?YUMANIY HAOY} MIYUTOAN ERGLEZVOAN AMSACIR
DARI 64 TIV 5 -6 (2((2 - 2((3ƒ ՄԱՅԻՍ - ՀՈՒՆԻՍ 2013
Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչի տոնի և Կեռլա քաղաքի օրերու հանդիսությունները
< M PA C R A G A N I W Y < A R E N
Համայնքային վերածնունդ
Մայիս և Հունիս ամիսները հարուստ էին համայնքային իրադարձություններով: Ակներևաբար, ռումանահայության համայնքային կյանքը հետզհետե կաշխուժանա: Սուրբ Զատիկի տոնի առթիվ հարյուրավոր հավատացյալներ հավաքվեցան Պուքրեշի, Փիթեշթի, Քոնսթանցայի, Պոթոշանի, Սուչավայի, Յաշի, Կալացի մեր եկեղեցիները: Պուքրեշին մեջ տեղի ունեցավ արդեն ավանդույթ դարձած հայկական խնջույք մը, երբ հայկական երգն ու պարը անմոռանալի պահեր նվիրեցին մեզի: Մայիս 18-ին և 19-ին եղանք Փիթեշթի մեր փոքրաթիվ, սակայն եռուն համայնքի հյուրերը, որտեղ նշվեցավ Սուրբ Կարապետ եկեղեցվո կառուցման 160 ամյակը: Նույն Մայիս ամսուն, Հայկական փողոց 13 հասցեին գտնվող Մշակութային կեդրոնը դարձավ մեկ տարեկան: Կեդրոնը հյուրընկալեց բազմաթիվ միջոցառումներ, որոնց մասնակցեցան Ռումանիո մշակութային կյանքին մեջ ներգրավված անձնավորություններ: Մայիս 28-ին նշեցինք Հայաստանի առաջին Հանրապետության հռչակման 95 ամյակը: Այդ առիթով «Տուտյան» գրադարանին մեջ կազմակերպվեցավ բազմաբնույթ միջոցառում՝ արտասանվեցան բանաստեղծություններ, լսեցինք երաժշտություն և առաջին հանրապետության անկախության հռչակման մասին դասախոսություններ: Հունիսին Կեռլայի մեջ տեղի ունեցավ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի արդեն համահայնքային դարձած ավանդական տոնը: Եվ ահա՝ ռումանահայությունը լի է եռանդով և կուզե գործի լծվիլ: Օրեցօր ավելի ու ավելի նկատելի կդառնա մեր համայնքի վերածնունդը: Թե ինչպես կհաջողինք ատ ընել և որուն շնորհիվ տեղի կունենա այդ վերածնունդը՝ պիտի տեսնենք առաջիկա հոդվածի մը մեջ:
2
5-6/2013
PYVANXAGYUTOYUN ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԵՍՊԱՆ ՀԱՄԼԵՏ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ =` 5 ՌՈՒՄԱՆԻՈՅ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊՍ. ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ ՊԱՏԳԱՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ Ա. ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏՕՆԻ ԱՌԹԻՒ =` 6 Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչի տոնի և Կեռլա քաղաքի օրերու հանդիսությունները =` 8 ՀՈՒՆԳԱՐԻՈ ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ – թրանսիլվանահայության մասին գիրք մը =` 13 Փիթեշթ քաղաքի հայ եկեղեցվո օծման 160-ամյակը =` 14 ԳԻՐ ՕՐՀՆՈՒԹԵԱՆ ՌՈՒՄԱՆԻՈՅ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊՍ. ՅԱԿ ՈԲԵԱՆԻ ՓԻԹԵ ՇՏ ՔԱՂ ԱՔԻ ՍՈ ՒՐԲ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ 160-ԱՄԵԱԿԻ ԱՌԹԻՒ =` 16 Պատմության դաս մը Պուքրեշի Հայ Մշակույթի Կեդրոնին մեջ =` 18
Supliment limba rom`n[
Întâlnire cu Prof Univ. dr. Claude Mutafian Ayşe Günaysu: Suntem noi „Turci drepți“? Un nou drum către Nagorno-Karabakh și implicațiile lui. Mark Dietzen ne vorbește despre noul proiect
ԱՆԹԻԼԻԱՍԻ ՄԱՅՐԱՎԱՆՔԻՆ ՄԷՋ ՈՉ ՈՔ ՉԻ ՄՈՌԱՑՎԵԼ, ՈՉԻՆՉ ՉԻ ՄՈՌԱՑՎԵԼ Արման Խոստիկյանը և իր արվեստը Թալէա՞թը Սպաննած է Օսմանեան Թագաժառանգը՝ Հայոց Ցեղասպանութեան Ընդդիմանալուն Համար
p. 21 p. 22 p. 24 =` 28 =` 29 =` 32
=` 34
Foto coperta 1: Ioan Moldovan
ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi
COLECTIVUL «NOR GHIANK»
MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare
REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com
TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATÅ: HźULESCU MIHAI TIPARUL: S.C. ARARAT srl.
