NG Mai - Iunie 2012 by Nor Ghiank

?YUMANIY HAOY} MIYUtOAN ERGLEZvOAN AMSAcIR

DARI 63 tIv 5-6 (1989-9(ƒ MAIS - HYUNIS 2(12

Պուքրեշի Հայ Մշակութային Կեդրոնի նորամուտը

<MPAcRAGAN

PYVANXAGYUTOYUN er`abes ba.dynabes pa]ve]av Byuqre.i Hao M.agyutaoin Gexryn;$ Haogagan wy]y] 13 has]ein cdnvyk aon .enq;# yrdek aveli qan 5( dari cdnve]av Nyr Goanq terti # isg 199( tvaganen edq na& Ararad terti ,mpacradyun;# nergaois gahavyrve]av m.agyutaoin mi`y]a/yumneryun hamar na,adesva\ gahyuoqyv yu sarqavyryumneryv$ 1989-en a/a`# haryusd badmyutoyun yune]yk aox vaor; ggazmagerbvein hamaonqi m.agyutaoin hanxibyumner; & mi`y]a/yumner;$ {bedq = my/nanq# te ŠDyudoan‹ craxaran; vera\va\ =r hanraoin craxarani eridasarxagan pajanmyunqi m;# isg byuqre.ahao hamaonq; sewagan m.agyutaoin gexryn [yuner$ Sagaon gar aos haogagan angoyun;# yrdek glseinq Gymidasi# gam <a[adyuroani eraj.dyutoyun; gam hao xasaganneryu panasdek\yutoyunner;$ Hys ggazmagerbvein Nyr Darva eregyner & barahanxesner# hys \anyta]anq iraryu$ Aol ,ysqyv* haoeryu myd =inq$ Arje crel aos vaori masin gar0 badmagan agnarg m;# yryun iren] avanx; perin Sarcis Seloan;# N.an Bygdan Q;yu.;# Dicran Qyundaq0oan;# <a[ig Tacvyroan;# Daniela Marcaroan;# Anahid Andynoan;# Grig Byurdean# Arwiar Sahagoan;# Varyujan Ysganoan;# Andi Wawazoan; & .ad yuri.ner$ Aos@r yuninq aos gexryn;* m.agyutaoin eregyner gazmagerbelyu gam qnnargyumner iragana]nelyu hamar$ Ev ceke]ig @r m; garje hanxibinq yu verhi.enq aon jamanaga.r`an;# erp hao =inq# mezi hao gzcaoinq & haoeryu myd =inq$

Siryv gsbasenq pylyrix$

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԵՍՊԱՆ ՀԱՄԼԵՏ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ =` 4 ?YMAN EV XILIÃ~ÃAN QAKAQNER: EKPAORA}AN =` 7 D Dat& ebisgybys Hagypoani ao]; AMN =` 8 Հայոց ցեղասպանության մասին բանախոսություն Պուքրեշի մեջ =` 11 NYRA"EVYUTOAN )ANABARH^ ERG<YSYUTOYUN SAHMANNERYU MI~YV

=` 14

Supliment limba rom`n[ Pelerinaj la HAGIGADAR p. 17 PROGRAMUL ANIVERSĂRII A 500 DE ANI DE LA TÂRNOSIREA BISERICII SFÂNTA MARIA A MĂNĂSTIRII HAGIGADAR p. 19 10-14 August 2012 Black Sea Tradenet la Constanța p. 20 Florin Kevorkian Constanța p. 21 Armenian Heritage Park a fost deschis la Boston p. 22

=` 23

manga-badanegan

SYURP cRIcYR LYUSAvYR{I DYN: GE?LAOI =` 24 ME~ Հայաստանի Հանրապետությունը =` 28 Հանդիպում հայերուն մոտ՝ սուրճի սեղանի մը շուրջ =` 35 «Ոսկե Փետուր» լրագրող Մատլեն Գարագաշյանին համար

=` 35

ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi

COLECTIVUL «NOR GHIANK» MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare

REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATÅ: HÅºUlEsCU MIHAI

5-6/2012

TIPARUl: s.C. ARARAT srl.

I.S.S.N. 1221-9169

Պուքրեշի Հայ Մշակութային Կեդրոնի նորամուտը Կ

իրակի, մայիս 13-ին փողոց Արմենեասկը թիվ 13 բացումը կատարվեցավ Հայ Մշակութային Կեդրոնի: «Նոր Կյանք» և „Ararat” խմբագրություններու նախկին կեդրոնատեղին վերափոխված իր տեսքով պիտի հյուրընկալե տարբեր մշակութային ձեռնարկներ, գրքի շնորհանդեսներ, հանդիպումներ հայ համայնքի անձնավորություններու հետ, տեղի պիտի ունենան երաժշտական կատարումներ և շարժանկարային ցուցադրումներ: Այս օրերուն մասնավոր հրավերքով իր ներկայությամբ ռումանահայերը պատվեց, հայերու ցեղասպանության մասին դասախոսություններ կարդալու համար Պուքրեշ գտնվող, Երևանի ցեղասպանության հիմնարկության և թանգարանի տնօրեն Հայկ Դեմոյանը: Այս հանդիպման հյուրընկալ տանտերի իրավունքը կվայելեր Ռումանիո Հայոց Միության նախագահ Վարուժան Ոսկանյան, ներկա էր նաև Ռումանիո մեջ Հայաստանի դեսպան Նորին գերազանցություն պարոն Համլետ Գասպարյան և ան ալ շնորհա-

վորեց արդեն համբավ վայելող Տուտյան գրադարանի կողքին մշակութային նոր տարածք մը ստեղծելու այս նախաձեռնության համար: Եվ քանի որ նորամուտը պետք է ունենա անշուշտ նաև մշակութային նպատակ մը՝ երկու գիրքերու շնորհանդեսը տեղի ունեցավ: Խոսքը կվերաբերի երկու հատորներու, որոնցմե մեկը՝ Հայերու ցեղասպանություն, հեղինակ Նիքոլայ Հովհաննիսյան (թարգմանությունը ֆրանսերենեն Թագուհի և Մատլեն Գարագաշյաններու) և Ռաֆայել տե Նոգալեսի 4

տարի կիսալուսնի տակ (թարգմանությունը անգլերենեն Սարգիս Սելյան): Լրագրող Մատլեն Գարագաշյանը խոսեցավ առաջին հատորի, ինչպես նաև Հայաստան Հայ գրողներու համաժողովին իր մասնակցության վերաբերյալ, իսկ Սարգիս Սելյանը տեսաուղերձը ղրկեց, որ ներկայացվեցավ մոնիթորներ-ու վրա: Վերջավորության մատուցվեցավ շամփայն: Հայ Մշակութային Կեդրոնը բացավ իր դուռները: Փաստորեն տեղ մը, որ 1989-են առաջ կկազմակերպվեին մշակութային տարբեր ձեռնարկներ «Նոր Կյանք» խմբագրության հովանիի ներքո, որն ալ ներկայիս վերափոխված է մշակութային վեհաշուք, արդիական տարածքի մը: Բարի ժամ մը ըլլա: Բարի երթ: 5-6/2012

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԵՍՊԱՆ ՀԱՄԼԵՏ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ

28 Մայիս, Բուխարեստ Սիրելի հայրենակիցներ, Մայիսի 28-ը հայ ժողովրդի ամենամեծ տոներից մեկն է: 1918 թ-ի այդ օրը Հայ Ազգային խորհուրդը Թիֆլիսում հռչակեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը: Ինչքան էլ ժամանակները ծանր էին,- դեռեւս ընթանում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմը, մեր ժողովրդի արեւելյան հատվածը դեռեւս կենաց-մահու կռիվ էր տալիս մի կողմից կովկասյան թաթարների, մյուս կողմից օսմանցի թուրք զավթիչների դեմ, մեր բուն Հայրենիքում հայ ժողովուրդը տեղահանվել եւ կոտորվել էր, Հայաստանը լցվել էր հիվանդ ու սովալլուկ փախստականներով, տիֆն ու խոլերան

5-6/2012

հազարներով հնձում էին մարդկանց,- այդ օրը 600-ամյա դադարից հետո վերականգնվեց Հայոց պետականությունը: Ինչ էլ լինեին պայմանները, ինչքան էլ անարդար լիներ մեզ վիճակված ճակատագիրը, անկախ պետության ստեղծումը մեր ժողովրդի առջեւ բացեց վերապրումի եւ վերածննդի դուռը: Այդքան կորուստներից հետո դա մեծ բախտավորություն էր մեր ժողովրդի համար: Հայաստանը մտավ Ազգերի միջազգային ընտանիք: Եվ պատմական հեռվից նայելով, նույնիսկ խնդիրն այն չէր, թե այդ անկախությունը տեւեց ընդամենը երկու տարի. այն հիմք դրեց այսօրվա Հայաստանի` անցնելով խորհրդային 70 տարիների միջով, երբ մեր երկիրը թեեւ կիսանկախ, այնուամենայնիվ պահ-

պանեց պետականության ատրիբուտները` որոշակի վարչական սահմաններ, դրոշ, հիմն, զինանշան, պետական լեզու, եւ այդ ռեժիմին հատուկ բացասական կողմերին զուգահեռ, զարգացան արդյունաբերության տարբեր ճյուղերը, գյուղատնտեսությունը, առողջապահությունը, կրթությունը, գիտությունը, տեխնիկան, գիր ու գրականությունը, մշակույթն ու արվեստները: Ուստի այսօրվա Հայաստանը շարունակությունն է նախորդ երկու հանրապետությունների: Այս առումով, կարելի է ասել, որ այսօր մենք նշում ենք Հայաստանի Հանրապետության 94-րդ տարեդարձը. պատկառելի տարիք նույնիսկ միջազգային չափումով, ինչը իրավամբ մեզ հպարտանալու առիթ է տալիս:

Կիրակի, 27 մայիս Պուքրեշի Հայ Մշակութային Կեդրոնին մեջ ոգեկոչվեցավ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Օրը: 1918 մայիս 28-ին, Հայաստանը դարձավ անկախ՝ Սարդարապատի հիշարժան մարտերեն հետո, որ մղվեցավ Օսմանյան բանակին դեմ: Ամեն տարի աշխարհի չորս ծայրերը ցրված հայերը կտոնեն այս կարևոր պահը, որպես անկախ Հայաստանի Հանրապետության տարեդարձի օր: Կիրակի՝ ոգեկոչման օրը, խոսք առին Ռումանիո մեջ Հայաստանի Հանրապետության դեսպան Նորին գերազանցություն Համլետ Գասպարյան, ՌՀՄ նախագահ, ծերակուտական Վարուժան Ոսկանյան, Հայոց թեմի առաջնորդ, Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան և գրող Վարդան Առաքելյան: Հայ-ռումեն դիվանագիտական կապերու 90-րդ տարելիցի առիթով ցուցադրվեցան Ռումանիո և Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարության արխիվեն տեսահոլովակներ, (փաստագրական փաստաթուղթերով հանդերձ), ինչպես նաև տեսապատկերներ ռումեն-հայ պաշտոնական հանդիպումներեն՝ 1991 թ. Հայաստանի անկախություն ստանալեն հետո, ռումեն և հայ նախագահներու, նաև երկու երկիրներու արտաքին գործոց նախարարներու պաշտոնական այցելությունները: Սիրելի բարեկամներ, Մեր պատմական Հայրենիքի մի փոքր մասի վրա ստեղծված այդ պետությունը հնարավոր եղավ պահպանել մեր ժողովրդի զավակների անօրինակ խիզախության, տոկունության, աշխատասիրության եւ տաղանդի շնորհիվ, հանուն Հայրենիքի թափած նրանց արյան շնորհիվ: Փառք տանք առաջին եւ երկրորդ Հա-

մաշխարհային պատերազմներում ընկած հայորդիներին, Ղարաբաղյան հերոսամարտում զոհված մեր քաջերին: Հայրենիքը պահպանվեց եւ զարգացավ մեր միասնության շնորհիվ, Հայրենիքում եւ Հայրենիքից դուրս ապրող հայերի համատեղ ջանքերի եւ զոհողությունների շնորհիվ: Այսօր նույնպես, առավել քան

երբեւէ, պահանջվում է մեր միասնությունը: Միասնություն մեր ապագայի, մեր ազգային իղձերի իրականացման համար: Այսօրվա գլոբալացվող աշխարհում մենք նկատում ենք զուգահեռ երկու երեւույթ. մի կողմից քաղաքական եւ տնտեսական համակարգերի, կրթության ու մշակույթների հնարավորինս լայն ինտեգրում եւ սերտաճում, մյուս կողմից ազգային յուրահատկությունների ընդգծում: Այս համատեքստում ժողովուրդները ձգտում են իրենց սփյուռքների հետ ամուր եւ բազմակողմանի կապերի, միմյանց օժանդակության, մայր պետությունները հետամտում են արտասահմանում ապրող իրենց հանրությունների իրավունքների պաշտպանության: Իսկ երբ ասում ենք իրավունք, հասկանում ենք ազգային ինքնություն` այսինքն, լեզու, հավատ եւ հայրենի ավանդույթներ: Ընդունված է ասել, որ մենք հին, կազմակերպված ու ազդեցիկ սփյուռք ունենք, եւ դա

այդպես է: Սակայն երբեմն ինձ հարց եմ տալիս. մենք լիովին ըմբռնե՞լ ենք նոր ժամանակների մարտահրավերները, արդյոք մեր երիտասարդ սերունդներին պատշաճորեն փոխանցե՞լ ենք հայրենի պատգամները, հարկավոր չափով պատրաստե՞լ ենք նրանց հերթափոխին: Արդյոք մեր նոր սերունդն իրեն բավարար չափով հա՞յ է զգում, տիրապետո՞ւմ է հայերենին, ճանաչո՞ւմ է մեր անցյալն ու ներկան, գիտակի՞ց է մեր պատմությանը, մշակույթին ու արվեստին, հպա՞րտ է իր հայ ինքնությամբ: Տրվելով բարեհոգությանն ու

ինքնախաբկանքին, մյուս ազգերի համեմատությամբ արդյոք մենք չե՞նք ուշանում: Իսկապես, երբ նայում ես շուրջդ, տեսնում ես, թե ինչ եռուզեռ է տիրում, թե ուրիշներն ինչպես են գործում, նույնիսկ մեծ ազգերը, որոնք հատիկ-հատիկ հաշվում են դրսում ապրող յուրայիններին, տեսնում ես, թե ինչպես են դրսում ապրողները տասնյակ հազարներով իրենց մայր երկրի քաղաքացիություն ստանում, ակամա քեզ այսպիսի հարցեր ես տալիս: Իմ կարծիքով, եթե մենք լավ ճանաչենք մեր պատմությունը եւ մեր արժեքները, ապա

