Nor Ghiank Martie - Aprilie 2012

?YUMANIY HAOY} MIYUtOAN ERGLEZvOAN AMSAcIR

DARI 63 tIv 3-4 (1987-88ƒ MARD - ABRIL 2(12

Ապրիլ 24-ի ոգեկոչում Պուքրեշի մեջ

<MPAcRAGAN I wY<AREN

Սիրելի՛ հայրենակիցներ, Այսօր մենք, ինչպես և շատ շատերն ամբողջ աշխարհում, գլուխ ենք խոնարհում Հայոց մեծ եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակի առջև: (…) Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը` սևահանդերձ ապրիլի 24-ը, ոչ միայն մեր համազգային սգի, այլև մեր ապրելու համառության և բարոյական նկարագրի օրն է: Չլիներ մեր հիշողության համառությունը, մենք ո՛չ Սարդարապատ կունենայինք 1918-ին, ո՛չ էլ ազատ ու անկախ Հայաստան ու Արցախ և մեր կողքին՝ Հայոց Սփյուռք: (…) Երեք տարի հետո ոչ միայն Հայոց մեծ եղեռնի 100-ամյակն է, այլև հիշողությամբ ու կամքով ապրելու՝ «մի քանի հազար գումարած 100»-ամյակը: Ինչ ստեղծել ենք այսուհետև էլ տեր ենք, ինչ կորցրել ենք` չենք մոռացել և չենք մոռանա, որովհետև դարձյալ դրա տերն ենք: (…) Միասին էլ ամրացնելու ենք մեր պետությունը՝ Հայոց հայրենիքը ու միասին էլ գալիք սերունդներին ենք փոխանցելու նոր հաղթանակների հիշողությունը: (…)

Հատվածներ նախագահ Սերժ Սարգսյանի ուղերձից՝ Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա կապակցությամբ: 24.04.2012

PYVANXAGYUTOYUN Ապրիլ 24-ի ոգեկոչում Պուքրեշի մեջ =` 6 «Հայոց ցեղասպանության վրա լռության փոշի նստած է»

=` 8 Կեռլայի տոնավաճառը մեծ հաջողություն ունեցավ. Յուրահատուկ կերակրատեսակներ հալեցան քանի մը ակնթարթի մեջ =` 9 ԵրԵՎԱՆ գրքի ՀԱՄԱշԽԱրՀԱՅիՆ ՄԱՅրԱքԱղԱք =` 1_ Թարգմանչին խոսքը =` 15 ՀգՄ հրատարակչությունը լույս է ընծայել Վարուժան Ոսկանյանի «շշուկների մատյան» վեպը =` 16

Supliment limba rom`n[ MANIFESTAȚIE DE 24 APRILIE LA p. 17 BUCUREȘTI MESAJUL AMBASADORULUI ARMENIEI, HAMLET GASPARIAN, CU OCAZIA ZILEI COMEMORĂRII VICTIMELOR GENOCIDULUI p. 18 ARMEAN Rafael de Nogales – Patru Ani Sub Semilună – p. 20 “Uneori destinul avertizează” p. 22 Vartananț și 8 martie la Constanța

=` 23 manga-badanegan Ուխտագնացություն՝ Արևմտյան Հայաստան (II) =` 24 Թուրքիան Անի քաղաքն առաջարկում է ընդգրկել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցուցակում =` 33 Երևանի սրտում բացվեց «Վարք հավերժության» արձանը =` 34

Անտոնիա Արսլանը պարգևատրվել է Մովսես Խորենացու մեդալով =` 35

ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi

COLECTIVUL «NOR GHIANK» MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare

REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATÅ: HźUlEsCU MIHAI

2

3-4/2012

TIPARUl: s.C. ARARAT srl.

I.S.S.N. 1221-9169

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԵՍՊԱՆ ՀԱՄԼԵՏ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԶՈՀԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐՎԱ ԱՌԻԹՈՎ

24 Ապրիլ 2012թ., Բուխարեստ Սիրելի հայրենակիցներ, Ապրիլի 24-ը մեզ համար ոչ միայն մեր միլիոնավոր անմեղ նահատակների հիշատակի օրն է, մեր բարոյական պարտքը հանդեպ անմարդկային կտտանքների ենթարկված եւ առանձնահատուկ դաժանությամբ սպանված մեր հայրենակիցների, ովքեր` մեծ ու մանուկ, ողջ-ողջ հրկիզվեցին եկեղեցիներում, գանահարության ենթարկվեցին ու կախաղան հանվեցին հրապարակների վրա, գաղթի ճանապարհին լեռնային արահետներից գլորվելով ջախջախվեցին անդունդներում ու կեր դարձան վայրի գազաններին, գերեզման գտան Եփրատի ջրերի մեջ ու արաբական անապատներում, սովահար ու հիվանդ ոչնչացան համակենտրոնացման ճամբարներում, առանց խաչի, առանց անունի ու հիշատակի:

Ապրիլի 24-ը նաեւ մոռացության դեմ պայքարի օրն է, արդարություն պահանջելու օրը: Ինչո՞ւ հայերն արժանացան այդպիսի ճակատագրի, ի՞նչ մեղք էին գործել նրանք: Եւ արդյոք հնարավո՞ր է, որ մի ողջ ժողովուրդ այնպիսի մի արաք գործի, որի պատիժը լինի լիովին բնաջնջումը: Երիտթուրք կառավարության ծրագիրը որքան դաժան, նույնքան պարզ էր. հազարամյակներով սեփական տարածքների վրա, այսինքն` սեփական Հայրենիքում ապրող հայ ժողովրդին զրկել ինքնուրույն պետություն ունենալու հնարավորությունից: Այն, ինչ մինչ այդ ստացել էին Օսմանյան կայսրության մաս կազմող բալկանյան ժողովուրդները, եւ ինչին պատմական եւ քաղաքական զարգացումների բերումով հետագայում կարող էին տեր դառնալ նաեւ հայերը, արմատախիլ արվեց միանգամից: Հենց այդ նպատակով տեղահանություններին ու ջարդերին հաջորդեցին հայոց ունեցվածքի բռնագրավումը, վերապրած հայերին հետդարձի իրավունքից զրկելը, հայ ժողովրդի բնօրրանում հայկական քաղաքակրթության հետքերի հետեւողական ոչնչացումը: Հենց այդ

նպատակով 1918-20-ական թվականներին Թուրքիան սանձազերծեց հարձակում նաեւ Հայաստանի արեւելյան մասի վրա` ցանկանալով հայերի վերջին օջախը եւս ջնջել աշխարհի երեսից, որի հետեւանքով Հայաստանի Հանրապետությունը թուլանալով զրկվեց զգալի տարածքներից եւ բնակչությունից: Այսպիսով, հայ ժողովուրդը դարձավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ամենամեծ կորուստը կրած ժողովուրդը, որի ծանր հետեւանքները մինչեւ այսօր նստած են մեր երկրի եւ ժողովրդի ուսերին: Հետագայում քեմալական Թուրքիայում վերագրվեց սեփական երկրի պատմությունը` այնտեղից լիովին դուրս թողնելով հայ ժողովրդի դեմ գործված ոճիրի սեւ էջերը եւ նույնիսկ իրադարձությունները գլխիվայր շուռ տալով, հայերին ներկայացնելով որպես կայսրության թշնամիներ եւ դավաճաններ: Հաստատվեց երկարամյա տաբու այդ նյութի շուրջը, կատարվեց թուրք հասարակության ուղեղների լվացում: Եթե 191820-ական թվականներին թուրքբոլշեւիկյան դաշինքը ծայրահեղորեն թուլացրեց Հայաստանի Հանրապետությունը եւ նրան զրկեց

3-4/2012

3

հայ ժողովրդի իրավունքները պաշտպանելու հնարավորությունից, սառը պատերազմյան շրջանն օգնեց Թուրքիային տասնամյակներով կոծկել եւ թաքցնել իր գործած ոճիրը: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից եւ նացիզմի սարսափներից հետո, հատկապես 20-րդ դարի վերջին տասնամյակներում համաշխարհային հանրության ուշադրությունը կրկին բեւեռվեց Հայոց ցեղասպանության վրա, կատարվեցին լուրջ պատմական հետազոտություններ եւ մեջտեղ հանվեցին նորանոր անհերքելի փաստեր մարդկության դեմ գործված այդ ոճիրի մասին, միջազգային հեղինակավոր հաստատություններ եւ մի շարք երկրներ ճանաչեցին եւ դատապարտեցին Հայոց ցեղասպանությունը: Հայաստանի անկախությունից ի վեր դրանց թիվը գնալով ավելանում է: Իսկ ժամանակակից Թուրքիան, հավատարիմ մնալով երիտթուրքական եւ քեմալական ավանդույթներին, շարունակում է ժխտել պատմական իրողությունները եւ ուրանալ Հայոց ցեղասպանության փաստը: Ավելին, լավագույն պաշտպանությունը համարելով հարձակումը, նա միջազգային մակարդակով սանձազերծել է հակահայ արշավ, իսկ Հայաստանի Հանրապետության դեմ արդեն երկու տասնամյակ կիրառում է տնտեսական ճնշումների, մեկուսացման եւ խտրականության քաղաքականություն: Վերջին շրջանում Թուրքիան իր քարոզչական սայլին է լծել Եվրոպայում բնակվող թուրք համայնքներին, որոնց նա լարում է հայերի դեմ: Որեւէ խելամիտ պատճառաբանություն չկա, թե ինչու են այդ տարբեր սոցիալական, էթնիկ եւ հասարակական խմբերը օտար երկրներում ներքաշվում իրականում իրենց չվերաբերող խնդրի մեջ. չէ որ հայերը հանդես են գալիս ոչ թե նրանց դեմ կամ թուրք ժողովրդի դեմ,

4

3-4/2012

այլ թուրքական կառավարությունից, որպես երիտթուրքական եւ քեմալական Թուրքիայի իրավահաջորդ, պահանջում են արդարություն անցյալ դարասկզբին կատարված եւ մինչեւ այսօր անպատիժ մնացած ոճիրի համար: Արդարության պահանջը ցեղասպանությունից տուժած հետ-

նորդների օրինական եւ բարոյական իրավունքն է, ուստի հարց է առաջանում, թե ո՞ր իրավունքն են պաշտպանում Եվրոպայի թուրք համայնքները. արդյոք նրանք պաշտպանում են երիտթուրքական կառավարության մեկ դար առաջ ընդունած որոշումնե՞րը, ի՞նչ կապ ունեն նրանք այդ որո-

շումների հետ, չէ որ հայերի հետնորդները նրանց չեն նույնացնում երիտթուրքերի եւ նրանց հավաքագրած հրոսակների հետ: Սա բոլոր տեսակետներից անհեթեթություն է: Ակներեւ է, որ առանց հարցի էությունը հասկանալու նրանք պաշտպանում են ժամանակակից թուրք կառավարության որդեգրած նեգացիոնիզմը: Փաստորեն այդ զանգվածները խաղալիք են դարձել թուրք կառավարական շրջանակների ձեռքին եւ եվրոպական տարածքների վրա բախումների վտանգավոր նախադեպ են ստեղծում: Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու եւ նրա ժխտումը դատապարտելուն ուղղված միջազգային հասարակական-քաղաքական պրոցեսների դեմ հանվում է ագրեսիվ զանգված: Թուրք կառավարական շրջանակների կողմից կրկին գործի են դրվում ուժային ճնշումների եւ շանտաժի միջոցները: Կրկին բաց է թողնվում հայատյացության հրեշը, որի թարմ դրսեւորումներից են փետրվարյան հակահայկական ցուցերը Ստամբուլում: Սրանք շատ վտանգավոր եւ մտահոգիչ զարգացումներ են, որոնք ցույց են տալիս, որ իրականում Թուրքիան շարունակում է հայ ժողովրդին եւ Հայաստանը դիտել որպես սպառնալիք, դրանից բխող բոլոր հետեւանքներով: Եվրոպայի դռները բախող ժամանակակից Թուրքիայում մեծարում են մարդակեր հրեշներ Թալեաթին ու Էնվերին. պատկերացնո՞ւմ եք, եթե ժամանակակից Գերմանիայում փողոցներ ու հրապարակներ կոչեին նացիստների անուններով, կառուցեին Հիտլերի դամբարան: Այն դեպքում, երբ ցեղասպանությունից վերապրածները, նրանց հետնորդները եւ ողջ հայ ժողովուրդը մինչեւ այսօր չեն կարողանում վերագտնել հոգեկան անդորրը եւ հավասարակշռությունը ցեղասպանության պատճառած հոգեբարոյական խոր

վնասվածքներից ու խեղումներից: Այն դեպքում, երբ պապենական տարածքներից բռնի տեղահանման եւ ոչնչացման հետեւանքով մեծ հարված է հասցվել հայ ժողովրդի ինքնությանը եւ ամբողջականությանը, հայկական քաղաքակրթական տարածքներից առհավետ վերացվել է ուրույն մշակույթը, սովորությունները, արհեստները, ապրելաձեւը, անհետացման եզրին է արեւմտահայ հին ու հարուստ գրական լեզուն, որով ստեղծվել են համաշխարհային գանձեր: Այն դեպքում երբ հրաշքով փրկված այս մի փոքր Հայաստանը դիմագրավում է իր գլխին դեռեւս կախված սպառնալիքներին, եթե նայենք փակ սահմաններին, տնտեսական արգելքներին, միջազգային մակարդակով մեր երկրի դեմ ուղղված մեկուսացման քաղաքականությանը եւ ռազմատենչ կոչերին: Ուստի որոշների պնդումները եւ հորդորները, թե դա պատմություն է եւ հարցը թողենք պատմաբաններին, եթե պարզ անգիտություն չէ, ապա քաղաքական հարմարվողականություն եւ երեսպաշտություն է: Նման դիրքը ոչ միայն չի նպաստում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը, այլ ընդհակառակը` ակամա խրախուսում է թուրքական ժխտողականության քաղաքականությունը, հետեւաբար տեւականորեն հետաձգում ցանկալի հաշտությունը եւ մեր շրջանի խաղաղ ապագան: Սիրելի հայրենակիցներ, Իհարկե, խոսելով մարդկային այս ողբերգության մասին, մենք միշտ պետք է բարի խոսքով հիշենք այն թուրք եւ քուրդ ընտանիքներին, որոնք վտանգելով իրենց, քանի որ իշխանությունները խիստ հրահանգ էին արձակել չթաքցնել հայերին, այնուամենայնիվ խիզախեցին թաքցնել նրանց, այսպիսով փրկելով շատ

