի իր ամուսին Արմենին (ծագումով հայ Ֆրանսայեն) և իրենց դստեր Անահիտին հետ, որ ծնած է 2011-ին Շուշիի մեջ: Շատ հուզիչ էր «Հիշողություններ առանց սահմանի» փաս տագրական ժապավենեն «ավետաբեր» դրվագը, որ կներկայացներ այս ընտանիքին ոդիսականը: Քրիստինեն խոսեցավ իրենց կյանքի մասին և այն ձեռնարկած գոծողություններու մասին «Աղավնի» հիմնադրամի միջնորդությամբ, որը ներկայիս կղեկավարեն իր ամուսինին հետ միասին: Թեմի առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան հանդիպման բոլոր խոսակցությունները լրացուց շեշտը դնելով մեր համայնքին ապագային և Քրիստինեին ըրած արտակարգ վարմունքին վրա՝ ընտրելով, հաճությամբ և հավատքով ապրիլ Ղարաբաղին մեջ: Իրապես, Ո՞վ ենք մենք խորագիր-հարցումին պատասխանը պետք է գտնե մեզմե յուրաքանչյուրը: Իսկ դուն գտա՞ր...: Պետք է ավելցնենք, որ այս ձեռնարկին ներկա էր և Ռումանիո մեջ Հայաստանի Հանրապետության դեսպան Ձերդ Գերազանցություն Համլետ Գասպարյան:
Անմոռանալի երեկո մը Վարուժան Գոզիկյանին հետ
14
1-2/2013
Փ
ետրվար 8-ին Հայ Մշակույթի Կեդրոնը, հաճելի հանդիպում մը տեղի ունեցավ ջութակահար Վարուժան Գոզիկյանին հետ: «Կյանք մը նվիրված երաժշտությանը» ձեռնարկը վարեց գրող Պետրոս Խորասանճյան, հրավիրյալներն էին Ճորճե Էնեսքու ֆիլհարմոնիքի գեղարվեստական ղեկավար Նիքոլաե Լիքարեց, դաշնակահար Տան Կրիկորե, երաժշտության քննադատ Տումիթրու Ավագյան, ինչպես նաև երաժշտագետ Նիքոլաե Պրընտուշ: Հիշարժան պահ մըն էր երկու լուսանկարներու ցուցադրությունը, որ կներկայացնեին 1947թ. Քոնսթանցայի հայ դպրոցի աշակերտները՝ շրջա պատված իրենց ուսուցիչներով, երեխաներու մեջ էր նաև դեռահաս Վա րուժան Գոզիկյանը: Լուսանկարները սիրով մեզ տրամադրած էր Նյու-Յորքեն պարոն Էդվարդ Ժամկոչյան: Այս գեղեցիկ ձեռնարկի մասնակիցներու մաս կկազմեին գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան, Ռումանիո մեջ Հայաստանի դեսպան պարոն Համլետ Գասպարյան, դերասան Միրչա Ալպուլեսքու, անվանի ջութակահար Յոն Վոյքուի հարգարժան տիկինը՝ Մատլեն Վոյքու, Վարուժան Գոզիկյանի կինը՝ Ֆլորինան, որդին՝ Փաուլը և պարոն Գոզիկյանի ֆիլհարմոնիքի նախկին գործընկերները, ինչպես Յոն Պելտիե և Նիքոլաե Մաքսիմ: Այս սրտառուչ երեկույթին մասնավորաբար խոսեցան ընդհանրապես երաժշտության, ինչպես նաև վարպետ երաժիշտ Վարուժան Գոզիկյանի մասին, իբրև Ճորճե Էնեսքուի ֆիլհարմոնիքի առաջին ջութակի՝ մինչև 1982թ.-ը, երբ ջութակահարը մեկնեցավ Պիլպաո, ուր ան ղեկավարեց տեղվույն սիմֆոնիկ նվագախումբը: Գրեթե երեկույթի վերջավորության ներկաները դիտեցին 1994թ.-ի տեսագրություն մը Վարուժան Գոզիկյանի կատարմամբ՝ Պուքրեշի ֆիլհարմոնիքի կողքին, նաև Էդվարդ Լալոյի Սպանական սիմֆոնիայի երկրորդ մասը, որով ալ դեռևս 59 տարի առաջ ջութակահարը ըրած էր իր բեմելը (անդրանիկ ելույթը): Վերջավորության, ներկաները շամփայնի լի բաժակներով և գողտրիկ հյուրասիրությամբ օժանդակությամբ ՌՀՄ ղեկավարության և «Ֆլորեսքու անուշաբույր» ֆիրմային կողմե՝ սուրճով, շնորհավորեցին հարգված և սիրված վարպետ երաժիշտ Վարուժան Գոզիկյանը:
Վարուժան Գոզիկյանի կենսագրությունը
Քոնսթանցայի հայ դպրոցի աշակերտները՝ իրենց ուսուցիչներուն հետ:
Վարուժան Գոզիկյան ծնած է Քոնսթանցա, 1936 հունվար 7-ին: Ջութակի ուսումնասիրությունը սկսած է 9 տարեկանեն փրոֆեսոր Աուրել Ալեքսանտրեսքուի հետ: 1950-ին կըն դունվի Պուքրեշի երաժշտական դպրոցը Ճորճե Մանոլիուի դասարանը: 1952թ.-ին ուսումը կշարունակե «Չիփրիան Փո րումպեսքու»-ի երաժշտանոցը փրոֆեսոր Կարապետ Ավագյանին դասա րանը, պետական քննությունը կհանձնե 1957-ին: 1954-ին հանրության առջև իր առաջին ելույթը կունենա, որպես մենակատար Էդվարդ Լալոի «Սպա նական սիմֆոնիա» կատարումով՝ Միրչա Պասարապի ղեկավարությամբ: Քանի մը միջազգային մրցանակներ եկան հաստատելու երիտասարդ ջու թակահար Գոզիկյանին տաղանդը և լուրջ, կայուն երաժշտական գիտելիք ները: Այսպիսով, 1958-ին ստացավ Մոսկվայի «Չայկովսկի» մրցույթին պատվավոր վկայագիրը և նույն տարին շահեցավ Պուքրեշի «Ճորճե Էնեսքու»-ի միջազգային մրցույթին երկրորդ մրցանակը, իսկ դաշնակա հար Նիքոլաե Պրընտուշի հետ Ճորճե Էնեսքուի երրորդ սոնատի համատեղ կատարման համար ստացավ երրորդ մրցանակը: 1966-ին Ժենևայի ջութա կի մրցությանը Ruggiero Ricei մաս նավոր մրցանակը: 1960-ին Վարուժան Գոզիկյանը ստացավ Պուքրեշի «Ճորճե Էնեսքու» ֆիլհարմոնիքի concert maestru կոչումը մինչև 1982-ը, երբ ան մեկնեցավ երկրեն և դարձավ Սպանիո Պիլպաո սիմֆոնիկ նվագախումբի առաջին ջութակը: Զուգահեռ իր գործունեության ան, որպես մենա կատար կաջակցե նաև ռումանական և եվրոպական տարբեր նվագախումբերու, սենեկային (կամերային) բազում մենահամերգներու, որպես նվագակցող ունենալով իր կնոջը՝ դաշնակահա րուհի Ֆլորինա Գոզիկյանը: 1-2/2013
15
Երեկո մը Շահիկյանին (Şahul) հետ
16
1-2/2013
Կխոստովանիմ, թե ամեն կիրակի չէ, որ կու գամ Պուքրեշի մայր տաճար: Շաբթըվան շատ աշխույժ անցուդարձը կստիպե երբեմն մնալ տունը: Բայց անցյալ կիրակի եկա եկեղեցի տեսնելու ինչ կընեն մեր հայերը: Շատ բազ մություն կար եկեղեցին: Եկած էր և սենատոր, ներկայիս նախարար պարոն Վարուժան Ոսկանյան և յուրաքանչյուրը կարծես կուզեր շնորհավորել զինքը, խոսիլ իր հետ: Ջերմ մթնոլորտ մըն էր ինչպես ընտանիքի մը մեջ, ուր ավագ որդին վերագտած էր իր հարազատները և իր բարեկամները՝ երկայն բացակայութենե մը հետո: Սակայն ուղղորդվելով դեպի մեր ակումբը, որպեսզի սուրճ մը ըմպեմ, մուտքին դռան վրա փակցված ազդագիրը գրավեց ուշադրությունս՝ ծաղրանըկար մը և վրան գրված՝ Յոն Շահիկյանը և ռումեն թատրոնը: Ավելի վար հիշատակված էին ռումեն բեմի անձնավո րություններու անուններ, անոնք, որ պետք է մասնակցեին այս ոգեկոչման: Հակառակ որ չորեքշաբթի էր, փետրվար 20, սակայն հաճելի օր մըն էր և երեկոյան կողմ ժամը 1800-ին դանդաղ քայլերով ուղղվեցա դեպի Armenească փողոց, թիվ 13, Հայ Մշակույթի կեդրոնը: Արդեն մեծ աշխուժություն մը կար սրահին մեջ, երբ մտա, ներկա էր և հեռուստատեսութենեն խումբ մը ու յու րաքանչյուրը տեղ մը կփորձեր գտնել: Հազիվ նստած էի, երբ գրող Պետրոս Խորասանճյան բացավ երեկոն և անմիջապես հետո տեսա և անկրկնելի Իրինա Փոփեսկուին: Կարելի է ճակատագիրն էր, որ Սավել Սթիոփուլը՝ ուրիշ հայ մը, հայտնաբերեց ռումեն բեմի առաջին տիկնոջը և ան ալ իբրև իր ուսուցիչ ունեցավ Շահիկյանը: Դժբախտաբար, դերասանուհի Քարմեն Սթընեսքուն շատ տկար զգալով, չէր կրցած մասնակցիլ այս հուզիչ երեկոյին: Կազմակերպիչները ներկաներու համար պատրաստած էին ևս 2 հաճելի անակնկալ: Կարելի եղավ լսել «Հաճի Թուտոսը» ռատիոբեմականացումեն հատված մը Յոն Շահիկյանի բեմադրությամբ՝ ձայնագրված 1951-ին գլխավոր դերը՝ Նիքոլաե Պըլըցեանու և հեռուստատեսային փաստագրական դրվագ մը «Արտիստներու ընտանիքը» ժապավենեն, իրագործված Էլվիրա Իրշայի կողմե և ան ալ ներկա ըլլալով քանի մը խոսք ըսավ այս առիթով: Փաստագրական ժապավենին մեջ Լիա Շահիկյանը (Շահիկյանին դուստրը) և Տինա Քոչան կխոսեին բեմադրիչ Շահիկյանի մասին, որ ներկա յացվեցավ երեկոյի վերջավորության, սակայն նախապես խոսքը տալով Շահիկյանի եղբոր տղային՝ Ալեքսանտր Շահիկյանին և ան ալ իր շնորհակալությունները հայտնեց բոլոր ներկաներուն... Şahul-ին հետ հանդիպման համար: Ես ալ իմ կարգիս շնորհակալություն կհայտնեմ այս ձեռնարկի կազմակերպիչներուն և անհամբեր կսպասեմ կրկին գտնվելու փողոց Armenească թիվ 13: հանդիսատես
1-2/2013
2013
IAN - FEB
PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA
17
“Minunile sunt lângă noi. Trebuie doar să le observăm.”