հպարտանալու իրավունք կունենանք` համոզվելով, թե ինչ տոկուն եւ օժտված ժողովուրդ ենք, ինչ վիթխարի ներդրում ենք ունեցել համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ`Կովկասից մինչեւ Կապադովկիա, Պոնտոսից մինչեւ Միջերկրական, Միջագետքից մինչեւ Բալկաններ: Այս գիտակցումը կամրապնդի եւ կհարստացնի մեր հայկական ինքնությունը` մեր անձին տալով հավելյալ մի արժեք, որ այսօրվա մրցակցության պայմաններում հանրային թե անձնական հաջողության երաշխիք է: Պատմությունն այնպես է արել, որ մեր ժողովրդի առջեւ դրել է շատ մեծ խնդիրներ, այնպիսիք, որոնց հաղթահարումը յուրաքանչյուրիս կյանքը դարձնում է յուրատեսակ առաքելություն: Իմ կարծիքով դա եւ պարտականություն է, եւ բախտ. դրանով մեր հայկական կյանքի իմաստը խորանում է, մեզ գործելու լրացուցիչ լիցք հաղորդում: Ուրեմն յուրաքանչյուրիս մաղթում եմ մեր հայկական Ոգու ամրություն, մեր Լեզվի, Հավատի եւ Հայրենիքի պաշտամունք: Կեցցե Հայաստանը` Հայոց Մեծ Հայրենիքը:

Կիրակի կեսօրեն ետք, Hanul lui Manuc-ին մեջ տեղի ունեցավ համերգ-ներկայացում Հայաստանեն հրավիրված երիտասարդ երգչուհի Սուսաննա Պետրոսյանի և Քոնսթանցայի պարի երիտասարդ համույթի կատարմամբ: Վերջավորության տեղի ունեցավ հյուրասիրություն:

5-6/2012

?YMAN EV XILIÃ~ÃAN QAKAQNER: EKPAORA}AN Hinc.apti# Maois 17-in# ?ymani & Xiliàni qakaqabeder Layuren]iyu Dan Leyreanyun & Armen Santrysoan; sdyracre]in paregamyutoan ar'anacryutoyun m;# yr gna,adese \avalel erggykmani hamacyr\ag]yutoyun m.agyuoti# cidyutoan# arvesdi & sbyrdi pnacava/neren ners# m.agel zpysa.rìgyutoan zarca]man \racrer# nbasdel eridasarxneryu mi`& hamacyr\ag]yutoan;# ,tanel wy,axar'apar .ahaved dndesagan haraperyutoyunner;# in[bes na& gazmagerbel hamaonqneryu ;nxhanyur arjeqner; ;nxc\yk mi`y]a/yumner$ Wasdatyukti sdyracryutoan ararykyutoyun; deki yune]av ?yman qakaqi jykyvneryu srahin me`$ ?yumaniy me` Haoasdani Hanrabedyutoan xesban* Nyrin cerazan]yutoyun Hamled Casbaroani na,a'e/nyutoamp Xiliàni qakaqabedi cl,avyra\ badviragyutoyun; ao]ele] ?yman# yur nerga cdnve]av na& Qakaqi _reryun nvirva\ dynagan mi`y]a/yumneryun$ :sd HH xesban Hamled Casbaroani# 17 maois 2(12-; badmagan n.anagyutoyun yuni in[bes /yumen# aonbes al hao jykyvyurxin hamar# qani yr ?ymani me` sdyracrve]av ergyu jykyvyurxneryu mi`& ekpaoryutoan a/aìn ba.dynagan wasdatyukt;$ ŠAos@r badmagan @r m;n =$ Aveli qan hazar dari =# in[ haoer; nerga gcdnvin ?yumaniy me`# sagaon a/aìn ancamn =# yr bidi sdyracrvi /yumenneryu & haoeryu mi`& ekparyutoan ba.dynagan wasdatyukt m;$ Im

gar\iqyv# aox zyuoc jykyvyurxneryu paregamyutoan arxoyunqn =# in[bes na& anyn] anga,yutoan n.an m;$ Gwawacim# yr aos wasdatyukteryu sdyracryumen edq arxoyunaved hamacyr\ag]yutoyun yunenanq$ Haoasdani ga/avaryutoyun; me\ gar&yryutoyun gyuda aos hamacyr\ag]yutoan; & aonqan jamanag qani bidi zpake]nem Byuqre.i me` xesbani ba.dyn; amen hnaravyr; bidi ;nem* aox hamacyr\ag]yutoyun; goanqi gy[elyu hamar$ Byuqre.i me` Haoasdani xesbani x;/ner; mi.d pa] bidi ;llan ?ymani dekagan i.,anyutoyunneryun a/`&‹# n.e] HH xesban;$

D Dat& ebisgybys Hagypoani ao]; AMN Hyunis 3-en 1_-;# D Dat& ebisgybys Hagypoan ao]ele] Noyu Oyrq & Lys An0el;s# yur hanxibyumner yune]av amerigoan zyuoc qakaqner; hasdadva\ /yumanahaoeryu nergaoa]yu]i[neryun hed$ Aos a/ityv# ?yumaniy Hao A/aqelagan Egeke]vy a/a`nyrx; har]azryuo] m; dvav mer tertin* dekega]nelyv amerigoan ao]elyutoan nbadagneryu & arxoyunqneryu masin$ Grnam meg pan ;sel# yrbes a/a`apan^ hra.ali an]av mer hanxibyum;$ Mer nbadagn i%n[ =r# yr menq ca]inq aos ancam Ameriga$ Es ereq nbadag yunei & aos ereq nbadagneryu hamar im a/aqelyutoyuns gadare]i$ A/a`in;* \anyta]nelyu /yumanahao cakyuti m.agyutaoin ja/ancyutoan;# ;selyu# yr menq in[ har;sdyutoyunner yuninq aosdek$ Ergryrx* ?yumaniaoen ardacakta\ haoeryu gab; mer cakyuti hed hasdadelyu & aveli zyra]nelyu$ Erryrx* ,yselyu Ha0gadari vanqi gar&yryutoan masin & hravirelyu Ha0gadari yu,dacna]yutoan;$ Ev grnanq ;sel arxen# te yu,davyrneryu meg ,yump bidi ca Noyu Oyrqen & meg aol ,yump Lys An0el;sen$ Hyunis 3-in# badarac deki yune]av Syurp Varxan maor da0arin me`$ Badaraci ;nta]qin ,yse]a Ha0gadari veraperoal# isg badarace edq;* 0a.geryuoti m; ;nta]qin â&#x20AC;&#x161;yr; <ajag srpazan; & aondeki /yumanahaoer; gazmager-

5-6/2012

ba\ =in & crete pylyr /yumanahaoer; nerga =in# & nyuonisg irenq yura,a]an* ;sin^ ŠMenq ergar jamanag aosqan /yumanahao [enq gr]a\ desnel aosdek‹ƒ# ,yse]an <ajag srpazan; & /yumanahao cakyuti nergaoa]yu]i[ner;# in[bes na&

Haoasdani Hanrabedyutoan xesban;$ Ver`; es ,yse]a & aveli manramasn pa]adre]i aos masin & .ad me\ hedaqrqryutoyun deki yune]av$ Es ,yse]a dekagan /adiyoyv & he/yusdadesyutoamp & har]azryuo]ner dvi terteryun$ Egav na& New

York Times terti tktagi] m;# yr amerigoan hekinagavyr tertin me` bidi wyr'e dbel$ Hedy ca]inq Lys An0el;s# yur Hyunis 8-in hanxibyum yune]anq /yumanahaoeryu ŠRaffi‹ miyutoan me`# yur nerga =r na& Galifyrniy a/a`nyrx Hyvnan srpazan;$ <yse]anq Ha0gadari 5(( amoagi masin & hraver m; yukke]inq anyn] & anynq al ,yumpyv m; bidi can$ Hyunis 1(-in# badarac ;rinq Syurp K&ynx maor egeke]vy me`$ Badaracen edq gazmagerbve]av hoyurasiryutoyun /yumanahaoeryun hed$ Ev an.yu.d amen dek menq ,yse]anq Ha0gadari masin$ Lys An0el;si me` elyuot yune]a Š>ant‹ he/yusdadesyutoamp# A/a`nyrxarani he/yusdaaliqyv# ŠH1‹ he/yusdaaliqyv & ŠHyrizyn‹ he/yusadesyutoamp$ Lys An0el;si crete pylyr terter;* ŠHyrizyn‹#

Հունիս 4-ին Նյու-Յորքի Առաջնորդարանին մեջ (լուսանկարը ձախեն աջ) պրն. Հակոբ Գույումճյան, տկն. Իքա Գույումճյան, ՄԱԿ-ի մոտ դեսպանը Մոլտովայեն՝ Վլատ Լուփան, Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան, Խաժակ Արքեպիսկոպոս Պարսամյան, ՄԱԿ-ի մոտ Ռումանիո դեսպան Սիմոնա-Միրելա Միքուլեսկու, տկն. Ռոտիկա Լուփան, ՄԱԿ-ի մոտ Հայաստանի դեսպան Կարեն Նազարյան, տկն. Նանա Նազարյան:

Հանդիպում Լոս-Անճելըսի ռումանահայերու հետ:

ŠNyr @r‹# ŠMasis‹# ŠHaoreniq‹# ŠNyr Goanq‹# ŠNyr Haoasdan‹# The Armenian Observer, The California Courrier, US Armenian Life dbe]in gam bidi dben hyxva\ner mer masin$ Nyr bidi sgsin evrybahao terter;* Gibrysen# Hyunasdanen# Fransaoen$ In[yu% gar&yr =r mer ao]elyutoyun;$ Yryvhed& mer ao]elyutoan nbadagn =r \anyta]nel /yumanahao cakyut;$ Es zarma]a# yr amerigahaoeryu hedaqrqryutoyun; ?yumaniy hanxeb .ad me\ = & sa a/it m;n =# yr /yumanahaoer; & amerigahaoer;# erp Haoasdan megnin gam Evryba can# anbaoman ao]elen ?yumania# desnen mer ceke]ig egeke]iner; & tancaran; & hia]a\ veraxa/nan iren] ergirner;$ Mer himnagan nbadag; aos =r & an.yu.d amen deken mezi ,ysda]an# yr anbaoman nerga bidi cdnvin$ Ev na& abacaoin mezi @cnelyu hamar# yryvhed& menq gyuzenq nyrycel

5-6/2012

tancaran;# craxaran;$ Menq pa]adre]inq mer amen ,nxirner; & gmna jamanagi ;nta]qin aos bdyukner; sdananq$

Հայոց ցեղասպանության մասին բանախոսություն Պուքրեշի մեջ Երկուշաբթի, մայիս 14-ին Պուքրեշի համալսարանի իրավաբանական ֆաքուլթետի «Քոնսթանթին Սթոիչեսկու» սրահին մեջ տեղի ունեցավ Հայերու ցեղասպանության նյութին շուրջ բանախոսություն, որ վարեց Երևանի Ցեղասպանության թանգարանի տնօրեն Հայկ Դեմոյան: Օրվա հրավիրյալներն էին Ռումանիո մեջ Հայաստանի Հանրապետության դեսպան Նորին գերազանցություն պարոն Համլետ Գասպարյան, Հայոց թեմի առաջնորդ գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան և Ռումանիո Հայոց Միության նախագահ ծերակուտական Վարուժան Ոսկանյան: Հանդիսության ներկա էին նաև ուսանողներու մեծ խումբ մը, Պուքրեշի համալսարանի Քաղաքական Գիտություններու ֆաքուլթետեն՝ գլխավորությամբ դասախոս, տոքթոր Միհայ Քիովեանու և դասախոս տոքթոր Օանա Վալենթինա Սուչու: Իր խոսքին մեջ պարոն Դեմոյան խոսեցավ Հայ Դատի մասին թե՛ պատմական և թե՛ քաղաքական հեռանըկարային տեսանկյունե և եզրահանգման ընթացքին շեշտեց,

թե Հայերու ցեղասպանությունը ճանչնալու մարտը արդեն շահած ենք ակադեմիական հողի վրա, բայց պայքարը դեռևս կշարունակվի իրավաբանական և քաղաքական հողին վրա: Վերջավորության, ներկաներու հարցումներուն փաստացի ապացույցներով պատասխանեց պարոն Դեմոյան, իսկ ընդհանուր առումով զրույցը արտակարգ հետաքրքիր էր:

Հայկ Դեմոյանի ելույթի տեքստը Պուքրեշի համալսարանի իրավաբանական ֆաքուլթետին մեջ: I%n[ = Haoy] }ekasbanyutoyun;# in[yu% ad ghedaqrqre a.,arhi <yrhrxaranner;# in[yu% cyoyutoyun yuni hama.,arhaoin cyr\;nta] m;$ In[yu% xe/&s aojmeaganyutoyun; [= gyrsn]yu]a\# in[yu% lyg badmagan har] m; [=# aol& bahan`adiragan har] m;$ Adyr gar&yryutoyun; hasgnalyu hamar harg = nergaoa]nel badmagan hama/yd agnarg m;$ Na, sahmanenq Haoeryu }ekasbanyutoyun hasga]yutoyun;$ }ekasbanyutoyun; ghanxisana =tnigagan ampyk` ,yumpi m; xem yukkva\ gan,amda\va\ bedagan qakaqaganyutoyun m;$ Aox qakaqaganyutoyun; gira/ve]av badmagan Haoasdani dara\qin# yr aon aden _smanoan gaosryutoan mas ggazmer$ Aosinqn _smanoan gaosryutoan tira,; xar'an y[ miaon aox bedyutoan sahmanneren ners abryk haoer;# aol hamaon haoyutoyun;$ Haoeryu xem yukkva\ ]ekasbanagan qakaqaganyutoyun; gira/ve]av @smanoan a/nvazn 3 var[agarceryu gykme$ A/a`in wyr';

deki yune]av Garmir syultani* Abdoyul Hamid P-i hramanyv$ 1894-en 1896-; sbannve]av aveli qan 2((^((( hao$ Abdoyul Hamid P-i cahazrgyumen & eridtyurqeryu i.,anyutoan clyu, an]nelen edq# 19(8-in# har'agyumneryu nyr aliq san'azer\ve]av$ Ad ardaqyusd jykyvrxavaragan hanxisa]yk var[agarc m;n =r# yr Miyutoyun & A/a`aximyutoyun Gymide anvan dag i.,anyutoyun; sdan'na\ =r Azadyutoyun# Havasaryutoyun# Ekpaoryutoyun garca,ysi nerqy$ A/er&yuot jykyvrxavaragan aox garca,ys; @cdacyr\elyv# A/a`in a.,arhamarden a/a` gyusag]yutoan e/abedyutoyun; \racra\ =r haoeryu pna`n`yum;$ 1911-1912 tvaganneryun yry.ve]av lyu\el Haogagan Har];* hao azcapnag[yutoan pna`n`man 0anabarhyv$ Sagaon \racir; iragana]nelyu hamar anhraje.d =r badrvag m;$ Ev aox hanxisa]av Saraoevyoi me` Avsdry-Hyuncariy cahaja/anc i.,an Fran] fer-

dinandi sbanyutoyun;$ Min[& verèrs tyurq badmapanner; gbnxein# te Haoeryu }ekasbanyutoyun; syud =# sagaon ergyu dari a/a` hrabaragve]av }ekasbanyutoan hekinagneren megi* Talat wa.aoi @racir;$ 1916 tvaganin an gcrer# te .yur` 1 miliyn hao y[n[a]va\ =r _smanoan gaosryutoan dara\qin$ I he0yugs aox anherqeli aba]yuo]neryu# tyurq qakaqagan cyr\i[ner;# in[bes na& tyurqagan agaxemiagan .rànagneren meg mas; gmerje 0an[nal aos 0.mardyutoyun;$ Ad hanxisa]av manragrgid m.agva\ & 0.crdyren iracyr\va\ \racir m;$ A/aìn qaol; ekav a/nagan pnag[yutoan# aon =* @smanoan panagin me` zyragy[va\ dkamarxy] pna`n`yum;$ Ergryrx qaol; ekav mdavyraganyutoan y[n[a]yum;$ Isg erryrx & verìn qaol; ekav gineryu# ere,aneryu & \ereryu p/ni dekanyutoyun; & gydyra\;$ Gar&yr hancamanq m;n = aon# te aon jamanaga.rànin deki