հայերի կյանքը, հատկապես որբերի, որոնց մի մասը հետագայում հանձնվեցին մարդասիրական կազմակերպություններին եւ հայկական բարեխնամ հաստատություններին: Մենք երախտապարտ ենք արաբ ժողովրդին, ով առաջին ապաստանը տվեց եւ խնամեց մահվան ճամբարներից փրկվածներին: Մեր խոր երախտագիտությունն ենք հայտնում ամերիկյան եւ եվրոպական այն երկրներին եւ ժողովուրդներին, այդ թվում նաեւ Ռումինիային եւ ռումին ժողովրդին, որոնք իրենց դռները բացեցին եւ տանիք տրամադրեցին 1915թ. ցեղասպանությունից փրկվածներին: Շնորհակալություն ենք հայտնում բոլոր այն կառավարություններին եւ խորհրդարաններին, որոնք ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը եւ շարունակում են պայքար մղել մարդատյացության եւ ռասիզմի ցանկացած դրսեւորումների դեմ: Միաժամանակ մենք ողջունում ենք միջազգային ընտանիքի այն քաղաքական եւ հասարակական շրջանակներին, պատմաբաններին, հետազոտողներին, գրողներին, լրագրողներին, արտիստներին, ովքեր գիտակից այս հարցի լրջությանը եւ կարեւորությանը, իրենց բողոքի ձայնն են բարձրացնում եւ արդարություն պահանջում: Ողջունում ենք հատկապես թուրք հասարակության մեջ օրեցօր ավելի բարձր հնչող կոչերին` շիտակորեն վերանայելու սեփական երկրի պատմությունը եւ շուռ տալու այդ սեւ էջը: Մենք գտնում ենք, որ դա է հաշտեցման միակ ճանապարհը, այլ ոչ թե ստի եւ կեղծիքի քաղաքականությունը, հակահայ քարոզչական բլոկների ստեղծումը, որի միակ հետեւանքը կարող է լինել հայ եւ թուրք ժողովուրդների միջեւ անջրպետի խորացումը եւ մեր չափազանց զգայուն տարածաշրջանի ապագայի վտանգումը:

3-4/2012

5

Ապրիլ 24-ի ոգեկոչում Պուքրեշի մեջ Երեքշաբթի, ապրիլ 24-ին Պուքրեշի հայ համայնքը համախմբված կերպով նշեց Օսմանյան կայսրության կողմե իրագործված հայերու ցեղասպանության 97 տարին: Ժամը 13-ին, Հայոց մայր տաճարին մեջ հոգեհանգստյան Սուրբ պատարագ մատուցվեցավ ցեղասպանության 1,5 միլիոն նահատակներու անկորնչելի հիշատակին: Պատարագը մատուցվեցավ ձեռամբ Ռումանիո Հայոց Թեմի առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի, մասնակցությամբ Պոկտան ավագ քահանա Եզրասի և գրիգոր քահանա Հոլքայի: Այնուհետև խոսք առին Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան, Ռումանիո մոտ Հայաստանի դեսպան Նորին գերազանցություն Համլետ գասպարյան: Ապա Հայոց մայր տաճարին բակը ցեղասպանության զոհերու հիշատակին կանգնեցված հուշարձանին առջև ծաղկեպսակներ դրվեցան: Ժամը 14-ին, մայրաքաղաքին կեդրոնը գտնվող Ռոմա հրապարակը տեղի ունեցավ հանրահավաք՝ կազմակերպված համայնքի երիտասարդության կողմե, ժողովուրդի ուշադրությունը գրավելու համար այս մեծ ողբերգության վրա: Պաստառներու վրա կարելի էր կարդալ ուղերձներ անվանի անձնավորություններու կողմե ցեղասպանության վերաբերյալ՝ Երբեք չկրկնվի 1915 ապրիլ 24, 1915 Հայոց ցեղասպանություն, 97 տարիներ՝ ժխտման և չճանչնալու, Հայերու Ցեղասպանություն՝ 1.500.000 զոհեր: Սգո շքերթի ընթացքին, երիտասարդները անցորդներուն բաժնեցին ցեղասպանության վերաբերյալ ծանուցաթերթիկներ և այլ փաստական նյութեր: Ձեռնարկը տևեց 2 ժամ:

6

3-4/2012

«Հայոց ցեղասպանության վրա լռության փոշի նստած է»

«Սուրբերու Աչքեր» հայոց ցեղասպանության հիմնը 2012 ապրիլ 24-ին կրկին հնչեց Ռումանիո հայ համայնքի քլուժի մասնաճյուղի շրջանակեն ներս: 97 տարիներ անցած են, երբ Երիտթուրքերը աննկարագրելի գազանություն և դաժանություն գործադրեցին հայ ժողովուրդի հանդեպ պարզ մեկ բացատրությամբ՝ «Թուրքիան պետք է պատկանի միայն թուրքերուն»: Ապա խումբ մը մարդոց, որ կապրեին Անատոլիայի տարածքին վրա խլեցին անոնց ունեցվածքը, ինքնությունը, գազանաբար խոշտանգեցին՝ ղրկելով դեպի կործանում: Ամեն տարի մենք կհիշենք ցեղասպանությունը և կփորձենք մեր ձայնը լսելի դարձնել և փոխել պատմության ընթացքը, որպեսզի այլևս չկրկնվին այսպիսի եղելություններ: Ոգեկոչման այս միջոցառման բացումը ըրավ Ազատուհի Վարդուքա Խորենյան (ՌՀՄ քլուժի մասնաճյուղի նախագահ), որ պատմեց և ընդհանուր տեղեկություններ տվավ ցեղասպանության վերաբերյալ: Ան խոսեցավ նաև

8

3-4/2012

այն մասին, որ աշխարհի շատ մը երկիրներ արդեն ճանչցած են ցեղասպանությունը, սակայն Թուրքիան դեռևս կժխտե դաժան եղելությունը և չուզեր ճանչնալ ցեղասպանությունը: շարունակության, խոսք առին Հրեաներու Միության նախագահ տոքթոր շվարց Ռոպերթ և ապա Տիպաթ Ժուլիա Կրիզթինա: Կեռլայի մեջ միջոցառման բացումը ըրավ ՌՀՄ Կեռլայի մասնաճյուղի նախագահ Յոն Էսթեկար, ապա ցուցադրվեցավ փաստագրական կարճամեթրաժ ժապավեն մը՝ բեմադրիչ Ռիթի Մարթա Աուկուսթա: Այնուհետև, շնորհանդեսը կատարվեցավ Անթոնիո Արսլանի «Արտույտներու ագարակը» գիրքին և գիրքի հիման վրա ստեղծված շարժանկարին՝ էկրանավորված 2007-ին Թավիանի եղբայրներու կողմե: գիրքի թարգմանիչ փրոֆ. գաբրիելա Լունկուն խոսեցավ հատորին հոգևոր արժեքի մասին, այն հուզականության մասին, որ կզգա յուրաքանչյուր գիրքը կարդացող հայերու զոհողության և ապա այն ուժի մասին, որով կրնա թերևս առաջ ընթանալ կյանքին մեջ, ամեն մեկ հայ: Ապրիլ 24-ը, մեր պատմության ամենեն սահմռկեցուցիչ, սարսափազդու էջն է, բայց մեր նախնիներու օրինակը ունինք՝ հակառակ որ անոնք այդչափ ցավ ապրեցան, սակայն իրենց մեջ ուժ գտան կրկին ոտքի կանգնելու և առաջ երթալու: Անոնք զոհաբերեցին ամեն ինչ մեզ համար, որպեսզի մենք այլ կերպ կառուցենք մեր ապագան, մենք պետք է հիշենք անոնց ամեն վայրկյան, անոնց չիրականացած երազանքները իրականացնելու համար ամենեն առաջին և գերագույն գործը պետք է ըլլա՝ ցեղասպանությունը ճանչցնել տալը և արդարության ու մեր իրավունքներու ձեռք ձգելը: Վերա Ռիթի (հապավումներով)

Կեռլայի տոնավաճառը մեծ հաջողություն ունեցավ. Յուրահատուկ կերակրատեսակներ հալեցան քանի մը ակնթարթի մեջ շաբաթվա վերջը արտակարգ հետաքրքիր ձեռնարկ մը տեղի ունեցավ յուրահատուկ և ավանդական իր տեսակով՝ կազմակերպված Կեռլայի հայ երիտասարդներու կողմե: Խոսքը առաջին անգամ ըլլալով տոնավաճառի մը բացումն է, ուր կային տարբեր ինքնաշեն ապրանքներ և յուրահատուկ կերակրատեսակներ: Կեռլայի հայերու կողքին ժամանեցան նաև անոնց բարեկամները՝ Պուքրեշեն, Յաշեն, Պոթոշանեն կամ Փեաթրա Նեամցեն, որ իրենց հետ բերած էին ապրանքներ այս ձեռնարկին հետ կապված, շինված իրենց կամ իրենց հարազատներու ձեռքով: Հանրությանը ավելի մեծ բավականություն և հետաքրքրություն պատճառեցին ինչպես և կսպասվեր աղցանները և խորովածը ու այլ կերակրատեսակներ՝ ըստ հայկական բաղադրատոմսերու: Կային նաև անուշեղեններ, որ շատ մեծ պահանջարկ կվայելեին և անոնց գնորդները ավելի մեծ թիվ կկազ-

մեին, ուտեստեղեններու մեջ մեծ տեղ ուներ և հայկական ականջապուրը, որ վաճառվեցավ շատ արագ կերպով: Սեղանիկներու վրա իրենց արժանի տեղը ունեին նաև հայ մշակույթին և պատմությանը վերաբերյալ ամսագրեր, ինքնաշեն զանազան ապրանքներ՝ ուլունքներ, ապարանջաններ, շղթաներ, զարդատուփեր, տարբեր այլ զարդեր, գործվածքներ: Այս ձեռնարկին մեջ ներկայացվեցավ և Ռիթի Մարթայի նկարահանած «Արմենոփոլիս» ժապավենը, ուր կներկայացվեր դրվագներ քաղաքեն: Բացված տոնավաճառի առիթով քլուժեն Կեռլա ժամանեցան քանի մը հանրակառքեր երիտասարդներով, որ ՌՀՄ-ի ցուզահանդեսին հետ մեկտեղ կրցան տեսնել և հայ համայնքը ներկայացնող հին Արմենոփոլիսին տեսարժան վայրերը: gherlainfo.ro նկարները Փաուլ Հակոբյանի 3-4/2012

9

Երևանի մեջ՝ ապրիլ 20-23 օրերուն կայացած, գրողներու համահայկական 6-րդ համաժողովը տեղի ունեցավ քաղաքական ու մշակութային հատուկ պայմաններու մեջ: Ան փաստորեն վերջացավ Մեծ Եղեռնի ոգեկոչման օրը՝ ապրիլ 24-ին, մասնակից գրողներու խումբին ուխտագնացությամբ, գլխավորությամբ Հայաստանի գրողներու Միության նախագահ Լևոն Անանյանի, դեպի Ծիծեռնակաբերդ: իսկ հանդիպման աշխատանքներու օրերուն միաժամանակ, սկսավ Հայաստանի քաղաքական կուսակցություններուն ընտրարշավը, մայիս 6-ի խորհրդարանային ընտրություններուն մասնակցելու նպատակով: Սակայն, միջազգային առումով կարևորագույն իրադարձությունը հանդիսացավ այն միջոցառումներուն հանդիսավոր բացումը, որոնք կապված էին Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակման հետ: Ամեն տարի, ՈւՆԵՍքՈ-ն գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք մը կընտրե, ուր, մեկ տարվա ընթացքին, տեղի կունենան տեղական ու միջազգային մասնակցությամբ գրական ու մշակութային ձեռնարկներ՝ դասախոսություններ, զեկույցներ, գիտաժողովներ, ցուցահանդեսներ, ելույթներ, գրքերու շնորհանդեսներ ու ներկայացումներ ևայլն, որոնք նպատակ

10

3-4/2012

ԵրԵՎԱՆ

գրքի ՀԱՄԱշԽԱրՀԱՅիՆ ՄԱՅրԱքԱղԱք

HH var[abed Dicran Sarcsoan & m.agyuoti na,arar Hasmig Bykysoan

ունին տարածել գիրքն իբրև մշակութային բարգավաճման ազդակ: Այս նախաձեռնությունը, որուն միացան Հրատարակիչներու միջազգային ընկերությունը, գրադարաններու ընկերություններու և հաստատություններու միջազգային ընկերակցությունը և գրավաճառներու միջազգային ընկերակցությունը, առաջին անգամ մարմնավորվեցավ 2001-ին, երբ Մատրիտն ընտրըվեցավ գրքի միջազգային մայրաքաղաք: Անոր հետևեցան Ալեքսանդրիան, Նոր Դելին, Անտվերպենը, Մոնրեալը, Թուրինը, Բոգոտան, Ամստերդամը, Բեյրութը, Լյուբլյանան և Բուենոս Այրեսը: Այս տարի, այդ պատիվն ունեցավ Երևանը, որը մրցակցեր էր Բեյջինգին ու Լոնդոնին հետ և ընտրվեր է հավանաբար այն հանգամանքին շնորհիվ, որ հայերը կտոնեն առաջին հայերեն գրքի տպագրության 500-ամյակը: Այս ընտրության նշանակությունը կարելի է շահարկել ավելի գերիչ կերպով. Երևանը կդառնա գրքի 12-րդ հա-

Hao crykner ‚.aryunagyutoyun =` 12ƒ

L&yn Ananoan

aryujan Ysganoan;# mer hra.ali /yuminacir haoazci cryk;# yukkagi mer jykyvrxin & a.,ahi jykyvyurxnerin bac&el = mi isgagan clyu,cyr\y]* & clyu,cyr\y]; gy[vyum = Š>.yugneri madoan‹$ Yr Š>.yugneri madoan;‹ cragan clyu,cyr\y] =* arxen in; lezyuneryv tarcmanva\# pylyr lezyuneri hradaragi[ner; & ;nter]ykner; iren] cravyr vavera]yum; dvel en & 2((9 tvagani] min[& hima* ereq darineri ;nta]qyum Varyujan Ysganoani Š>.yugneri madoan‹ veb; xar'el = mer jamanagi cragan best seller-neriîî]î$ Es yuzyum em hi.el# te qani ancam menq ar'anacrel enq# yr lav* hra.ali veber sdek\vel en & hadgabes gyuzenaoi hi.el Fran] Verfeli haodni ŠMyusa le/an qa/asyun @r;‹$ Ev qnnaxadyutoyun;# ;nter]yk;# pylyr; hamaryum en# yr Verfeli cirq; cyu]e amenairagan & amena\anrag.i/ vebn = & hi.yum enq na& mer seryunxi ‚aosdek nerga =ƒ aon panave0; yr \avalve]# te hao cryk; [i garyk sdek\el }ekasbanyutoyun; nergaoa]nyk hamarjeq sdek\acyr\yutoyun# yryvhed& [naoa\ arxen .yur` haroyur dari = an]el#

V

mer jykyvyurx; & cryk; ir ma.gi vra = zcyum }ekasbanyutoan wasd; & [i garykanyum @darvelyv sdek\el nra cekarvesdagan hamarjeq;$ Es cirq; garxa]el em & yuzyum em wasdel# yr in' hamar cyne aox \yv craganyutoan me` wasdacragan# cekarvesdagan# [awa\y ar'ag Verfeli vebi] hedy Š>.yugneri madoan;‹ y[ miaon [i zi`yum# aol nyr yukkagi \anrag.i/ nerxryum = azcaoin ykpercyutoan cekarvesdagan vaveracryutoyun; dalyu aos ampyk` madoanneri me`$