I.S.S.N. 1221-9169
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԸ ՆՇՎԵՑԱՎ ՊՈՒՔՐԵՇԻ ՄԵՋ
Կիրակի Մայիս 26-ին Պուքրեշի հայ համայնքը նշեց Հայաստանի առաջին Հանրապետության օրը: 95 տարի առաջ հայ ժողովուրդը կվերականգներ անկախ պետականությունը իր պատմական հայրենիքի տարածքին: Սարդարապատի ճակատամարտի արդյունքին թուրքական զորքերու դեմ արձանագրված փայլուն և ճակատագրական հաղթանակի շնորհիվ քարտեզի վրա հայտնվեցավ Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը, որը սակայն դիմացավ միայն երկու տարի: Հետևեց Հայաստանի խորհրդայնացումը և 1991 թվականին միայն հռչակվեցավ նորանկախ Հայաստանի՝ այս անգամ երրորդ Հանրապետությունը: Պուքրեշի Հայկական մայրտաճարին մեջ կատարված սուրբ պատարագեն ետք, որ մատուցեց Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը, մատուցվեցավ նաև ռազմի դաշտին վրա ինկած զինվորներու հիշատակին նվիրված հոգեհանգիստ
և ծաղկեպսակներ տեղադրվեցան զորավար Անտրանիկի կիսանդրիին մոտ՝ Ռումանիո մեջ Հայաստանի Հանրապետության Դեսպանության, Ռումանիո Հայոց Միության և Հայ Առաքելական Եկեղեցվո Առաջնորդարանի կողմե: «Տուտյան» գրադարանի նախասրահին մեջ բացվեցավ Առաջնորդարանի և Ռումանիո Արտաքին Գործերու Նախարարության արխիվներուն մեջ պահվող և Հայաստանի առաջին Հանրապետության հետ Ռումանիո ունեցած
հարաբերություններուն մասին վկայող փաստաթուղթերու ցուցահանդես մը: Հետո գրադարանի դահլիճին մեջ տեղի ունեցավ գեղարվեստական միջոզառում մը, որու ընթացքին հայ երիտասարդները ոտանավորներ արտասանեցին և կարդացին 1918 թվին հայկական բանակը ղեկավարած զորավարներու հրապարակած քաջալերական ուղերձները: Վիկտորյա Պետրոսյանը՝ Կարմեն Ասֆա-
5-6/2013
3
տուրյանի դաշնամուրի նվագակցությամբ կատարեց շարք մը հայրենասիրական երգեր: Հետո խոսք առին Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան Նորին Գերազանցություն Համլետ Գասպարյանը, սենատոր և տնտեսության նախարար պարոն Վարուժան Ոսկանյանը, Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը, հրապարակախոս Վարդան Առաքելյանը: Միջոցառումը եզրափակվեցավ տիկին Պելլա Մարտիկյանի ղեկավարած Վարդավառ պարային համույթի կատարած ժողովրդական պարերով: Մայիս 28-ի օրվա առթիվ ռումանալեզու Արարատ թերթը լույս ընծայեց 28 Մայիս 1918թ. Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը խորագրով գրքույկը: Հայաստանի առաջին Հանրապետության հռչակման նշումը շատ տպավորիչ միջոցառում մըն էր, որուն հաջող անցկացման համար շնորհակալություն կհայտնենք բոլոր ներկաներուն:
4
5-6/2013
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԵՍՊԱՆ ՀԱՄԼԵՏ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ
28 Մայիս 2013, Բուխարեստ
Եվ պատմական հեռվից նայելով, նույնիսկ խնդիրն այն չէր, թե այդ անկախությունը տեւեց ընդամենը երկու տարի. այն հիմք դրեց այսօրվա Հայաստանի` անցնելով խորհրդային 70 տարիների միջով, երբ մեր երկիրը թեեւ կիսանկախ, այնուամենայնիվ պահպանեց պետականության ատրիբուտները` որոշակի վարչական սահմաններ, դրոշ, հիմն, զինանշան, պետական լեզու, Սահմանադրություն, եւ այդ ռեժիմին հատուկ բացասական կողմերին զուգահեռ, զարգացան արդյունաբերության տարբեր ճյուղերը, գյուղատնտեսությունը, առողջապահությունը, կրթությունը, գիտությունը, տեխնիկան, գիր ու գրականությունը, մշակույթն ու արվեստները: Ուստի այսօրվա Հայաստանը շարունակությունն է նախորդ երկու հանրապետությունների: Այս առումով, կարելի է ասել, որ այսօր մենք նշում ենք Հայաստանի Հանրապետության 95-րդ տարեդարձը. պատկառելի տարիք նույնիսկ միջազգային չափումով, ինչը իրավամբ մեզ հպարտանալու առիթ է տալիս: Մեր պատմական Հայրենիքի մի փոքր մասի վրա ստեղծված այդ պետությունը հնարավոր եղավ պահպանել մեր ժողովրդի զավակների անօրինակ խիզախության, տոկունության, աշխատասիրության եւ տաղանդի շնորհիվ, հանուն Հայրենիքի թափած նրանց արյան շնորհիվ: Փառք տանք առաջին եւ երկրորդ Համաշխարհային պատերազմներում ընկած հայորդիներին, Ղարաբաղյան հերոսամարտում զոհված մեր քաջերին: Հայրենիքը պահպանվեց եւ զարգացավ մեր միասնության շնորհիվ, Հայրենիքում եւ Հայրենիքից դուրս ապրող հայերի համատեղ ջանքերի եւ զոհողությունների շնորհիվ: Այսօր նույնպես, առավել քան երբեւէ, պահանջվում է մեր միասնությունը: Միասնություն մեր ապագայի, մեր ազգային իղձերի