5-6/2012

yune]an ar'acanqner hama.,arhaoin hanryutoan gykme$ 1915 tvin ?yusasdan# Fransa & Me\n Pridania sdyracre]in aox y0ir; xadabardyk hamadek haodararyutoyun m;$ A/aìn ancamn =r# erp ghi.ver marxasiragan miàmdyutoan masin & miajamanag gn.ver# te Tyurqia bedq = badas,anadvyutoyun sdan'ne marxgyutoan xem aox y0racyr\yutoyunneryun hamar$ Aox wasdatyukt;# yrbes na,axeb @cdacyr\ve]av Nyurnbergoan xadavaryutoan ;nta]qin# erp a/aìn ancam =r# yr bedyutoan m; kegavarner; gmekaxrvein sewagan jykyvyurxin xem cyr\a\ y0irneryu hamar$ Te& tyurq kegavarneren .ader; azadve]an ba.dynagan badijen# aonyuamenaoniv hedabnxve]an hao arxaraxad ahapegi[neryu gykme$ Yuremn na,axeb m;n =# qani yr gn.vi# te bedyutoyun m; bedq = badjvi sewagan qakaqa]ineryun xem cyr\a\ y0irneryu hamar$ Miajamanag na,axeb m;n = na& aon a/yumyv# te i ver`y aox y0racyr\ner; [badj;ve]an gaosryutoan dara\qin sewagan qakaqa]ineryu sbanyutoan hamar$ Aox hancamanq; ykpercagan hed&anqner yune]av$ 1939 tvi _cysdysin# ir zyravarneryun hed hanxibman m; ;nta]qin# Hidler; har] dvav^ Y%v ghi.e aos@r haoeryu pna`n`man masin$ Aos @rinag; gaba]yu]e aon# te ]ekasbanyutoyun m; nyr ]ekasbanyutoyunner a/a` gpere & xjpa,dapar xe/&s 21-rx xaryun al ]ekasbanyutoyunner gan$ _smanoan gaosryutoan dara\qen# Barsgasdanen & Miàcedqen aveli qan 1#5 milyn hao zyhve]an & aox y0ir; cyr\a\ bedyutoyun; xe/&s badji [= entargva\$ Mer @reryun# Tyurqiy var[agarc; g;se# te cyh = iren] na,nineryu ararqneren &

5-6/2012

ad g@cdacyr\vi Haoasdani hanrabedyutoan xem 0n.yumner cyr\axrelyu hamar$ _rinag* 1993 tvaganin Tyurqiy na,acah; ;sav# te haoer; [en yuzer syrvil 1915-en sgsoal iren] cl,in ega\ wyr'anqen$ Aos@rva xryutoamp Haoasdani pnag[yutoan 7( dygys; ggazmen }ekasbanyutoan verabrykneryu hednyrxner;$ Min[ Tyurqia 0n.yumner gpane]ne anyn] hanxeb$ Hi.e]nem# te haogagan bedyutoyun; sdek\ve]av aon dara\qin vra# yur 5^((( dari an] deki bidi yunenar }ekasbanyutoyun;$ Tyurqia aos@r NAT_-i & gar&yr aol miàzcaoin gazmagerbyutoyunneryu anxam =$ Yusdi in[yu% gva,na Haoeryu }ekasbanyutoan 0ana[yumen$ Entaxryutoyunneren megn aon =# te Tyurqia gergoyuke bahan`neren & dara\qner gyrsn]nelyu hnaravyryutenen$ {em yuzer ;sel# te a/aìn ergoyuk; liyvin anhimn =# sagaon ggar\em# te a/avel gar&yr en aox er&yuot; pnyry.yk hycepanagan l\agner;$ Y%rn = hycepanagan pakaxri[i xer;* }ekasbanyutoan & adyr hed&anqneryu 0ana[man hamar$ Aon aden# erp 1923-in Tyurqia gxa/nar hanrabedyutoyun# sgsav nyr desagi badmyutoan .ràn m;# yryu himnaxir; Tyurqiy a/aìn na,acah* Myustafa Qemal Atatyurqn =r$ Atatyurq eridtyurqeryu cyr\ykyutoyunneryu arxoyunqn =$ An gr]av verabril eridtyurqeryu sarqa\ xavaxryutoyunner;# ergiren wa,av & sdek\e] aosbes gy[va\ Azcaoin azadacragan .arjyum;* Tyurqian tyurqeryun hamar$ Hedy an hyu.acryutoyunner cra\ =* badmelyv# te in[bes sdek\ve]av aox ergir;$ Haoeryun xem n.va\ y0racyr\yutoyunneryu hekinagner;# yrynq oyura]yu]in haoeryu yune]va\q;# mia]an Atatyurqi kegavara\ .arjman; 0i.d sgizpen$ Aha Haoeryu }ekasba-

nyutoyun; 0an[nalyu Tyurqiy ergoyuki armad;^ mekavyrner; aon nyuon marxign en# yvqer aos@r ghamarvin Tyurqiy hanrabedyutoan himnaxir haorer$ }ekasbanyutoan j,dyum; nyr er&yuot m; [=# ad na& .aryunagagan er&yuot m;n =$ Oyuraqan[oyur ]ekasbanyutoyun yuni ir j,dykner;# yusdi gan na& Haoeryu }ekasbanyutoan# Hylyqysti# ?yuandaoi ]ekasbanyutoan j,dykner$ Oyuraqan[oyur var[agarc gsgsi ]ekasbanagan qakaqaganyutoyun;# aox wasd; taq]nelyu qakaqaganyutoan; zyucahe/$ Aosbes# zyher; gxa/nan mekavyrner# isg mekavyrner;* zyher$ Haoeryu }ekasbanyutoan baracaoin gan xebqer# erp ga.a/ve]av miàzcaoin mamyul;$ Gyuzem perel syultan Abdoyul Hamidi @rinag;# yr; ga.a/q dvav fransa]i ergyu lracrykneryun# yrynq bedq = crein# te ipr iraganyutoan me` haoer; y[ te zyher =in# aol mekavyrner$ 1895-in sgsav haoeryu gydyra\; & aon aden Bylsy me` cdnvyk ardasahman]i pazmativ xivanacedner# zpysa.rìgner & lracrykner aox y0irneryu aganadesner; xar'an$ Yusdi aon adenva mamyul; ga.a/ve]av tyurqeryu gykme$ Arxoy%q aos@r in[-yr pan wy,ve]av$ Xjpa,dapar badas,an; pa]asagan =$ Mer @reryun tyurqagan i.,anyutoyunner;# tyurq qakaqagan cyr\i[ner; gwyr'en & gha`ykin azxel ampyk` a.,arhi lracrykneryun & agaxemiagan hamaonqi anxamneryun vra$ Tyurqer; gbnxen# te badmyutoyun; bedq = tykyul badmapanneryun$ Gam al g@cdacyr\en Ĺ gisenq mer ]av;â&#x20AC;š '&agerbyum;$ In[yu% Tyurqia gva,na 0.mardyutene$ A/aìn badas,an; grna ;llal aon# te# ete Tyurqia 0an[na }ekasbanyutoyun; & nerykyutoyun ,nxre# miliynavyr tyur-

qer# yrynq xe/&s ghavadan# te }ekasbanyutoyun; deki [yune]av# hycepanagan angyum m; bidi abrin$ Avelin# Tyurqia bidi arjezrge ir herysner; & 0ana[yum; bidi xa/na tyurqagan azcaoin inqnyutoan; has]va\ zyrek harva\ m;$ Aosinqn# 0.mardyutoyun; tyurqeryun bidi [azade# aol bidi a/a`a]ne tyurqagan azcaoin & havaqagan inqnyutoan angyum m;$ Es aos '&yv gpa]adrem aon hancamanq;# te Tyurqia g.aryunage acresiv gerbyv j,del Haoy] }ekasbanyutoyun;$ Haogagan desangoyunen# i%n[ gn.anage }ekasbanyutoan 0ana[yum;$ Na, & a/a` gn.anage badas,anadvyutoan m; sdan'nyum;# qani yr y&= y0ir bedq = badjvi$ Gn.anage wy,hadyu]el haoeryun & anyn] hasdadyutoyunneryun* in[bes = Hao A/aqelagan Egeke]in$ Ver`abes# gn.anage haoeryun veraxar'nel p/nacravva\ yune]va\q;$ Aos har]er; qnnargve]an na& Warizi gynferansi aden$ Warizi hama'aonacri gederen meg; gn.e# te Tyurqia aol&s iravyunq [yuni kegavarel ir isg hala\a\ =tnigagan wyqramasnyutoyunneryu cyr\er;$ Aox bad0a/yv# badmagan dara\qneren meg mas; gazme] Haoas-

dani a/aìn Hanrabedyutoyun;$ Nergaois Tyurqia [haodararva\ baderazmi me` = Haoasdani hed# qani yr haoadrbe0anagan hagamardyutoan me` gaàg]e Adrbe0anin$ Tyurqia & Adrbe0an m.age]in Ĺ meg azc# ergyu bedyutoyunâ&#x20AC;š garca,ysyv pnyry.vyk ba.dynagan qakaqaganyutoyun m;$ Tyurqia pa] 'ca\ = Haoasdani hed sahman; panalyu wyr';$ Verèrs Tyurqiy nerqin cyr\y] na,arar; haodarare]# te Tyurqia gm.age hadyug /azmavaryutoyun m;* a.,ahyv meg sw/va\ haoeryu 'e/narga\ qaoler; hagag./elyu hamar$ Tyurqiy var[abedin a/nter cyoyutoyun yuni Haoeryu }ekasbanyutoan 0ana[man; yukkva\ qaoler; [ezyqa]nelyu har]eryv zpakvyk gymide m;$ Im gar\iqyv Haoeryu }ekasbanyutoyun; y[ miaon badmagan har] m;n =# aol iravagan dermin m;n =# badmagan dermin m; [= & aon bedq = nergaoa]vi miàzcaoin @renqneryu xa.den ners$ Isg aoxbisi y0ir cyr\a\ bedyutoyun;# i he0yugs anyr dara\qa.rànaoin xirqin & miàzcaoin darper gazmagerbyutoyuneryun anxamag]yutoan;# bedq = badas,anadvyutoyun sdan'ne & a/eresvi ir sewagan badmyu-

toan hed$ Tyurqiy gam miàzcaoin hanryutoan gykme xadargapanyutoyunneryu gariq [yuninq$ A/aìn a.,arhamardi ;nta]qin eka\ enq hala\anqneryu tira,# isg aos@r gbnxenq mer bahan`neryu pavararman vra$ 1991 tvin# <yrhrxaoin Miyutoan wlyuzyumen edq# erp Haoasdan; xar'av anga, bedyutoyun# gagngaleinq# yr aon bahyun Tyurqia pana sahman;# 0an[na }ekasbanyuoyun;# nerykyutoyun ,nxre# dndesagan haraperyutoyunner hasdade$ Wy,aren;# Tyurqia wage] sahman; & ampyk` tawyv gexryna]av }ekasbanyutoan j,dman vra$ Im erazanqn aon =# yr tyurq kegavarner; ao]elen }ekasbanyutoan Hyu.ahamalir & Tancaran# & iren] hed peren \akig m; & ar]yunq m;$ Abril 24-in gycegy[enq Haoeryu }ekasbanyutoyun;# qani yr aox ci.erva ;nta]qin Bylsy hamaon hao mdavyraganyutoyun; 'erpagalve]av & krgve]av aosbes gy[va\ aqsyr# yurge erpeq [veraxar'av$ Gar0 jamanagahadva\i ;nta]qin _smanoan gaosryutoan dara\qin aveli qan 1^((( mdavyraganner 'erpagalve]an & anmiàbes hedy sbannve]an$ Aveli qan 3^((( hyc&yraganner 'erpagalve]an yu sbannve]an hadyug hramanyv$ Aox marxig* mdavyraganner# wasdapanner# lracrykner# yusyu]i[ner# pji.gner# ,yrhrxaranaganner# xajanyren danàmah ekan# clyu,ner; qareryv àrxe]in$ Anyn]me ymanq nyuonisg tyurq par'rasdi0an ba.dynoaneryu hed paregamner =in$ Tyurq kegavarner; gag;ngalen# te 2(15-in* }ekasbanyutoan 1(( amoagi n.yumen edq haoer; xaxre]nen iren] bahanàdiryutoyun;$ Sagaon aox erpeq bidi deki [yunena$