Xavit Myuraxoan

sgabes gar&yr cirq = mer sekanin &‰ cragan# &‰ cekarvesdagan ir arjeqyv & nyuonisg xrani] avelin# yryvhed& aos cirq; hasdad gyunena paryoagan yu qakaqagan n.anagyutoyun$ Varyujan Ysganoan;* /yuminagan craganyutoan anvani xemqeri] meg;# na& /yuminagan bedagan & hasaragagan goanqi gar&yr

I

3-4/2012

11

"a,en a`* HH xesban Hamled Casbaroan# Xavit Myuraxoan# ?yumaniy xesban Qrina Wryunariyu# Varyujan Ysganoan# L&yn Ananoan

Lyusangar* Madlen Caraca.oani

մաշխարհային մայրաքաղաք մեր դարու 12-րդ տարին և ան նույն ժամանակ Հայաստանի պատմական 12-րդ մայրաքաղաքն է: Ուրեմն, երեք անգամ 12 կընե 36, այսինքն մաշտոցյան այբուբենին տառերուն թիվը... գրքի համաշխարհային նոր տարվա

բացման հանդիսությունը տեղի ունեցավ ապրիլ 22-ի երեկոյան, երբ Մատենադարանին ստորոտը, Մեսրոպ Մաշտոցին արձանին առջև հատկապես սարքված տարածության վրա, Բուենոս Այրեսին քաղաքապետը՝ Մաուրիցիո Մաքրին տիտղոսը փոխանցեց Երևանի քաղաքապետ՝ Տարոն

xemqeri] meg; nyuonbes# yr ekel = ?yuminaoi ,yrhrxarani anxam# ga/avaryutoan anxam# isg aojm ?yuminiaoi Senadi anxam =$ Miajamanag ?yuminiaoi Haoy] Miyutoan na,acahn =$ Ev aha# i badiv nra & i badiv aos cragan iraxar'yutoan# yryvhed& aos cirq; hamarvyum = gar&yr nva0yum /yuminagan craganyutoan hamar nyuonbes# aosdek =l iren] nergaoyutoamp mez badvel en ?yuminiaoi m.agyuoti na,arar baryn Qelemen Hyunyr;# Haoasdanyum ?yuminiaoi ardagarc & liazyr xesban digin W/yunariyun# ?yuminiaoyum Haoasdani ardagarc & liazyr xesban baryn Hamled Casbaroan; & Er&anyum EM-oan xesban baryn Qrisdean$ Crqi a/a`in haroyur =`er; arxen in' daran xebi mi me\ vibagan dara\q# yr; haoy]

12

3-4/2012

Մարգարյանին: Ճառախոսեցան նաև ՈւՆԵՍքՈ-ի ղեկավարության անձնավորություններ, ինչպես նաև 2013-2014-ին գրքի հաջորդ համաշխարհային մայրաքաղաք՝ Բանգկոկին նահանգապետը: Ներկա էին իշխանության պարագլուխներ, գլխավորությամբ երկրին նախագահի ու վար-

hi.ykyutoan dara\yutoyunn =$ Varyujan Ysganoan; haoy] hi.ykyutoan crykn =$ Aox hi.ykyutoyun; an'navyrva\ = ir ;ndaniqi me` & garyk enq asel# yr aos@r ar&mdoan craganyutoan me` ga ergyu gar&yracyuon cirq# yrynq haogagan teman clypala]nyum en$ Menq .ad enq va,enyum clypaliza]ia pa/i]# tvalyv# te aon bidi an;nxhad mez vnasi# pao] my/anyum enq# yr inqners garyk enq aox er&yuoti] @cdvel$ Ga ergyu cirq* Wit/ Balaqoani Š)agadacri s& .yun;‹ & ahavasig Varyujan Ysganoani Š>.yugneri madoan;‹ yrynq linelyv par'r cekarvesdagan arjeqi cyr\er miajamanag na& iren] haogagan 0agadacryv# haogagan pyvanxagyutoamp# aos xari hamaonabadgeri me` dalis en mer jykyvrxi an]a\ yukin# nra [ar[aranqner;# da/abanqner;# nra paryoagan yuj; & ir armadin yu arje-

Lyusangar* Madlen Caraca.oani

"a,en a`* Varyujan Ysganoan# ?yumaniy m.agyuoti na,arar Qelemen Hyunyr# Sarcis Seloan & L&yn Ananoan չապետի, ինչպես և գարեգին Բ Կաթողիկոսը, իսկ հյուրերուն կարգը կային, ի միջի այլոց, Ռումանիո դեսպանուհին Հայաստանին մեջ՝ տիկին քրինա Փրունարիուն, Հայաաստանի դեսպանը Ռումանիո մեջ՝ պարոն Համլետ գասպարյանը, Ռումանիո այդ պահի մշակույթի նախարարը՝ քելեմեն Հունորը և Հայաստանի մեջ Եվրոմիության պատվիրակության պետը՝ պարոն Թրայան Հրիսթեան: Հանդիսության հաջորդեցին Արժանթինեն, Հայաս-

տանեն ու Թայլանտեն երգերու և պարերու ելույթ մը, հայոց պատմության հոլոգրաֆային դրվագներ՝ Մատենադարանին ճակատամասին վրա ցուցադրված և այն երկիրներուն յուրահատուկ պարերը, որոնց մայրաքաղաքները մինչև այժմ գրքի համաշխարհային կեդրոններ եղած են, երիտասարդներու մեծ խումբի մը կատարմամբ՝ դեպի Մատենադարան տանող Մաշտոց պողոտայի երկայնքին: Նույն պողոտային վրա, բացումը կատարվեցավ

qin mi.d havadrim mnalyu nra badmaganyren '&avyrva\ pnazxn yu cidag]yutoyun;$ Aosbisi crqer; laona]nyum en haogagan dara\yutoyunn a.,arhyum# aosbisi crqer; avela]nyum en hao jykyvrxi paregamneri tiv;# aosbisi crqeryv menq xa/nyum enq aveli yujek# aosbisi crqeryv aveli yujek = xa/nyum haogagan cyr\yn;$ Pao] na, & a/a` sa par'r arvesdi cyr\ =# yri hamar es yura, em & yuzyum em .nyrhavyrel a/a`in hertin iharge hekinagin# pao] na& mez pylyris & hra.ali =# yr Crykneri Miyutoan hradarag[yutoyun; L&yn Ananoani na,a'e/nyutoamp# aracyren lyuos = ;n\aoel aos cirq; hen] aos hanxisyutoyunneri jamanag# erp Er&an; aos@r arxen ba.dynabes h/[agve] yrbes crqi hama.,arhaoin maoraqakaq# erp menq n.yum enq mer cradbyutoan 5(( amoag; & aosbisi crqer; aba-

նշանավոր արվեստագործ Դավիթ Երևանցիի մեկ քանդակին, կազմված՝ քանի մը այբուբեններու տառերե: Տիտղոսն այսպես ստացած, Երևանը պիտի ըլլա մշակութային կարգ մը միջոցառումներու հյուրընկալը, բայց նաև աշխարհի այլ քաղաքներու մեջ կազմակերպված գրքի տոնավաճառներու և ցուցահանդեսներու նախաձեռնողը, ընդ որս ծրագրված է հայ գրքի ցուցահանդես մը, հաջորդ տարի, Պուքրեշի Արվեստի թանգարանին մեջ: ի միջի այլոց, հանդիսութենեն օր մը առաջ, տարեկան օրացույցն սկսած էր հայ գրքի միջազգային ցուցահանդեսով մը՝ Երևանին կեդրոնը գտնվող քաֆեսճյան մշակութային համալիրին մեջ, ուր, այլ երկիրներե հրատարակիչներու կողքին, ներկա էր Ռումանիո Հայոց Միության «Արարատ» Հրատարակչությունը, իր արտադրություններու ճոխ ընտրանիով մը: Նույն հանդիսավոր շրջանակին մեջ ու նույն քաֆեսճյան կեդրոնին մեջ, գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակման օրվա կեսօրը, կազմակերպվեցավ Հայաստանի գրողներու Միության կողմե հրատարակված ու բարեբախտաբար ճիշտ այդ օրերը տպված՝ Վարուժան Ոսկանյանի շշուկների մատյան հատորին հայերեն թարգմանության շնորհանդեսը: Հանդիսության ներկա էին վերև նշված չորս անձնավորությունները և խոսք առին Հայաստանի գրողներու Միության նախագահ՝ Լևոն Անանյանը, գրող Դավիթ Մուրատյանը, Ռումանիո մշակույթի նախարարը, գրքին հեղինակը և անոր թարգ-

]yu]yum en# yr hao jykyvyurx; y[ miaon hin jykyvyurx =# aol& 21-rx xari jykyvyurx# yr; garykanyum = 21-rx xari marxgan] hed ,ysel 21-rx xari lezvyv$

Hamled casbaroan s .nyrhagalyutoyun em haodnyum ?yuminaoi m.agyuoti na,ararin# yr; ir nergaoyutoamp badvel = aos mi`y]a/yum;$ Es crqi hed a/n[ve]i y[ te yrbes Haoasdani xesban$ Crqi hed a/n[ve]i yrbes barz

E

3-4/2012

13

մանիչը: շնորհանդեսի նախօրյակին, արդեն լույս տեսած էին գրքի խմբագիր՝ Վառլեն Ալեքսանյանի ստորագրած գրախոսականներ «գրական թերթ»ին և «Ազգ» օրաթերթին մեջ: Վերադառնալով գրողներու համահայկական համաժողովին, նշենք, որ Վարուժան Ոսկանյանը և Սարգիս Սելյանը մասնակցեցան այս զուգահեռ ձեռնարկին ևս, ուր ներկա գտնվեցան, իբրև Ռումանիո պատվիրակության անդամներ, Մատլեն գարագաշյանը, Վարդան Առաքելյանը և Զարեհ Նազարեթյանը: Անոնք մասնակցեցան շշուկների մատյան հատորին այն շնորհանդեսին, որ տեղի ունեցավ, քաֆեսճյան Կեդրոնին մեջ շնորհանդեսեն հետո, նախագահ Լևոն Անանյանին հովանավորությամբ, հայ գրողներուն հանդիպման շրջանակեն ներս, ուր հայերեն հրատարակությունը սփյուռքահայ գրողներուն հետաքրքրությունը հարուցեց: Համաժողովը, որ հավաքեց 20 երկիրներե ավելի քան 60 գրողներ, ներառյալ Արցախեն (գլխավորությամբ այնտեղի գրողներու Միության նախագահ՝ Վարդան Հակոբյանի) և Աբխազիայեն, առիթ ընծայեց,

իր ծրագրած միջոցառումներուն շնորհիվ, թե՛ մասնակիցներուն մեկը մյուսին ավելի լավ ճանչնալու և թե ասոնց բեղմնավոր շփման՝ Հայաստանի գրական աշխարհին հետ, քանի որ տեղացի գրողներ ևս մասնակցեցան: Համաժողովն սկսավ բացման հանդիսությունով, նախագահությամբ Սփյուռքի նախարարուհի՝ Հրանուշ Հակոբյանի, որ ներկայացուց հայաստանյան ու սփյուռքյան փոխադարձաբար հետաքրքրող նոր հրատարակություններ: Տեղի ունեցան, շարունակաբար, տեղեկատվական հանդիպումներ, զեկույցներ սփյուռքի մեջ տպված գրքերու մասին, նոր գրքերու ներկայացում, ինչպես օրինակ՝ երիտասարդ բանաստեղծներու ժողովածու մը և հայոց լեզվին նվիրված մեկ այլ ժողովածու: Համաժողովի ընթացքին, հանձնվեցան Հայաստանի գրողներու Միության անդամատետրեր նոր անդամակցած կարգ մը գրողներու, ընդ որս՝ Վարուժան Ոսկանյանին, Մատլեն գարագաշյանին ու Սարգիս Սելյանին: Վարուժան Ոսկանյանին շնորհվեցավ նաև Հայաստանի գրողներու Միության շքանշանը: Բծախնդրությամբ ու հայկական յուրահատուկ հյուրասիրությամբ

;nter]yk & na,gin ,mpacir$ Aonbes ekav# ima]a# yr cirq; tarcmanvyum = haoeren$ A/a`in isg =`er;# yr es ;nter]e]i y[ /yumineren y[ haoeren# aol franseren mi dekegyutoyun =r crqi veraperoal & mi wyqr hadva\ franseren tarcmanyutoamp# yr; anmi`abes in' vra .ad me\ dbavyryutoyun cyr\e] & aha menq* Varyujani & Sarcis Seloani hed# es &s ,a/nve]i# in' tyuol dve]i# yrbeszi ,a/nvem yrbes na,gin ,mpacir$ He.d [ekav# yr es mdnem iren] aox cyr\i me`# pao] crqi vra a.,adelyu ergar amisneri ;nta]qyum in' hamar xa amename\ ha0yuoqneri] =$ Es an'nagan me\ =nercia =i sdanyum aox crqi]* aox crqi vra a.,adelyu]$ 2((9 tvaganin# /yumineren* maor pnacraoin lezvyv hradaragvelyu] hedy# cirq; anmi`abes crave] /yumin ;nter]yki yu.axryutoyun; & nyuon dari xar'av ?yuminiaoyum darva lavacyuon cirq; & ?yuminagan Agaxemian* craganyutoan pnacava/yum arjana]re] cl,avyr mr]anagin$ Cirq; tarcmanve] anmi`abes isbaneren & idaleren ‚badgera]nyum eq isbana,ys ;nter]ykneri sw/va\yutoyun; a.,arhyv meg & qanag;ƒ & anmi`abes arjana]av evrybagan cragan mamyuli & ;nter]ykneri yu.axryutoan;$ Cragan mamyul;* craganacedner; amenapar'r cnahadanqi arjana]re]in Varyujani veb;* Š>.yug-

14

3-4/2012

կազմակերպված, գրողներու համահայկական 6-րդ համաժողովը կրկին առիթ մը հանդիսացավ սփյուռքի և հայրենիքի միջև մշակութային մոտեցման ու համագործակցության, ի շահ երկուքին: Ս. Ս.