SoS SArgSyAn În dialog cu marele actor
despre filozofia lui de viață Faimosul actor, Sos Sargsyan, s-a născut la 24 octombrie, 1929 în oraşul Stepanavan (Lori). În anul 1938 a învăţat la scoala rusească “Pușkin”. Este autor a numeroase cărţi (˝ramuri uscate˝ (1991), “noi şi ai noştrii” (2001), “Chemare” (2011) etc.),
a jucat în multe spectacole de teatru (“nazar cel curajos”, “La înălţimi”, “Stomatologul din Est”, “David Copperfield”, “othello”, “Cercetaşi”, “Ursul”, “Prieteni vechi”, “Fără a da numele”, “namus”, “Ultima garoafă”, “Vardanank”, “romeo şi Julieta”, “Pepo”, “Don Chişot”, “grădina de struguri”, “regele Ioan” etc.),
și, de asemenea, în numeroase filme (“Băieţi de orchestră”, “Înainte de răsărit de soare”, “Proprietarul şi slujitorul”, “Drum”, “Trăia omul”, “Triunghi”, “Haos”, “Stânca”, “nahapet”, “Miro din vale”, “gikor”, “Lomonosov”, “Farul”, “David Bek” etc.).
După terminarea şcolii artistul s-a dedicat complet teatrului dramatic, şi scena a devenit o parte integrantă a modului lui de viaţă.
18
regizorul și scriitorul Henrik Malyan, Charles Aznavour, Sos Sargsyan și Albert Mkrtchyan (fratele marelui actor Mher Mkrtchyan)
1-2/2013
“Cea mai mare fericire a unui om este ca el să întâlnească oameni buni în viaţa lui“,
spune marele actor armean, SOS SARGSYAN, adăugând că a avut noroc în această privinţă.
În ciuda faptului, că maestrul se simţea rău, nu a refuzat să participe la acest interviu, aruncând o privire nostalgică la trecut. Şi-a amintit, că o dată l-au împiedicat să joace rolul Rostom din nuvela TV “Domnul”, acesta fiind un vis neîmplinit. “nu prea am avut noroc. Au realizat şi filmul, unde a jucat Khoren Abrahamian, dar nu i-a venit în cap regizorului Bagrat Hovhannisyan, că acel rol era rolul meu. nu-i nimic, Dumnezeu să fie cu ei“, – a spus actorul zâmbind. Talentatul artist a jucat cu mare dăruire și pasiune atât în filme, cât şi în teatru însă este convins că doar jucând pe scenă poți deveni un actor adevărat. “Baza teatrului şi filmului este literatura, scenariul şi piesa. regret, că în prezent este o criză globală în acest domeniu. nu există dramaturgi mari cum erau Kamio, Arthur Miller, Eduardo Filippo, Vampilov și alţii. Ei creau teatrul. Astăzi eroile filmului şi teatrului nu mai au anvergură, şi sunt scoase în evidenţă problemele minore, de pildă cine cu cine a băut cafea sau a bârfit“, – a spus S. Sargsyan, continuând, că astfel de coborâşuri au loc în cursul istoriei. Problema este că uneori se uită trecutul, valorile naţionale şi tradiţiile, fără de care nu putem merge înainte. Trecutul este viitorul nostru, care ne hrăneşte şi dă putere pentru progres. Ne putem baza pe tineri astăzi? „Este o întrebare grea, deoarece nivelul general al cunoştinţei, educaţiei şi moralului a decăzut şi scade din ce în ce mai mult. Cu toate acestea, se găsesc tineri talentaţi, dar din
păcate sunt puţini şi deocamdată nu joacă un rol deosebit. Mediocri tatea şi-a spus cuvântul în fiecare domeniu. Mediocritatea este o putere teribilă, încapăţânată, nesimţită, aruncătoare ca sectanții şi greu de depăşită. Analfabetismul trebuie depăşit şi nimicit cu forţa. nu există altă cale“, – a afirmat artistul. Actorul este de părere că motivul acestei mediocrități este aşa nu mita democraţie şi fenomenele importate din Europa care sunt inerente și pentru poporul armean, dar nu orice lucru bun european este potrivit pentru armeni. “o dată m-a întrebat cineva: sunteţi împotriva libertăţii? I-am răspuns că sunt împotriva acelei libertăţi care permitecăsătoria homosexuală pentru că aceasta este împotriva naturii şi a lui Dumnezeu“, – a zâmbit maestrul şi a adăugat, că naţiunile mici ca a noastră trebuie să înţeleagă, că în această mişcare globală mersul pe unul şi acelaşi drum ne va distruge. Mai ales că din patru părţi suntem înconjuraţi de duşmani. “Valorile noastre se găsesc în familiile noastre“, – a spus îngrijorat S. Sargsyan. L-am întrebat, de asemenea, ce lipsește astăzi în cinema, la care artistul a răspuns, că sunt regizori talentaţi, dar în ciuda acestui fapt nu se realizează şi nu se dezvoltă cinematografia deoarece ne-am îndepărtat de mult de rădăcinile noastre. “Acum se realizează filme pentru a uimi Europa. Însă Europa va fi uimită dacă le vom arăta valorile noastre“, – a spus cu regret maestrul. Revenind la tema politică, Sos Sargsyan a declarat că el este împo triva deschiderii frontierei armeanoturce și încercărilor de îmbunătățire a relațiilor dintre cele două ţări. “Ler Kamsar are o vorbă extraordinară: când turcii vorbesc de ceva bun, aşteaptă-te la tragedii. Turcii şi mai ales azerii sunt mai deştepţi ca noi, pentru că ştiu că nu există dreptate. Există doar omul care nu va refuza niciodată să ia bani, iar noi armenii căutăm drep -
tate..“, – a menţionat actorul. Amintind de anul 1991, când Sos Sargsyan a fost candidat la președinție, l-am întrebat cum evaluează acum pasul făcut atunci. “Erau interesante alegerile pe atunci. În afară de acesta am avut ocazia să comunic cu oamenii. Ar fi fost bine să mă aleagă, dar faptul că au ales pe altcineva nu prea m-am supărat. Doar regret că poporul a pierdut multe, iertaţi-mă pentru aroganţa mea“, – a spus cu mândrie interlocutorul nostru şi a continuat, că, după părerea lui, ar fi fost bine ca ţara noastră, în loc de preşedinte, să fi fost condusă de rege. Însă din păcate la noi nu se poate. Apropo, ce dorinţe are marele artist, care nu s-au realizat încă? “Sunt multe, şi în primulrând sunt legate de istoria şi poporul meu. Visez şi voi visa până la sfârșitul vieţii meleca orașele, satele, cultura şi averile noastre, pierduteîn urma genocidului, să fie înapoiate”, – a izbucnit maestrul. Când vorbim de genocid şi menţionăm 1,5 milioane de oameni ucişi, cifra nu se potriveşte cu realitate. Oamenii omorâţi sunt mult mai mulţi, decât se prezintă. “Al doilea vis este ca armenii să înţeleagă în sfârşit, că formarea unui stat este dificilă. Pe parcursul a 500 de ani au murit milioane de armeni. Armenii n-o să se linișteas că. Sigur va veni o zi când ne vom
recupera teritoriile pierdute“, – a spus artistul convins că 90% din inte lectualii armeni nu au participat la alegeri, pretextând că şi fără alegeri va fi ales un președinte. L-am întrebat ce este fericirea după părerea lui Sos Sargsyan, la care artistul a răspuns că fericirea nu este aceeaşi pentru toţi, deoarece oamenii sunt diferiţi. Pentru unul fericirea constă în citirea unei cărţi, pentru altul banii, hainele sau mâncarea. Important este să-ţi găseşti locul. “Dacă ești ţăran locul tău trebuie să fie la ţară, să cultivi pământul, dacă eşti artizan, trebuie să rămâi artizan ş.a.m.d. Câteodată visez să mă ocup de agricultură, deoa rece rădăcinile mele sunt legate de pământ şi agricultură“, – a afirmat maestrul, adăugând, că şi în minuni crede, pentru că ele există într-adevăr. “Când te scoli dimineaţa şi-ţi deschizi ochii, când vezi pomii înflorând şi stai în pădure sau pe coasta mării, acestea oare nu sunt minuni? Minunile sunt lângă noi, peste tot, trebuie doar să le observăm. omul nu înţelege că Dumnezeu i-a dat totul“. Sos Sargsyan ne-a mai spus să nu ne pierdem capacitatea de a asculta şi crede în poveşti. Dacă cineva mi-ar spune acum o poveste aș asculta cu mare atenție. ELEnA CHoBAnyAn Erevan