Մայիսի 28-ը հայ ժողովրդի ամենամեծ տոներից մեկն է: 1918 թ. այդ օրը Հայ Ազգային խորհուրդը Թիֆլիսում հռչակեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը: Ինչքան էլ ժամանակները ծանր էին,- դեռեւս ընթանում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմը, մեր ժողովրդի արեւելյան հատվածը դեռեւս կենաց-մահու կռիվ էր տալիս մի կողմից կովկասյան թաթարների, մյուս կողմից օսմանցի թուրք զավթիչների դեմ, մեր բուն Հայրենիքում հայ ժողովուրդը տեղահանվել եւ կոտորվել էր, Հայաստանը լցվել էր հիվանդ ու սովալլուկ փախստականներով, տիֆն ու խոլերան հազարներով հնձում էին մարդկանց,- այդ օրը 600-ամյա դադարից հետո վերականգնվեց Հայոց պետականությունը: Ինչ էլ լինեին պայմանները, ինչքան էլ անարդար լիներ մեզ վիճակված ճակատագիրը, անկախ պետության ստեղծումը մեր ժողովրդի առջեւ բացեց վերապրումի եւ վերածննդի դուռը: Այդքան կորուստներից հետո դա մեծ բախտավորություն էր մեր ժողովրդի համար: Հայաս- իրականացման համար: Այսօրվա գլոբալացվող տանը մտավ Ազգերի միջազգային ընտանիք: ‚.aryunagyutoyun =` 7ƒ 5-6/2013
5
ՌՈՒՄԱՆԻՈՅ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊՍ. ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ ՊԱՏԳԱՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ Ա. ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏՕՆԻ ԱՌԹԻՒ
«Պատուէ՛ հայրդ եւ մայրդ, որ բարիք գտնես, երկար ապրիս բարեբեր այն երկրի վրայ, որ Տէր Աստուած պիտի տայ քեզի»։ Ելից Ի։12
Աշխարհասփիւռ հայութեան համար Մայր Հայրենիքը առանձնայատուկ իմաստ ունի։ Աստուածատուր հինգերորդ պատուիրանը մեզ կը յորդորէ անտարբեր չըլլալ ոչ միայն մեր ծնողներու նկատմամբ, այլ նաեւ՝ Մայր Հայրենիքի։ Մայր Հայրենիքը վերացական գաղափար չէ, որ ապացուցման կարիք ունենայ։ Մայր Հայրենիքը մեր արեան մէջ է, որ ժառանգած ենք եւ ուր որ ալ ըլլանք մեզի հետ է։ Մայր Հայրենիքը սոսկ տեղ չէ, այլ մեր երանելի նախնիներու արեամբ եւ նշխարներով նուիրագործուած իրականութիւն մըն է, որով մեր անհատական կեանքը աւելի իմաստաւոր կը դառնայ։ Մայր Հայրենիքն է կրողը այն սրբութիւններուն, որոնցմով առանց ամօթի կը ներկայանանք աշխարհին եւ պատիւ կը զգանք։ Մեր արմատները միշտ ալ Մայր Հայրենիքի մէջ են, թէեւ ճիւղերը ամէն տեղ տարածուած են։ Անհրաժեշտ է արմատը սնուցանել, որ ճիւղերը դալար մնան եւ ամօթով չմնանք ո՛չ մարդկութեան առջեւ եւ ո՛չ ալ յատկապէս Աստուծոյ մօտ։ Մայիսի 28-ին Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ կը նշուի Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան տօնը։ Այդ օրը կը տօնուի այն պանծալի օրերու յիշատակը, երբ ծանրագոյն պայմաններու մէջ
6
5-6/2013
հայութիւնը իր մէջ ուժ գտաւ վերականգնելու անկախութիւնը եւ հռչակելու Հայաստանի առաջին Հանրապետութիւնը։ Յանուն հայրենիքի եւ հաւատքի անհաշիւ մարտեր մղած են մեր նախնիները, որոնց շարքին մենք սրբութեամբ կը յիշատակենք 1918-ի Մայիսեան հերոսամարտերը, ուր հայ զինուորը իր բազուկով, արեամբ եւ ապրելու իր կամքով կերտեց մեր անկախութիւնը Սարդարապատի, Ապարանի եւ Ղարաքիլիսէի մէջ։ Մայիսը անգամ մը եւս վկայ եղաւ մահուան դիմաց կանգնած հայոց սխրանքին եւ անկոտրում կամքին։ Հայ ժողովուրդին համար կրկին լինել-չլինելու խնդիր դրուած էր։ Կացութիւնը այնքան օրհասական էր, որ զօրավար Մովսէս Սիլիկեանը եւ Արամ Մանուկեանը կը դիմեն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրէնեանցին՝ առաջարկելով հեռանալ Էջմիածնէն։ Սակայն ան ոչ միայն չ՚ընդառաջեր, այլեւ կոչ կ՚ուղղէ յուսալքուած զինուորականութեան եւ ժողովուրդին նոր Աւարայրի եւ սեփական սրբութիւնները, արժէքներն ու արժանապատուութիւնը պաշտպանելու։ Իր կարգադրութեամբ տագնապալի կանչով կը ղօղանջեն Ս. Էջմիածնի բոլոր եկեղեցիներու զանգերը, որոնք չեն լռեր մինչեւ Սարդարապատի ճակատամարտի յաղթական աւարտը։ Զանգերու ղօղանջով Մայր Տաճարի մօտ կը հաւաքուին քաղաքի բնակիչները, ջարդերէն փրկուած