neri madoan;‹ & aos Š>.yugneri madoan;‹ ereq lezvyv sgse] abrel* /yumineren ir gensacryutoyun;# isbaneren# idaleren gensacryutoyun;$ Haoeren; xjvaryutoamp \nve]# yryvhed& haoeren; bedq = xa/nar ergryrx pnacir;# in[ yr hekinagn = yuzyum$ Ev xar'av isgabes ergryrx pnacir;$ Ev aha haoeren cirq; \nve] hyuos yunenalyv# yr na gxa/na na& haogagan cragan er&yuot$ Ev aha hima hao ;nter]ykn =# yr bedq = ;nter]i# xadi & inq; ;nxyuni haoy] mi`avaor# yrbes hao craganyutoan er&yuot na&$ Es pari 0anabarh em maktyum haoeren hradaragyutoan; & vsdah em# yr pylyrix hamar sa glini mi haodnacyr\yutoyun$ Es [em yuzyum ,ysel sra cekarvesdagan arjeqi masin$ {em yuzyum ,ysel# te cirq; in[bisi li]q yuni me`;# yr garyk = ir hed&i] perel qakaqagan mi pyvanxagyutoyun$ Qakaqagan bry]esner garyk en sgsvel nra .yur`; & arxen sgsvel en* vsdah em# ha.vi a/nelyv .ad zcaoyun noyut;$ Pao] xa# aox noyut; y[ miaon mer gensacryutoyunn =# xa ar&eloan Evrybaoi* & gareli = asel 2(-rx xari gensacryutoyunn =$

Թարգմանչին խոսքը շշուկների մատյանը փայլուն, բայց նաև արտակարգ ճակատագիր ունի: Հայու գրություն, հայկական նյութով, ան պետք էր գրված ըլլար հեղինակին և իր գործող անձերուն մայրենի ու հայրենի լեզվով: Այդպես չեղավ: ինչպես ուրիշ բազում սփյուռքահայերու գրություններ, ան կպատկանի օտարալեզու հայ գրականության կամ պարզապես օտար գրականության մը, այստեղ՝ ռումեն գրականության: Թեև քանի մը լեզուներով թարգմանված, որպեսզի վերադարձվեր այն ազգության, որուն մասին կվկայե, ան պիտի հագներ այդ ազգին յուրահատուկ լեզվական զգեստ: Ահա թե ինչու, երբ, երկու տարի առաջ, Վարուժան Ոսկանյանն ինձ առաջարկեց իր վեպը հայերեն թարգմանել, հասկցա այդ գործին կարևորությունը և անհրաժեշտությունը: Սկզբնական ցնցումեն հետո, ընդունեցի առաջարկը: Ցնցվեցա, որովհետև առաջին անգամն էր, որ ռումաներենե հայերենի պիտի թարգմանեի, ան ալ՝ արևելյան հայերենի, որով ընտելացած եմ Հայաստանի և անոր գրականության հետ շփումներու շնորհիվ, սակայն զոր յուրացուցած եմ նվազ քան իմ զարգացման առանձնահատուկ՝ արևմտյան հայերենը: Ցարդ թարգմանած եմ հայաստանցի արդի գրողներ, իրենց արևելյան լեզվով, բայց այժմ կանչված էի շատ ավելի դժվար գործողություն մը կատարել՝ հակառակ ուղղությունով: Թարգմանչական իմ ասպարեզին մեջ անդրանիկ դեպք մը ևս կարձանագրեի. առաջին անգամն էր, որ հեղինակ մը ինձ կառաջարկեր իրեն թարգմանեմ: Ընդհանրապես, պատվերով չէ, որ կթարգմանեմ, այլ իմ նախաձեռնությամբ: ինչ որ այս անգամ պիտի ընեի իսկական մարտահըրավեր մըն էր: իրավունք չունեի մերժել: Եվ ընդունեցի: Մոտավորապես մեկ տարվա պայմանաժամ ստացա: շշուկների մատյանը երեք ամսվա մեջ թարգմանեցի: Մնացյալը եղավ ուրիշներուն աշխատանքը, ծագումով հայաստանցի երկու տիկիններունը, որոնք սրբագրեցին իմ արևելյան հայերենի անխուսափելի սխալները և որոնց հայտնեցի շնորհակալություններս իրենց նշելով գրքին վերջը. հետո Ռումանիո մեջ Հայաստանի դեսպան՝ Նորին գերազանցություն Համլետ գաս-

պարյանին տքնությունը, որը շնորհիվ իր լրագրողական ու խմբագրական փորձառության գիտցավ ա՛լ ավելի ճիշտ հղկել նախադասությունները. նաև գրքի խմբագրին՝ Վառլեն Ալեքսանյանին միջամտությունը, որը կատարելագործեց արևելյան հայերուն համար ընթեռնելի և հասկնալի տարբերակ մը: Վերջապես, այս առթիվ անդրանիկ արարք մը ևս նշվեցավ. առաջին գիրքն է, որ ուղիղ ռումաներենե հայերենի կթարգմանվի, քանի որ, ինչ որ ցարդ հրատարակվեցավ Հայաստանի մեջ, ռումեն գրականութենեն գրեթե բացարձակապես ռուսերենի միջոցով թարգմանված էր: Պիտի ճշտեմ, սակայն, որ առավելություն մը ունեցա. Հայաստան ընդունված ու գործածված արդի ուղղագրությունը: գոնե այս խոչընդոտը չունեցա՝ լեզվի մը մեջ, որը երկու ճյուղեր ունի՝ արևելյան և արևմտյան, տարբեր ուղղագրություններով, ոչ նման ձևաբանություններով, այլազան շարահյուսություններով, հակառակ հնչյունաբանություններով ու թերս բառապաշարներով: Դպրոցական տարիներես ու լրագրողական գործունեութենես ընտելացած՝ նոր ուղղագրությունով, կմնար, որ «միայն» մյուս քերական հարցերուն դեմ պայքարիմ: Կհաղթահարեի հին ուղղագրության երևույթները, հարց չկա, բայց ավելորդ ճիգե մը ազատեցա: Երբեմն իսկապես վաղեմի ուղղագրություն մը օգտագործող գաղութի մը մեջ կապրիմ, ստիպված եղա յուրացնել զայն: Այժմ, ըստ հասցեատերին, կգրեմ արևմտյան հայերենով ըլլա հին, ըլլա նոր ուղղագրությունով, և ահա՝ արևելյան հայերենով նոր ուղղագրությունով: Հուսով եմ, որ երբևէ առիթը պիտի չունենամ արևելյան հայերենով ու հին ուղղագրությունով գրելու, քանի որ Հայաստանի շրջանակներու մեջ կարծարծվի այս դժբախտ գաղափարին պաշտոնականացման հարցը: Կկարծեմ, որ միակն եմ, որը շշուկների մատյանը երկու անգամ կարդացած է և ոչ մեկ անգամ հաճույքի համար, այլ պարտավորված: Առաջին անգամ, ուրիշներու նման, որոնց հեղինակը հանձնած էր «ձեռագիրը» (անհարմար ու ժամանակավրեպ հասկացություն, դժբախտաբար անհետանալու վրա՝ արդի տեխնոլոգիայի պայմաններուն մեջ), բնագիրը կարդացի նախքան

անոր տպագրվիլը: Երկրորդ անգամ, երբ գիրքը թարգմանեցի: Անշուշտ, երրորդ անգամ կարդացի հայերենի թարգմանելու ընթացքին: իսկ այժմ, երբ լույս տեսավ լեզվական նոր տարբերակը, վերստին կկարդամ զայն, որպեսզի ինքնաքննադատությունս կատարեմ: Չեմ խոստանար գիրքը գոց սորվիլ: Բայց հարազատ է, կարծես ինձ կպատկանի: Եվ տեսակով մը կպատկանի: Թարգմանիչը հեղինակին պատգամավորն է այլ լեզվի մեջ և, որպեսզի այդ պատգամը չավրված փոխանցե, ան պետք է, որ թարգմանած գրողին փոխարինե և անոր մեկ կրկնորդը ստեղծե ոչ միայն հավատարմությամբ, այլ նաև համոզիչ կերպով նոր լեզվի ընթերցողին համար, այնպես որ վերջավորության, եթե գործը լավ կատարված է, կրնա այն տպավորությունը ձգել, որ կընծայե ուղղակի նոր լեզվով գրված ինքնատիպ բնագիր մը: Զանց առնելով, որ այս տողերը գրողը թարգմանիչ է, պետք է ընդունինք, որ թարգմանիչը ավելի կարևոր անձ մըն է, քան հեղինակը: իհարկե, ան չի կրնար գոյություն ունենալ գրողին բացակայությամբ: Սակայն, անոր միջոցով հեղինակը – և նույն ատեն իր գրությունը – իր ազգային նեղ հունեն կելլե ու կնվաճե այնպիսի վայրեր, ուր այլապես չպիտի հասներ, մեծ ու ճիշտ խոսք մը գործածելով՝ տիեզերականությունը: իսկ շշուկների մատյանի հայերենով այս թարգմանության պարագային, ան կվերադառնա իս ճշմարիտ ակունքին: գոհունակություն մըն է, զոր չեմ կրնար զսպել, այն գոհունակութենեն անդին, որ ունեցած եմ պարզապես թարգմանելու գործով: Սարգիս Սելյան

3-4/2012

15

ՀգՄ հրատարակչությունը լույս է ընծայել Վարուժան Ոսկանյանի «շշուկների մատյան» վեպը Հիմքում ունենալով, կարելի է ասել, անհավատալի ու անհավանական թվացող այն իրողությունները, որոնք հայ ժողովըրդի համար մոտավորապես հարյուր տարի և ավելի առաջ եղան աննկարագրելի ողբերգական և անօրինակ ծանր հետևանքներ ունեցան, վեպն ամենևին անհավատալի ու անհավանական դրվագներ չի պարունակում: Վեպը տարօրինակ ճակատագրերի տեր, տարօրինակ հերոսներով տասնյակ պատմություններ է ընդգրկում, որոնք միևնույն սահմռկեցուցիչ իրադարձությունների հետևանք լինելով՝ միաժամանակ տարբեր են և, կարելի է ասել, անքակտելի մերված են վեպի ընդհանուր օրգանիզմին, սակայն առանձին-առանձին ևս գոյության իրավունք կարող են ունենալ: Դրանցից մեկն էլ Միսակ Թորլաքյանի պատմությունն է, ով 1921-ին Կոստանդնուպոլսում գնդակահարեց 1920-ին Բաքվի 30 հազար հայության կոտորածների գլխավոր հրահրողներից ու կազմակերպիչներից մեկին՝ Ադրբեջանի այն ժամանակվա ներքին գործերի նախարար Բահբուդ խան Ջիվանշիրին: Բազմաթեմա այս գործը ներառում է նաև պատմություններ հանրահայտ անձանց ու նրանց շառավիղների մասին,

ինչպիսիք են գրիգոր Զոհրապի որդի, հայտնի գործարար Լևոն Զոհրապը, գաբրիել Նորատունկյանի եղբորորդի, ռումինական ֆրանկմասոնության հիմնադիր Միքայել Նորատունկյանը, Ռումինիայում շաքարի արտադրության մենատեր Հարթին Ֆրինկյանը, զորավար Դրոն, հետագայում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Պալճյանը, Արշավիր շիրակյանը, Արամ Երկանյանը, Սողոմոն Թեհլերյանը, Միսակ Թորլաքյանը, շահան Նաթալին, Արմեն Կարոն, «Նեմեսիս» խմբի գործողություններին մասնակից և վրիժառու հայտնի այլ անձինք: Երդվյալներ ու նվիրյալներ, ովքեր կայացրին ու իրագործեցին թուրքական զինվորական ատյանի իսկ կողմից հեռակա կարգով, թեև ձևականորեն, մահվան դատապարտված՝ հայ ժողովրդի դահիճներ, երիտթուրքական կառավարության եռապետներ Թալեաթի, Էնվերի, Ջեմալի, կուսակցության կենտկոմի անդամ Բեհաէդդին շաքիրի, Տրապիզոնի վալի Ջեմալ Ազմիի, ինչպես նաև Ադրբեջանի վարչապետ Ֆաթալի խան Խոյսկու և ներքին գործերի նախարար Բահբուդ (Բեյբուտ) խան Ջիվանշիրի, Բաքվի նահանգապետ Նակաշիձեի ու էլի շատ ու շատ ուրիշ դահիճների արդարացի դատավճիռները՝ սրբագրելով նաև աշխարհի հզոր-

ների մեղքերը: Նրանց արդարացի վճիռը չշրջանցեց նաև ծագումով հայ այն ախտակիրներին, ովքեր ոչ միայն կազմեցին և երիտթուրքերի պարագլուխներին հանձնեցին հայ մտավորականության ու գործիչների ցուցակը, այլև ձերբակալությունների ժամանակ անձամբ ուղեկցեցին ոճրագործներին: գրքում ազգագրական հսկայական նյութ կա, որտեղ առանձնակի տեղ են հատկացված հին ու նոր հանգուցյալների և, իհարկե, կոտորածների ու գաղթերի ճանապարհներին սպանված, հարկադրաբար կամ ինքնակամ Եփրատի հորձանուտն ընտրած և անհայտ կորած հարազատների հիշատակմանը: Օտար, բայց հարազատ դարձած հողի վրա կյանքը շարունակելու հաստատակամությամբ, ազգային արմատների խորը ըմբռնումով: Այս վեպը, որ նաև վավերական իրականության հիանալի շարադրանք է, ռումիներենից թարգմանել է Սարգիս Սելյանը: Վառլեն ԱԼԵքՍԱՆՅԱՆ հայերեն հրատարակության խմբագիր «գրական թերթ»

Սփյուռքահայ գրողները հետագայում էլ կգործեն որպես մայրենի լեզվի դեսպաններ Կիպրոսից և իսրայե- տարածմանը և գրականությանն լից ժամանած սփյուռ- առչնվող հարցեր: Սփյուռքահայ գրողքահայ մի խումբ ները պատրաստակամություն են հայտգրողների, ովքեր նել հետագայում ևս գործել որպես Երևանում մասնակ- մայրենի լեզվի դեսպաններ՝ ի նպաստ ցել են հայ գրողների արտերկրում հայ գրականության ժահամահայկական 6-րդ ռանգության պահպանման և զարգացհամաժողովին: ման: Ավելի վաղ, սփյուռքահայ մի քանի գրողներ արտերկրում հայապահպանուԶրուցակից- թյանը նպաստելու համար արժանացել ները քննարկել են են վարչապետի հուշամեդալների: Սփյուռքում հայաPanARMENIAN.Net Վարչապետ Տիգրան Սարգսյանն պահպանությանը, սփյուռքահայության ընդունել է Ֆրանսիայից, Լիբանանից, շրջանում մայրենի լեզվի հետագա 16

3-4/2012

- APR

2012

MAR

PublicA Þie bilingvà A uniunii ARMeniloR din RoMâniA

MANIFESTAȚIE DE 24 APRILIE LA BUCUREȘTI

3-4/2012

17

Bucureşti, 24 aprilie 2012

MESAJUL AMBASADORULUI ARMENIEI, HAMLET GASPARIAN, CU OCAZIA ZILEI COMEMORĂRII VICTIMELOR GENOCIDULUI ARMEAN Dragi compatrioţi şi prieteni, 24 aprilie nu este numai ziua comemorării milioanelor de martiri ai noştri, datoria noastră faţă de compatrioţii supuşi la cazne inumane şi ucişi cu o cruzime ieşită din comun, compatrioţi care, cu mic cu mare, au fost arşi de vii în biserici, bătuţi cu brutalitate şi spînzuraţi în pieţele publice, prăvăliţi şi zdrobiţi în prăpăstii în timp ce străbăteau cărări de munte pe drumul exilului, devenind hrană pentru fiarele sălbatice, compatrioţi care şi-au găsit mormîntul în apele Eufratului şi în deşerturile arabe sau au pierit înfometaţi şi bolnavi în lagăre de concentrare, fără cruce, fără nume şi fără amintire.