1-2/2013
19
Armenii şi evreii
factori importanţi în dezvoltarea urbană a Botoşanilor
În cocheta sală pentru manifestări culturale a comunităţii evreieşti din Botoşani, evreii botoşăneni au marcat ziua de 27 ianuarie, Ziua internaţională a Holocaustului. Prilejul a fost folosit pentru găzduirea unui colocviu despre un adevărat model de convieţuire interetnică oferit de comunităţile armeană şi evreiască în îndelungata istorie a Botoşanilor. În prezenţa elevilor liceelor Nicolae Iorga şi A.T. Laurian dar şi a elevilor a două şcoli gimnaziale, Şcoala 11 şi Şcoala 13, gazdele au prezentat invitaţii de onoare: Viorica Popa şi Florin Egner, reprezentanţi ai comunităţii armene din oraş. Cei doi au vorbit despre istoria comună a celor două etnii şi despre obiceiuri şi tradiţii armene păstrate la comuni tatea din Botoşani dar şi transmise la întreaga comunitate locală. Viorica Popa a fost cea care a captat interesul special al participan telor la această întâlnire, cu faimoa sele ei reţete gastronomice armeneşti dar şi cu frumoasele istorii din tradiţia armenilor botoşăneni, unele aflate de la bunica ei, o ferventă enoriaşă a parohiei armene de aici. Dialogul cu profesorii de istorie Jeni Boicu, Aurora Filip, Irina Honceru şi Marcel Nisto rică, cu gazdele manifestării, soţii
20
1-2/2013
Beatrice şi Gustav Finkel, lideri ai comunităţii evreilor botoşăneni, dar şi cu elevii foarte interesaţi de aceste tradiţii şi care au dorit precizări şi explicaţii, a durat până foarte târziu. Viorica Popa a răspuns cu multă solicitudine la întrebările acestora. Florin Egner a făcut o paralelă între istoriile locale ale celor două comunităţi. Armenii au întemeiat ora şul Botoşani, la începuturile celui deal doilea mileniu şi au fost factori importanţi în dezvoltarea economică şi în administrarea oraşului până după Unirea Principatelor. Evreii au venit mai târziu, dar au ajuns în scurt timp majoritari în oraş, astfel încât la recensământul din anul 1899 reprezentau 52 la sută din populaţia Botoşa nilor, atunci al patrulea între oraşele României după numărul de locuitori. Istoria armenilor din Botoşani este mult mai lungă în comparaţie cu istoria evreilor, stabiliţi aici mai târ ziu. Întemeietori ai târgului Botoşani înainte de înfiinţarea statului feudal Moldova, ctitori ai primei biserici din piatră din oraş, în anul 1350, cu admi nistraţie proprie din anul 1526, cu cel mai mare număr de etnici (după ro mâni) până spre Unirea Principatelor, populaţia armeană a avut mai apoi o scădere, mai puternică după anul 1900.
Evreii, veniţi în oraş în număr mare abia după cedarea Bucovinei de către turci Imperiului habsburgic, în anul 1775, au crescut masiv ca populaţie în anul 1816, când 20.000 de evrei au fost izgoniţi de ruşi din Polonia. Egner a continuat comparaţia dintre cele două etnii în Botoşani prin evidenţierea numărului lăcaşurilor de cult ale acestora. Armenii au avut biserică chiar înainte de 1350 şi aveau trei biserici la sfârşitul secolului al XIX-lea în timp ce evreii şi-au făcut o casă de rugăciuni în 1774, când erau foarte puţini (erau 200 de evrei, în timp ce armenii erau peste 2000), dar au con struit 10 sinagogi până în anul 1854. În continuarea prezentării pa ralele a făcut referire la casele şi prăvăliile celor două etnii, la şcoli, la cul tură, la administraţia locală. Copleşindu-i pe negustorii armeni, liderii istorici ai negoţului local, evreii au ajuns repede să controleze intensul comerţ în zonă, fiind majoritari în breaslă de la a doua jumătate a secolului XIX până la sfârşitul Primului Război Mondial. Şi Camera de Comerţ din Botoşani a fost controlată până la Al Doilea Război Mondial de reprezentanţii celor două etnii. Cimitirele comunităţii armene sunt cele mai vechi cimitire din Botoşani, cel din curtea bisericii Sfânta Maria fiind din sec. al XV-lea. Dar şi cimitirul evreiesc din strada Sfântul Ilie, din anul 1724, este între cele mai vechi păstrate în oraş. În fapt, cele două cimitire au rămas cele mai vechi exis tente şi astăzi în Botoşani. Ele rămân între mărturiile cele mai vizibile ale şederii aici a celor două naţii. La final a prezentat cărţile despre comunitatea armeană din Botoşani: Istoria comunităţii armene (1045 – 2012), Biserica armeană din Botoşani, Şcoala armeană din Botoşani – şapte secole de existenţă şi Cimitirele armene din Botoşani, scrise împreună cu Viorica Popa. Amabilii amfitrioni evrei au apreciat acestă întâlnire ca o veritabilă lecţie de istorie, cu deschiderea unei foarte interesante perspective pentru botoşăneni în cunoaşterea istoriei oraşului. Florin Simion Egner
Cimitirele armene din Botoşani
autori Florin Simion Egner şi Viorica Popa
monumentele şi pietrele tombale din cimitirul armenesc „Eternitatea” sau din preajma celor două biserici din piatră, care au folosit documente şi mărturii din arhivele comunităţii ar mene din Botoşani, este pentru prima dată când se face un inventar riguros al acestora, cu trimiteri surprinzător de documentate la istoria oraşului. Aşa cum subliniază autorii există enorm de multe cruci din piatră şi plăci tombale netraduse, unele din ele incluse de-a lungul timpului în zidurile şi chiar pardoseala bisericii armene „Sfânta Maria” (cea mai veche), altele scoase la iveală cu prilejul unor săpături recente. Acestea se cer studiate şi traduse, ele putând constitui un izvor Sub egida Episcopiei Bisericii valoros în elucidarea multor necunosArmene din România şi a Uniunii Ar- cute din istoria comunităţii armene de menilor din România, Comunitatea aici, dar şi a târgului de altă dată Boarmeană din Botoşani (oraş din nord- toşani. Pentru un specialist armenolog estul României, în graniţă cu Ucraina inscripţiile tombale, dar şi multitudişi Republica Moldova), prin doi frun - nea altor documente vechi, păstrate în taşi ai ei: inginerul Florin Simion arhivă, pot constitui sursa unor lucrări Egner, fost primar la Botoşani (2000 ştiinţifice deosebite. La Botoşani există trei biserici – 2004) şi Viorica Popa, preşedinta comunităţii, au scris şi tipărit cartea armeneşti din piatră şi tot atâtea cimicu titlul „Cimitirele armene din