հարիւրաւոր գաղթականներ, շրջակայ գիւղերու բնակիչները։ Վեհափառ Հայրապետը պատարագ կը մատուցանէ, ապա խրոխտ խօսքով կը դիմէ ժողովուրդին, ըսելով. «Եթէ հայոց զինուորութիւնն ու ինքը՝ հայ ժողովուրդը չեն կարողանայ թշնամու առաջխաղացումը կասեցնել, եթէ ի զօրու չեն փրկելու մեր սրբութիւնները, թող ես նահատակուեմ հենց այստեղ, շեմի վրայ Մայր Աթոռի…»։ Վեհափառ Հայրապետը կ՚օրհնէ ու ռազմաճակատ կ՚ուղարկէ շուրջ 500 հոգեւորականներ, որոնք կը շրջին ճակատի զանազան հատուածներու մէջ, կը հանդիպին զինուորներու, սպաներու, աշխարհազօր մտած քաղաքացիներու եւ գիւղացիներու հետ, օրհնելով ու ոգեւորելով զանոնք եւ իրենք իսկ անոնց առջեւէն յառաջանալով։ Մայիսը անգամ մը եւս հայ ժողովուրդի համար կը դառնայ մահուան ու կեանքի սահմանագիծ։ Եւ ճիշդ այդ հերոսական օրերուն է որ Մայիս 28-ին Թիֆլիսի մէջ հայոց Ազգային Խորհուրդը կը յայտարարէ Հայաստանի անկախութեան հռչակումը։ Կը ստեղծուի Հայաստանի անկախ Հանրապետութիւնը։ Մայիս 28-ը որպէս Հանրապետութեան օր կը տօնէ ամբողջ հայ ժողովուրդը ե՛ւ Հայաստանի, ե՛ւ Արցախի ե՛ւ Սփիւռքի մէջ։ Այդ օրը իրականացաւ
աւելի քան 500 տարի պետականութիւն կորսնցուցած հայ ժողովուրդի ամենէն նուիրական երազանքը, որու համար բազում հերոսական սերունդներ յամառ պայքար մղած էին, եւ որ իրականութիւն դարձաւ վիթխարի զոհերու, մեծ կորուստներու, արեան ու զրկանքներու գնով։ Հայկական պետականութեան վերականգնումը հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ բեկումնային իրադարձութիւն էր եւ անոր մեծագոյն յաղթանակը։ Պատմութեան ընթացքին յաճախ զրկուած ենք ազգային պետականութենէ, յաճախ ոտնակոխ եղած է մեր երկիրը, բայց աննկուն ու անխորտակ մնացած է յոյսը եւ հաւատքը մեր, որով շարունակ արարեր ենք, մաքառեր, հաւատացեր Աստուծոյ եւ ապրեր Աստուծոյ հետ։ Ապրած ենք որպէս Հայոց Եկեղեցի եւ հայոց պետութիւն, խաչուած բայց յարուցեալ մեր Տիրոջմով։ Աստուած մեզի հետ է, քանզի հակառակ հազարամեակներով չափուող մեր պատմութեան ընթացքին կրած փորձութիւններու, մահերու եւ կորուստներու՝ կ՚ապրինք յարութիւնը իբրեւ ազգ ու պետութիւն, իբրեւ եկեղեցի։ Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց Հայրապետը 1989 Յունիս 14-ի կոնդակով կը հրահանգէ Հայաստանի եւ Սփիւռքի բոլոր հայ եկեղեցիներուն մէջ Մայիս 28-ին գոհաբանական մաղթանքներ կատարել։ Մայիսեան այս հերոսամարտերու շնորհիւ Արեւելեան Հայաստանը կը փրկուի ոչնչացումէ։ Հայերու հերոսական ոգին, համաժողովրդական սխրանքը, թրքական բանակի դէմ յաղթանակը կ՚ապացուցեն, որ հայ ժողովուրդը հաստատակամ է ապրելու եւ իր դարաւոր արժէքները պահպանելու։ Ազգային սիրոյ, համախմբման եւ հերոսական պայքարի այս հանգրուանէն սկիզբ կ՚առնէ հայոց առաջին անկախ հանրապետութիւնը։ Ամէն տարի այս օրը սերունդներու համար ուխտի նորոգման օր է՝ սուրբ պահելու հայրերու նուիրական յիշատակը եւ հաւատարիմ մնալու անոնց լոյս հաւատքին, հերոսական ոգիին, հայոց ազգը մէկտեղուած եւ հայոց երկիրը փրկուած տեսնելու անոնց երազին։ Այս օրը նաեւ աղօթքի օր է բոլոր հայերուն համար, ուր որ ալ գտնուին անոնք, մեր ժողովուրդի խաղաղ զարգացման ու բարօրութեան, մեր նորակերտ հայրենի երկրի անսասանութեան ու շինութեան համար, զարթօնքի շունչով ու յոյսով ապրող Մայր Հայաստանի համար։ Այսօր մենք՝ Ռումանիոյ հայկական գաղութի անդամներ եւ համայն ռումանահայութիւնը կրկին համակուած ենք այն գիտակցութեամբ, որ Հայաստանի անկախութիւնը մեզի աւանդուած թանկ եւ սրբազան ժառանգութիւն է։ Չկայ առանց անկախութեան ապրած դարաշրջան մը հայոց պատմութեան մէջ, երբ մեր ժողովուրդը ձգտած չըլլայ ու մարտնչած չըլլայ վերագտնելու համար Հայաստանի ազատութիւնը։ Այս ճշմարտութեամբ գօտե-
պնդուած միշտ հաւատարիմ ըլլանք Հայրենիքի հանդէպ մեր պարտքին, որպէսզի մեր զաւակները ժառանգեն ԱԶԱՏ, ԱՆԿԱԽ, ՀԶՕՐ ՈՒ ԲԱՐՕՐ ՀԱՅՐԵՆԻՔ, ՈՐՈՒՆ ՊԻՏԻ ՄԻԱՆԱՅ ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆ։
‚.aryunagyutoyun 5 =`enƒ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԵՍՊԱՆ ՀԱՄԼԵՏ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ
աշխարհում մենք նկատում ենք զուգահեռ երկու երեւույթ. մի կողմից քաղաքական եւ տնտեսական համակարգերի, կրթության ու մշակույթների հնարավորինս լայն ինտեգրում եւ սերտաճում, մյուս կողմից ազգային յուրահատկությունների ընդգծում: Այս համատեքստում ժողովուրդները ձգտում են իրենց սփյուռքների հետ ամուր եւ բազմակողմանի կապերի, միմյանց օժանդակության, մայր պետությունները հետամտում են արտասահմանում ապրող իրենց հանրությունների իրավունքների պաշտպանության: Իսկ երբ ասում ենք իրավունք, հասկանում ենք ազգային ինքնություն` այսինքն, լեզու, հավատ եւ հայրենի ավանդույթներ: Եթե մենք լավ ճանաչենք մեր պատմությունը եւ մեր արժեքները, ապա հպարտանալու իրավունք կունենանք` համոզվելով, թե ինչ տոկուն եւ օժտված ժողովուրդ ենք, ինչ վիթխարի ներդրում ենք ունեցել համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ`Կովկասից մինչեւ Կապադովկիա, Պոնտոսից մինչեւ Միջերկրական, Միջագետքից մինչեւ Բալկաններ: Այս գիտակցումը կամրապնդի եւ կհարստացնի մեր հայկական ինքնությունը` մեր անձին տալով հավելյալ մի արժեք, որ այսօրվա մրցակցության պայմաններում հանրային թե անձնական հաջողության երաշխիք է: Պատմությունն այնպես է արել, որ մեր ժողովրդի առջեւ դրել է շատ մեծ խնդիրներ, այնպիսիք, որոնց հաղթահարումը յուրաքանչյուրիս կյանքը դարձնում է յուրատեսակ առաքելություն: Իմ կարծիքով դա եւ պարտականություն է, եւ բախտ. դրանով մեր հայկական կյանքի իմաստը խորանում է, մեզ գործելու լրացուցիչ լիցք հաղորդում: Ուրեմն յուրաքանչյուրիս մաղթում եմ մեր հայկական Ոգու ամրություն, մեր Լեզվի, Հավատի եւ Հայրենիքի պաշտամունք: Կեցցե Հայաստանը` ամենայն հայոց Հայրենիքը:
5-6/2013
7
Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչի տոնի և Կեռլա քաղաքի օրերու հանդիսությունները
Պուքրեշեն դեպի Կեռլա մեկնեցանք Հայոց եկեղեցվո բակեն, ուրբաթ առավոտյան 8-ին պզտիկ խումբով մը՝ մասնակցելու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչի տոնին և Կեռլա քաղաքի օրերուն, որ կտոնվի միևնույնատեն: Կեռլա հասանք երեկոյան կողմ և դեռ ծխական կեդրոնի մուտքը, մեծ սիրով ու բարյացակամությամբ մեզ դիմավորեցին Թրանսիլվանիո հայ համայնքի նախագահ Իոն Էսթեկար և համայնքի այլ անդամներ: Կանաչազարդ և շատ գեղեցիկ, գույնզգույն ծաղիկներով
8
5-6/2013
լեցուն բակին մեջ մեր ունեցած կարճ զրույցե մը ետք, հրավիրվեցանք ծխական կեդրոնին նախասրահը, ուր երիտասարդ աղջիկներ և կիներ լայն ժպիտներով վերջին պատրաստությունները կընեին հյուրերուն ընդունելու: Շուտով մեզ միացան և Կեռլա ժամանած Ռումանիո Հայոց Միության նախագահ Վարուժան Ոսկանյան, Ռումանիո մեջ Հայաստանի լիազոր դեսպան Համլետ Գասպարյան և Ֆրանսայեն ժամանած հայ պատմագետ Քլոտ Մութաֆյան, որ առաջին անգամ ըլլալով Ռումանիա կգտնվեր
քանի մը օրվա համար՝ ավելի մոտեն ճանչնալու և վերարժեվորելու բոլոր այն հայկական նմուշներն ու ժառանգությունը, որ գոյություն ունի Եվրոպայի այս շրջանին մեջ և նախագիծ ուսումնասիրություն մը պատրաստելու, առաջիկային արևելյան Եվրոպայի այս տարածքի հայերու պատմության վերաբերյալ՝ ցուցահանդես մը բանալու նպատակով: Մինչ ծխական հայ կեդրոն գալը երեք պաշտոնական հյուրերը Կեռլայի քաղաքապետ, Կեռլայի հայերու լավ և հավա-
տարիմ բարեկամ Մարիուս Սապոյի կողմե հրավիրված էին մասնակցելու Կեռլա քաղաքի օրերու հանդիսավոր բացման արարողության, որ ամեն տարի այնպես կկազմակերպվի ներառնելու համար և Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչի տոնակատարության հանդիսությունները: Այդ օրը մինչև ուշ երեկո բոլոր ներկաները, մեծ սիրտով ու հոգիով պատրաստված առատ սեղաններու շուրջ զրուցեցին, տըպավորություններ փոխանակեցին ջերմ և ուրախ մթնոլորտի մը մեջ: Հաջորդ օրվա առավոտյան, մեզ միացան նաև տակավին նախորդ գիշերվընե ժամանած քոնսթանցահայերու, փիթեշթահայերու խումբը և ժամը 11-ին Սուրբ Երրորդություն Կեռլայի վեհաշուք հայկական տաճարի ղողանջներու ներքո բոլոր հավատացյալները, անոնց մեջ և տոնական ազգային տարազներով հայուհիները՝ ուղեկցությամբ ճերմակ նույնպես տոնական հագված խումբ մը տղոց հետ, միասին հանդարտ կառաջանային դեպի եկեղեցի: Զանգակներու զիլ ղողանջներու և երգեհոնի նվագակցությամբ եկեղեցվո հոգևոր դասը առաջնորդությամբ Ռումանիո հայ-կաթոլիկ օրտինարիաթի ղեկավար, Ալպա Յուլիայի ռոմանո-կաթոլիկ Արքեպիսկոպոս Կեորկի Յակուպինի, մուտք կգործե Սբ. տաճար, հայերու միտքի և ձեռքերու զորությամբ դարեր առաջ կառուցված այս հիասքանչ և ընդարձակ Աստուծո տունը: Տաճարը դարերու ընթացքին դեպի իրեն քաշած է և այսօր ալ կշարունակե իր առաքելությունը այս տարածքին վրա, հակառակ որ այսօր շատ քիչ թիվով հայախոսներ մնացած են, սակայն ամեն գինով կջանան պահել իրենց հայ արմատները և կարելվույն չափ հայ մնալ: Ինչպես կնկատե Կեռլայի քաղաքապետ Մարիուս Սապո՝ Թրան-