24 aprilie este şi ziua luptei împotriva uitării, ziua revendicării dreptăţii.

De ce au avut armenii o asemenea soartă, ce vină aveau? Şi oare se poate ca un popor să fi comis o asemenea faptă a cărei pedeapsă să fie exterminarea totală? Planul guvernului junilor turci era pe cît de cumplit, pe atît de simplu: să lipsească poporul armean, ce trăia de mii de ani în patria sa, de posibilitatea de a-şi avea propriul stat. Ceea ce obţinuseră popoarele balcanice, ce pînă atunci făcuseră parte din Imperiul Otoman, lucru pe care prin împrejurările istorice şi politice viitoare îl putea obţine şi armenii, a fost eradicat dintr-o dată. Tocmai în acest scop, deportărilor şi masacrelor le-a urmat confiscarea bunurilor armenilor, lipsirea supravieţuitori de dreptul de a se întoarce şi distrugerea sistematică a urmelor civilizaţiei armeneşti în chiar leagănul poporului armean.

18

3-4/2012

Şi tot în acest scop, în anii 19181920, Turcia a dezlănţuit agresiune asupra părţii orientale a Armeniei, intenţionînd să şteargă de pe faţa pămîntului şi ultimul cămin al armenilor, agresiune în urma căruia Republica Armenia, slăbită, a pierdut la rândul său importante teritorii şi populaţie.

Astfel, armenii au devenit poporul care a suferit cea mai mare pierdere în urma primului război mondial ale cărui grele urmări apasă pînă astăzi pe umerii poporului şi ţării noastre. Ulterior, în Turcia kemalistă s-a rescris istoria propriei ţări din care au fost scoase în întregime paginile negre ale crimei comise împotriva poporului armean. Ba mai mult, prin relatarea răsturnată a evenimentelor, prin falsificarea istoriei armenii au fost prezentaţi ca duşmani şi trădători ai imperiului. Ani la rînd s-a instaurat un tabu în jurul acestui subiect, în societatea turcă avînd loc o spălare a creierelor. Dacă în anii 1918-1920 alianţa turco-bolşevică a slăbit extrem de mult Republica Armenia, lipsind-o de posibilitatea de a apăra drepturile poporului armean, pe-

rioada războiului rece a ajutat Turcia să muşamalizeze şi să ascundă timp de decenii crima pe care a comis-o.

După cel de-al doilea război mondial şi după ororile nazismului, mai ales în ultimele decenii ale secolului 20, atenţia comunităţii internaţionale s-a concentrat din nou asupra Genocidului Armean, efectuîndu-se cercetări istorice aprofundate şi aducînduse la lumină noi dovezi de netăgăduit în legătură cu această crimă împotriva umanităţii, iar o serie de prestigioase instituţii internaţionale şi o seamă de ţări au recunoscut şi condamnat Genocidul Armean. De la dobîndirea independenţei Armeniei încoace numărul acestora creşte din ce în ce mai mult. Iar Turcia contemporană, rămînînd fidelă tradiţiilor junilor turci şi kemaliste, continuă să nege evenimentele istorice şi să respingă realitatea Genocidului Armean. Mai mult, considerînd că cea mai bună apărare este atacul, Turcia a declanşat la nivel internaţional o campanie antiarmenească, iar împotriva Republcii Armenia aplică deja de două decenii o

politică de presiuni economice, de izolare şi discriminare. În ultima perioadă Turcia a înhămat propagandei sale şi comunităţile turce din Europa, pe care le instigă împotriva armenilor.

Nu există nici o motivaţie raţională pentru a explica de ce aceste grupuri sociale şi etnice diferite sînt atrase, în ţări străine, într-o problemă care nu le priveşte: că doar armenii se ridică nu împotriva lor sau a poporului turc, ci cer dreptate de la guvernul turc, ca succesor de drept al Turciei junilor turci şi kemaliste, pentru crima comisă la începutul secolului trecut şi rămasă pînă astăzi nepedepsită. Revendicarea dreptăţii este dreptul legal şi moral al urmaşilor celor ce au avut de suferit de pe urma genocidului, aşadar se pune întrebarea: al cui drept îl apără comunităţile turce din Europa? Apără oare deciziile guvernului junilor turci luate cu un secol în urmă? Ce legătură au ele cu acele decizii? Că doar armenii nu le identifică cu junii turci şi cu bandiţii recrutaţi de aceştia. Aceasta este o absurditate, din toate punctele de vedere. Este evident că ele susţin negaţionismul adoptat de guvernul turc contemporan, fără să înţeleagă esenţa chestiunii. În fapt, aceste mase au devenit o jucărie în mîna cercurilor guvernamentale turce şi creează un precedent periculos de înfruntări pe teritoriul Europei. O masă agresivă este împinsă împotriva proceselor public-politice internaţionale menite să recunoasă Genocidul Armean şi să condamne negarea acestuia. Guvernul turc aplică din nou metode de forţă şi recurge la mijloace de şantaj. Este eliberat din nou spectrul armenofobiei, ale cărui recente manifestări sînt demonstraţiile antiarmeneşti din februarie dela Istanbul.

Acestea sînt evoluţii foarte periculoase şi îngrijorătoare, care dovedesc că, în realitate, Turcia continuă să privească poporul armean şi Armenia ca pe o ame-

ninţare, cu toate urmările ce decurg din aceasta. În Turcia contemporană, ce bate la porţile Europei, sînt omagiaţi monştri sîngeroşi ca Talaat şi Enver. Vă închipuiţi ce ar fi fost dacă în Germania contemporană străzi şi pieţe publice ar fi primit nume de nazişti şi s-ar fi înălţat un mausoleu pentru Hitler? În timp ce supravieţuitorii genocidului, urmaşii acestora şi întregul popor armean nu-şi pot recăpăta calmul şi echilibrul sufletesc în urma traumatismului profund, psihic şi moral provocat de genocid. În timp ce identitatea şi integritatea poporul armean, deportat din patria sa şi nimicit, a primit o grea lovitură, de pe teritoriile civilizaţiei armene au fost pe veci lichidate cultura, obiceiurile, meşteşugurile, modul de viaţă armenesc, iar vechea şi bogata limbă armeană occidentală, cu care au fost create valori literare universale, se află în pragul dispariţiei. În timp ce mica Armenie, salvată ca printr-un miracol, înfruntă ameninţările ce încă planează asupra ei: să ne gîndim doar la graniţele închise, la obstacolele economice, la politica de izolare a ţării noastre în plan internaţional, la chemările belicoase la frontierele Armeniei.

Aşadar, afirmaţiile şi îndemnurile unora, cum că aceasta este istorie şi chestiunea trebuie lăsată în seama istoricilor, dacă nu este simplă ignoranţă, atunci este conformism politic şi pură demagogie.

Asemenea atitudine nu numai că nu contribuie la normalizarea relaţiilor armeano-turce, ba dimpotrivă, încurajează în realitate politica negaţionistă turcă, aducînd, aşadar, o lungă amînare a doritei reconcilieri şi viitorului paşnic în regiunea noastră.

umană, trebuie să avem cuvinte de laudă şi să ne amintim de acele familii turce şi kurde care, asumîndu-şi pericolul – întrucît autorităţile dăduseră instrucţiuni severe ca nu cumva să fie ascunşi armenii –, s-au încumetat să-i ascundă pe armeni salvînd astfel viaţa multor oameni, mai ales a orfanilor, dintre care o parte au fost apoi predaţi organizaţiilor umanitare şi instituţiilor armeneşti de binefacere. Noi sîntem recunoscători poporului arab care a acordat primul adăpost şi s-a îngrijit de cei salvaţi din lagărelor morţii. Ne exprimăm adînca recunoştinţă statelor americane şi acelor ţări şi popoare europene, printre care României şi poporului român, care şi-au deschis porţile şi au dat un acoperiş supravieţuitorilor genocidului din 1915.

Le mulţumim tuturor acelor guverne şi parlamente care au recunoscut Genocidul Armean şi care continuă să lupte împotriva oricăror manifestări xenofobe şi rasiste. În acelaşi timp, salutăm acele cercuri politice şi publice ale comunităţii internaţionale, pe acei istorici, cercetători, scriitori, jurnalişti şi artişti care, conştienţi de gravitatea şi importanţa acestei chestiuni, îşi fac auzit protestul şi cer dreptate.

Salut în special acele apeluri ce se fac auzite din ce în ce mai tare în societatea turcă, apeluri care cer revizuirea în mod cinstit a istoriei propriei ţări şi întoarcerea aceastei pagini negre.

Noi considerăm că aceasta este singura cale spre reconciliere, şi nu politica minciunii, a falsului şi crearea blocurilor propagandistice antiarmeneşti, a cărei singură consecinţă poate fi adîncirea prăpastiei dintre popoarele armean şi turc şi punerea în pericol a viitorului regiunii noastre extrem de sensibile.

Dragi prieteni, Desigur că întotdeauna, vorbind despre această tragedie

3-4/2012

19

Rafael de Nogales Patru Ani Sub Semilună “Uneori destinul avertizează”

A

u existat vremuri în care onoarea se putea menține doar prin vărsare de sânge, vremuri în care oamenii luptau pentru un ideal o viață întreagă, vremuri în care o viață de om era foarte ieftină, vremuri în care Imperiile erau muribunde, iar națiunile renășteau și vremuri în care oamenii mureau pentru cauze care nu le aparțineau. În acele vremuri în 1877 se năștea în Venezuela Rafael Ramon Mendez Intxauspe. Tatăl său, un nobil colonel basc a intuit că viitorul fiului său nu va străluci decât dacă primogenitura va urma calea armelor. Astfel Rafael este trimis la studii în Germania și apoi în Belgia, unde a absolvit meritoriu Academia Militară Regală. Și-a însușit cunoștințe militare temeinice si vorbea fluent șapte limbi străine.

Un destin aparte, o sete de aventură specifică epocii îl îndeamnă să caute evenimente “fierbinți”. Se înrolează în armata spaniolă, adoptă numele de Nogales (treducerea din bască în spaniolă a numelui său) și luptă împotriva americanilor înCuba.

Avea doar douăzeci de ani. După înfrângerea spaniolilor fuge în Haiti, de acolo călătorește în Africa, apoi înIndia, Afganistan și Indonezia. În 1902 revine în Venezueala, unde se implică în comploturi împotriva regimului lui Cipriano Castro. Este urmărit de armată și de vânătorii de recompense. Fuge prin America Cen-

20

3-4/2012

trală, unde învață ceea ce la Academia Militară nici nu visase – Războiul de Guerilla. Ajunge în SUA apoi în Alaska, unde este implicat în “goana după aur” și în fondarea orașului Fairbanks.

Pleacă în Orientul Îndepărtat, în China unde “pătrunde” în cercurile diplomatice. Este recrutat de japonezi pentru care spionează. Se pare că nu a fost îndeajuns de discret pentru că într-o noapte un glonț rusesc îl nimerește. Scapă,

dar asta îl determină să renunțe la această activitate și să se întoarcă acasă. Când izbucnește Marele Război în 1914 se hotărăște să plece în Europa. Desigur era convins că războiul nu se putea desfășura în toată amplitudinea sa dacă el personal nu se implica.

Se perindă prin marele capitale europene încercând să se înroleze corespunzător gradului său într-o armată a Antantei fără însă a renunța la cetățenia sa vene-

zueleană. Este refuzat elegant și privit cu suspiciune dat fiind trecutul său. În cele din urmă nemții îl îndrumă elegant și discret către Armata aliaților lor turci. Patru ani va lupta cot la cot cu fiii Profetului.

Experiența sa din Imperiul Otoman o va așterne pe hârtie în cartea sa “Patru Ani Sub Semilună”.

Volumul a apărut de curând și la editura noastră Ararat , tradus impecabil (ca de altfel toate cărțile sale) din limba engleză de către neobositul Sergiu Selian. Domnia sa a avut lăudabila inițiativă de a propune apariția acestei cărți după ce în ziarul nostru, într-o rubrică “Părerea lui Nor Berd” se sugera publicarea imperios necesară a traducerii volumului în română. Apărută în germană în 1925, apoi în 1926 în engleză, volumul lui Nogales pare, după lecturarea primelor pagini, un roman de aventuri tipic vremurilor în care a fost scris. Nimic mai fals.

Cartea este de fapt o relatare a unui martor ocular, obiectiv și neinfluențat.Nogales își expune părerile într-un mod elegant chiar dacă ele nu sunt uneori cele mai juste. Autorul este implicat în firul evenimentelor atunci când Genocidul era în plină desfășurare. CaCertificatul de lăsare la vatră din Armata Otomană

maraderia sa, prieteniile legate cu ofițerii turci, propaganda turcă și intoxicațiile oficiale îl fac uneori să tragă concluzii pripite, dar el nu face altceva decât să reproducă ceea ce a văzut și auzit în fiecare zi. Asediul Van-ului la care participă și pe care îl comandă îl face să vadă și altfel situația. Deși mercenar, Nogales îi numește în câteva pasaje pe armeni ca fiind lași și cruzi (în timp ce aceștia nu luptau de fapt decât pentru a supraviețui). Latura religioasă îi iese la iveală deseori, atunci cînd se referă la masacrarea armenilor, creștini ca și el. Este la început mirat apoi revoltat, iar în cele din urmă dezgustat. Când are ocazia nu pregetă să salveze câțiva armeni în ciuda autorităților locale sau militare turce, forțând nota cu aceștia și făcând uz de funcția și gradul său, Bey în Armata Otomană. Realizează că masacrarea armenilor face parte dintr-un plan minuțios de exterminare în masă și asistă uneori neputiincios la scene tragice și terifiante pe care le povestește realist. Renunță să mai asedieze Van-ul și cere să fie mutat pe alt front, unde va lupta contra rușilor. Se teme pentru viața sa, dejoacă chiar câteva tentative de asasinat împotriva sa și își dă seama că a devenit un martor

incomod al crimelor turcești, un om care știa prea multe și care sar putea să vorbească mai mult decât trebuie despre aceste atrocități. Ceea ce a și făcut prin publicarea acestei cărți. Întors acasă dupa război se dedică scrisului, publică mai multe volume care îl consacră, dar îl și marginalizează.

Va muri la 57 de ani bolnav și relativ sărac. Rafael de Nogales, decorat de Kaizer cu Crucea de Fier cls I și de turci cu Marea Stea a lui Medjid, va fi înmormântat fără onoruri militare din cauza regimului politic venezuelean pe care l-a sfidat deseori.