Boto- tire. Al treilea şi cel mai mare cimitir şani” (Editura şi tipografia Mediator, armenesc a apărut în 1876, la cererea autorităţilor, pentru ca morţii să nu 118 pagini, 250 fotografii). Din câte cunosc, este prima lu- mai fie îngropaţi în curtea bisericilor crare apărută până acum pe această din oraş, ci la marginea urbei. Scurta temă. Cartea încearcă să facă lumină prezentare a unor armeni îngropaţi dintr-un unghi inedit în istoria comu- aici este ocazia pentru autori de a nităţii armene din Botoşani, cea mai aduce aminte despre viaţa acestora, veche din România, prezentă aici de mulţi dintre ei rămânând până astăzi la întemeierea localităţii (de armeni adevărate repere în viaţa oraşului: ad împreună cu românii), încă dinainte ministratori şi politicieni, celebrităţi de secolele XIII – XIV. Această lucrare ale ştiinţelor şi culturii în România, este cea de-a patra a celor doi autori, mari arhitecţi şi constructori, mari in care îşi propun să realizeze o sinteză treprinzători locali şi naţionali. Ei sunt a istoriei acestei comunităţi, într-un între cei care au făcut Botoşanii cunos moment în care numărul armenilor s-a cut între marile oraşe ale României. Datorită prosperităţii economi redus foarte mult, la fel ca şi în alte altădată prospere comunităţi armene ce a membrilor comunităţii, pe morminte se găsesc pietre tombale şi modin România. Deşi au mai existat cercetători numente din piatră şlefuită, dar şi din armeni şi români care au admirat marmoră sau granit, realizate în ate-
liere locale, cum a fost acela al italianului naturalizat Pellegrinetti, dar şi aduse de la Constantinopole, Genova, Milano, Viena, Cernăuţi, Galaţi, Iaşi sau din alte locuri. Multe dintre monumentele de pe aceste morminte sunt astăzi de patrimoniu naţional. Interesant este faptul că unii din fruntaşii comunităţii armene locale au fost îngropaţi (în cavouri cu splendide monumente deasupra) în cimitirul vecin, cimitirul românesc. Este şi acesta un argument al bunei convieţuiri a celor două comunităţi creştin-ortodoxe. Lucrarea de faţă este, după cum am aflat de la Florin Simion Egner, doar o etapă în realizarea unei monografii cuprinzătoare asupra comunităţii armene din Botoşani. Pentru asta cred că este necesar şi concursul unor specialişti armenologi, inclusiv din patria lor de origine, Armenia de azi, pentru studierea şi valorificarea patrimoniului comunităţii armene din Botoşani, una din cele mai vechi şi pros pere, în mare parte consecinţă a faptului că era colonia situată la mijlocul marelui drum armenesc de caravane de la începutul mileniului, dintre Crimeea şi Polonia. CornELIU FILIP, doctor în istorie, membru al Uniunii Scriitorilor din românia
1-2/2013
21
22
1-2/2013
manga-badanegan
Սիրանոյշի մանկութիւնը Եւ ահաւասիկ օր մըն ալ թատրոնին մէջ պզտիկ դեր մը ստացաւ: Որքա՜ն ուրախ էր... Սակայն ներկայացման օրը վարանեցաւ, հուզուեցաւ: Նոյնիսկ թատրոն երթալու ճամբուն վրայ իր ազգականին խնդրեց, որ իր փոխարեն ան ըսէ դերին վերաբերեալ բառերը... Դանդաղօրէն բացուեցաւ վարագոյրը: Սրահին մէջ քար լռութիւն էր: Յանկարծ բեմին վրայ յայտնեցաւ խարտեաշ մազերով պզտիկ մը եւ ան ալ այնքան շփոթուած էր, որ թը թուէր թէ անոր հրելով բերած են բեմ: Զարմանքի ալիք մը անցաւ սրահին մէջէն: Ատ պզտիկ Սիրանոյշն էր: Եւ իրապես, թատրոնի աւագները անոր հրելով բերած էին բեմ: Փոքրամարմին «դերասանուհին» կը դողար: Յանկարծ ան մէկէն իրեն ժողվեց անվախ ու համարձակ նայեցաւ բազկաթոռին մէջ նստած ծեր մարդուն ու արտասանեց իր բեմական խօսքերը: Սրահը թնդաց: (Իմ մայր լեզու իմ ուժն ես դուն)
Հայ նշանաւոր դերասանուհի Սիրանոյշը դեռեւս մանկութենէն նուիրուած էր թատրոնին: Անոր մօրաքրոջը աղջիկը եւ ան ալ ըլլալով անուանի դերասանուհի յաճախ Սիրանոյշին իր հետ թատրոն կը տանէր: Ներկայացման ժամանակ Սիրանոյշը կը նստէր առաջին կարգը եւ ամբողջ հոգիով եւ միտքովը բեմին վրայ էր, դերասաններուն հետ: Ան ներկայացումը կ’ընկալէր որպէս խաղ, եւ անոր ոչ մէկ մանկական զբաղմունք, որեւէ այլ հաճոյք չէր կրնար հասնիլ: Թատրոնէն տուն գալով՝ Սիրանոյշը տունին մէջ բեմ մը պատրաստած էր եւ ներկայացումներ կը կազմակերպէր: Անոր կը միանային դպրոցական ընկերներ՝ դրացի տղաքը եւ աղջիկները: Հանդիսատեսները պզտիկ դերասաններու ծնողներն էին: Պզտիկները հանդէս կու գային ազգային հերոս ներու, թագաւորներու եւ իշխաններու դերերու մէջ: Անոնք գլուխներուն սաղաւարտներ կը դնէին, կը պաշտպանուէին վահաններով, կը զինուէին փայտէ սուրերով: Սիրանոյշը կը կենար բարձր աթոռի մը վրայ, ոգեւորուած կը քաշէր նախապէս պատրաստած փայտէ սուրը եւ կը պոռար վրէժխնդրութեան խօսքեր...
1-2/2013
Maoreni - 2
23
Փետրվար 1988թ. – Փետրվար 2013թ.
ՂԱՐԱԲԱՂՅԱՆ
ՇԱՐԺՄԱՆ 25 ԱՄՅԱԿԸ
Փ
ետրվար ամսին լրացավ Ղարաբաղյան շարժման 25 ամյակը. ահռելի խմորումներու, զրկանքներու, զոհողություններու քառորդ դար մը, սակայն որու հատուցումը եղած է ազատամարտի հաղթանակի համը ճաշակելը: Ի հեճուկս առաջին աշխարհամարտեն ետք դիմագրաված բոլոր դժվարություններու և վտանգներու (Հայաստանի առաջին Հանրապետության կարճատև ժամանակաշրջանին, երբ բրիտանական աջակցությամբ Ատրպեճանը իր ամբողջ ուժով կփորձեր տիրել Ղարաբաղին), ի հեճուկս խորհրդային վարչակարգի մոտ 70 տարվա շրջանին կրած բոլոր հալածանքներու (երբ խորհրդա-ատրպեճանական իշխանությունները ըրած են ամեն հնարավորը Ղարաբաղի ազգային կազմը փոփոխության ենթարկելու՝ խոչընդոտելով մարզի տնտեսական զարգացումը, ոտնահարելով հայ ազգաբնակչության ազգային իրավունք ները և հայերուն դրդելով լքել իրենց պա պենական հողերը, մարզը բնակեցնելով ատրպեճանցի վերաբնակներով, քաղաքա կանություն մը, որ տված է իր մասնակի արդյունքները, 1923-1989թթ. հայ ազգաբնակչության տեսակարար կշիռը 94%-են նվազելով մինչև 73%-ը), արցախահայությունը կառչեց իր հողին և, ի տարբերություն Նախիջևանի, Ղարաբաղը չհայաթափվեցավ և ընտրեց հանուն անհատական ու ազգային իրավունքներու պայքարի ճանապարհը:
Այսօր արցախահայությու նը ազատ է և կապրի իր ընտրած կյանքով, այսօր արցախցիները կապրին հպարտ՝ որպես իրենց հողին տեր մարդիկ, և ո՝չ թե երկրորդ կարգի քաղաքացիներ: ‘80-’90-ական թվականներու սերունդը կռվեցավ ու հաղթեց, իսկ այսօր հայտնվեցավ օտար լուծը չճանչցած նոր սերունդ մը, որ չի կրնար պատկերացնել իր իսկ երկրին մեջ որպես «փոքրամասնություն» ապրիլը:
Ղարաբաղյան շարժման սկիզբը – Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը կորոշվի Կավ բյուրո-ի կողմե 1921թվին՝ Հուլիս 4-ին: Ստալինի ներկայությամբ կորոշեն 94%-ոց հայազգի մեծամասնություն ունեցող Ղարաբա ղը ընդգրկել Ատրպեճանի սահ մաններեն ներս: 1923 թվի Հու լիսի 7-ին Ղարաբաղը կվերածվի
26
1-2/2013
Ատրպեճանական ԽՍՀ կազմին մեջ կղզիացած ինքնավար մար զի՝ նոր վարչական միավոր Հայկական ԽՍՀ-ի հետ ընդհանուր սահման չունենալով: Ստալինի և Կավբյուրոի հեռահար հաշվարկները չէին հետապնդեր արդարացի լուծում մը գտնելը, այլ կերազեին համայնավարությունը տարածել Թուրքիո մեջ: Թուրքերը բավարարելու համար էր Ստալինին որոշած սահմաններու այն շրջագիծը, որ կխզեր ցամաքային կապը Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև: Կրնանք մենք մեզ հարց տալ, թե ինչու՞, եթե ոչ հայաթափման գործընթացը հեշ տացնելու և արագացնելու հա մար: Բայց և այնպես, Ղարաբաղի պարագային էթնիկական մաքրազտման գործողություն ները նույնքան արդյունավետ չեղան ինչպես Նախիջևանի մեջ: Հայ ազգաբնակչության տոկոսը