Նկարչուհի Երմոնե-Զապել Մարթայան
Վարդուքա Խորենյան իր թոռնիկին հետ մեծհայրիկի պատկերին առջև
5-6/2013
9
սիլվանիո հայերը մաս կկազմեն հայերու մեծ ընտանիքին: Շուտով, կսկսվի պատարագի արարողությունը: Ողջ պատարագի տևողության կհնչե երբեմն ինչպես վերեն ղրկված Աստուծո նվեր մը՝ հայերեն լեզվով «Հայր Մեր»-ը, «Առավոտ լուսո»-ն երգչախումբի կատարմամբ: Վերջավորության տաճարին մեջ ներկա հոծ բազմությունը ոտքի կելլե և հուզմունքով, հպարտությամբ ու մեծ ուրախությամբ, ներկա հայերեն ոմանք ևս կձայնակցեն թե՛ հայկական հոգևոր երգերու կատարման և թե՛ Հայաստանի հիմնի երգեցողության: Գերաշնորհ սրբազան հայր Կեորկի Յակուպինի իր բռնած քարոզին մեջ մասնավոր շնորհակալություններ կհայտնե տաճարին մեջ ներկա Հայաստանի դեսպան Համլետ Գասպարյանին, Ռումանիո տնտեսության նախարար Վարուժան Ոսկանյանին: Եկեղեցական արարողութենե հետո Ռումանիո բոլոր կողմերեն ժամանած հայերը և
10
5-6/2013
օտար հյուրեր հրավիրվեցան ծըխական կեդրոնի հարմարավետ սեղանատունը, ուր համատեղ քով-քովի տեղ գրավեցին թե՛ Պուքրեշի, թե՛ Քոնսթանցայի, Փիթեշթի ու Քլուժի բոլոր հայերը (մոտ 400 ուխտագնացներ): Հաճելի, ուրախ, աշխույժ մթնոլորտ մըն էր սեղաններու շուրջ, իսկ տանտերերն ու տանտիրուհիները մեծ հյուրընկալությամբ կսպասարկեին ներկաներուն: Լայն ժպիտներով, անոնք կմոտենային յուրաքանչյուր սեղանի, շատ ուշադիր, որ սեղանները միշտ առատ ըլլան: Իսկ գլխավոր տանտեր պարոն Էսթեկարը կշրջեր շարունակ սեղանե-սեղան և անուշ զվարճալի խոսք մը կուղղեր ամենուն դարձյալ շատ ուշադիր, որ ոևէ մեկը չսրտնեղի: Սեղաններեն չէին պակսիր հայկական ականջապուրը, միսով և տարբեր համեմունքներով պատրաստված գետնախնձորին խյուսը, տարբեր աղցանները և ըմպելիքները: Ինչպես շատ դիպուկ նկատած էր պարոն Էսթեկարը Սբ. Լուսա-
վորիչին այս տոնը համայն Ռումանիո հայերու համար միասնաբար ուրախ կերուխումի, հանդիսավոր ճաշկերույթի կատարյալ առիթ մըն է, պահպանելու հայ սովորույթներն ու ավանդույթները: Այս բարեկամական ուրախ մթնոլորտեն հետո դարձյալ ծխական կեդրոնին բակը տեղի ունեցավ փրոֆեսոր Քրիսթոֆ Զոնկոթի «Հունգարիո հայերու ազգագրությունը» ռումեն լեզվով թարգմանված 2-րդ հատորին շնորհանդեսը, առաջին «Կեռլա, թագավորական քաղաք» մենագրության շնորհանդեսը տեղի ունեցած էր անցյալ տարի, դարձյալ Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչի տոնի կապակցությամբ ռումաներեն լեզվով: Երկրորդ հատորը լույս տեսած է հոգածությամբ պատմագետ Լուչիան Նըսթասեի և թարգմանված Անտրեեա Կիցըի կողմե: Գիրքը կընդգրկե Թրանսիլվանիո հայերուն յուրահատուկ սովորույթներն ու ավանդույթները, ինչպես նաև այն ընդհանուր նմանությունը, որ
գոյություն ունի խոհանոցային արվեստի մեջ և կամ Ասիայի և Պուկովինայի հայերու ժողովըրդական ստեղծագործություններու առկայությունը՝ բանաստեղծություններու և արձակ գործերու մեջ: ՌՀՄ նախագահ իր խոսքին մեջ շեշտադրեց, թե նախատեսված է այս մենագրության ամբողջական թարգմանությունը, որ շատ առաջնային և կարևոր նախագիծ մըն է՝ ավելի լավ ճանչնալու Թրանսիլվանիո հայերը ու այն լիովին պետք է ավարտվի 2015-ին: Կուզեինք ավելցնել նաև, որ այսօր Կեռլայի հայ համայնքը ունի իր նոր կեդրոնատեղին և մշակույթի սրահները, ընդարձակ տարածք մը, ուր բացված էին երկու ցուցահանդեսներ՝ ձևավորված շատ բարձր ճաշակով: Ցուցասրահներեն մեկու մեջ ներկայացված էին շնորհալի երիտասարդ նկարչուհի Երմոնե Զապել Մարթայանի աշխատանքները՝ կատարված ապակիի վրա մեծ նրբանկատությամբ և արվեստի մեծ վարպետությամբ: Հատկապես աչքի կզարնեին