5-6/2012

NYRA"EVYUTOAN )ANABARH^ ERG<YSYUTOYUN SAHMANNERYU MI~YV

Հարգելի տիկնայք եւ պարոնայք, Սիրելի բարեկամներ

Nyra'&yutoan 0anabarh^ Erg,ysyutoyun sahmanneryu mi`yv EUNIC-i (European Union National Isntitutes for Culture) hyvanii nerqy gazmagerbva\ na,aci\ m;n =# yryu nbadagn = mi`m.agyutaoin erg,ysyutoan & miàzcaoin hamacyr\ag]yutoan ,tanyum* nyra'&yutoan mi`y]yv$ Na,aci\i gazmagerbiu[nern en British Council-;# {e,agan gexryn;# ŠGoyte‹ insdidyud;# Daniagan m.agyutaoin insdidyud; & ?yumen M.agyutaoin Insdidyud;# haoasdanoan Armenian Fashion Council-i hed hamacyr\ag]yutoamp$ Na,aci\i finansavyryum; gabahyve Evrybagan han'najykyv;* ŠM.agyuot‹ ‚2((7-2(13ƒ \racri nerqy$ Na,aci\i pyun nbadagn = lyusapanel# te Haoasdani# {e,iaoi# Daniaoi# Cermaniy# Me\n Pritaniy & ?yumaniy eridasarx dizaonerner; in[bes gnermyu\en iren] sdek\acyr\yutoyunneryun me` azcaoin inqnyutoan; oyurahadyug darrer# in[bes na& m.agyutaoin gaber hasdadel Haoasdani & na,aci\in masnag]yk moyus Evrybagan Miyutoan anxam ergirneryu mi`&$ Maoisi sgizp;# Er&ani me`# gaoa]an a/aìn hanxibyumner;# erp das; * hinc haoasdan]i & hinc evryba]i dizaonerner# a/it yune]an iraryu hed \anytanalyu & hamadek a.,adelyu$ Hedy gazmve]an hinc sdek\acyr\agan ,yumper* oyuraqan[oyur; meg hao & meg evryba]i dizaoneri gazmyv# na,aci\i ;nxhanyur havaqa\yui hamar hamadek ànqeryv [yrs had gymblegd sdek\elyu & ardaxrelyu nbadagyv$ Sdek\acyr\agan ,yumpern en* Aram Nigyloan & Andra Qli]an ‚?yumaniaƒ# Qrisdine Avedisoan & Wavel Ivan[ig ‚{e,iaƒ# Lyusine Gysdanoan & )eanine Wylazyn ‚Me\n Pridaniaƒ# Caoane Sykymynoan & Melani Fraoer ‚Cermaniaƒ# Ani Isganxaroan & Ida Gry ‚Daniaƒ$ Hinc.apti# Hyunis 7-in# Azcaoin Craxaranin me` deki yune]av nyra'&yutoan hao-evrybagan hamadek sdek\acyr\yutoyunneryu a/aìn ]yu]ahanxesi pa]yum; ‚]yu]ahanxes; pa] =r min[& Hyunis 24-;ƒ$ ?yumania hinc ergirneren a/aìnn =# yur g]yu]axrvi na,aci\i .rànagen ners sdek\va\ havaqa\yun$ Hanxisavyr pa]man; nerga =in dizaonerner Andra Qli]an;* ?yumaniaoen & Aram Nigyloan;* Haoasdanen# British Council Armenia-i dn@ren Arevig Saripegoan;# ?yumen M.agyutaoin Insdidyudi wy,na,acah Tania ?adyun$ Pa]man ararykyutoan; nerga cdnve]av na& ?yumaniy me` Haoasdani Hanrabedyutoan xesban* Nyrin cerazan]yutoyun Hamled Casbaroan;$ Baryn xesbani elyuot; gnergaoa]nenq aos =ìn ver;$

Նախ ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել Ռումինական մշակույթի ինստիտուտին եւ Ազգային գրադարանին` որպես տանտեր այս ցուցահանդեսը հյուրընկալելու համար, որտեղից այն շարունակվելու է չորս այլ երկրներում` Գերմանիայում, Դանիայում, Մեծ Բրի-

5-6/2012

տանիայում եւ Չեխիայում: Կարծում եմ, Նորաձեւության ճանապարհ. Երկխոսություն սահմանների միջով եվրոպական շրջիկ ցուցահանդեսը միանգամայն ճիշտ տեղից է մեկնարկել. Ռումինիան եւ աշխարհագրականորեն, եւ պատմականորեն Եվրոպայի հարավ-արեւելյան դարպասն է եւ մեզ` հայերիս համար եվրոպական տարածքի վրա թերեւս ամենամոտիկը: Ժամանակակից ռումինական եւ հայկական քաղաքակրթությունները սնվել են նույն ակունքներից եւ ձեւավորվել նույն արեալում. հատկապես նկատի ունեմ բյուզանդական եւ հետագա շրջանները, իսկ արդեն 11-12-րդ դարերից սկսած հայերի մեծ խմբեր եկել բնակվել են ռումինական տարածքներում եւ մասնակցել այս գեղեցիկ երկրի կառուցմանը եւ զարգացմանը: Պատմությունը մեզ տալիս է ապշեցուցիչ վկայություններ այդ մասին, բայց նաեւ ներկան, երբ Յաշում, Սուչավայում, Բոտոշանում, Ռոմանում, Գալացում, Կոնստանցայում, Ֆոկշանում, Բուխարեստում թե Տրանսիլվանիայում` Գեռլայում, որ նախկինում կոչվում էր Արմենոպոլիս, Դումբրըվենում, Գեորգիենում, Ֆրումոասայում եւ այլուր մենք տեսնում ենք հայկական դարավոր ներկայության հետքեր եւ այսօր գործող հոգեւոր եւ աշխարհիկ հաստատություններ;

Այդ վկայությունները միայն անցյալին չեն պատկանում, դրանք որոշում են նաեւ մեր

այսօրը: Ընդհանուր արժեքները բացում են դռները եւ մտքերը: Այցելեք Սուչավայի հայկական վանքեր եւ եկեղեցիներ, մտեք Բուխարեստի Հայոց թանգարան, գնացեք հիանալու Գեռլայի եւ Դումբրըվենի հայկական շքեղ տաճարներով եւ շինություններով, Տրանսիլվանիայի Հայոց թանգարանով, եւ կհամոզվեք, թե ինչպես են միաձուլվել հայկականն ու ռումինականը, այդ ձուլումից ինչ արժեք է ստացվել: Լսեք ջազային դաշնակահար Հարրի Դավիթյանի իմպրովիզացիաները, ուր խառնված են հայկական ու ռումինական մեղեդիները, կարդացեք 20-րդ դարի

5-6/2012

վերիվայրումների մասին պատմող Վարուժան Ոսկանյանի Շշուկների մատյանը վեպը, ուր մեր ժողովուրդները կիսել են դառնություններն ու ուրախությունները: Դուք կրկին կհամոզվեք, թե ինչ զորավոր ուժ ունի խոսքը, արվեստը եւ մշակույթը: Կարծում եմ, այս մասին մենք անընդհատ պետք է պատմենք երիտասարդ սերունդներին, հրավիրենք նրանց շփվելու եւ մտերմանալու այդ արժեքների հետ, ճանաչելու մեր համատեղ անցյալն ու ժառանգությունը` միասին առաջ շարժվելու, եվրոպական մեր ընդհանուր տունը միասին կառուցելու համար: Անցյալ տարի Ռումինիայի հետ մենք ստորագրեցինք մշակույթի, կրթության եւ գիտության ոլորտներում 2011-2015թթ. համար համագործակցության Ծրագիրը, որը նախատեսում է բազմաթիվ նախաձեռնություններ եւ միջոցառումներ ամենատարբեր ուղղություններով: Այս տարվանից մենք սկսել ենք մշակել համատեղ մշակութային ժառանգու-

թյանը նվիրված միջոցառումների կոնկրետ ծրագիր, որ կսկսենք իրականացնել հաջորդ տարվանից; Այս իմաստով նույնպես Նորաձեւության ճանապարհ. Երկխոսություն սահմանների միջով ցուցահանդեսը ճիշտ ժամանակին եւ տեղին է: Ուստի այս Ծրագիրն արժանի է ամենայն դրվատանքի եւ խրախուսանքի: Ես ամբողջ սրտով ողջունում եմ Ծրագրի կազմակերպիչներին եւ մասնակիցներին, արտիստներին, դիզայներներին եւ նրանց մաղթում մեծամեծ հաջողություններ: Կարծում եմ, Հայաստանի նորաձեւությունը ներկայացնելուց զատ, սա նաեւ լավագույն առիթներից մեկն է երիտասարդ հայ ստեղծագործողներին իրենց եվրոպացի հասակակիցներին ներկայացնելու, միմյանց հետ շփվելու եւ ճանաչելու, միմյանց հարստացնելու համար: Կրկին հաջողություն եմ մաղթում բոլորիդ: Շնորհակալություն:

2012

MAI - IUNIE

pUblIcA ÞIE bIlINgvÃ A UNIUNII ArMENIlor dIN roMâNIA Arhiepiscopia Bisericii Apostolice Armene din România anunţă că, în zilele de 10-12 august, la Suceava vor avea loc ample manifestări dedicate împlinirii a 500 de ani de la ctitorirea mănăstirii armene Hagigadar din localitate. Hagigadarul este loc de pelerinaj continuu de cinci secole, atât pentru armeni, cât şi pentru credincioşii români sau de alte naţionalităţi care aparţin diverselor culte – ortodocşi, catolici etc. În ziua de duminică, 12 august, de sărbătoarea Adormirii Maicii Domnului, pelerinii urcă în genunchi colina, în vârful căreia se află clădirea mănăstirii cu hramul „Sfânta Născătoare”, pe care o ocolesc de trei ori, închinându-se la fiecare colţ şi punându-şi câte o dorinţă, după care asistă la Sfânta Liturghie. Aceasta va fi ţinută anul acesta de Sanctitatea Sa Karekin II, Catolicos şi Patriarh Suprem al tuturor armenilor, însoţit de un sobor de clerici, în frunte cu Înalt Prea Sfinţitul Episcop Datev Hagopian, primat al Diocezei armenilor din România. Vor asista oficialităţi din România şi din Republica Armenia, pelerini din lumea întreagă. După ceremonia religioasă, pelerinii vor fi invitaţi la agapa tradiţională, în cadrul căreia se serveşte faimoasa „supă de urechiuşe”, preparată din carne de vită, la care se foloseşte „khurut” (diverse verdeţuri uscate şi mirodenii).

Pelerinaj la HAGIGADAR După marcarea în 2012 a 500 de ani ai tiparului armean în lume, cel de-al doilea prilej de mândrie pentru armeni este aniversarea a 500 de ani de la ctitorirea mănăstirii Hagigadar de la Suceava. Atunci când, în 1512, pe malurile Mediteranei, la Veneţia, călugărul armean Hagop Meghabard publica prima carte armeană tipărită, într-un alt centru din Europa, în oraşul Suceava din Moldova, care în cronicile armene este cunoscut cu numele de Seciov, doi

fraţi negustori de vite din familia armeană Donavak, pe drumul lor spre Viena, înnoptând pe una dintre colinele din apropierea oraşului, au avut un vis minunat, plin de binecuvântarea unui glas de înger coborât din ceruri. Când s-au trezit din vis, cei doi au jurat să construiască o mănăstire în acel loc, jurământ pe car l-au înfăptuit în acelaşi an. Această mănăstire, construită ca răsplată la îndeplinirea unui jurământ, în scurtă vreme a devenit un loc sfânt de pelerinaj nu numai pentru armenii de pe

pământ românesc, ci s-a transformat în sfânt lăcaş al îndeplinirii dorinţelor armenilor din Europa. „Hagigadar” înseamnă îndeplinirea unor dorinţe, rugăciuni. Poporul armean a conferit numele de Hagigadar unor renumite locuri sfinte, închinate Maicii Domnului, pentru a primi sprijinul Maicii Domnului la îndeplinirea rugăciunilor sale. În faţa pelerinilor se arată mai întâi crucea de pe mănăstirea înălţată în vârful colinei, drept care poporul numeşte Hagigadarul 5-6/2012

şi Hacigadar (în armeană haci = cruce), îndeplinirea rugăciunilor fiind atribuită crucii. Nu este întâmplătoare semnificaţia faptului că mănăstirea Hagigadar a fost ctitorită chiar la Suceava. Suceava este unul dintre cele mai vechi eparhii armene din Europa,care a fost aleasă ca atare prin Hrisovul din 1401 al domnitorului Alexandru cel Bun, eparhie rămasă vreme de câteva sute de ani unul dintre cele mai importante centre care unea armenii din Europa Răsăriteană. În secolele al XV-lea şi al XVI-lea, în Suceava s-au construit şase biserici şi două mănăstiri armene. Este greu de găsit în toată Europa un alt oraş, unde să fie construite atâtea biserici şi mănăstiri armene şi încă în acele secole. Acest fapt uluitor are o profundă semnificaţie spirituală. Strămoşii armenilor din Suceava au ajuns aici, parcurgând lungul drum de la Ani (vechea capitală a Armeniei) pe traseul CrimeeaUcraina-Moldova, şi sunt descendenţi de la Ani, cununa glorioasă a dinastiei Bagratizilor. De aceeea, cunoscutul istoric Suren Kolangian a intitulat-o, într-o valoroasă lucrare a sa, „Suceva – Aniul armenilor”. Armenii din Suceava au păstrat nu numai amintirea şi conştiinţa faptului vă provin de la Ani, ci şi spiritul construirii de biserici, creând focare ale credinţei armene la Suceava, o miniatură a Aniului, cu cele o mie şi una de biserici ale sale. Armenii de pretutindeni au sărbătorit recent cei 1500 de ani de la proclamarea Aniului drept capitală a dinastiei Bagratizilor. Cei 500 de ani ai mănăstirii Hagigadar din Suceava sunt o rezonanţă în plus a gloriei Aniului. Hagigadarul a fost atât de 18

5-6/2012

celebru, încât românii l-au numit pur şi simplu Mitocul Armenesc – mănăstirea armeană. Una dintre importantele momente ale istoriei oraşului Suceava constă în faptul că, înainte de a-şi începe activitatea de cleric, viitorul Patriarh Vasken I (1955-1994) şi-a petrecut cele patruzeci de zile de călugărie la această mănăstire în 1943. Hagigadarul fiind închinat Maicii Domnului, principalul pelerinaj la mănăstire se face atât de către armeni, cât şi de către români în ziua Adormirii Maicii Domnului. Hagigadarul mai are o relicvă preţioasă şi sfântă – clopotul mănăstirii Datev (sec. IX-X) din Armenia, pe inscripţia sa apărând anul făuririi lui – 1244. În sunetele acestui clopot, care aminteşte de Ani, se întrepătrund sunetele clopotelor de la mănăstirea din munţii armenilor. Graţie nobilei donaţii din partea familiei Hagop Kuyumjian, americani originari din România, cât şi din partea autorităţilor române, s-au efectuat lucrări integrale de renovare a mănăstirii Hagigadar. Anul acesta, de ziua Adormirii

Maicii Domnului, pe 12 august (la armeni această sărbătoare fiind întotdeuna în duminica cea mai apropiată de 15 august), aici va avea loc o Sfântă Liturghie, ţinută de Sanctitatea Sa Karekin II, Catolicos şi Patriarh Suprem al tuturor armenilor, care va veni de la Sfântul Scaun din Ecimiadzin. Modulaţiile Liturghiei şi sunetele clopotului de la Datev vor anunţa nu numai sfârşitul primilor 500 de ani din istoria Hagigadarului, ci şi începutul următorilor 500 de ani. Pentru a participa la pelerinajul care se va desfăşura, sub înaltul patronaj al Sanctităţii Sale Karekin II, Catolicos şi Patriarh Suprem al tuturor armenilor, îi invităm pe toţi credincioşii să ia parte, în zilele de 10-12 august, la toate ceremoniile religioase care vor avea loc cu acest prilej la Suceava.