պակսեցավ, բայց ոչ այնքան որքան անհրաժեշտ էր, որպեսզի ազերիները մարզի վրա վճռորոշ վերահսկողություն հաստատեն: Նույնիսկ խորհրդային ժողովուրդներու միջև եղբայրության տարիներուն հայերը Ղարաբաղը հայկական հող համարեցին: Այն ատենվա հայաստանյան մամուլը բազմաթիվ ռեպորտաժներ կհրապարակեր «եղբայրական Ատրպեճանի» մեջ ապրող արցախահայության մասին: Հայերը երբեք հաշտվեցան Խորհրդային Հայաստանի անար դար սահմաններու և հատկապես Ղարաբաղի կորուստին հետ: 1988 թվի Փետրվարին ծնունդ կառնե լայն ժողովրդական շարժում մը՝ հանուն Հայաստանի և Ղարաբաղի միացմանը: Փետըրվար 11-ին, Հայաստանին միանալու պահանջով Ստեփանակերտին մեջ տեղի կունենան
<a[ .r`abadyk barisbi vra
բազմամարդ ցույցեր, իսկ Փետըրվար 20-ին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Գերագույն Խորհուրդը կպահանջե մարզի անջատումը Ատրպեճանական ԽՍՀ-են և միացումը Հայկական ԽՍՀ-ին: Ղարաբաղի մեջ տեղի ունեցող ցույցերուն և գործադուլնե րուն անմիջապես կարձագանքե Հայաստանի ժողովուրդը: Երևանի մեջ տեղի կունենան ցույցեր, որոնց ընթացքին ցուցարարները կվանկարկեն «Ղարաբաղը մերն է» և «Մեկ ազգ, մեկ հանրա պետություն» կարգախոսները: Երևանի մեջ կհայտարարվի համընդհանուր գործադուլ, մինչ ցուցարարներու թիվը օրեցօր կաճի. Փետրվար 20-ին՝ քանի մը հա զար մարդ, Փետրվար 22-ին՝ 150 հազար, Փետրվար 23-ին՝ 300 հազար, գրեթե 1 միլիոն Փետրվար 26-ին: Ցույցերը համակարգելու համար Փետրվար 24-ին կկազմվի Ղարաբաղ կոմիտեն՝ 11 անդամներով: Չնայած ցուցարարներու վիթխարի թիվին, երևանյան ցույ-
ցերը կընթանան կատարյալ կարգապահությամբ՝ առանց ոևէ բռնություններու:
Խորհրդային իշխանություն ներու պատասխանը հայկական պահանջատիրությանը՝ բացասական և ճնշող է: 1988 թվի Ատրպեճանի և խորհրդային Մարտ 28-ին, ԽՍՀՄ Գերագույն իշխանություններու հակազդե- Խորհուրդը կմերժե Ղարաբաղի ցությունը – Ի պատասխան հայե- հայերու պահանջները, իսկ 1989-ի րու պահանջներուն, Ատրպե- Հունվարին Ղարաբաղը կենճանի մեջ կբռնկվին հակահայ թարկվի հատուկ կառավարման՝ բռնություններ: Փետրվար 27-են միաժամանակ մնալով Ատրպե29-ը տեղի կունենա Սումկայիթի ճանի կազմին մեջ: Ղարաբաղը ջարդը, երբ հարյուրավոր հայեր Հայաստանին միացնելու պահանջը դաժանորեն կսպաննվին ազերի մերժելուն զուգահեռ, խորհրդային ամբոխներու կողմե: Ատրպեճա- վարչակարգը կփորձե ճնշել Ղանը կհաստատե Ղարաբաղի և րաբաղյան շարժումը: Օգտվելով Հայաստանի շրջափակումը, իսկ 1988 թվի Դեկտեմբեր 7-ի ավերիչ ատրպեճանական ավազակա- երկրաշարժի բերած հուսալքուխումբերը կհարձակվին Ղարա - մեն և քաոսային իրավիճակեն, բաղի և անոր շրջակայքի հայ- խորհրդային KGB–ն կձերբակալե կական գյուղերուն վրա: 1990 թվի Ղարաբաղ կոմիտեի 11 անդամՀունվարի կեսին ազերի ամբոխ- ները (առաջին 7-ը կձերբակալները կհարձակվին Պաքվի հայե- վին 1988-ի Դեկտեմբեր 11-ին, րուն վրա և կսպաննեն հարյուրա- իսկ մնացած 4-ը 1989-ի Հունվար վոր մարդիկ: Ատրպեճանի մեջ 12-ին), որոնք կփոխադրվին հայերու դեմ հարձակումները Մոսկվա: Խորհրդային ուժերը համատարած երևույթ կդառնան, զրահապատ մեբենաներ կբերեն իսկ 1988-1990 թթ. շուրջ 300 հա - Երևանի փողոցները և տեղի զար հայեր կտեղահանվին Ատրպե- կունենան բախումներ զինվորներու և ցուցարարներու միջև: Ավեճանեն:
1-2/2013
27
լին, խորհրդային ներքին գործոց նախարարության ուժերը կմասնակցին և որոշիչ դեր կունենան սահմանային գյուղերուն դեմ ազերիներու կազմակերպած հար ձակումներուն և հայաթափման գործողություններուն:
Հակահայ ջարդերը Ատրպեճանի մեջ – Ղարաբաղյան շարժման առաջին օրերուն հայերը հայտնվեցան ոչ միայն Մոսկվայի մերժողական կեցվածքի, այլ նաև ազերիներու ատելության պոռթկումներու առջև: Ի պատասխան հայության պահանջներուն, 1988 թվի Փետրվար 27-ին Սումկայիթի մեջ տեղի կունենա Ատրպեճանի նոր պատմության առաջին հակահայ կոտորածը: Պաշտոնական տվյալներու համաձայն, բռնու թյուններուն զոհ գացին 32 հայ: Ըստ ոչ պաշտոնական աղբյուրներու մարդասպանները շուրջ 200 հայու կյանք խլեցին: Խորհըրդային իշխանություններու թողարկած մահվան վկայագիրներուն մեջ տեղ գտած մահվան պատճառներու նկարագրությունները սարսափազդու են: Բռնաբարություններ, սահմռկեցուցիչ խեղումներ, մարդոց հրկիզումներ. հայե րուն դեմ սանձազերծած ծայրա հեղ վայրենությունը կհիշեցնե միջնադարյան մութ շրջանի մասին: 1988-ի Նոյեմբերին, Կիրովաբադի մեջ խորհրդային ուժերը կկանխեն ազերի ամբոխի ծրագ րած հակահայ ջարդը՝ քանի մը զինվորներու կյանքի գինով: Սումկայիթյան կոտորածեն ետք ոչ մեկը կմտածեր, թե նման բան մը կրնա կրկնվիլ: Ատրպե ճանի մեջ մնացած հայերն ալ չէին մտածեր, հակառակ պարա գային հարևան երկիրը կլքեին՝ ևս մեկ անգամ ազերի արյունար բու ամբոխներու թիրախը դառնալեն առաջ: Սակայն սումկայի թյան ոճրագործութենեն երկու տարի հետո վայրագությունները կկրկնվին նաև մայրաքաղաք Պաքվի մեջ: Քանի մը օրվա ընթացքին Պաքուն կպարպվի իր
28
1-2/2013
հայ բնակիչներեն, որոնք մազապուրծ կըլլան մարդասպաննե րու ձեռքերեն: Պաքվի ջարդի ընթացքին հայերը տված են շուրջ 100 զոհ՝ ըստ պաշտոնական աղբյուրներու, կամ շուրջ 300՝ ոչ պաշտոնական աղբյուրներու համաձայն: Պաքվի կոտորածը կսկսի 1990-ի Հունվար 13-ին և կտևե մեկ շաբաթ՝ ավարտվելով խորհրդային բանակի միջամտությամբ: Զորքերը կտիրեն քաղաքին, սակայն իրավիճակը լիովին չեն վերահսկեր. ի ապացույց քաղաքին մեջ տիրող խուճապին, ազերի մարդասպաններու ետ շպրտելեն ետք հայերը Պաքվեն դուրս չեն գար ցամաքով, այլ ծովային ճանապարհով՝ Կասպից ծովի վրայով կփոխադրվին թուրքմենական Քրասնովոտսք նավահանգիստը: Պաքվի ջարդ կազմակերպված էր, թե՞ ոչ: Ո՞վ և ինչպե՞ս կազմակերպած է այն: Բոլոր ապա ցույցները կհանգեցնեն այն եզրակացության, թե Պաքվի ջարդը ինքնաբուխ անկարգություն մը չէր: Ատրպեճանի Ժողովրդական Ճակատի մասնակցությունը հավաստի բան մըն է: Հավանաբար խորհրդա-ատրպեճանական իշխանություններն ալ անմասն չեն այս զանգվածային սպաննություններուն: Պաքվի ջարդի կազմակերպված բնույթը կհաստատեն նաև արտասահմանյան վերլու ծաբանները: «Գործողությունը լիովին (հավանաբար բնավ) ինքնաբուխ չէր, քանի որ հարձակվողները իրենց տրամադրության տակ ունեին հայերու և անոնց հասցեներու մասին ցան կեր», կըսե Human Rights Watch-ի զեկուցող Ռոպերթ Քուշենը: Ծնունդով պաքվեցի շախմատի կրոսմայսթեր և ախոյան Կարի Կասպարովը (մայրը՝ հայուհի, հայրը՝ հրեա) կհիշե. «Երբեք պիտի մոռնամ այն օրը: Աներևակայելի սարսափը տիրեց Պաքվին: Ավա զակները անսխալ գիտեին, թե հայերը ուր կբնակին: Մարդիկ կթալանվեին և կսպաննվեին:
Տղամարդիկ, կանայք և երեխաներ ծեծամահ կըլլային իրենց բակերուն մեջ, դեռատի աղջիկներ կբռնաբարվեին և կհրկիզվեին: Իհարկե, արդեն որոշած էի լքել Պաքուն, սակայն կփորձեի գտնել ընտանիքս, ազգականներս և ընկերներս փրկելու ելք մը: Հեռա ձայնը անդադար կզանգեր և մարդիկ կաղերսեին փրկել իրենց»: Սումկայիթ, Կիրովաբադ, Պաքու. իրենց վայրագության և ծրագրավորված բնույթի պատճառով, Ատրպեճանի մեջ տեղի ունեցած հակահայ բռնությունները հայերու կողմե կդիտվին որպես թուրքերու իրագործած ցեղասպանության շարունակու թյունը: Բարբարոսության և հայերու հանդեպ ատելության արտա ցոլում հանդիսացող ատրպեճա նաբնակ հայերու սպանդը պատված էր խորհրդային ապատեղե կատվության քողով՝ հետևաբար միջազգային հանրությունը ժամանակին և լրիվ ի գիտություն չընդունեց և լիարժեք չդատապարտեց այն:
Հայ-ատրպեճանական հակամարտությունը – 1989 թվա կանի երկրորդ կեսեն սկսյալ Ղարաբաղին մեջ և հայ-ատրպեճանական սահմանին երկայնքով տեղի ունեցող բախումները կվերածվին իսկական պատերազմի: Հայկական գյուղերը կենթարկվին խորհրդային զորքերու աջակցությունը վայելող ազերիներու հաճախակիացող հարձակումներուն: Ազերիները կվռնդեն հայերը Շուշիեն և Ղարաբաղը կմեկուսացնեն արտաքին աշխարհեն: Խորհրդային ներքին նախարարության զորքերու աջակցությամբ, Ատրպեճանը Ղարաբաղի և անոր հարակից շրջաններուն մեջ կսանձազերծե էթնիկական մաքրազտման արշավ մը: 1990 թվի Մարտի վերջին, Կամո և Ազատ գյուղերու հայ բնակիչները կտեղահանվին խորհրդաատրպեճանական ուժերու կողմե, իսկ 1991 թվականի Ապրիլի
վերջին՝ խորհրդային զորքերու ուժեղ հարձակման արդյունքին կտեղահանվին նաև Գետաշենի և Մարտունաշենի հայերը: 1991-ի Մայիսին, խորհրդային զինվորները և զրահամեքենաները կհար ձակվին Հայաստանի հյուսիսարևելյան շրջաններու սահմանամերձ գյուղերուն վրա: 1991 թվականի ամբողջ ընթացքին ազերիները անընդհատ կռմբա կոծեն Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտը: 1990-1991 թթ. Հայաստանին դեմ ուղղված խորհրդա-ատրպեճանական դաշինքի արդյունքին Ղարաբաղի, Ատրպեճանի և Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններու շարք մը հայկական գյուղերու բնակիչները կտեղահանվին: Քանի անկախամետ Հայաստանը կուղղվի դեպի անկախություն, այնքան ԽՍՀՄ կազմին մեջ մնալ որոշած Ատրպեճանին տրամադրած Մոսկվայի ռազմական օգնությունը կավելնա: Ի պատասխան ռազմական նախահարձակմանը, Ղարաբա ղի և Հայաստանի հայությունը կստեղծե ինքնապաշտպանական ջոկատներ, որոնք կհալածեն թշնամին և կպաշտպանեն հայկական գյուղերը: Այնուամենայ նիվ, 1990-1991 թթ. նախաձեռնու-
թյունը կպատկանի խորհրդաատրպեճանական ուժերուն, մինչ հայերու ինքնապաշտպանական կռիվը կարծես, թե անհույս է:
Ղարաբաղյան պատերազմը (1992-1994 թթ.) – ԽՍՀՄ կազմալուծումը կհանգեցնե ղարաբաղյան հակամարտության սրմանը՝ տեղական բախումները վերածվելով հայ-ատրպեճանական չհայտարարված իսկական պատերազմի: 1991 թվականի վերջին արցախահայերու վիճակը հուսահատական է. մարզը կգտնվի ատրպեճանական շրջա փակման մեջ և Հայաստանի հետ ցամաքային կապ չունի, հայկական գյուղերը և մայրաքաղաք Ստեփանակերտը գիշեր-ցորեկ կռմբակոծվին ազերիներու կողմե, իսկ մարդիկ կապաստանեն ստորգետնյա ապաստարաններուն մեջ՝ թշնամիի ռումբերեն և հրթիռներեն փրկվելու համար: Ստեփանակերտի դեմ ազերի ներու ռմբակոծությունները և հրթիռակոծությունները կավերեն քաղաքը և շուրջ 600 անմեղ կյանք կխլեն: Միաժամանակ ազերինե րը կհարձակվին նաև Հայաս տանի արևելյան սահմաններու, ինչպես նաև հայ-նախիջևանյան սահմանի վրա:
Ազերիներու հարձակումները կամրապնդեն արցախահայերու այն համոզմունքը, թե Ատրպեճանի կազմին մեջ ապրիլը անհնար է և Պաքվի ենթակայության տակ Ղարաբաղը պիտի կիսե Նախիջևանի ճակատագիրը, այն է՝ հայաթափում: Այս համաթեքսթին մեջ, 1991-ի Սէպտեմբեր 2-ին Ղարաբաղի և Շահումյանի շրջանի հայերը կհռչակեն Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: ԼՂՀ հռչակումը կամրագրվի հան րաքվեով (10 Դեկտեմբեր 1991 թ.), երբ մասնակիցներու 99%-ը կքվեարկե Ղարաբաղի անկախության օգտին (երկու շաբաթ առաջ, Նոյեմբեր 26-ին, Ատրպեճանի խորհրդարանը որոշում ընդունած էր Ղարաբաղի ինքնավարությունը վերացնելու, ԼՂ Ինքնավար Մարզը լուծարելու և մայրաքաղաք Ստեփանակերտի անունը Հանքենտի դարձնելու մասին): 1991-ի Դեկտեմբերին, Ղա րաբաղին մեջ կստեղծվի պաշտպանության կոմիտե, իսկ 1992-ի սկիզբին՝ Ստեփանակերտեն խորհրդային զինվորները դուրս բերելեն ետք հայ ազատամարտիկները կստանձնեն ռազմական նախաձեռնությունը: Հակառակորդին թվաքանակով զիջող և վատ զինված, բայց հանուն ազատության կռվելու վճռակամությամբ լի հայ աշխարհազորային ները 1992-ի Հունվար-Մարտ ամիսներուն մեկ առ մեկ կոչնչացնեն ու կլռեցնեն Ստեփանակերտի շրջակայքը տեղակայված ատրպեճանական հենակետերը և հրետանային մարտկոցները, իսկ 1992-ի Մայիս 9-ին կազատագրեն Շուշին՝ ազերիներու վերջին ամրակետը Ղարաբաղի մեջ և այս պիսով կարձանագրեն առաջին մեծ հաղթանակը: Շուշիի ազատագրումեն ետք հայ մարտիկները կգրավեն նաև Լաչինի միջանցքը (18 մայիս 1992 թ.) և կհաստա տեն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև ցամաքային կապը: 1992 թվականի ամռանը ատրպեճանական ուժերը լայնա-
1-2/2013
29
ծավալ հարձակում մը կձեռնարկեն Ղարաբաղի դեմ՝ ճեղքելով հայկական պաշտպանությունը: Ռազմի դաշտ դուրս բերելով ավելի քան հարյուր հրասայլ և օդուժ, ազերիները կգրավեն Շահումյանի շրջանը (13-15 Հունիս) և Մարտակերտ քաղաքը (4 Հուլիս): Մինչև Հուլիս 9-ը, Ատրպեճանը լիովին կզավթե Շահումյանի և Մարտակերտի շրջանները (այսինքն Ղարաբաղի տարածքի 40%-ը), մինչ 44 հազար մարդ կդառնա փախստական: 1992-ի աշնանը կթվեր, թե հայերը պիտի պարտվին: Ղարաբաղի հյուսիսային շրջանները գրավելեն ետք ազերիները կսպառնան մայրա քաղաք Ստեփանակերտին և իրենց հարձակումները կկեդրո նացնեն Լաչինի միջանցքի ուղղությամբ՝ փորձելով վերստին կտրել արտաքին աշխարհեն Ղարաբաղի հայերու վերահսկողության տակ մնացած տարածքները: Սակայն, ի հեճուկս հակա մարտ կողմերու ուժերու վիթ խարի անհավասարակշռությանը, Լաչինի միջանցքին դեմ ատըր-
30
1-2/2013
պեճանական հարձակումները ետ կմղվին և հայերը ևս մեկ անգամ կհաջողին փոխել պատերազմի ընթացքը: 1993-ի Փետըր վարին կվերագրավվի Մարտա կերտի շրջանի մեծ մասը, իսկ Մարտակերտ քաղաքը կազատագրվի Հունիս 27-ին: Բուն Ղա րաբաղի տարածքի ազատագըրմանը զուցընթաց, 1993-ին հայ ազատամարտիկները կձեռնարկեն շարք մը ռազմական գործողություններ՝ ատրպեճանական ռմբակոծություններուն և հրթիռակոծություններուն վերջ տալու և Արցախի շուրջ բախարգելային գոտի մը ստեղծելու նպատակով: Բոլոր ճակատներուն վրա ազերիները ետ կշպրտվին և հայ մար տիկները մեկ առ մեկ կգրավեն Քելպաճարը (2 Ապրիլ), Ղարա բաղի վրա հարձակվող ատրպե ճանական ուժերու գլխավոր ռազ մահենակետ դարձած Աղդամը (23 Հուլիս), Ֆիզուլին (22 Օգոստոս), Ճապրայիլը (24 Օգոստոս), Ղու պաթլին (31 Օգոստոս): Հոկտեմ բերի վերջին հայկական զորքերը կհասնին Իրանի հետ սահման
հանդիսացող Արաքս գետը և կգրավեն Զանկելանի շրջանը: Այս փայլուն ռազմական գործողություններեն ետք Ղարաբաղը այլևս շրջափակված չէ, իսկ պատերազմը պիտի շարունակվի ռազ մաճակատի հստակ գիծի երկայնքով՝ դեպի արևելք և դեպի հյուսիս: 1993-ի ողջ ընթացքին նվաստացուցիչ պարտություններ կրած Ատրպեճանը կփորձե վերստին ստանձնել ռազմական նախաձեռնությունը և նույն տարվա Դեկտեմբերին կսանձազերծե ան նախադեպ լայնամասշտաբ հարձակում մը ռամաճակատի ողջ երկայնքով: Ի հեճուկս իրենց քանակական և սպառազինության գերազանցությանը, ինչպես նաև շուրջ 1500 աֆղան վարձկաններու մասնակցությանը, ատրպեճանցիները չեն կրնար ճեղքել հայ ուժերու պաշտպանությունը: Մոտ հինգ ամիս տևած թեժ մարտերեն վերջ, որոնց ընթացքին ազերիները կկրեն մարդ կային և տեխնիկական ծանր կորուստներ, Ատրպեճանի հար -
ձակումը անհաջողության կմատնըվի: 1994 թվականի Մայիսի 14-ին ուժի մեջ կմտնե առայսօր պահպանվող հրադադարը:
Ղարաբաղյան հիմնահարցը դիվանագիտական ասպարեզեն ներս – 1992 թվի Մարտ ամսին, Եվրոպայի Անվտանգության և Համագործակցության Կազմա կերպության ներկայացուցիչնե րը կժողվվին Մինսկի մեջ, ուր կստեղծեն այսպես կոչված «Մինսկի խումբը»՝ ղարաբաղյան հակամարտության գծով միջնորդու թյուն ընելուն ուղղված 10 երկիր ներե (Հայաստան, Ատրպեճան, Ռուսաստան, Միացյալ Նահանգներ, Ֆրանսա, Իտալիա, Գերմանիա, Չեխիա, Շվեդիա, Թուրքիա) կազմված ենթահանձնաժողով մը: Իր գոյության առաջին տարիներուն Մինսկի խումբը ի վիճակի չեղավ միզնորդել նույիսկ տևական հրադադարի մը կնքումը: Ժամանակի ընթացքին ԵԱՀԿ միջնորդներու ներկայացած խաղաղության ծրագրերը մերժվեցան մերթ Հայաստանի, մերթ Ատրպեճանի, մերթ Ստեփանակերտի իշխանություններու կողմե: Ատրպեճանը կպնդե սահմաններու անձեռնմխելիության սկզբունքի վրա, մինչ Հայաստանը և Ղարաբաղը կպնդեն ազգերու ինքնորոշման իրավունքի վրա: Ղարաբաղը կմերժե Պաքվի հանդեպ իր ենթակայությունը նախատեսող ոևէ կարգավիճակ, իսկ Հայաստանը կպնդե, թե պիտի չստորագրե նախապես Ստեփա նակերտի իշխանություններու հավանությանը չարժանացած խաղաղության ոևէ ծրագիր: Այսօր միջազգային դիվանագիտական շրջանակները առաջնություն կուտան բացարձակապես սահ մաններու անխախտելիության սկզբունքին՝ առանց հաշվի առնե լով այդ սահմաններու արդար ըլլալու կամ չըլլալու փաստը: Այդ իսկ պատճառով հայկական դիվանագիտությունը ԵԱՀԿ-ի կողմե կենթարկվի մեծ ճնշում -
ներու: Դիվանագիտական փակու ղիի խորապատկերի վրա, 1999-ին Հայաստանի և Ատրպեճանի նա խագահներ Ռոպերթ Քոչարյանը և Հայտար Ալիևը կնախաձեռնեն առանց միջազգային միջնորդության երկկողմանի հանդիպումներու շարք մը, ինչը որոշ չափով հույսեր կներշնչե: 2001-ին բանակցություններուն անձամբ կմիջամտե Ֆրանսայի նախագահ Ժաք Շիրաքը: 2001 թվականի Հունվար և Մարտ ամիսներուն Փարիզի մեջ կայացած ՇիրաքՔոչարյան-Ալիև երկու հանդի պումներեն ետք բանակցային գոր ծընթացին աշխուժորեն կմիջամըտե նաև ամերիկյան դիվանագի տությունը: 2001-ի Ապրիլին, Քի Վեսթի մեջ (Ֆլորիտա նահանգ), չորս օր շարունակ տեղի կունենան աշ խույժ բանակցություններ նախա գահներ Քոչարյանի և Ալիևի ղեկավարած բանակցային խում բերու միջև՝ միջազգային միջնորդությամբ: ԵԱՀԿ Մինսկի խումբի հովանիի ներքո կազմակերպված քիվեսթյան բանակցությունները
կավարտվին լավատեսական մթնոլորտի մը մեջ, իսկ նույն տարվա Հունիս 15-ին Ժնևի մեջ պետք է հրավիրվեր հանդիպում մը, որի ընթացքին նախագահներ Քոչարյանը և Ալիևը պետք է ստորագրեին ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման մասին սկզբունքային համաձայնագիր մը: Սակայն հետագա դիվանագիտական զարգացումները չեն արդարացներ Քի Վեսթի լավատեսությունը, իսկ ժնևյան հանդիպումը այլևս չի կայանար: Մինսկի խումբի միջնորդները անուղղակի կերպով կխոստովանեն, թե քիվեսթյան բանակցություններու ձախողման մեղքը կկրե ատրպեճանական կողմը: Հինգ տարի անց Ֆրանսայի նախագահ Շիրաքը կվերսկսի միջնորդական ջանքերը և Ռամպույե կհրավիրե Ռոպերթ Քոչարյանը և Իլհամ Ալիևը (Հայտար Ալիևի որդի և «թագաժառանգ»), սակայն այս անգամ ալ բանակցությունները առաջընթաց չեն արձանագրեր: 2008 թվականի Օգոստոսին բռնկած Հարավային Օսիայի պա-
1-2/2013
31
տերազմը վտանգավոր պահ մըն էր նաև ղարաբաղյան հակամարտության համար: Պաքվի իշ խանությունները ուշի-ուշով կհե տևեին Ցխինվալիի դեմ սանձա զերծած վրացական ուժերու կայծակնային հարձակման ընթացքին՝ Արցախին դեմ նույնը կրկընելու չթաքնված մտադրությամբ: Սակայն վրաց-օսական հակա մարտությունը շուտով կվերածվի վրաց-ռուսական պատերազմի և հարձակվող վրացական ուժերու կրած ջախջախիչ պարտությունը կկտրե Իլհամ Ալիևի ռազմաշունչ ձգտումներու թևերը: Հարավային Օսիայի պատերազմեն երեք ամիս դեռ չանցած, Իլհամ Ալիևը իր հայ և ռուս պաշտոնակիցներ Սերժ Սարգսյանի և Տմիթրի Մետվետևի հետ կստորագրե ղարաբաղյան հակամար տությանը բացառապես խաղաղ լուծում տալու մասին մայեն տորֆյան հայտարարությունը: Ներկայիս, Լեռնային Ղա րաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման բանակցությունները կընթանան 2007թ. Նոյեմբերին ԵԱՀԿ Մինսկի խումբի համանախա գահներու կողմե ներկայացված մատրիտյան առաջարկություն ներու հիման վրա: Այդ առաջար կությունները առաջին անգամ հրապարակվեցան 2009թ. Հու լիսին Լ’Աքվիլայի մեջ կայացած
32
1-2/2013
կության հանձնառություն ստանձ նած են, ինչը արտացոլված է մասնավորապես Հայաստանի, Ատրպեճանի և Ռուսաստանի նախագահներու մայենտորֆյան համատեղ հռչակագրին մեջ (2008թ.), Ասթանայի ԵԱՀԿ գագաթաժողովին համանախագա հող երկիրներու պատվիրակություններու ղեկավարներու, Հա յաստանի և Ատրպեճանի նախագահներու հնգակողմ հայտարարության մեջ (2010թ.) և այլ փաստաթուղթերուն մեջ: Չնայած իր ստորագրություններուն, Ատրպեճանը ամեն կերպ կփորձե խուսափիլ ստանձ նած պատասխանատվութենեն և տորպեդահարել բանակցություն ները: Ատրպեճանը նաև կփորձե յուրովի մեկնաբանել մատրիտ յան սկզբունքները՝ տարածքային Մեծ Ութնյակի գագաթաժողովին ամբողջականության սկզբունքը համանախագահող երկիրներու ներկայացնելով որպես սելեկ ղեկավարներու`նախագահներ տիվ և գերակա: Պարաք Օբամայի, Նիքոլա Սար Նման փորձերը կանխելու քոզիի և Տմիթրի Մետվետևի հա- համար, Ասթանայի ԵԱՀԿ գամատեղ հայտարարությամբ: Մատ- գաթաժողովի հայտարարուրիտյան առաջարկությունները թյանը հաջորդած իր ելույթին կնախատեսեն հիմնախնդրի խա - մեջ, ԱՄՆ պետքարտուղար տիկին ղաղ կարգավորում հիմնված երեք Հիլարի Քլինթոնը ԵԱՀԿ Մինսկի հիմնական սկզբունքներու`ուժի խմբի անունեն հատուկ հայտաև ուժի սպառնալիքի չկիրառման, րարեց, որ կարգավորման 3 ազգերու ինքնորոշման և տա- սկզբունքները պետք է դիտվին րածքային ամբողջականության որպես մեկ ամբողջություն և վրա: Ըստ մատրիտյան փաստա- ատոնցմե ոևէ մեկը մյուսի թուղթի, որտեղ ազգերու ինքնորո- նկատմամբ վերադասելու փորձը, շումը կարգավորման 3 հիմնա - անհնար պիտի դարձնե հավական սկզբունքներեն մեկն է, սարակշռված լուծում գտնելը: Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը պետք է որոշվի Արցախի Միայն տարիներու թռիչքը բնակչության կողմե անցկացված մեզի պիտի ցույց տա, թե ապաիրավական պարտադիր ուժ ունե գան ինչ է վերապահած մեզի ցող կամարտահայտության (հան համար: Սակայն հեռանկարնե րաքվեի) միջոցով: րը խաղաղ տեսք չունին: ՍպաՄատրիտյան սկզբունքնե - ռազինություններու գլխապտույտ րը`որպես բանակցություններու մրցավազքը, որով Ատրպեճան հիմք վերահաստատվեցան եռա - կփորձե Հայաստանի նկատմամբ նախագահող երկիրներու ղեկա - ռազմական առավելություն ձեռք վարներու բոլոր հաջորդ հայտա- բերել, ռազմաշունչ հայտարարուրարություններուն մեջ, այդ թվին՝ թյունները և հայերու հասցեին 2010թ. Մուսքոքայի, 2011թ. Տո վիլի G-8 գագաթաժողովներու հնչող սպառնալիքները, Պաքվի առիթով, 2012թ. Լոս Քապոսի G-20 իշխանություններու՝ անձամբ նախագահ Իլհամ Ալիևի կողմե, գագաթաժողովի առթիվ: Հայաստանը և Ատրպեճանը հայատյացությունը պաշտոնամատրիտյան փաստաթուղթի և կան քաղաքականության վերաատոր մեջ արտացոլված հիմ - ծելը, այս ամենը խաղաղ ապանարար երեք սկզբունքներու վրա գայի մեծ հույսեր չեն ներշնչեր: բանակցություններու շարունա - Ամենենմեծ սխալը, զոր մենք
հայերս կրնանք գործել 90-ական թվականներու հաղթանակի ար բանքով տարվելն է: Իլհամ Ալիև նախազգուշացուցած է, թե հայերը հաղթեցին պատերազմի միայն առաջին փուլը: Պետք է ամենայն լրջությամբ ընդունիլ անոր սպառնալիքը: Սակայն բան մը հստակ է. այլևս ետդարձի ճանապարհ չկա: Արցախահայությունը այլևս երբեք պիտի ընդունի ատրպե -
ճանական լուծը՝ անկախ անկե, թե վճարելիք գինը որքան մեծ պիտի ըլլա: Մեզի կմնա միայն հուսալ, թե ապագան պիտի ըլլա ավելի խաղաղ, քան այսօր նշմարվող հեռանկարը: Նաև հուսալ, թե նախագահ Սարգսյանի վճռականությունը պիտի բերե իր պտուղները և նախագահի համոզմունքները իրականություն
պիտի դառնան. «Մենք հաստատակամ ենք և ես վստահ եմ, որ հասնելու ենք Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ճանաչմանը: Դա է մեր նպատակը:» (Սերժ Սարգսյան, 2010թ.)
ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՐԹԱՅԱՆ
1-2/2013
33
Հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանի վայրագ սպանությունից ինը տարի է անցել
Փետրվարի 19-ին լրանոմ է Հա յաստանի ԶՈւ լեյտենանտ Գուրգեն Մարգարյանի ողբերգական մահվան 9-րդ տարելիցը: 2004թ. փետրվարի 19-ին լեյտենանտ Գուրգեն Մարգարյանը Բուդապեշտում գազանաբար կացնահարվեց ադրբեջանցի սպա, ավագ լեյտենանտ Ռամիլ Սաֆարովի կողմից: Երկուսն էլ Բուդա պեշտում մասնակցում էին ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» ծրագրի շրջանակներում կազմակերպված անգլերեն լեզվի դասընթացներին: 2006թ. ապրիլի 13-ին մարդասպանը Բուդապեշտում դատապարտվեց ցմահ բանտարկության՝ 30 տարվա ընթացքում առանց ներման իրավունքի:
Հայաստանի նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հրամանագրով Գուրգեն Մարգարյանը 2005թ. փետրվարի 19-ին հետմահու պարգևատրվեց «Արիության համար» մեդալով՝ ծա ռայության ընթացքում դրսևորած արիության ու ինքնազոհողության համար: Օգոստոսի 31-ին Սաֆարովը Հունգարիայի կողմից արտահանձնվեց Ադրբեջանին, որտեղ անհապաղ ներում ստացավ՝ նրան շնորհվեց մայորի կոչում, նոր բնա կարան, վճարվեց 8 տարվա աշխա տավարձը: Ի պաստասխան Հայաս տանը կասեցրեց դիվանագիտական հարաբերությունները Հունգարիայի հետ:
Պաշտոնական Բուդապեշտը դա հերքում է:
Հայաստանի կառավարությունը մտադիր է միջազգային ատյաններում բողոքարկել հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանին կացնահարած Ռա միլ Սաֆարովի ներումն Ադրբեջա նում: Այդ մասին հայտարարել է ՀՀ Մինչդեռ հունգարական կողմը արդարադատության նախարար Հրայր պնդում է, որ Բաքուն հավաստիա - Թովմասյանը, ելույթ ունենալով ԱԺ-ում: ցումներ է տվել, որ Սաֆարովը կշա Ինչպես նշել է նախարարը, նա րունակի կրել պատիժն Ադրբեջա խարարությունն այժմ նախապատ նում, ոչ պակաս քան 25 տարի: րաստական աշխատանք է տանում Ըստ որոշ տվյալների, Սաֆա - բոլոր ուղղություններով, որին մաս րովն արտահանձնվել է Ադրբեջանի նակցում են ոչ միայն նախարարուկողմից 2-3 մլրդ եվրոյի պարտատոմ - թյան աշխատակիցներն, այլ նաև սեր գնելու Բաքվի խոստման դիմաց: հրավիրված փորձագետներ:
34
1-2/2013
Հրայր Թովմասյանը, ելնելով գործի շահերից, չի ներկայացրել մանրամասները: 2004թ. փետրվարի 19-ին լեյտենանտ Գուրգեն Մարգարյանը Բուդապեշտում գազանաբար կացնահարվեց ադրբեջանցի սպա, ավագ լեյտենանտ Ռամիլ Սաֆարովի կողմից: Երկուսն էլ Բուդա պեշտում մասնակցում էին ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն հանուն խաղա ղության» ծրագրի շրջանակներում կազմակերպված անգլերեն լեզվի դասընթացներին: 2006թ. ապրիլի 13-ին մարդասպանը Բուդապեշտում դատապարտվեց ցմահ բանտարկության՝ 30 տարվա ընթացքում առանց ներման իրավունքի: (PanArMEnIAn.net)
Սուրբ Սարգիսի տոնը և հոգեհանգստյան Սբ. պատարագ Սումկայիթի զոհերու հիշատակին Մարտ 3-ի կիրակին, գարնա նային գեղեցիկ օր մը ըլլալով, երկու յուրահատուկ, նշանակալի իրադար ձություններ տեղի ունեցան հայերու համար: Մեկը կապված Սուրբ Սարգիս հայկական կարևոր տոներեն մեկու հետ, որ Ամենայն Հայոց Վեհափառ Գարեգին Բ-ի հոգածությամբ դարձած է սրբագործված տոն մը, մանավանդ երիտասարդներու համար ու ինչպես և կյանքին մեջ հաճախ կպատահի ուրա խության հետ միաժամանակ տխրու թյունը կզուգադիպի, ինչպես եղավ նույն օրը Ատրեպեճանի Սումկայիթ հայաշատ քաղաքին մեջ հակահայկական ջարդերու հիշատակումը: Այդ օրը, Հայոց մայր տաճարը լեցուն էր մանավանդ երիտասարդ ներու բազմությամբ, երբ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան օրհնեց և ապա խոսեցավ Սուրբ Սարգիս տոնի կարևորության և նշանակության մասին: Այնուհետև, սրբազան հայր խոսե ցավ նույնպես Սումկայիթի զոհերու հիշատակի կապակցությամբ և ապա հոգեհանգստյան սբ. պատարագ տեղի ունեցավ 1988-ի փետրվար 26-28-ը դաժանաբար սպաննված հայերու հոգիներու հանգստության համար: Պատարագեն ետք, եկեղեցվո, ՌՀՄ-ի և հայ դեսպանության կողմե ծաղկեպսակներ դրվեցան եկեղեցվո բակը 1915-ի զոհե րու հիշատակին կանգնեցված խաչքարին առջև, այսօր ըլլալով խորհրդանիշ մը ոչ միայն 1915-ի հայոց կոտորածի, այլ դժբախատաբար նաև Սումկայիթի ջարդերու: Բոլոր ներկա հավատաց յալները նույնպես մեկական ծաղիկներ դրին մեր ցավերու պատվանդանը հան դիսացող խաչքարին առջև: Այնուհետև բոլորը հրավիրվեցան դահլիճ, ուր դիտեցին „The Ordinary genocid, Sumgait, February 1988” փաս -
տագրական ժապավենը՝ Սումկայիթի հանցագործություններու վերաբերյալ: Ապա այս ողբերգական եղելու թյուններու մասին խոսեցավ Հայաստա նի դեսպան պրն. Համլետ Գասպարյան, իսկ Տ. Տաթև Հակոբյան ըսավ, որ եկած է պահը, որպեսզի մենք պահան ջենք Ռումեն կառավարության և Խորհըրդարանի կողմե՝ 1915 և 1988թթ. հայ ժողովուրդի հանդեպ իրագործված հանցագործություններու ճանաչումը և արդարության վերականգնումը: Հակա հայկական հալածանքը երթալով կուժով-
նա և մեր պարտքն է ժամանակին հակահարված տալ՝ ոչ ատելությամբ և բռնությամբ, այլ խելամտորեն և ըսելով ճշմարտությունը: Հայ ժողովուրդը պետք է հա վատա իր ապագային: Եվ քանի որ երիտասարդներու օրն էր Փաուլ Հակոբյանը անոնց համար պատրաստած էր Սուրբ Սարգիս հելվա: Հակառակ որ Սուրբ Սարգիս տոնը և Սումկայիթի զոհերու համար հոգեհանգիստը ոչ մեկ կապ ունին իրարու հետ, բայց վերա կարդալով լեգենտը տեղեկացանք, որ Սուրբ Սարգիսը իր կյանքի վերջին օրերը աղոթած է՝ «Օ, Աստված իմ, Քրիստոս, իմ Աստված լսե ամենուն, որ իմ անունս կարտասանեն իրենց դժվար և անհրաժեշտ պահերուն, որովհետև անոնք կհիշեն իմ զոհողությունս իրենց աղոթքներու մեջ», իսկ ձայնը պատասխանեց՝ «Քու ցանկություններդ կիրականան և դուն կուրախանաս այն առանձնաշնորհներով, որ պատրաստած էին քեզ համար»: Ան եղած է ամենազոր մարտնչող և ինչպես Սուրբ ձիավոր իր սպիտակ ձիու վրա կհասներ անոնց, որ իրմե օգնություն կխնդրեին: 1-2/2013
35