իր ստեղծած սրբապատկերները, նաև այլ հայկական մոթիվներով կատարված շատ մը գործեր: Այլ սրահի մը մեջ ցուցադրըված էին շատ հին փայտյա քանդակագործական աշխատանքներ, նաև կարգ մը կտավներ, որ մաս կկազմեն հայ եկեղեցվո հարուստ ժառանգության: Այցելուներուն մեծ հիացմունք պատճառեցին նույնպես Պուտափեշթեն հայ ծագումով անվանի լուսանկարիչ Յանոս Կափտեպոյի կատարած լուսանկարչական աշխատանքները, որ տեսակ մը կլրացներ մշակույթի այս նորաբաց, հյուրընկալ կեդրոնի ամբողջական խայտաբղետ պատկերը: Նոր կեդրոնին բակը ժողվըված բազմության համար, ամենեն հաճելի անակնկալը եղավ հայկական պարային խրոխտ ե-
րաժշտության տակ՝ երիտասարդ աղջիկներու և տղոց հիասքանչ պարային ելույթները, որ հուզվելու աստիճան ուրախություն պատճառեցին բոլոր ներկաներուն՝ անոնցմե ընդունելով նաև ջերմ ծափահարություններ և «պռավո» բացականչություններ: Բոլոր այս պարային անզուգական կատարումները այնքան հետաքրքիր և հուզիչ չէր ըլլար բոլորիս համար, եթե նախօրոք պարոն Էսթեկարեն չտեղեկանայինք, որ բոլոր անթերի կատարված պարերը երիտասարդները սորված էին օգտվելով համակարգիչային կարելիություններեն, նախապես մոնիթորին վրա ուսումնասիրելով պարային բոլոր շարժումները և ապա կըրկ-
նած էին քայլ առ քայլ մինչև ամբողջուցած էին ամեն մեկ պարը: Եվ հակառակ, որ պարողներեն գրեթե ոչ մեկը չէր գիտեր հայերեն լեզուն, սակայն այդ պահին իրենց փայլուն ժպիտներեն կըհասկցվեր, որ անոնք ներքուստ իրենց հայ կզգային և ուրախ ու հպարտ էին իրենց հաջողության համար: Կուզեի շեշտել նաև, որ այս նույն դեմքերը մենք հանդիպեցանք գրեթե ամենուրեք, թե եկեղեցվո մեջ հայկական տարազներով, թե խոհանոցին մեջ ճաշ պատրաստելու և կամ սեղանատունը հյուրերուն սպասարկելու ատեն: Եվ ուր ալ կըգտնվեին անոնք տարբեր պարտականություններ կատարելու
5-6/2013
11
ատեն սրտաբաց, հյուրընկալ նույն լայն ժպիտներով: Կուզեինք մեր ջերմ շնորհակալությունները հայտնել Թըրանսիլվանիո ողջ հայ համայնքին և մասնավոր շնորհակալություններն ու երախտագիտությունը համայնքի նախագահ Իոն Էսթեկարին՝ իր նվիրվածության համար այս մեծ համերաշխ, միասնական համայնքին և առողջություն ու երկարակեցություն թե՛ պարոն Էսթեկարին և թե՛ իրեն արժանի Թրանսիլվանիո հայ համայնքին:
Կեռլայեն դեպի Պուքրեշ ճանապարհին կարճ դադար մը ըրինք Տումպրըվեն (Ելիսապեթոպոլիս) բնակավայր, որ ժամանակին եղած է երկրորդ հայկական աշխույժ և կարևոր կեդրոնը Կեռլայեն ետք: Տեղվույն «Սբ. Էլիսապեթ» հայկական եկեղեցվո բակը մեզ դիմավորեց Քըլինեսքու ամոլը, պարոն Քըլինեսքուն սերված ըլլալով հայ ընտանիքե մը: Շուտով մեզ միացան դեսպան Համլետ Գասպարյան և փրոֆ. Քլոտ Մութաֆյան, որ շրջելով Թրանսիլվանիո կարգ մը հայկական կեդ-
12
5-6/2013
րոններ, եկեղեցիներ այժմ կգըտնըվեին Տումպրըվեն: Առաջին հայացքեն շատ տպավորիչ էր տաճարին մեծությունը և ինքնատիպությունը: Կարճ ատեն մը ետք, մեր առջև բացվեցան տաճարին դուռները և խորհրդավոր լռության մեջ տաճարին ներքին ընդարձակությունը աչքի զարկավ՝ եկեղեցվո խորքը երևացող իր հանդիսավոր խորանով, ուր զետեղված էին տարբեր մեծության սրբապատկերներ, գեղեցիկ ոսկեգույն և արծաթագույն մոմակալներ և այլ եկեղեցական առարկաներ: Կերևար, որ այս ամենուն վրայեն դարեր անցած էին: Տաճարի պատերուն կային ևս քանի մը արժեքավոր սրբապատկերներ, որ ցավոք սիրտի ներքին մոխրագույն խարխուլ պատերեն ներս, կորսնցուցած էին իրենց նախկին փայլը: Սակայն ընդհանուր տաճարին թե՛ արտաքին և թե՛ ներքին տպավորությունը շատ հուզիչ էր, նույնիսկ ցնցող: Լավ որ երկրի ճգնաժամային այս ծանր ֆինանսական վիճակին, կրցած էին գոնե կարգի բերել տաճարին տանիքը, փըր-
կելով այս սուրբ կառույցը անձրևներու վտանգեն: Պարոն Մութաֆյանը նույնպես նկատելի հուզված և զգացված էր իր տեսածեն և ըսավ որ՝ մնայուն մեծ արժեք մըն է այս եկեղեցին: Տաճարեն ոչ այնքան հեռու կար ևս մեկ հայկական կառույց, որ դժբախատաբար պատին վրա եղած ցուցանակը կհուշեր միայն, որ ժամանակին եղած է հայկական վարժարան և հստակ կարելի էր կարդալ «վարժարան» բառը: Պուքրեշ մեկնելեն առաջ կարճ զրույց մը ունեցանք նաև Տումպրըվենի քաղաքապետ տիկին Ճորճեթա Իրիմիեին հետ՝ փոքրիկ սեղանի մը շուրջ և շնորհակալություն հայտնելով քաղաքապետուհիին և Քըլինեսքու ընտանիքին ջերմ հյուրընկալության համար մեկնեցանք դեպի Պուքրեշ: Մ. Տեր-Ղուկասյան