I.P.S. Episcop DATEV HAGOPIAN Întîistătător al Bisericii Armene din România

PROGRAMUL ANIVERSĂRII A 500 DE ANI DE LA TÂRNOSIREA BISERICII SFÂNTA MARIA A MĂNĂSTIRII HAGIGADAR 10-14 August 2012 CU ÎNALTA BINECUVÂNTARE A SANCTITĂŢII SALE KAREKIN AL II-LEA CATOLICOSUL ŞI PATRIARHUL SUPREM AL TUTUROR ARMENILOR SUB ÎNALTUL PATRONAJ AL EXCELENŢEI SALE VICTOR PONTA PRIM-MINISTRUL ROMÂNIEI PRIN SPONSORIZAREA DOMNULUI ŞI DOAMNEI HAGOP ŞI ICA KOUYOUMGIAN Vineri 10 AUGUST – Bucureşti – Aeroportul Henry Coandă 10:50 Sosirea Sanctităţii Sale şi a suitei Sale 11:00-11:15 Întâlnire cu presa Catedrala Sfinţii Arhangheli din Bucureşti, Bulevardul Carol I, nr. 43 16:00 Slujbă de întâmpinare a Sanctităţii Sale în catedrală şi Cuvântul Sanctităţii Sale 16:50 Depunere de coroane la monumentul genocidului armean aflat în curtea catedralei 17:10 Deschiderea la centul cultural al Arhiepiscopiei, Casa de Cultură Dudian, a expoziţiei dedicate aniversării a 500 de ani ai tiparului armean 18:00 Redeschiderea şi sfinţirea sediului Arhiepiscopiei de către Sanctitatea Sa. 19:10 Vizita Sanctităţii Sale la sediul Uniunii Armenilor din România Sâmbătă 11 August 7:30 Plecare către Suceava 19:15-20:00 Oficierea slujbei de seară şi sfinţirea sării mesei de hram la biserica Sfânta Cruce Duminică 12 August 09:30 Procesiune către mănăstirea Hagigadar 10:00-12:30 Sfinţirea bisericii Sfânta Maria a mănăstirii Hagigadar şi liturghie arhierească 12:30-12:45 Sfinţirea strugurilor şi a mesei de hram 12:45-13:00 Sfinţirea Khacicar-ului, a crucii de amintire ridicată în cinstea donatorilor sfintei mănăstiri 13:00-15:30 Masa de hram 16:00-17:00 Întâlnire cu pelerinii la biserica

Sfânta Cruce 18:00-19.00 Vizitarea bisericilor armene din Suceava: Mănăstirea Hagigadar, Mănăstirea Zamca, Capela Sfântul Grigore Luminătorul, Biserica Sfântul Simion, Biserica Sfânta Cruce Luni 13 August Întâlniri oficiale ale Sanctităţii Sale cu Excelenţele Lor Preşedintele şi Prim-ministrul României şi cu Preafericitul Părinte Daniel, Patriarhul Bisericii Ortodoxe Române Marţi 14 August 09:00-10:00 Vizita la Ambasada Republicii Armenia la Bucureşti 10:00-11:00 Prezentarea timbrului aniversar dedicat sărbătoririi a 500 de ani de la târnosirea bisericii Sfânta Maria a mănăstirii Hagigadar 13:45 Plecare spre aeroport

5-6/2012

Black Sea Tradenet la Constanța

În data de 30 mai 2012 s-a derulat la Constanța o nouă etapă a Proiectului Black Sea Tradenet, care este implementat de către cinci Camere de Comerț, un Centru Național pentru IMM-uri și un Centru de Comerț Exterior din cinci țări partenere: Armenia, Bulgaria, Grecia, România și Turcia. Proiectul are ca scop cunoașterea legislației comerciale și a mediilor de afaceri din țările partenere, precum și facilitarea investițiilor străine. Finalitatea acestui proiect constă în elaborarea Atlasului Comercial Tradenet tradus în cele cinci limbi, ca un ghid pentru dezvoltarea afacerilor între companii din țările participante. În plus, pe 18 şi 19 septembrie este stabilit un eveniment de brokeraj care va avea loc în Grecia, la care sunt invitate să participe mai multe firme din Constanţa. La aceste dezbateri, care s-au desfășurat în prima parte a zilei în sala de ședinte a Hotelului Malibu din Mamaia, Uniunea Armenilor din România Filiala Constanța a participat în calitate de 20

5-6/2012

invitat fiind reprezentată de dl. Sergiu Sarchizian. Fiecare delegație și-a prezentat țara, situația economică din prezent, legislația care guvernează mediul de afaceri, precum și facilitățile oferite investitorilor străini. În cea de-a doua parte a zilei, comunitatea armeană din Constanța a avut plăcerea să o aibă ca invitată pe Dna. Violeta Virabyan, reprezentanta Centrului Naţional pentru Dezvoltarea IMM-urilor

din Erevan. Musafira noastră a fost surprinsă să afle că în Constanța există o comunitate de armeni și a dorit să viziteze în primul rând Biserica Armeană, unde la cunoscut pe preotul paroh Oshacan Khachatryan, recent venit din Armenia. După aceea, vizita a continuat la sediul Uniunii Armenilor din România Filiala Constanța, unde au continuat dezbaterile pe marginea Proiectului Black Sea Tradenet într-un cadru mai larg. Mai mulți conaționali de-ai noștri, atât potențiali investitori, dar și tineri studenți în economie s-au arătat interesați de situația socioeconomică a Republicii Armenia, dar și de facilitățile oferite de mediului investițional. Seara s-a încheiat într-o atmosferă destinsă, majoritatea celor prezenți depănând amintiri despre țara mamă – Armenia și despre rudele lăsate departe și totuși atât de aproape în suflet. Sergiu Sarchizian

5-6/2012

Armenian Heritage Park a fost deschis la Boston

După mai mult de un deceniu şi jumătate de demersuri, petiţii şi aprobări, Armenian Heritage Park a fost deschis la data de 22 mai 2012 în prezenţa unor demnitari reprezentînd oficialităţile locale din Armenia şi membrii ai comunităţii. La inaugurare au luat cuvîntul Guvernatorului statului Massachusetts, primarul oraşului Boston, Arhiepiscopul Khajag Barsamian al Docezei Armene de pe coasta de est, ministrul de externe al Armeniei, Eduard Nalbandian şi mulţi alţii. Acest parc se află situat pe Rose Kennedy Greenway, o zona verde în plin centru al Bostonului, creată în urma demolării unei autostrăzi. Parcul este un cadou către oraşul Boston şi statul Massachusetts din partea comunităţii armeano-americane. El se doreşte a fi un omagiu adus celor ce au pierit în timpul Genocidului Armean din perioada 1915-1923 şi toate geno22

5-6/2012

cidurile care au urmat, celebrînd experienţa imigranţilor şi contribuţiile aduse de aceştia la viaţa şi cultura americană. Pentru realizarea proiectului a fost organizat un comitet format din 38 de membri reprezentînd practic fiecare organizaţie armenească din Massachusetts. Fondurile strînse acoperă şi întreţinerea parcului în continuare. Monumentul reprezentînd imigraţia armeană este format dintr-o sculptură abstractă (un do-

decaedru format din două părţi) instalată deasupra unui bazin cu apă. În fiecare an cele două părţi vor fi reconfigurate simbolizînd pe cei care au plecat din ţara lor şi au venit înMassachusetts. La baza monumentului este scris: “Boston şi Statul Massachusetts au oferit speranţă şi refugiu pentru imigranţii care căutau să înceapă o viaţă nouă. Parcul este un cadou pentru locuitorii statului Massachusetts şi oraşul Boston din partea comunităţii Armeano-Americane din Massachusetts. Această sculptură este oferită în onoarea celor un million şi jumătate de victime ale Genocidului Armean din 1915-1923. Fie ca el să reamintească despre toate genocidurile care au urmat şi să celebreze diversitatea comunităţilor care au apărut sub protecţia acestor ţărmuri” Apa din bazin se varsă peste margini şi reapare sub forma unui jet de apă în centrul unui labirint ce sugerează speranţa şi renaşterea. De menţionat este că sculptura a fost fabricată de compania domnului Aurelian Mardiros originar din Constanţa. Massachusetts a fost un centru important al imigraţiei armene. În anul 1891 în oraşul Worcester a fost construită prima biserică armenească din Statele Unite. Hacig Tacvorian Boston

manga-badanegan

Երեք եղբայր

Կար չկար թագաւոր մը: Աս թագաւորին երկիրը խելքէն պակաս կին մը կ’ըլլայ, կ’ունենայ երեք տղայ: Տղոցմէ մէկը հողագործ կ’ըլլայ, միւսը այգէպան, մէկալն ալ ջուլհակ: Տարի մը այս թագաւորին երկիրը սով կ’ըլլայ: Սով, այնպիսի սով մը, որ կտոր մը հացի համար գլուխ կը կոտրեն: Օր մը, ինչպէս կ’ըլլայ թագաւորին ուղտը կը կորսուի: Աս խելքէն պակաս կնոջը տղաքը ուղտը կը բռնեն կը տանին տուն: Գիտէին, որ իրենց մայրը խենթ է, կ’երթայ թագաւորին իմաց կու տայ, ատոր համար ալ կը բերեն ասոր հարսի հագուստներ կը հագցնեն, քող կը նետեն դէմքը, կը տանին տանը անկիւն մը կը կեցնեն: – Նանի,- կ’ըսեն,- քեզ կրկին պիտի պսակենք, սա ուղտն ալ քու հարսնիքիդ միսը թող ըլլայ, կը մորթենք, որ հարսանքավորին համար կերակուր եփենք: Ուղտը կը մորթեն, կը քերթեն, միսը ղաւուրմա կ’ընեն կը լեցնեն կարասները, կը տանին ծածուկ տեղ մը կը պահեն, որ չգտնէ: Թագաւորը ծառաներուն կը ղրկէ, որ երթան կորսուած ուղտի ետեւէն պըտտին: Ծառաները այս կողմ կիննան, այն կողմ կիննան, չեն գտնէր: Վերջը կու գան եւ խենթ կնոջ տղաքը հարց ու փորձ կ’ընեն: Նախ հողագործ եղբօր քով կ’երթան, ան ալ դաշտը վար ու ցանք կ’ընէր:

Թագաւորի ծառաները կը հարցնեն.- Եղբայր, այս կողմերը ուղտ չե՞ս տեսած: – Չէք տեսնէր, որ վար կ’ընեմ,ան իրեն այնպէս ցոյց կու տայ իբրեւ թէ խենթ է: – Մենք քեզ կը հարցնենք ուղտ չե՞ս տեսած, դուն կ’ըսես վար կ’ընեմ, ատ մենք ալ կը տեսնենք, թէ բան մը գիտես ըսէ: – Ոչ, այնպէս օր մը կ’ըլլայյ մէկ օրավար կ’ընեմ, այնպէս օր կ’ըլլայ երկու օրավար: – Ուղտ կ’ըսենք, ուղտը չորս ոտք ունի, երկու ականջ, շլինքը ծուռ: – Ես դեռ կը վարեմ, վարէն յետոյ պիտի ցանեմ, տափանեմ, ջրեմ, քաղհանեմ: Թագաւորին ծառաները իրարու մէջ կ’ըսեն. «Եղբայր, աս խենթ է, ասկէ բան չենք հասկնար, երթանք միւս եղբօր մօտ կրնայ ըլլալ ան ճիշդ պատասխան մը տայ»: Կ’երթան այգէպան եղբօր մօտ, կը տեսնեն ընկոյզ կը թոթուեն կը հարցնեն. – Եղբայր, թագաւորին ուղտը կորսուէր է, կրնա՞ տեսած ըլլաս: – Կոյր ես, չես տեսներ ընկոյզ կը թոթուեմ, ան ալ իրեն այնպէս կը ցուցնէ թէ խենթ է: – Թագաւորին ուղտը կ’ուզենք եթէ տեսած ես, եթէ ոչ բան մը պէտք չէ: – Այնպէս տարի կ’ըլլայ ընկոյզը հարիւր մանեթով կը ծախեմ, այնպէս տարի ալ հարիւրը երկու մանեթով,

տարին գիտէ: – Ուղտ կ’ըսենք, ուղտ խու՞լ ես ինչ է: – Այս դեռ պզտիկ ծառն է, մեծ ծառը պարտէզին գլուխն է, ան աւելի յետոյ պիտի թոթուեմ: Ծառաները իրենց մէջ միտք կ’ընեն, թէ աս անկէ աւելի խենթ է: Երթանք ասոնց տուն, միւս եղբօրը հարցնենք, կրնայ ըլլալ ան լուր ունենայ թագաւորի ուղտէն: Կ’երթան ջուլհակ եղբօր մօտ, կը հարցնեն.- Թագաւորին ուղտը կորսուէր է, եղբայր չ՞ես տեսած քեզ աչքալուսանք կու տանք: – Աչքերնիդ լաւ բացէք, լաւ չե՞ք տեսներ, որ կտաւ կը գործեմ,- ան ալ անոնց պէս խենթ ցոյց կու տայ: – Քեզ ուղտ կը հարցնենք, դուն կ’ըսես ֆլան չէ, ֆստան է: – Այո, անանկ օր կ’ըլլայ թոփ մը կը գործեմ, այնպէս օր կ’ըլլայ կէս թոփ ալ չեմ կրնար գործել, ժամանակը գիտէ: – Խենթ ես, ի՞նչ է եղբայր, մենք քեզի թագաւորին ուղտը կը հարցնենք, դուն կտաւին վրայ կը խօսիս: – Աժան ատեն կտաւին թոփը արժէ վեց աբասի, սուղ ատեն ութ աբասի կամ երկու մանեթ: Թագաւորին ծառաները կ’ըսեն. «Եղբայր, աս ալ միւս եղբօրմէ աւելի խենթ կ’երեւի, երթանք մօրը հարցնենք, կրնա ըլլալ ան մեզ ճիշդ բան մը ըսէ»: Կ’երթան ասոնց խենթ մօրը կը հարցնեն, թագաւորին ուղտը չե՞ն տեսած: – Ինչպէ՞ս չէ,- կ’ըսէ,- տեսած եմ, իմ տղաքս բերին, մորթեցին, քերթեցին, ղաւուրմայ ըրին, տես կարասներուն մէջը պահած են: – Այդ ե՞րբ: – Երբ որ ես նոր հարս էի, եւ հազիւ պսակս պիտի ընէին: Թագաւորին ծառաները կը տեսնեն, որ այս կինը անոնցմէ ալ խենթ է, կը թողուն կ’երթան թագաւորին լուր կու տան, թէ շատ տանջուեցան պտըտելով, ուղտը չկրցան գտնել: Հայ ժողուրդական հէքիաթներ