Cartea în sine este un document, este o mărturie directă a Războiului, a celor petrecute în Imperiul Otoman, a Genocidului.

Deși imparțial (pe alocuri părtinitor la adresa armenilor) volumul nu este altceva decât o altă probă, un alt act de acuzare în controversatul Dosar al Genocidului alături de Memoriile Ambasadorului Morgenthau,de Clarence Ussher, Medicul American sau de Mărturiile lui Grace Knapp. Oamenii au uimitoarea capacitate de a-și aminti și așa cum spunea președintele American W. Wilson:”Sometimes fate’s warning…” adică Uneori destinul te avertizează…

EDUARD ANTONIAN

3-4/2012

21

22

3-4/2012

manga-badanegan

Զարմանալի աշուղը

Աշուղ մը կար: Օրերէն մէկը այս աշուղը մինակ կ’երթայ անտառ: Անտառին մէջ կը մտածէ, կը մտածէ մինչեւ որ մտածելու բանը կը հատնի: «Օֆ»,- կ’ըսէ: ի՜նչ երկար ու ձանձրալի է ժամանակը այստեղ: Պէտք է լաւ ընկեր մը գտնեմ ինձ համար...»: Կ’ըսէ, ջութակը ուսին կը դնէ ու կը նուագէ: Ջութակին ձայնը կը հնչէ անտառին մէջ: Այս ձայնին վրայ անտառի խորքէն վազէվազ դուրս կ’ելլէ գայլ մը: - Ա՜խ, գայլ... կը հառաչէ աշուղը: - Ես ասոր չէի ուզեր... գայլին հետ ես ի՞նչ ընեմ... իսկ գայլը մօտ կու գայ ու կը սկսի խօսիլ.

- ի՜նչ լավ կը նուագես, վարպետ: ի՞նչ կ’ըլլայ ինձ ալ սորվեցնես: - Ասոր սորվեցնելը ի՞նչ է որ,- կը պատասխանէ աշուղը: - Կը սորվեցնեմ, միայն ինչ-որ ըսեմ, պէտք է ընես.

- Խօսք կու տամ, այնպէս լսեմ ինչպէս աշկերտը վարպետին կը լսէ: - Եթէ ատանկ է ետեւես եկուր: Կ’երթան: Կ’երթան, կ’երթան ճամբան ծեր կաղնի մը կը տեսնեն մէջը պարապ, ինքն ալ պատռուած: - Հիմա լսէ,- կ’ըսէ աշուղը գայլին: Եթէ ճշմարիտ սիրտով կ’ուզես նուագել, ամենէն առաջ պէտք է առջեւի թաթերդ ծառին ճեղքը դնես: գայլը կը լսէ վարպետը, առջեւի թաթերը կը դնէ ծառին ճեղքը: Վարպետը մեծ քարը կ’առնէ եւ այնպէս ուժով կը զարնէ աշկերտի զոյգ թաթերուն եւ այնպէս խորը կը մխէ ծառի ճեղքին մէջ, որ խեղճը տեղնուտեղը կը նստի եւ գերի կը մնայ ծառին: - Այստեղ կեցիր, մինչեւ ետ գամ,կ’ըսէ վարպետը ու կ’երթայ: քիչ մը կ’երթայ դարձեալ կը սկսի ինքն իրեն խօսիլ.

- Օֆ, ի՞նչ երկար ու ձանձրալի է ժամանակը այստեղ... պէտք է լաւ ընկեր մը գտնեմ ինձ համար... Կ’ըսէ, ջութակը ուսէն վեր կը բերէ ու կը նուագէ: Մին ալ կը տեսնէ ծառերու արանքէն դուրս ելաւ աղուէսը: - Հիմա ալ աղուէսը... բայց ես ասոր ալ չեմ ուզէր... Աղուէսին հետ ի՞նչ ընեմ,- կը հառաչէ, իսկ աղուէսը կու գայ եւ առաջը կը կտրէ: - ի՜նչ լաւ կը նուագէս վարպետ, ի՞նչ կ’ըլլայ ինձ ալ սորվեցնես: - ինչու չէ, կը սորվեցնեմ,- կը պատասխանէ աշուղը,- միայն ինչ որ ըսեմ պէտք է լսես:

- Աչքիս վրայ,- խօսք կու տայ աղուէսը: - Այնպէս լսեմ ինչպէս աշկերտը վարպետին կը լսէ: - Եթէ այդպէս է, ետեւես եկուր: Վարպետը աղուէսին հետ կը վարուի ինչպէս վարուեցաւ եւ գայլին հետ: Այստեղ կեցիր մինչեւ գամ ետ,- կ’ըսէ վարպետը ու կը շարունակէ իր ճամբան: քիչ մը անցնելէն ետք, կրկին կը սկսի ինքն իրեն խօսիլ: - Օ՜ֆ, ի՜նչ երկար ու ձանձրալի կ’անցնի ժամանակը... պէտք է լաւ ընկեր մը գտնեմ ինձ համար... Կ’ըսէ, ջութակը ուսէն վար կ’առնէ եւ կը նուագէ: Ոստոստալով առջեւը կ’ելլէ նապաստակ մը: - Ես նապաստակն ալ չեմ ուզէր... Ես նապաստակին հետ ի՞նչ ընէմ,- կը հառաչէ աշուղը, իսկ նապաստակը մօտ կու գայ: - Այս ի՜նչ լաւ կը նուագես, վարպետ: ի՞նչ կ’ըլլայ ինձ ալ սորվեցնես: - ինչու չէ, կարելի է եւ դիւրին ալ կը սորվիս: Միայն թէ ինչ որ ըսեմ, պէտք է լսես: - Հարկաւ,- խօսք կու տայ նապաստակը: - Այնպէս լսեմ ինչպէս աշկերտը վարպետին կը լսէ: - Եթէ այդպէս է, ետեւես եկուր: Կ’երթան: Կ’երթան, կ’երթան դուրս կ’ելլան անտառի մէջ բացատ մը: Բացատին մէջտեղը բարդի մը: Վարպետը թոկը կը հանէ, թոկին միւս ծայրը ծառէն կը կապէ, միւս ծայրը նապաստակի վիզէն ու կը կանչէ.

- Հիմա, իմ խլուշիկ, քանի մը անգամ պըտտէ ծառին բոլորքը: Թոկը կը փաթթըվի ծառին, խեղճը կը մնայ ծառին փակած ու քանի կը քաշէ, կը քաշքշէ այնքան թոկը վիզը կը կտրէ: - Այստեղ կեցիր, մինչեւ ետ գամ,կ’ըսէ վարպետը եւ ճամբան կը շարունակէ: Վարպետի երթալէն ետք գայլը ասդին-անդին կը դառնայ, քարը կը կըրծէ, ծառը կը կրծէ, այնքան կ’ընէ մինչեւ թաթերը կը հանէ ծառի ճեղքէն: Կը հանէ եւ կատղած կը վազէ վարպետին ետեւէն, որ հասնի պատառ-պատառ ընէ: Օդը ճոճւող աղուէսը հեռուէն ազատուած գայլը կը տեսնէ կը սկսի լալ ու աղաղակել.

- գայլ եղբայր, գայլ եղբայր, հասիր օգնէ ինձ, վարպետը ինձ խաբեց: գայլը կ’օգնէ աղուէսին եւ աղուէսը եւս կ’ազատէ եւ երկուքով միասին կ’իննան վարպետի ետեւէն, որ իրենց վրէժը հանեն: Կ’երթան, կ’երթան ճամբան կը պատահին փաթթըված նապաստակը: Նապաստակին ալ կ’ազատեն եւ երեքով

միասին կը լարուին ընդհանուր թշնամիի՝ վարպետին ետեւէն: Վարպետը կը շարունակէ ճանապարհը անտառին մէջ: Անգամ մըն ալ կը նուագէ եւ այս անգամ բախտը կը բացուի: Ջութակին ձայնը կը լսէ աղքատ փայտահատ մը, գործը կը թողու, կացինը կը դնէ կռնատակը, կու գայ երգը լսելու: - Վերջապէս, եկաւ ընկերս,- կը բացականչէ վարպետը: - Ես մարդ կը փնտռէի, ոչ թէ գազաններ: Ու կը սկսի նուագել այնքան սրտառուչ, այնքան հրաշալի, որ փայտահատը կը զմայլուի: Եւ ճիշդ այդ ժամանակ ալ վրայ կու գան գայլը, աղուէսը եւ նապաստակը: Փայտահատը կը նկատէ, որ անոնց միտքը չար բան մը կայ վարպետին դէմ, իսկոյն առաջ կ’անցնի, կը բարձրացնէ սուր կացինը եւ կ’ըսէ.

- Ով վարպետին վրայ գայ, գիտցէք, որ ինծի հետ գործ պիտի ունենա: գազանները այս տեսնելով, կը սարսափին եւ ետ կը փախին անտառին խորքերը: Վարպետը փայտահատին շնորհակալութիւն ընելու համար երգ մըն ալ կը նուագէ ու կ’երթայ: Կ’երթայ, կը հասնի իր տունը, ջութակը պատէն կը կախէ ու կը պառկի: գիշէրը քունը չի տանիր: շարունակ գայլը, աղուէսն ու նապաստակը միտքը կու գան: Յանկարծ, գիշէրուայ ժամանակ մը ճիշդ պատուհանին տակ գայլն ու աղուէսը կը սկսին ձայն-ձայնի տալ ու ոռնալ, իսկ նապաստակը անոնց ետեւէն կը ծուծուայ. Ճըզը, վըզը քաջ վարպետ Այս ի՞նչ ըրիր դուն մեզ հետ Մեզ տանջել կ’ուզէիր դուն, Տանջուիր հիմա դուն արթուն, Մինչեւ լոյս ճիշդ այսպէս Հանգիստ քուն չենք տար քեզ... Ճըզը, վըզը քաջ վարպետ Այս ի՞նչ ըրիր դուն մեզ հետ... Կը երգեն, կը երգեն անասունները: Ջութակն ալ պատի վրայէն կը սկսի իրենիրեն նուագել անոնց հետ այնպէս աղեկտուր, այնպէս ողբալի, որ խեղճ վարպետը չի գիտեր ուր փախի երաժշտութեան ձայնէն: Ամբողջ գիշէրը չի կրնար աչք գոցել, կը տանջուի ու կը տանջուի: Ծերերը կ’ըսեն, թէ վարպետը ան օրուընէ ետք, որքան ապրեցաւ աշխարհին մէջ, ամեն գիշէր անոր պատուհանին տակ կը հնչէր այս տխուր, սրտաճմլիկ երգը. Ճըզը, վըզը քաջ վարպետ Այս ի՞նչ ըրիր դուն մեզ հետ... Ու ջութակը կը ողբար հետը: Ամեն գիշէր, ամեն գիշէր, մինչեւ լոյս մինչեւ իր մահը: Հովհ. Թումանեան

3-4/2012

23

Ուխտագնացություն՝ Արևմտյան Հայաստան (II) Սարգիս Սելյան

Syurp Asdva\a\in maor egeke]i

Հաջորդ առավոտ, կմեկնինք Վանեն, որուն կեդրոնը, խաչմերուկի մը մեջ, հնարամիտ խելք մը ստեղծած է տառեխին նվիրված քանդակ մը, որը կներկայացնե չորս վախցած ձուկեր, բաց բերաններով, կարծես խեղդվին, քարի մը վրա նետված: Այս անգամ, մեր նպատակակետը Նեմրութ հրաբխային լեռն է, որուն վերջին ժայթքումը տեղի ունեցած է 1441-ին: ինքնաշարժը կբարձրանա ոլորապտույտներով, որմե հետո ոտքով կառաջանանք զառիթափ լանջով մը, հասնելու համար գագաթը՝ 3.050 մ բարձրության վրա, որտեղ ունինք Վանա լճին համայնապատկերը մեկ կողմը և խառնարանի մեջ հրաբխային լճի տեսարանը մյուս կողմը, հայկական ահռելի գթով մը բաժնված երկու աչքերու նման: Դեպի հյուսիս, նորեն կտեսնվի Սիփանը, այս անգամ արևի մեջ փայլելով: Լերան ժայռերը, շնորհիվ իրենց տեղավորման, անվանված են «Նեմրութին զորքը», մինչ կայծկլտող քարերը կնմանին «շամիրամին արցունքներ»ուն: Վերադարձին, կճաշենք Թաթվանի մեջ, համեստ, բայց կոկիկ ու մաքուր քաղաք մը, նստելով բացօթյա ճաշարանի մը սեղաններուն, մայթի վրա, երկու փողոցներու միջև:

Pitlisi perx;

Դեպի Մուշ, ուր պիտի գիշերենք, ճամբան կանցնի Բիթլիսեն: Վաղեմի ժամանակ, բնակավայրը կկոչվեր Բաղեշ և այնտեղ բերդ մը կվերահսկեր Հայաստանի Տավրոս լեռնաշղթայի մեկ մատչելի լեռնանցքին վրա: Տեղացիները ներկա անունը կվերագրեն Ալեքսանդր Մակեդոնացիին, որը Հայաստան կատարած իր արշավանքի ընթացքին, գնահատելով լեռնանցքին ռազմավարական դիրքը, իր զորավար՝ Լիսին հրամայեց, որ այդտեղ ամրոց մը կառուցե: իր վերադարձին, Ալեքսանդր կգտնե այնքան լավ ամրացված բերդ մը, որ չի կրնար մտնել, սակայն երբ իրեն կհանձնվին բանալիները բերդը կանվանե Վատ Լիս, պարսկերեն՝ Բեդ Լիս, որմե կծագի այսօրվա անունը: Մեզ համար ևս բերդը անառիկ հայտնվեցավ. կկանգնինք ժայռերուն հետ ընդելուզված՝ բարձր ու հսկա պարիսպներուն առջև ու միայն քանի մը քայլ կրնանք ընել մինչև դարպասը, որը կղպված է: Մեզ բանալիները հանձնող չկա: Արմենը կնախազգուշացնե, որ վտանգավոր փողոցներով չանցնինք, ուստի

26

3-4/2012

զգույշ կքաշվինք ինքնաշարժին մեջ և ճամբա կելլենք: Կտարակուսիմ, որ պիտի հաջողեինք գտնել Սարոյանին ծնողներուն տունը՝ թանգարանի վերածված: Նմանապես, հայկական չորս եկեղեցիները և չորս վանքերը՝ քաղաքին չորս թաղամասերուն մեջ, հավելյալ տղոց հինգ դպրոցները և աղջիկներու երեք դպրոցները, որոնք գործած են մինչև 1915: ԺԹ դարուն, Բիթլիսի բնակչությունը 30.000 հոգի կհաշվեր, ընդ որս՝ մեկ երրորդը հայեր: Ջարդերեն և աքսորներեն վերապրող վերջին հայերը 1916-ին մեկնեցան, երբ քաղաքեն հեռացան ռուսական զորքերը և հայ կամավորներու ջոկատները: Մեզ համար, Մուշը, այնտեղ մնալով երկու գիշերներու միջև, կմնա միայն կեդրոնատեղին, որտեղեն կերթանք այցելել շրջակայքը մեզ հետաքրքրող նշանակետեր: Այլապես, բավական աղմկալի քաղաք մըն է, համանուն վիլայեթին վարչական կեդրոնը, որտեղեն, ինչպես Բիթլիսի մեջ և Արևմտյան Հայաստանի այլ բնակավայրեր, տեղացի հայերը վռնդվեցան, տեղա-

հանվեցան, ջարդվեցան: Ըստ հայկական ավանդության, տեղանունը վերագրված է մշուշ բառին, այն մառախուղին պատճառով, որ գրեթե ամբողջ տարին կծածկե մոտակա դաշտը: Այստեղ հայտնաբերվեցավ ուրարտացի թագավոր Մենուային մեկ արձանագրությունը, իսկ քաղաքին մոտ՝ կիկլոպյան ամրոցներու մնացորդներ: Մուշը պատկանեցավ Մամիկոնյան իշխանատոհմին ռազմական թևին, հետո՝ Բագրատունիներուն, որոնցմե հասկնալի է, որ թրքական տիրապետության տակ անցավ: Մինչև 1914, ան ունեցավ 9.000 հայ բնակիչներ՝ վերջինները: ԺԹ դարուն սկիզբը, դեռ կային հինգ հայկական գործող եկեղեցիներ, որմե ամենեն գեղեցիկը՝ Սուրբ Մարինեն քաղաքին գլխավոր եկեղեցին էր, իսկ Սուրբ Փրկիչը Թ դարեն էր: Մուշի մեջ գոյություն ունեցած է գրչության կեդրոն մը, ուր Ժգ-ԺԵ դարերուն ընդօրինակվեցան ու նկարազարդվեցան արվեստի մեծ արժեք ունեցող միջնադարյան ձեռագրեր (նշենք միայն Ճառընտիրը՝ մեծագույն հայկական ձեռագիրը, 28 կգ. ծանրությամբ և զոր

M.y Sp^ A/aqely] vanq;

երկու գյուղացի կիներ փրկեցին Եղեռնի ժամանակ): Մուշի մշակութային կյանքին մեջ, նշանավոր տեղ գրաված է Սուրբ Առաքելոց վանքը, ուր կբարձրանանք գրեթե երկու ժամ՝ զառիվեր բլուրի մը վրա, որուն գագաթը կգտնվին վանքին ավերակները, քաղաքեն 4 կմ. դեպի հարավ: Ըստ բանական ավանդության, վանքը հիմնած է գրիգոր Լուսավորիչը, ուրեմն Դ դարուն, իր կողմե Հռոմեն բերած Պողոս, Պետրոս

և Անդրեաս առաքյալներուն մասունքներուն տեղվույն վրա: ԺԵ-ԺԶ դարերուն, այնտեղ գործած է կարևոր գրչության կեդրոն մը, ուր բացի ձեռագիրներ ընդօրինակելեն կատարված են թարգմանություններ և ուսումնասիրություններ: Վանքը, որուն համալիրը կընդգրկեր երեք եկեղեցիներ, պարիսպով մը շրջապատված էր, իսկ 300 մետր ավելի վեր բլուրին վրա կգտնվեր եկեղեցի մը ևս՝ Սուրբ Թադևոս, ԺԱ- ԺԲ դարերեն: Այժմ, ամբողջ վանքեն

M.y Sp^ Garabed vanq^ ,a[qaryv bad

մնացած են միայն մատուռի մը ավերված պատերը, ուր թաղված են Մամիկոնյանները և ուր աշտարակին գմբեթը պակաս է: Համեմատաբար ավելի լավ պահպանված է Սուրբ Թադևոսը, որուն կողքը կբնակին քյուրդ հովիվներ: Եղերերգական է ոչ եկեղեցիներուն վիճակը, որքան անոնց դիրքը՝ խաչաձևված բլուրներու չոր բնության մեջ, այնքան մեկուսացված ամայության մը մեջ, որ կզարմանանք, թե՝ ինչ խիզախություն ունեցած են այն հայ մշակները, որոնք ոգեկան արտակարգ բեղմնավորությամբ բույն կդնեին հանգստավետ կյանքի մը համար ամենեն անհավանական տեղերը: Ավելի հռչակավոր քան Սուրբ Առաքելոցն է՝ Մշո Սուլթան Սուրբ Կարապետ վանքը: Եթե առաջինը քաղաքեն դեպի հարավ տեղադրված է, երկրորդը տեղադրված է դեպի հյուսիս-արևմուտք: Եթե առաջինը բլուրի մը վրա մագլցած է, երկրորդը գյուղի մը մեջ ներառնված է: Եթե առաջինեն կանգուն մնացած են միայն մատուռին պատերը, երկրորդեն հազիվ թե նկատվին

3-4/2012

27

Myuraxi gamyur` պատերու քանի մը մնացորդներ: Վանքին տեղվույն վրա, սկզբին հեթանոսական տաճար մը եղած է, որն, ըստ իր վատ սովորության, գրիգոր Լուսավորիչը փլցուցած է որպեսզի նոր հավատի մեկ տաճարը կառուցե, ուր պիտի տեղավորեր Սուրբ Կարապետին և Աթանագինես եպիսկոպոսին մասունքները: Նոր վանքը կկոչվեր նաև իննակնյան, որովհետև կգտնվեր ինը աղբյուրներու մոտ: Է դարուն, նոր ընդլայնված, վանքը հիմնովին ավերվեցավ երկրաշարժի մը պատճառով, հետո վերակառուցվեցավ և այդ առիթով Սուրբ Ստեփաննոս եկեղեցին շինվեցավ: ԺԶ դարուն, անոր ավելցվեցավ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին և նույնատեն ու հաջորդ դարուն վանքը թրքա-պարսկական պատերազմներեն փախուստ տվող հայերուն համար ապաստան եղավ: Ուրիշ երկրաշարժներ՝ ԺԸ դարուն լրջորեն վնասեցին վանքը, որ պիտի վերակառուցվեր և ընդլայնվեր: 1860-1880 թվականներուն, վանքին համբավն աճեցավ շնորհիվ Մկրտիչ Խրիմյան ու գարեգին Սրվանձտյան վանահայրե-

28

3-4/2012

րուն գործունեության: Նշանավոր գրչության կեդրոն, Սուրբ Կարապետը եղած է նաև Հայաստանի երկրորդ ոգեղեն կեդրոնը, Էջմիածնի Մայր աթոռեն հետո: Վերանվանված էր նույնիսկ «ճգնավորություններու մայրաքաղաք»: Եվ ոչ վերջին հերթին եղած է ուխտագնացության հանրածանոթ տեղ, մանավանդ կրոնական մեծ տոներուն առթիվ, երբ կկազմակերպվեին աշխարհիկ հանդեսներ, տոնավաճառներ, ձիարշավներ, լարախաղացություններ, գուսաններու մրցույթներ: Մշո Սուլթան Սուրբ Կարապետը ուներ նաև առողջացնելու, փափագներ կատարելու, արվեստի տաղանդով օժտելու կարողության համբավը: Տրդատ գ-ի նախաձեռնությամբ սարքված քարե ավազանի մը մեջ, գրիգոր Լուսավորիչն իր անունը կրող աղբյուրի մը ջուրով քրիստոնյաները կկնքեր: Եղեռնի ընթացքին, Տարոն նահանգեն բազում հայեր ապաստան գտան վանքին մեջ, երկու ամիս դիմանալով թիվով գերազանցող ասպատակողներուն: Արժեքավոր ձեռագրեր և իրեր փրկվեցան, իսկ երբ ռուսական զորքերը և

հայ կամավորները Տարոնը գրավեցին, անոնք Էջմիածին փոխադրվեցան: 1961-ին, թրքական հրետանին ոչնչացուց վանական համալիրը և անմիջապես այնտեղ բերվեցան զազա ցեղի քյուրդ ընտանիքներ, որոնցմով նախկին վանքին տեղը Չենկելի կոչված բնակավայր մը ստեղծվեցավ: Մնացին միայն քանի մը առանձին պատեր, որոնց մոտ մեր խումբին կիները հատկապես բերած մոմեր վառեցին: Նաև եկեղեցիներուն պատերեն մնացած քարեր, որոնք տուներուն շինության համար օգտագործվեցան, ճանաչելի՝ փորագրված խաչերեն, զարդաքանդակներեն և այլ արձանագրություններեն, մեկուսացված մնացած՝ բնակարաններուն պատերուն մեջ և նույնիսկ մզկիթին պատին մեջ: Տունի մը նկուղին մեջ, ուր հրավիրված ենք առանց վերապահության, կճանչնանք սեղանատունի մը յուրահատուկ գերաններ և կամարներ, որոնք փրկվեր են ռմբակոծումներե: Մեկ տեղ, հին պարիսպ մը ախորի պատի վերածված է: Ուրիշ տեղ, այսինքն պատի մը մեջ, կկարդանք հայկական տառեր,

Abaranqi Sp^ Hyvhannes egeke]in

ուրիշ տեղ՝ կճանչնանք քարե դուռի մը շրջանակը, իսկ մեկ այլ տեղ՝ ամբողջ խաչքար մը խրված է պատի մը քարերուն միջև: Կպակսի միայն պատ մը, որուն գլուխդ զարնես, և կպակսի նաև այն հորը, որուն մեջ ի զուր հուսաթափությունդ գոռաս: Նախքան Մուշ վերադառնալը, կանգ կառնենք Եփրատի արևելյան թևին ափը, Սուլուխ գյուղի Մուրատ կամուրջին մոտ, ուր մեռած է գևորգ Չաուշը երբ իր ընկերներն այնտեղ ձգած են իրեն մահամերձ վիճակով, որպեսզի օգնություն բերեին: Բնանկարը հանդարտեցուցիչ է, գետին ջուրը կարծես լճացած է, գաղտնապահ մայրամուտ մըն է, այսպիսի տեղ մը կրնաս նույնիսկ առանց ափսոսալու մեռնիլ: Երբ քաղաք կհասնինք, կերթանք ծայրամասային երբեմնի հայկական մեկ թաղամասը, վկա՝ Սուրբ Մարինե եկեղեցվո առանց տանիքի պատերը, պատշգամբով ու վանդակավոր պատուհաններով տուները, իսկ հեռավոր բլուրի մը վրա, անտես բայց գիտցված, հին գերեզմանատունը, ուր թաղված է

գևորգ Չաուշը: Հաջորդ օրը, Մուշեն մեկնելով, կանցնինք Բինգյոլ կամ հայերեն Բյուրակն և Փալանթոքեն լեռնային հարթակներուն վրայեն, 3.650 մետր բարձրության վրա, ուստի այդ տարածքը, որը կպատկաներ Մեծ Հայքին, կկոչվեր Բարձր Հայք: իր ծածկանունը կուգա ձյունահալեն կամ անձրևեն կազմված գետակներեն, որոնք լավայի փոսերը ջուրով կլեցնեին: Ըստ առասպելին, Հայկ նախահայրը, նախքան Բելին դեմ կռվիլը, իր նետերն ամբողջ օր մը աղբյուրի մը պաղ ջուրին մեջ պահեր է, որպեսզի հայրենիքին ջրերը ամրացնեին իր զենքերը: Եփրատի արևմտյան թևին հետ հանդիպելեն հետո, լեռնային ճամբայով մը կբարձրանանք մինչև Ապարանք և այնտեղ ինքնաշարժեն կիջնենք: Կգտնվինք գյուղի մը տեղը, որն ի դարուն սկիզբը 300 հայ բնակիչներ ուներ, իրենց եկեղեցիով ու դպրոցով: Այժմ, մոտակայքը, միայն ԺԸ դարեն Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին մնացած է՝ բավական լավ պահպանված: Բնակավայրը ոչնչացված է,

մարդիկ, որքան մնացեր էին, Արևելյան Հայաստան փախած են: Զարմանալի է, ոչ միայն թե եկեղեցին, տեղ-տեղ ավերված քառակուսի պարիսպով պատսպարված, լավ պահպանված է, բայց նաև թե՝ ան վերանորոգման ընթացքի մեջ է: Թեև դուռը կղպված է, շինվայրին վրա աշխատող մարդիկ բարյացակամ կգտնվին ու դուռը կբանան որպեսզի կարողանանք ներքին տեսքը վայելել: Թալանված, եկեղեցին սակայն ներսն ալ իր սկզբնական ձևը պահպանած է և բծախնդիր վերանորոգում մը կրնա իր նախնական վիճակը վերադարձնել: քիչ մը վեր՝ բլուրի մը վրա, Դավիթին մատուռը եկեղեցիին մանրակերտը կթվի ըլլալ, բայց ավելի ավերված: Մուտքին առջև կանգնած գեղեցիկ խաչքար մը կարծես նախաբանն է այն ազդեցիկ պատկերին, որն այստեղեն իսկ տպավորություն կձգե մեր վրա. բլրան գագաթը, վեց մետրանոց երկու խաչքարերու կերպարը կսլանա դեպի երկինք: Եզակի են իրենց չափերով, մանավանդ երրորդ խաչքարի մը

3-4/2012

29

Ve] metrany] zyuoc ,a[qarer;

կոտրվելեն, որը գետին ինկած մնացած է, և չորրորդին անհետանալեն հետո: ինը դարեր անցեր են ասոնց վրայեն առանց տապալելու, առանց տգեղցնելու: Նրբիրան ու մենավոր, անոնք դեռ պահապան մնացած են այն հողին, որուն վրայեն տերերը գացեր են, վկայություն ձգելով իրենց բնակեցման մասին: Կշարունակենք մեր երթուղին դեպի Էրզրում, արևելյան Անատոլուի մեծագույն քաղաքը, հայկական Կարինը: իր անունին ևս կցված են Եղեռնի քանի մը սև էջեր: Հայաստանի հնագույն քաղաքներեն մին եղած է, դաշտի մը վրա, ուր դեռևս ն. քր. գ հազարամյակին ցեղեր ապրած են և շարունակաբար միշտ բազում հայեր բնակած են այդտեղ: 1914-ին, կային 15.000 հայեր՝ քաղաքին բնակչության մեկ քառորդը, իսկ ջարդերեն և աքսորներեն հետո մնացեր էին 250 հոգի, մեծամասնաբար՝ կիներ: իբրև հայկական ներկայություն նախկին հասարակական կյանքեն, պահպանված է նշանավոր Սանասարյան դպրոցին շենքը, ուր այժմ կգործե քաղաքապետարանը: Այլապես, գտանք հայկական զարդաքանդակներ՝ եկեղեցի մը վերածված մզկիթի մը մուտքը, նաև հայկական է մոնղոլներու հիմնադրած՝ իսլամական դպրոց Յաքութիյե մետրեսեին կոնաձև գմբեթը: Կպտտինք Ե դարեն Թեոդոսուպոլիս բյուզանդական ամրոցին շուրջը, ամուր կերպով խրված պարիսպներով, ինչ որ թուրքերուն համար արգելք չէ հանդիսացած, որ այդ տեղին տեր դառնան: Նախքան վերստին Կարսի մեջ գիշերելը, Արաքս գետին վտակներուն հանդիպման կետին կայցելենք Հովիվին կամուրջը, գեղեցիկ շինություն՝ վեց բացումներով, որն արդեն այլ գեղեցկություններով հագեցած մեր աչքերը կհիացնե: Թուրքերը կպնդեն, որ ան կառուցված է 1297-ին՝