5-6/2012

SYURP cRIcYR LYUSAvYR{I DYN: GE?LAOI ME~

e/la qakaqin me`# Syurp Cricyr Lyusavyr[in dyn; yu,dacna]yutoan a/it =# erp na,gin haoaqakaq Armenybylis gyucan y[ miaon Transilvaniy gatylig haoer;# aol na& Byuqyvinaoi# Myldyvaoi & Vala,iaoi anyn] a/aqelagan ekpaorner;# in[bes na& ardasahmanen* xra]i Hyuncariaoen gam he/avyr Haoas-

danen pazmativ hoyurer$ Aos dari Syurp Cricyr Lyusavyr[in dyn; yu.acrav hanxibyumneryu a/it =r$ Amenen n.anagalin yu dbavyri[; ekav ?yumaniy haogagan egeke]ineryu a/a`nyrx-

neryu* ?yumaniy Hao A/aqelagan Egeke]vy a/a`nyrx D Dat& ebisgybys Hagypoani & ?yumaniy hao gatyligneryu @rdinariat-i vari[ & Alba Oyuliaoi gatylig arqebisgybys mynsenoyr Goyrgi Oaqyubinii mi`& hanxibyum;$ Zyuoc par'rasdi0an hyc&yraganner; an]oal dari al hanxibe]an iraryu* Syurp Mariami dynin a/tiv# Dyumbr;ven gadara\ yu,dacna]yutoan @r;# & ad ekav Dat& ebisgybysi a/a`in ao]; Ge/la$ Ergyu nvirabedern al iren] yura,yutoyun; haodne]in hanxibman hamar & ardahaode]in iren] ]angyutoyun;* hamacyr\ag]el ?yumaniy haoy] avanxyuotner; bahbanelyu nbadagyv$ Miasin* yus-yusi an]an Geyrgenen ega\ garmir tigny]neryv asbedneryu & avanxagan daraz-

5-6/2012

Lyusangar;* Debre]eni Bytynd

ner hacva\ haoyuhineryu .arasoyunin me`$ Syurp badaraci ;nta]qin badvy deker zpake]yu]in# hedy jbidner; .yurteryun zryu]e]in irar hed & xar'oal miasin mia]an yu,davyrneryun* ;nxc\elyv ekpaoragan wy,;mp/nyum; & cyr\ag]yutoyun;$ Ge/la jamana\ yu,dac;na]ner; hanxibe]an ?yumaniy haoer; nergaoa]nyk ergyu qakaqagan cyr\i[neryu* senadyr & ?yumaniy Haoy] Miyutoan na,acah Varyujan Ysganoani & ?HM badcamavyr & Badcamavyrneryu baladen ners wyqramasnyutoyunneryu ,yrhrxaranagan ,yumpi kegavar Varyujan Wambyuq[oanin hed# in[bes na& Haoasdani xesban* Nyrin cerazan]yutoyun Hamled Casbaroanin hed# yr; ;sav# te amen dari nyren Ge/la gyuca ir /yumanapnag haorenagi]neryun hed miasnaganyutoan ycin verabrelyu hamar$

5-6/2012

Haoaqakaq Ge/laoi menacryutoan* Tacavyragan azad qakaq Ge/la 17((-19(( erryrx hadyri /yumaneren tarcmanyutoan .nyrhanxes; hanxisa]av & in[bes anxrjamanagoa hanxibyum m;* cirqi hekinag# Ge/laoi hao goanqi darecir# yusyu]i[# haoaced & hrabaraga,ys Syngyt Qri.tyfin hed$ Hadyr; lyuos desav ?yumaniy Haoy] Miyutoan Ararad hradarag[yutoan `anqeryv$ Cirq; tarcmane] Andreea Gi];# isg na,apan; gazma\ = badmapan Lyu[ian N;stas;$ ?yumaneren tarcmanyutoyun; .ad arjeqavyr cyr\iq m;n = /yumen badmapan hedazydykneryu sekanin# yvqer gyuzen manramasner cidnal /yumanahaoy] badmyutoan masin$ Ge/laoi hao hamaonqi nyr gexryni .enqin me` deki yune]av na& ]yu]ahanxes# yur hedaqrqir zyucahe/ m; an];ve]av Ge/laoi hao m.agyutaoin ja/ancyutoan; mas gazmyk .yur` ergyu haroyur darva hnyutoyun yune]yk cyr\eryu & cekangar[yuhi Azadyuhi Vardyuqa <yrenoani â&#x20AC;&#x161;\acyumyv ge/la]i# aojm Qlyuj qakaqi ?HM masna0oyuki na,acahĆ&#x2019; ngarneryu mi`&$ Digin <yrenoani ngarner; ]yu]axrve]an "yn hao hyc&yr m.agyuotin ,yracri nerqy$

Lyusangarner;* Mihao Fyurtyun;

Cirqi .nyrhanxesen$

Lyusangar;* Debre]eni Bytynd

}yu]ahanxesi pa]yumen$

Հայաստանի Հանրապետությունը SIMYN vRA}OAN

Հայաստանի Հանրապետությունը ծնունդ առավ 1918 թ. Մայիսի 28-ին: Մի քանի օր հետո, Հունիսի 4-ին, Բաթումում ստորագրվեց հայ-թրքական հաշտության դաշնագիրը, որով Թուրքիան դարձավ առաջին ճանաչողը անկախ Հայաստանի գոյության: Ըստ Բաթումի դաշնագրի, Հայաստանի մեջ մտնում էին Երևանի, Էջմիածնի, Ալեքսանդրապոլի, Դարալագյազի, Ղազախի, Բորչալուի գավառների որոշ մասերը և ամբողջ ՆորԲայազետի գավառը – մոտավորապես 11,000 քառ. կիլոմետր տարածություն: Հայաստանի առաջին խորհրդարանն ու կառավարությունը նշանակվեց Հայոց Ազգային Խորհրդից: Խորհրդարանը կազմվեց կուսակցական ներկայացուցչության սկզբունքով և բաղկացած էր 18 դաշնակցականներից, 6 սոց.-հեղափոխականներից, 6 սոց.-դեմոկրատներից, որոնց թվում և մի բոլշևիկ, 6 ժողովրդականներից, 3 չեզոքից, 6 թուրքից, 1 եզտիից և 1 ռուսից: Անդրանիկ կառավարության նախագահն էր Հ. Քաջազնունին, ներքին գործերի, հաղորդակցության, հանրային կրթության ու խնամատարության նախարար՝ Արամ Մանուկյան, 28

5-6/2012

Արտաքին գործոց՝ Ալ. Խատիսյան, Զինվորական՝ զորավար Հ. Հախվերդյան (անկուս.), Ելևմտական՝ Խ. Կարճիկյան և Արդարության՝ Գ. Պետրոսյան (անկուս.): Հայաստանի Խորհրդարանի հանդիսավոր բացումը տեղի ունեցավ Օգոստ. 1-ին Երևանի քաղաքային ակումբի դահլիճում: Բացման նիստին ներկա էին գերմանական, օսմանյան, ավստրիական, պարսկական և ուքրայնական ներկայացուցիչները: Նիստի բացումը կատարեց Հայոց Ազգային Խորհրդի փոխ-նախագահ Ավ. Սահակյանը, որը հույս հայտնեց, որ երկրի սահմանները շուտով կընդարձակվեն, և Հայաստանը հնարավորություն կստանա ապրելու խաղաղ և շինարար կյանքով: Երբ Ավ. Սահակյանը արտասանում էր բացման ճառը, խռնված ժողովրդի խանդավառ ծափերի տակ, շենքի վրա բարձրացրին հանրապետական կարմիր, կապույտ և նարնջագույն դրոշը: Բացման ճառից հետո կազմվեց Խորհրդարանի նախագահությունը – նախագահ՝ Ավ. Սահակյան (դաշն.), փոխ.նախագահներ՝ Դ. Զուբյան (սոց.հեղ.) և Գ. Տեր-Խաչատրյան (ժող.), ավագ քարտուղար՝ Պ. Զաքարյան (ան-

կուս.): Խորհրդարանի բացումից հետը կատարվեց զորահանդես սպարապետ զոր. Նազարբեկյանի, Խորհրդարանի անդամների, կառավարական ու դիվանագիտական կազմի և հասարակության ներկայությամբ: Խորհրդարանի երկրորդ նիստում նախարարապետ Հ. Քաջազնունին, կարդաց կառավարական հայտագիրը: Խորհրդարանի երրորդ և չորրորդ նիստերը նվիրվեցին կառավարական հայտարարության քննությանը և, ի վերջո, դաշնակցական ու ժողովրդական հատվածների միացյալ քվեարկությամբ, ընդդեմ սոց.-դեմոկրատների ու սոց.-հեղափոխականների, հավանություն տրվեց գծված քաղաքականության: Եվ այսպիսով Հայաստանի Հանրապետությունը անցավ պետական կյանքի: Հայաստանը հայտարարվեց

ժողովրդապետական-դեմոկրատիկ հանրապետություն, մինչև սեփական օրենքների հրատարակությունը, ընդունեց Համառուսական Ժամանակավոր Կառավարության և Անդրկովկասյան Սեյմի հրատարակած օրենքները, ինչպես նաև հին օրենքների այն մասը, որը վերացված չէր հեղափոխական ժամանակի օրենսդրությամբ: Հայաստանի առաջին կառավարությունը կազմված էր դաշնակցականներից և անկուսակցականներից: Մյուս կուսակցությունները անհաշտ պայքար էին մղում նրա դեմ: Դաշնակցության ջանքերը խառն կառավարություն կազմելու՝ հաջողություն չունեցան, և միայն երբ հայտնի դարձավ, որ Դաշնակիցների հաղթանակը մոտալուտ է, Հայ Ժող. կուսակցությունը ցանկություն հայտնեց մտնել կառավարության մեջ: Հոկտեմբեր ամսին նախարարությունը վերակազմվեց հետևյալ ձևով. նախարարապետ՝ Հ. Քաջազնունի, Արտաքին գործոց նախարար՝ Սիր. Տիգրանյան, Ներքին գործոց՝ Արամ Մանուկյան, Զինվորական՝ զոր. Հախվերդյան, Խնամատարության՝ Խ. Կարճիկյան, Արդարադատության՝ Սամ. Հարությունյան (ժող.), Ելևմտական՝ Հ. Էնֆիաջյան (ժող.), Հանրային կրթության՝ Մ. Աթաբեգյան (ժող.), Պարենավորման՝ Լ. Ղուլյան (ժող.) և պետական վերահսկիչ՝ Մինաս Բերբերյան (ժող.). Աթաբեգյանն ու Ղուլյանը փաստորեն Երևանում չմնացին ու շուտով հեռացան և առաջինին փոխարինեց Լ. Մելիք-Ղարագեոզյանը (ժող.), իսկ երկրորդին՝ Քր. Վերմիշյանը (ժող.): Արամի և Կարճիկյանի մահից հետո առաջինի տեղը նշանակվեց Ա. Խատիսյանը, իսկ երկրորդի՝ Սահ. Թորոսյանը: Այս կոալիցիոն կառավարությունն էր, որ արտասահման ուղարկեց պատվիրակություն հաշտության Խորհրդաժողովի առջև Հայաստանը ներկայացնելու համար. Պատվիրակության նախագահ նշանակվեց Ա. Ահարոնյանը և անդամ՝ Մ. Պապաջանյանը (ժող.), խորհրդական՝ զորավար Կորկանյանը: Խորհրդարանը հրահանգեց պատվի-

րակության, սերտ համերաշխությամբ Ազգ. Պատվիրակության հետ, պաշտպանել Հայաստանի անկախությունը և թրքահայ և ռուսահայ հողերի միացումը՝ ելքով դեպի Սև ծով: Նույն կոալիցիոն կառավարության օրով էր, որ 1918 թվի վերջին, տեղի ունեցավ հայ-վրացական պատերազմը Լոռու և Ախալքալաքի համար, ինչպես նաև վրացիների հակահայ քաղաքականության հետևանքով: Պատերազմը վերջացավ անգլիական միջամըտությամբ և դեկտեմբեր ամսին երկու կողմերի համաձայնությամբ Լոռու վիճելի շրջանը հայտարարվեց չեզոք գոտի, իսկ Ախալքալաքը, նույնպես վիճելի, մնաց Վրաստանի փաստական տիրապետության տակ: Տաճիկների հեռացումով Հայաստանի սահմանները սկսեցին հետզհետե ընդարձակվել: Առաջինը Հայաստանի իշխանության ձեռքը անցավ Ղարաքիլիսա-Ալեքսանդրապոլ-Ուլուխանլու երկաթուղին, որ ամբողջապես թալանվել էր տաճիկների. կողմից՝ հեռագիր, հեռախոս, կահավորություն, մեքենաներ, անգամ կայարանների դռներն ու պատուհանները ասկեարները