Hyvivin gamyur`;

քազան մոնղոլ խանին կողմե, իսկ այլ աղբյուրներ կնշեն, որ զայն ԺԶ դարուն նորոգած է հայ ճարտարապետ Սինանը: իբրև պատմական վկայություն, հայտնի է այս տեղին վրա Վաղարշավան քաղաքին գոյությունը, Բ-գ դարերուն Արշակունյաց տոհմեն Վաղարշակ թագավորին կողմե կառուցված ու հետագային Որդունի իշխանական տոհմին պատկանած: Թե՛ հայ և թե թուրք բանահյուսությունը կնշեն նման առասպելներ կամուրջին մասին. կամ Արաքսը կամուրջներ չէր հանդուրժեր ու շինարարները հովիվի մը դիմեցին, սեպելով, որ պարկեշտ է, և ան հաջողեցավ կամուրջին հիմքը դնել, կամ Սելիմ սուլթանը, պարսկական ներխուժման մը ժամանակ, չհաջողելով իր բանակին համար կամուրջ մը կառուցել, մոտերը գտնվող Չոպանտետե անունով հովիվ մը իր գավազանը նետեց ըսելով, որ ուր որ ան իյնա հիմք դրվի, որմե հետո անհետացավ, բայց կամուրջը շինվեցավ: Հաջորդ առավոտ, վերջինը՝ Արևմըտյան Հայաստան, նախքան Արևելյան Հայաստան վերադարձը, իբրև հրաժեշտ կծանոթանանք Արտահանին, որը Կարսին հետ

Varxani gamyur`; & Garsi perx;

միասին 1920 նոյեմբերին Հայաստանեն խլվեցավ, երբ Մուսթաֆա քեմալին զորքերը գրավեցին զայն: քուռ գետափին վրա փռված, ան Թ դարուն պատկանած է Բագրատունյաց տոհմին և մինչև ԺԱ դարն առևտրական հանգույց եղած է արաբական խալիֆայություններեն դեպի Սև Ծովի ավազանը տանող ճանապարհին վրա, որմե հետո ունեցած է քանի-քանի հայկական բնակավայրերու ճակատագիրը. կարգով զավթված ու թալանված բյուզանդացիներու, մոնղոլներու, թաթարներու, վրացիներու, օսմանցիներու կողմե, իսկ 18771878-ի ռուս-թուրք պատերազմեն հետո Կարսին հետ միասին մտած է Արևելյան Հայաստանին կազմին մեջ, մինչև այն տխրահռչակ 1920 տարին, երբ անցած է Թուրքիո պատկանելիության: ինչ որ մնացած է խորհրդանշական Արտահանեն անթափանցելի միջնադարյան ամրոցն է, ժայռի մը վրա բարձրացած և որմե պահպանված են չորս երկար կողմերը ձգվող ատամնավոր պարիսպները: Այստեղ ևս, ինչպես Կարսի բերդը, բռնատերի խրոխտությամբ հպարտ կերպով կծածանի թուրքական դրոշակը: Արևելյան Հայաստանի քարոտ հողին վրա իրենց ապրելն արդարացնելու համար, հայերը հնարած են պատմություն մը՝ Աստուծո մասին, որը, երբ Երկիրը տարբեր ազգություններու բաժներ է, հայերուն, որոնք ուշացեր են աշխատանքի բերումով, մնացած չոր կտոր մը տվեր է, ըսելով, որ անոնք աշխատասեր են ու պիտի կրնան մշակել այդ հողը: Չեմ գիտեր որն է արևմտահայերուն տարբերակը, քանի որ իրենք առատաձեռն բնության մը արժանացած են՝ լեռներով, անտառներով, դաշտերով, ջրերով: Թուրքերը միայն մարդիկ ու բնակավայրեր չէ, որ կողոպտած են, այլ

3-4/2012

31

նաև բնությունը: իսկ այժմ, Թուրքիա մնացած հայերը տարօրինակ դրության մը մեջ կգտնվին. իսթանպուլի հայերը, որոնք քանի մը հազար հոգինոց գաղութ մը կկազմեն՝ կառչած իրենց ազգային արմատներուն, ի հեճուկս իրենց հեղինակավոր հնության կապրին ոչ հայկական տարածքի մը վրա, ուրեմն սփյուռքահայեր են, մինչ արևելյան Անատոլուի հայերը, ցրված ու մեծամասնաբար իսլամացած, այսինքն իրենց ազգեն օտարացած, հայրենի պապենական հողին վրա կապրին: Սակայն, ավելի ահավոր քան երկրին կորուստն ազգային ինքնության կորուստն է: իսկական ջարդին հետևեցավ սպիտակ ջարդը՝ այդ ազգային ինքնության կորուստը: Այսօր, թիվով նվազած ու ցրված, հայերն իրենց մեջ կկրեն, ուր որ ալ գտնվին, ոչ միայն բնաջնջված ազգակիցներուն հանդեպ կարոտը և ցավը, այլ նաև հոշոտված հայրենի հողին հանդեպ կարոտը և ցավը: Եվ մանավանդ կկրեն նաև հայրենիքը ամբողջացնելու հույսը: «Մեր հողերը», ով որ ալ բնակեցնե այսօր և որքան ալ անարդար ըլլա այդ բնակեցումը, սակայն կմնան հայկական: Եթե պատմությունը խիղճ ունենա, ողբերգական այդ անարդարությունը կուղղե: Բայց պատմությունը կերտողները մարդիկ են, և ոչ միշտ՝ ամենապարկեշտները:

Ardahani perx;

Garsi Sp^ A/aqely] egeke]in

Թուրքիան Անի քաղաքն առաջարկում է ընդգրկել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցուցակում

Համաշխարհային ժառանգության կոնվենցիային 1983 թվականից անդամակցող Թուրքիան վերանայել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ ներկայացված իր նախնական ցուցակը և հանդես է եկել 13 նոր հուշարձաններ ու հուշարձանախմբեր ցուցակում ընդգրկելու առաջարկով: քննության առնելով այդ առաջարկները, որոնց թվում ներկայացված է եղել նաև Անի քաղաքը, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության կոմիտեն հաստատել է դրանք` 2012թ. ապրիլի 13-ին: Այսուհետ, ի թիվս 38 հուշարձանախմբերից բաղկացած Թուրքիայի նախնական ցուցակում գրանցված այլ բացառիկ արժեքների, Անի պատմական քաղաքը ևս սպասում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում գրանցման իր հերթին:

ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության նախանական ցուցակները կազմվում են Համաշխարհային ժառանգության կոնվենցիային անդամակցող պետությունների կողմից` ի կատարումն Կոնվենցիայի 11-րդ հոդվածի 1-ին ենթակետի: Դրանք ենթակա են վերանայման առնվազն 10 տարին մեկ անգամ: Ընթացակարգի համաձայն որևէ մշակութային կամ բնության արժեք չի կարող գրանցվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցուցակում, եթե այն ներկայացված չէ տվյալ երկրի նախնական ցուցակում: Անիի` որպես բացառիկ համաընդգրկուն արժեքի հիմնավորումը, Թուրքիան ներկայացրել է համաձայն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ չափորոշիչների: Այդ հիմնավորման մեջ մասնավորապես նշված է

Անիի ճարտարապետական դպրոցի մեծ ազդեցությունը տարածաշրջանում և դրա սահմաններից դուրս, Անին` որպես հայկական մշակույթի, արվեստի ու ճարտարապետության, քաղաքաշինության, ինչպես նաև ռազմապաշտպանական ճարտարապետության եզակի օրինակ: Առաջարկի հիմնավորման մեջ նշված է նաև, որ 1001թ. Տրդատ ճարտարապետի կողմից կառուցված Անիի գագկաշեն գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հորինվածքը մեծապես կրում է 7-րդ դարի կեսին կառուցված Զվարթնոցի տաճարի ազդեցությունը, ինչպես նաև կարելի է հանդիպել բյուզանդական շատ եկեղեցիներ, որոնք կրել են Անիի եկեղեցիների հատակագծային ազդեցությունը: (PanARMENIAN.Net)

3-4/2012

33

Երևանի սրտում բացվեց «Վարք հավերժության» արձանը

Այսօր` ապրիլի 23-ին, Երևանի Տերյան-Մոսկովյան խաչմերուկի հարակից տարածքում բացվեց ֆրանսաբընակ քանդակագործ Դավիթ Երևանցու «Վարք հավերժության» բրոնզաձույլ քանդակը: քանդակագործը լրագրողներին տված հարցազրույցում ասաց, որ 3-մետրանոց արձանը հայոց հաղթանակների խորհրդանիշն է, և Մշո ճառընտիրի փրկության կոթողայնացումն է: Երևանցին արձանի վրա աշխատել է 2 տարի: Այն ձուլվել է Չեխիայի մայրաքաղաք Պրահայում, մոսկվաբնակ Արթուր Ջանիբեկյանի հովանավորությանբ: Արձանի ճարտարապետն է Ռուբեն Հասրաթյանը: Արձանի բացմանը ներկա էր ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, ՀՀ մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանը,

Երևանի քաղաքապետ Տարոն Մարգարյանը, Հայաստանում այս օրերին գտնըվող օտարերկրյա պատվիրակություններ: «Մշո ճառընտիրը» հայերեն ամենամեծ ձեռագիր մագաղաթն է, և ստեղծվել է 1200-1202 թ-ին Երզնկայի Ավագ վանքում` Բաբերդի տանուտեր Աստվածատուրի պատվերով: Այն ունի 660 թերթ, 28 կիլոգրամ քաշ:

Այն հափշտակել էր Բաբերդի այլազգի դատավորը, և 2 տարի անց 4000 արծաթով վաճառել Մշո Առաքելոց վանքին: Եղեռնի ժամանակ երկու հայ կանայք այն բաժանել են երկու մասի, և բերել Հայաստան: Այժմ գրքի 601 էջը պահվում է Երևանի Մատենադարանում, իսկ 17 էջ` Վենետիկում: (PanARMENIAN.Net)

Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծությունը թարգմանվում է աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով Հայոց մեծ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի ամենահայտնի «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծությունը թարգմանվում է աշխարհի տարբեր լեզուներով, և լույս է տեսնելու մեկ ամբողջական գրքով: Այդ մասին լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ ասաց Չարենցի տուն-թանգարանի տնօրեն Լիլիթ Հակոբյանը: Նրա խոսքով բանաստեղծությունն արդեն թարգմանվել է 30 լեզուներով, և դեռ սպասվում են այլ լեզուներով թարգմանություններ: Հակոբյանը նշեց, որ կան նաև նույն լեզվով թարգմանությունների մի քանի տարբերակներ, և հատուկ մաս34

3-4/2012

նագիտական հանձնաժողովը կուսումնասիրի և կընտրի լավագույնը: Թարգմանությունների մեջ կա նույնիսկ եթովպերեն տարբերակ, պատրաստվում է նաև հնդկերենը: Բացի դրանից, առաջին անգամ Չարենցի ընտրանին թարգմանվելու է անգլերեն: քանի որ այս տարի նշվում է Չարենցի ծննդյան 115, գրական գործունեության 100 և մահվան 75-ամյակները, Երևանի քաղաքապետարանի աջակցությամբ մինչև նոյեմբերի 27-ը սպասվում են բազմաթիվ միջոցառումներ` մրցույթներ, ասմունքի երե-

կոներ, շրջիկ գրադարաններ, որտեղ երեխաներն այգիներում կկարդան Չարենցի ստեղծագործությունները, կբացվեն ցուցահանդեսներ և այլն: Տարվա փակումը տեղի է ունենալու նոյեմբերի 27-ին` Արամ Խաչատրյան համերգասրահում: (PanARMENIAN.Net)

Անտոնիա Արսլանը պարգևատրվել է Մովսես Խորենացու մեդալով

ՀՀ մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանը հանդիպման ընթացքում անվանի գրող, հրապարակախոս, Պադուայի համալսարանի ժամանակակից իտալական գրականության պրոֆեսոր Անտոնիա Արսլանին հանձնեց ՀՀ նախագահի կողմից շնորհված Մովսես Խորենացու մեդալը` գրականության ասպարեզում ներդրած ավանդի և մեծագույն ձեռքբերումների համար (հրամանագիր N ՆՀ-202-Ա, 09.09.1010 թ.): Մեծանուն գրողը շնորհակալությամբ ընդունեց պարգևը և ասաց, որ առաջին անգամը չէ, որ Հայաստանում է և հավելեց. «Այստեղ ես ինձ Հայաստան

երկրի մասնիկն եմ զգում»: Անտոնիա Արսլանը նախարարի հետ զրույցում նաև հայտնեց, որ այս տարի հունվարին իտալիայում լույս է տեսել «Մշո գիրքը» խորագրով «Մշո ճառընտիրին»` հայերեն ամենամեծ ձեռագիր մատյանի փրկությանը նվիրված վեպը, որը երեք ամսում ունեցել է չորս հրատարակություն: ի պատասխան նախարարն առաջարկեց ձեռնամուխ լինել գրքի հայերեն թարգմանությանը, որը նույնպես կտպագրվի պետական ֆինանսավորմամբ, հայտնում է ՀՀ մշակույթի նախարարության պաշտոնական կայքը:

նիայի ճանապարհը» վեպերի հայերեն թարգմանության հրատարակությունների («Զանգակ» «Սահակ Պարթև» հրատ.) շնորհանդեսի կապակցությամբ: Հեղինակը ՀՀ մշակույթի նախարարության նախաձեռնությամբ իրականացված այս հրատարակությունները գրասեր հանրությանը ներկայացրեց ապրիլի 23-ին ArmBookExpo ցուցահանդեսի շրջանակում` գաֆէսճէան արվեստի կենտրոնում: Անտոնիա Արսլանի վեպերի հայերեն թարգմանության հեղինակն է բ.գ.դ., Վենետիկի համալսարանի դասախոս Սոնա Հարությունյանը:

Անտոնիա Արսլանը Հայաստան է ժամանել մասնակցելու Երևանը` 2012 թ. գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակման տոնակատարություններին, ինչպես նաև Հայոց եղեռնին նվիրված` իր հեղինակած «Արտույտների ագարակը» և «Զմյուռ-

ի տարբերություն «Արտույտների ագարակը» վեպի, որի հայերեն թարգմանությունը լույս է տեսել տարբեր լեզուներով, «Զմյուռնիայի ճանապարհը» վեպը աշխարհում առաջին անգամ է ներկայանում թարգմանաբար: (PanARMENIAN.Net) 3-4/2012

35