տարան իրենց հետ: 1919 թ. ապրիլ 24-ին հայկական զորքերը մտան Կարս և գրավեցին մինչև Սարըղամիշ ու Մերդենեկ: Մայիսի սկզբին Հայաստանին միացվեց և «Արաքսյան հանրապետությունը» – ՇարուրՆախիջևանի շրջանը: Նույն ժամանակ Զանգեզուրն էլ փաստորեն կազմում էր Հայաստանի մասը: Այսպիսով, 1919-ի առաջին կեսին, «կյանքի երկաթե օրենքների» ներգործությամբ, Սևանա լճի շուրջը կծկված Հայաստանը արդեն ընդարձակ երկիր էր՝ տարածված Գորիսից մինչև Արգահան և Լալվարից մինչև Բարթողյան լեռնաշղթան: Կոալիցիոն կառավարության օրով էր, 1919 թ. Մայիսի 28-ին, որ տեղի ունեցավ Միացյալ Հայաստանի անկախության հայտարարությունը: Այդ ակտը հետևանք էր ներքին լուրջ պահանջների և թե որքան կարևոր էր, ցույց է տալիս, թեկուզ, այն փաստը, որ նման քայլ արել էր և Ազգային Պատվիրակությունը Փարիզում: 1918 թ. նոյեմբեր 30-ին, ընդհանուր զինադադարից քիչ հետո, Պողոս Նուբարը արել էր հետևյալ հայտարարությունը. «Հայկական Ազգային Պատվի5-6/2012

րակութիւնը, պատասխանելու համար հայ ազգի միակամ իղձին, որուն մէկ մասը արդէն իսկ իբրև անկախ հանրապետութիւն կազմւած է, կը յայտարարէ ամբողջական Հայաստանի անկախութիւնը, Կիլիկիայով միասին, Համաձայնական պետութիւններու եւ Միացեալ Նահանգներու հովանաւորութեան տակ, կամ Ազգերու Դաշնակցութեան, երբ ան կազմւի»: Միացյալ Հայաստանի անկախության հայտարարության որոշում էր կայացվել և Արևմտահայ երկրորդ համագումարը՝ գումարվել էր Երևանում, 1919 թ. փետր. 6-13-ին: Իր քաղաքական բանաձևում համագումարը «կը պարտադրե ընտրված Գործադիր Մարմին գործնական քայլեր առնել Արարատյան Հանրապետության նախարարության և խորհրդարանի հետ Միացյալ Ազատ Հայաստանի անկախու30

5-6/2012

թյունը հայտարարելու և իր մասնակցությունը բերելու գոյություն ունեցող պետական և օրէնսդրական հաստատությունների մեջ, համազգային միությունը իրականացնելու համար»: Ընդառաջ գնալով միահամուռ տրամադրության, Մայիսի 28-ին, կառավարությունը հայտարարեց հետևյալ հրովարտակը. «Հայաստանի ամբողջությունը վերականգնելու և ժողովրդի լիակատար ազատությունն ու բարգավաճումը ապահովելու համար, Հայաստանի կառավարությունը, համաձայն բովանդակ հայ ժողովրդի միահամուռ կամքի և ցանկության, հայտարարում է, որ այսօրվանից Հայաստանի բաժան-բաժան մասերը մշտնջենապես միացած են իբրև անկախ պետական միություն: Ուղիղ մի տարի առաջ ռուսա-

հայերի համագումարից ընտրված Հայոց Ազգային Խորհուրդը հայտարարեց իրեն Անդրկովկասյան հայկական գավառների բարձրագույն իշխանություն: Ազգային Խորհրդի կազմած կառավարությունն այդ քաղաքական ակտի մասին պաշտոնապես պետությանց ներկայացուցիչներին հայտնելուց հետո՝ այս մի տարվա մեջ փաստորեն հաստատել է իր իշխանությունն Անդրկովկասի հայկական գավառներում: 1919 թ. փետրվար ամսին Երևան քաղաքում կայացած Արևմտահայ երկրորդ Համագումարը հանդիսավոր կերպով հայտարարեց, որ նա Հայաստանը միացյալ և անկախ է ճանաչում: Այժմ, Անդրկովկասում և օսմանյան կայսրության սահմաններում պապենական հայկական երկրների միացման և անկախության այդ ակտը կատարելով՝ Հայաստանի կառավարու-

թյունը հայտարարում է, որ միացյալ Հայաստանի պետական ձևն է Ռամկավար Հանրապետություն և որ ինքը հանդիսանում է միացյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը: Այդպիսով՝ ներկայումս Հայաստանի ժողովուրդն է իր ամբողջացած հայրենիքի գերագույն տերն ու տնօրենը, և Հայաստանի Պառլամենտն ու Կառավարությունը հանդիսանում են միացյալ Հայաստանի ազատ ժողովուրդը շաղկապող բարձրագույն օրենսդիր և գործադիր իշխանությունը: Հայաստանի կառավարությունը սույն ակտը հրատարակում է 1919 թ. ապրիլ 27-ի Պառլամենտի որոշմամբ Կառավարությանը տրված հատուկ լիազորությունների հիման վրա»: Այս հրովարտակի հայտարարության առթիվ Երևանում և գավառներում տեղի ունեցած մեծ հանդիսություններ, ժողովրդական թափորներ ու զորահանդեսներ: Միացման ակտի հայտարարությունից հետո նշանակվեցին նոր խորհրդարանական ընդրություններ ընդհանուր, գաղտնի և համեմատական սկզբունքով: Ընտրությունները տեղի ունեցան Հունիսի 21, 22 և 23-ին՝ մասնակցությամբ Դաշնակցության, Սոց.-հեղափոխականների, Գյուղացիական Միության և թաթարների: Ընտրվեցին 80 պատգամավորներ, որոնցից 3 կին: Նորընտիր խորհրդարանը հանդիսավոր կերպով բացվեց Օգոստոսի 1-ին և քանի որ նախարարապետ Քաջազնունին գտնվում էր արտասահմանում, ժողովրդականները դուրս էին եկել կոալիցիայից, ընդունեց հին կառավարության հրաժարականը, Օգոստոսի 7-ին նոր դահլիճի կազմությունը հանձնեց Ա. Խատիսյանին, որը Օգոստ. 10-ին Խորհրդարանին ներկայացրեց նախարարների հետևյալ ցանկը. նախարարապետ և արտաքին գործոց նախարար Ա. Խատիսյան, ներքին գործոց և արդարության՝ Ա. Գյուլխանդանյան, ելևմտական և պարենավորման՝ Ս. Արարատյան, խնամատարության և աշխատանքի՝ Ա. Սահակյան, հանրային կրթության և ար-

վեստի Ն. Ազբալյան, զինվորական՝ զոր. Արարատյան: Նույն նիստում կարդացվեց կառավարական հայտագիրը: 1919 թ. ընթացքին Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ տեղի ունեցան մի քանի կարևոր դեպքեր. Փետր. 12-ին Պողոս Նուբարի և Ա. Ահարոնյանի ստորագրությամբ Խաղաղության Վեհաժողովին ներկայացվեցին հայկական պահանջները, որոնց մեջ Հայաստանի սահմանները ճշտված էին հետևյալ կերպով. Ա. – Վանի, Բազեշի, Տիգրանակերտի, Սեբաստիո, Կարնո և Տրապիզոնի յոթը վիլայեթները՝ դուրս ձգելով Տիգրիսի հարավակողմը և Օրտու-Սէբաստիա գծի արևմուտքը գտնվող շրջանները. Բ. – Կիլիկիո չորս սանջանքները – Մարաշ, Գոզան (Սիս), Ճեպել-Պերեքեթ և Ատանա՝ Աղեքսանդրետով. Գ. – Կովկասի Հայկական Հանրապետության ամբողջ երկրամասը – Երևանի ամբողջ գավառը, Թիֆլիսի նախկին գավառի հարավային մասը, Գանձակի գավառի հարավ-արևմտյան մասը, Կարսի նահանգը՝ բացառությամբ Արդահանից հյուսիս գտնվող շրջանի: Այս հողերի համար պահանջվում էր անկախություն և այս ձևով կազմված պետությունը «դնել դաշնակից պետությունների և Միացյալ Նահանգների կամ Ազգերի Լիգայի երաշխավորության տակ»: Խնդրվում էր համաժողովից նշանակել, 20 տարվա համար, մի հոգատար պետություն և սահմանել վնասուց հատուցում այն ամեն կարգի կորուստների համար, որոնց ենթարկվեց հայ ժողովուրդը ջարդերի, տարագրությանց, հափշտակությանց և ավերումների հետևանքով: Այս պահանջները չէին բխում Հայաստանի Խորհրդարանի տված հրահանգներից և մեծ մասով արդյունք էին գաղութահայ անհող ու ցնորական տրամադրությունների: Այս ծրագիրը, արտասահմանում, դարձավ հուզումնալից և ուժեղ պրոպագանդի նյութ, ինչպես նաև դիվանագիտական լարված աշխատանքի առարկա: Մի շարք բանակցություններից և խորհրդաժողովներից հետո, նոյեմբերի 3-ին, Հայաստանի և Վրաստանի

միջև կնքվեց երկու համաձայնագիր. առաջինով «դաշնադիր կողմերը պարտավորվում են միմյանց միջև գոյություն ունեցող և ունենալիք բոլոր վեճերը լուծել համաձայնությամբ, իսկ եթե համաձայնություն չկայանա, պարտադիր արբիտրաժի միջոցով»: երկրորդ համաձայնագիրը հաստատում է երկու կողմերի համար ազատ թրանզիտ Հայաստանի և Վրաստանի երկաթուղիներով: Սահմանների հարցը երկար ու անպտուղ բանակցություններից հետո, թողնվեց բաց: Զինված և անզեն անվերջ ընդհարումների նյութ եղավ Հայաստանի և Ազրբէջանի միջև Զանգեզուրի խնդիրը: Նոյմբերի 23-ին երկու երկրների նախարարապետերի միջև ստորագրվեց մի համաձայնագիր, որով կողմերը պարտավորվում էին վերջ տալ և նորից չդիմել զենքի՝ լուծելու համար վիճելի հարցերը, բանալ Զանգեզուրի ճանապարհները և դեկտ. 4-ին Բաքվում գումարել խորհրդաժողով՝ բոլոր վիճելի խնդիրները խաղաղ միջոցով լուծելու համար: Ինչպես նէրքին կյանքում, այնպես և արտաքին աշխարհում Հայաստանը հետզհետե զորացավ և նրա միջազգային դիրքը ամրապնդվեց, և 1920 թ. հունվարի 19-ին Ֆրանսիան, Մեծ-Բրիտանիան և Իտալիան ճանաչեցին Հայաստանի պետության կառավարությունը, որպես փաստական (de facto) կառավարություն: Եվ, իրոք, 1920 թ. առաջին կեսին Հայաստանն արդեն կազմակերպված պետություն էր. կատարված էր ահագին աշխատանք նրա բարգավաճման համար: Հայաստանը ժողովրդավար հանրապետություն էր. ուներ ազատ ընտրությամբ կազմված խորհրդարան և պատասխանատու կառավարություն: Երկրում կար քաղաքական և կրոնական համոզումների, խոսքի, մամուլի ու ժողովների կատարյալ ազատություն: Գործում էին հին կուսակցությունները և կազմվում էին նորերը: Բացի ցաշնակցական մամուլից, հրատարակվում էին սոց.-հեղափոխական, ժողովրդական, ռամկավար թերթեր, որոնք անարգել քննադատում էին կառավարությանը: 5-6/2012

Երկիրը բաժանված էր 4 նահանգապետության: Քաղաքներում և գավառներում հաստատված էր ինքնավարություն, կազմակերպված էր երկրի վարչությունն ու պահակազորքը: Հիմնարկություններն ազգայնացված էին: Հողերը, հանքերն ու անտառները պետականացված: Ձեռնարկված էր հողաբաժանման, և բոլոր աշխատավորներին տրվում էր հող որոշված քանակով: Սկսված էին հողային, հանքային ու ջրային լայն հետազոտություններ: Խոշոր գումարներ հատկացվեցին այգիների, բամբակի, ծխախոտի և այլ արժեքավոր մշակության համար: Գյուղացիությանը բաժանվեց առատ սերմացու, լծկան և կահավորում: Գործածության մեջ էր դրված հայկական դրամ և հիմնված պետական դրամատուն, գավառական գանձարաններ ու վարկային կազմակերպություններ: Ընդունված էր հարկերի առաջտըվական դրությունը: Կարգավորված էր մաքսային գործը: Ուժգին զարգացում էին ստացել կոոպերատիվները, որոնց ուժ էր տալիս կառավարությունը: Ընդունված էր ընդհանուր, ձրի և պարտադիր կրթության սկզբունքը: Երկիրն արագորեն ծածկվում էր դպրո32

5-6/2012

ցական ցանցով: Կազմակերպված էր ուսումնական գործը: Հիմնվում էին միջնակարգ ու բարձրագույն մասնագիտական դպրոցներ: Բացված էր պետական համալսարանը: Որոշված էր բացել բարձրագույն երաժշտանոց, պետական թատրոն: Հիմք էր դրված պետական գրադարանի ու թանգարանի: Թիֆլիսից և արտասահմանից տեղափոխվում էին գրադարաններ, ինչպես «Ազգագրական Ընկ.» թանգարանը և այլն: Բարեկարգվում էին հաղորդակցության միջոցները, փոստը, հեռագիրն ու հեռախոսը: Երկաթուղին վերանորոգված էր և գործում էր կանոնավոր: Մշակվում էին նախագծեր նոր գծերի, նոր խճուղիների. անց էին կացվում հեռագրական ու հեռախոսային նոր գծեր: Երևանում հաստատված էր ուժեղ ռադիոկայան և մի քանի փոքր կայաններ: Վերակազմված էր դատաստանական գործը: Մտցված էր ժողովրդական ատենակալների (jury) դրությունը: Կազմակերպված էր վճռաբեկ ատյանը: Հիմնված էին նահանգային դատարաններ և լայնացվում էր ժողովրդական դատարանների ցանցը: Մշակվում էին հայերեն օրենսգրքեր: Խնամատարության և որբերի

դաստիարակության գործը աստիճանաբար լավանում էր. բացվում էին նորանոր որբանոց-դպրոցներ և արհեստանոցներ, որոնց լայնորեն օժանդակում էին ամերիկյան և անգլիական նպաստամատույց ընկերությունները: Բանակը վերակազմված էր. մտցված էր պարտադիր զինվորագրություն: Հիմնված էին սպայական դասընթացներ և ծրագրվում էր բանալ զինվորական վարժարան: Հիմնված էին ռազմա-արհեստանոց, փամփուշտի գործարան, հագուստի, կոշիկի և այլ իրերի արհեստանոցներ: Ջանք էր թափվում բանակի ազգայնացման և մարտունանակության բարձրացման համար: Երկիրը օր որի վրա կարգավորվում, վերաշինվում և առաջադիմում էր: Բարձրանում էր ժողովրդի ինքնազարգացումը: Հիմնվում էին արդյունաբերական և առևտրական հիմնարկություններ – գործարաններ, արհեստանոցներ, հողագործական ձեռնարկներ: Սկսում էր գալ արտաքին՝ հայ և օտար նախաձեռնությունն ու դրամագելուխը: Ծայր էր տված ընդհանուր հետաքրքրություն և բանաստեղծի ասածի պես, ամեն կողմից հայ զանգվածները սկսել էին դիմել իրէնց հայրենիք:

Արտաքին աշխարհում Հայաստանն արդեն ճանչցված պետություն էր. նա ուներ դեսպաններ կամ դիվանագիտական ներկայացուցիչներ Թիֆլիսում, Բաքվում, Թեհրանում, Վաշինկթոնում, Լոնդոնում, Փարիզում, Հռոմում, Աթենքում, Պոլսում, Ռուսաստանում և ուրիշ տեղեր: Հայկական պետությունը արագ և հաստատուն քայլերով դիմում էր դեպի հաշտության դաշնագրի ստորագրությունն ու Ազգերի Լիգայի անդամակցությունը, երբ... 1920 թ. ապրիլ 28-ին Ադրբեջանը դարձավ խորհրդային, և մայիսի սկզբին հայ բոլևիկները Հայաստանի զանազան մասերում բարձրացրին ապստամբության դրոշը: Ալեքսանդրապոլ, Կարս, Դիլիջան, Նոր-Բայազետ դարձան քաղաքացիական կռիվների թատերաբեմ: Մայիսի 5-ին հրաժարվեց Ա. Խատիսյանի նախարարությունը և երկրի իշխանությունը հանձնվեց Հ. Հ. Դաշնակցության Բյուրոին: Կազմվեց Հ. Օհանջանյանի դահլիճը հետևյալ ձևով. նախարարապետ և արտաքին գործոց նախարար՝ Հ. Օհանջանյան, ներքին գործոց և զինվորական նախարար՝ Ռ. Տեր-Մինասյան, հաղորդակցության՝ Ա. Ջամտլյան, երկրագործության և աշխատանքի՝ Ս. Վրացյան, ելևմտական և արդարադատության՝ Ա. Գյուլխանդանյան, խնամատարության՝ Ս. Արարատյան և հանրային կրթության՝ Գ. Ղազարյան: Բյուրո-կառավարությունը կարճ ժամանակում ճնշեց բոլշևիկյան խռովությունները և ձեռնարկեց ապստամբ մահմեդական շրջանների – Զանգիբասարի, Բեոյք.վեդիի, Շաբուր-Նախիջևանի, Ղարագոյնլու ձորի, Օլթիի շրջանի գրավման ու խաղաղացման: Այս գործողությունները զարգանում էին շատ հաջող, երբ տաճիկների, ադրբեջանցիների և հայ բոլշևիկների պահանջով կարմիր բանակը հարձակվեց Հայաստանի վրա, գրավեց Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը և հասավ Նախիջևան, կանխելու համար նրա գրավումը հայերից: Հայաստանի կառավարությունը, ռուսական մեծ ուժի ճնշման տակ, տեղի տվեց և օգոստոսի 10-ին Թիֆլիսում՝ ստորագրվեց հա-

մաձայնություն, որով հաստատվում էր ժամանակավոր սահման Հայաստանի և բոլշևիկների միջև: Դեռ մայիսյան ապստամբությունից առաջ Հայաստանի կառավարությունը Մոսկվա էր ուղարկել առանձին պատվիրակություն Լ. Շանթի գլխավորությամբ՝ երկու երկրների միջև հաշտության ու բարեկամության դաշնագիր կնքելու նպատակով: Շանթի և Չիչերինի բանակցությունները կարճ ժամանակում վերջացել էին հաջողությամբ և դաշնագիրը պատրաստ էր ստորագրության, երբ հայ և ադրբեջանցի բոլշևիկները Բաքվից պահանջում են ո՛չ մի դեպքում դաշնագիր չկնքել «Դաշնակների» հետ: Չիչերինը ստիպված է լինում ուղարկել իր ներկայացուցիչ Լեգրանին Բաքու, որպեսզի նա այնտեղի բոլշևիկներին համոզելուց հետո անցնի Երևան և դաշնագիր ստորագրի Հայաստանի կառավարության հետ: Մինչ տեղի էին ունենում այս դեպքերն ու բանակցությունները, Եվրոպայում պատրաստվում էր հաշտության խորհրդաժողովը թուրքերի հետ: 1920 թ. օգոստ. 10-ին ստորագրվեց Սեվրի դաշնագիրը, որի 88-րդ հոդվածով «Թուրքիան հայտարարում է, որ ինքը ճանաչում է, ինչպես արդեն ճանաչել են դաշնակից պետություն-

ները, Հայաստանը որպես ազատ և անկախ պետություն»: 89-րդ հոդվածով Հայաստանի սահմանների որոշման պարտավորությունը հանձնվեց նախագահ Վիլսընի իրավասության: Նույն տարվա նոյ. 22-ին Վիլսընը գծեց Հայաստանի սահմանները, որով թրքահայ հողերից Հայաստանին պիտի անցներ 87,000 քառ. կիլոմեդր Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի և Տրապիզոնի նահանգներում: Սեվրի դաշնագիրը, ինչպես նաև Հայաստանում ըմբոստ մահմեդական շրջանների վերաբերմամբ գործադրըված զսպողական միջոցները, առիթ ծառայեցին թուրքերին հարձակվելու Հայաստանի վրա: Ապահովված բոլշևիկների նյութական ու բարոյական աջակցությամբ, սեպտ. 23-ին, Քեազիմ Կարաբեքիր փաշան իր զորագնդերն շարժեց դեպի Հայաստան: Պատերազմը ունեցավ ճակատագրական հետևանքներ հոգնած և ուժասպառ Հայաստանի համար: Հոկտ. 30-ին ընկավ Կարսը և պարզ դարձավ, որ պարտությունը անխուսափելի է: Հայաստանի ճիչերը և օգնության աղաղակները ո՛չ մի տեղից՝ ո՛չ «մարդասեր» Եվրոպայից և ո՛չ «հեղափոխական» Մոսկվայից արձագանք չգտան: Հայաստանը քամեց դառնության բաժակը մինչև վերջին մրուրը: Նոյեմբերի սկզբին հրաժարվեց

5-6/2012

Հ. Օհանջանյանի կառավարությունը և Խորհրդարանը հանձնարարեց Ս. Վրացյանին կազմել նոր դահլիճ: Նոյ. 24-ին Ս. Վրացյանը ներկայացրեց Խորհրդարանին դաշնակ.-սոց.-հեղափոխական նախարարության հետևյալ ցուցակը. նախարարապետ, արտաքին և ժամանակավորապես ներքին գործերի նախարար՝ Ս. Վրացյան, զինվորական՝ Դրո, օգնական՝ Հախվերդյան, ելևմտական՝ Հ. Տերտերյան, օգնական՝ Գր Ջաշեթյան, արդարադատության՝ Ա. Խոնդկարյան, երկրագործության և աշխատանքի՝ Ա. Հովհաննիսյան, Հանրային Կրթության և արվեստի՝ Վ. Մինախորյան: Մյուս տեղերը մնում էին բաց: Նոր կառավարության գլխավոր նպատակն էր կնքել հաշտություն թուրքերի հետ, որոնց հետ բանակցություններըն արդեն սկսված էին Ալեքսանդրապոլում, և համաձայնության լեզու գտնել Խորհրդ. Ռուսաստանի հետ: Այս վերջինը, սակայն, ուժն ու բռնությունը գերադասեց և իր ներկայացուցիչ Լեգրանի միջոցով վերջնագիր ներկայացրեց Հայաստանը խորհրդայնացնելու համար: Դեկտ. 2-ին, Հայաստանի կառավարության և Լեգրանի միջև ստորագրվեց հետևյալ պայմանագիրը. 2 Դեկտ. 1920 թ., մի կողմից Ռ.Ս.Ֆ.Ս.Հ. լիազոր ներկայացուցիչ ընկ. Լեգրանը, Ռ. Կ.Կ.Կ.Կ.-ի լիազորությամբ, ի դիմաց Ռուսաստանի խորհրդային կառավարության, և մյուս կողմից ընկերներ Դրոն և Տերտերյանը ի դիմաց Հայաստանի Հանրապետության կառավարության՝ կնքեցին համաձայնություն հետևյալի մասին. 1. Հայաստանը հայտարարվում է Անկախ Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն 2. Մինչև Հայաստանի Խորհուրդների համագումարի հրավիրումը կազմվում է ժամանակավոր Ռազմահեղափոխական կոմիտե, որին կանցնի բովանդակ իշխանությունը Հայաստանում: 3. Ռուսաստանի Խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային 34

5-6/2012

Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են. Երևանի նահանգը իր բոլոր գավառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, որը զինվորական տեսակետից կապահովի երկաթուղու տիրապետությունը: Ջուլֆա կայարանից Արաքս կայարանը՝ Գանձակի նահանգի Զանգեզուրի գավառը և Ղազախի գավառի մի մասը օգոստ. 10-ի համաձայնության սահմաններում, և Թիֆլիսի նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչև 1920 թ. սեպտ. 28: 4. Հայկական բանակի հրամանատարական կազմը չի ենթարկվում պատասխանատվության այն գործերի համար, որ կատարել է բանակի շարքերում մինչև Հայաստանում խորհըրդային իշխանության հայտարարումը:

5. Դաշնակցության և ուրիշ սոցիալիստական կուսակցությունների Ս.-Յ., Ս.-Դ., անդամները ոչ մի հալածանքի չպիտի ենթարկվեն կուսակցությանը պատկանելու և կոմունիստական կուսակցության դեմ մղված կռվին մասնակցելու և Հայաստանը խորհրդային հայտարարվելուց առաջ կատարած գործերի համար: 6. Ռազմա.հեղափոխական կոմիտեի մեջ մտնում են հինգ անդամներ կոմունիստական կուսակցության կողմից նշանակված և երկու անդամ ձախդաշնակցականների խմբակից՝ համաձայնելով կոմունիստական կուսակցության հետ: ver]va\ = Maoisi 28 hadyren# Wariz 1926t^

Հանդիպում հայերուն մոտ՝ սուրճի սեղանի մը շուրջ Ուրբաթ, 8 հունիսին Պուքրեշի Հայ Մշակութային Կեդրոնը (Արմենեասկը թիվ 13) տեղի ունեցավ յուրահատուկ հանդիպում մը: Պուքրեշի հմուտ սուրճ պատրաստող վերջին հայ պարոն Հայկ Քեշքերյանը, որ այդ օրը մասնավոր կարգով հրավիրված էր, պարոն Կեորկե Ֆլորէսկուին հետ ներկաներուն պետք է ներկայացնեին այդ ըմպելիքին գաղտնիքները: Անոնք խոսեցան երկու համաշխարհային պատերազմներու միջև ընկած շրջանին, սուրճ պատրաստող վարպետ պարոն Ավետիս Կարապետյանի մասին, մեկը, որ եղած էր պարոն Ֆլորէսկուին սուրճ պատրաստելու գաղտնիքները սորվեցնողը: Մասնավոր այս հանդիպումը վարողն էր գրող Պետրոս Խորասանճյանը: Ան ԱՄՆ հաստատված Էդվարդ Ժամկոչյանեն ընդունած էր միջպատերազմական շրջանին Պուքրեշի մեջ գործուն աշխատանք ծավալած հայ սուրճատուներու ցուցակը: Այդ մասնավոր օրվան համար

ուղերձ մը ընդունված էր Նյու-Յորքեն Մկրտիչ և Սարգիս Ներսիսյաններու կողմե: (Անոնք ալ ներկայիս “BaruirCofee” խանութին տերերն են, որ դեռևս 45 տարի առաջ հիմնած էր իրենց հայրը՝ Պարույր Ներսիսյան): Ուղերձին մեջ մասնավոր կըսվեր. «Սիրէլի ռումանահայեր Կշնորհավորենք Պուքրեշի

Մշակութային Կեդրոնի նախաձեռնությունը՝ կազմակերպելու Առաջին Սուրճի տոնական բացումը: Կհուսանք, որ այս տոնակատարությունը չպիտի ըլլա եզակի ձեռնարկ մը, այլ պիտի ներկայացնե նոր շրջանի մը սկիզբը, որ տարեկան օր մը պիտի նվիրվի Սուրճի պանծեցման»:

«Ոսկե Փետուր» լրագրող Մատլեն Գարագաշյանին համար „Viaţa medicală” («Բժշկական Կյանք») հանդեսի 4-րդ թողարկման գագաթնակետը եղավ գերազանցության մրցանակներով պարգևատրումը հանդեսի խումբ մը աշխատակիցներու: Այդ նշանակալի օրվա պարգևատրվողների մեջ էր նաև ռումանահայ մտավորական, ժրաջան լրագրող, թարգմանիչ Մատլեն Գարագաշյան: Տիկին Մատլեն Գարագաշյան քանի մը այլ արժանավորներու շարքին ինչպես՝ փրոֆեսոր տոքթոր պարոն Կոռնելիու Զեանա, բժիշկ Քոնսթանթին Պոկտան և տիկիններ՝ բժշկուհի Մարիա Տրակոթը, Ռալուկա Պուլեա (բժշկուհի) և Անքա Ֆլորեան պարգևատրվեցավ «Ոսկե Փետուր» (Pana de aur) մրցանակով և գերազանց լրագրողի դիպլոմով: Միջոցառմանը խոսք առած է „Viaţa medicală” շաբաթաթերթի գլխավոր տնօրեն, բժիշկ Միհայիլ Միհայլիդե: Ան իր խոսքին մեջ մասնավորաբար ըսած է. «... Մատլեն Գարագաշյան իր կյանքի մոտ 60 տարին նվիրած է լրագրական

տարիներու գործունեության, մեծագույն մասը անցուցած է ծառայելով երկրի և Հայաստանի հայ մամուլին, 4 տասնյակ է աշխատակցած անընդմեջ Ձայնասփյուռի ռումանական մշակութային բաժնի հաղորդումներուն, 2 տասնյակե ավելի տարիներ աշխատակցած է „Diplomat Club” պարբերականին, 14 տարի անընդմեջ եղած է „Viaţa medicală” շաբաթաթերթի աշխատակիցը, 40 տարի աշխատակցած է ռումանական մամուլին մշակութային արտակարգ իր հոդվածներով...»: Շնորհակալական խոսքին մեջ Մատլեն Գարագաշյան իր երախտագիտությունը հայտնեց իրեն այս պատվին արժանացնելու համար թե՛ Ռումանիո և թե՛ Հայաստանի մեջ, ուր ընդունած էր «Վիլյամ Սարոյան» մետալը և դարձած Հայաստանի Գրողներու Միության անդամ:

5-6/2012