ՀՈՒՆԳԱՐԻՈ ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ – թրանսիլվանահայության մասին գիրք մը
Եթե անցյալ տարի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տոնի առթիվ Արարատ հրատարակչությունը ընթերցողներուն կներկայացներ Թագավորական ազատ քաղաք Կեռլա (1700-1900) հատորը (Հայաքաղաք Արմենոպոլիսի պատմությունը ներկայացնող կարևորագույն գիրքը), ապա ուղիղ մեկ տարի անց նույն հրատարակչությունը լույս ընծայեց ևս մեկ թարգմանություն Սոնկոթ Քրիշթոֆի (1843-1907) հեղինակած հոյակապ մենագրութենեն. Հունգարիո հայոց ազգագրությունը, ավելի ճիշտ՝ Թրանսիլվանիո հայոց ազգագրությունը: Իմ կարծիքով ատ անհրաժեշտ և խիստ այժմեական գիրք մըն է: 110 տարի առաջ, երբ ազգագրության բնագավառը դեռևս իր սկզբնական շրջանին կգըտնըվեր, վարժարանի ուսուցիչ և պատմաբան Սոնկոթ Քրիշթոֆը կհրատարակեր Թրանսիլվանիո և հատկապես կեռլաբնակ հայերու ավանդույթները և սովորությունները իր մեջ բովանդակող գիրք մը, միաժամանակ ընթերցողին ներկայացնելով նաև յոթ դար առաջ Հայաստանի փառաշուք մայրաքաղաք Անիեն հեռացած հայ գաղթականներու անցած ճանապարհը: Այս համապարփակ գիրքի լույս ընծայմամբ Սոնկոթ կցանկար կամուրջ մը կանգնեցնել՝ հայոց փառավոր անցյալի և 19-րդ դարու իրականության միջև: Կամուրջ մը՝ թրանսիլվանական տեվական գաղթօջախի և ընդմիշտ կորսված պապենական հայրենիքի արժեքներու և արմատներու միջև: Այսօր Թրանսիլվանիո մեջ ապրող հայերը այս գիրքին մեջ պիտի գտնան կամուրջ մը դեպի 17-20 դարերու Թրանսիլվանիո և 14-17 դարերու Մոլտովայի, ինչ-
պես նաև միջնադարյան Հայաստանի մեջ ճյուղավորվող իրենց արմատները: Մյուս կողմե, այսօրվա Կեռլայի մեծամասնություն կազմող քաղաքացիները հնարավորություն կունենան ծանոթանալու Կեռլայի, ինչպես նաև Թրանսիլվանիո մյուս հայաշատ բնակավայրերու՝ Տումպրըվենի, Կեորկենի և Ֆրումոասայի հայկական ավանդույթներուն: Ջերմորեն կհորդորեմ ձեզ թերթել այս գիրքը և կարդալ ձեզ հետաքրքրող գլուխները: Ինչպես կըսեի նաև անցյալ տարի՝ Մենագրության ռումաներեն տարբերակի առաջին հատորի շնորհանդեսի առիթով, գիրքը լույս տեսավ քաղաքի սիրահար՝ հայոց մշակույթով հիացած և այն իրենց ռումեն համաքաղաքացիներուն ծանոթացնելու ցանկություն ունեցող խումբ մը մարդոց ջանքերով. Հայկական Թանգարանի Ընկերակցության նախագահ Միրչա Թիվատարը (իրեն կպատկանի Սոնկոթ Քրիշթոֆի Մենագրությունը թարգմանելու գաղափարը), Ռու-
մանիո Հայոց Միության Թրանսիլվանիո մասնաճյուղի նախագահ Իոան Էսթեկարը (վեհանձն և նախաձեռնող անձնավորություն մը), հայ փոքրամասնության անցյալին հետաքրքրվող պատմաբան և համալսարանական Լուչիան Նըստասը, Արարատ հրատարակչությունը ներկայացնող պարոնայք Սիրուն Թերզյանը, Վարդան Մարթայանը, Միհայ Հըցուլեսքուն և Լաուրենցիու Փոփոսքուն: Պիտի եզրափակեմ ելույթս առաջարկով մը, որ կհուսամ, թե պիտի արժանանա Կեռլայի քաղաքացիներու և տեղական իշխանություններու աջակցությանը. այն փողոցը, որտեղ կգտնվի Սոնկոթ Քրիշթոֆի տունը վերանվանվի այս նշանավոր կեռլացիի անունով, առանց որու Կեռլա Հայաքաղաքի պատմությունը կկանգներ մոռացության փոշիով ծածկվելու վտանգի առջև: Անտրեա Կիցը
5-6/2013
13
տ
Փիթեշթ քաղաքի հայ եկեղեցվո օծման 160-ամյակը
Մայիս 18-19-ը Փիթեշթահայերը մեծ ոգևորությամբ նշեցին տեղվույն հայ եկեղեցվո օծման 160-ամյակը: Այս իրադարձության հրավիրված էին Ռումանիո տարբեր քաղաքներե ռումանահայեր: Մինչ Փիթեշթ հասնելը պուքրեշահայերու խումբը նախ այցելեց Curtea de Արճեշի նշանավոր եպիսկոպոսական եկեղեցին ուր և ռումեն քահանա մը կարևոր տեղեկություններ և բացատրություններ տվավ եզակի վեհասքանչ եկեղեցվո վերաբերյալ, որ ներշնչված է նաև հայկական եկեղեցական ճարտարապետութենե և ունի որոշ հայկական ճարտարապետական դետալներ: Այնուհետև հասնելով Փիթեշթ երեկոյան ժա00 մը 17 -ին ռումանահայերու հոծ բազմություն մը այցելեց տեղվույն հայ գերեզմանատուն, ուր Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի կարճ խոսքե ետք, սըրբազան հայր առաջնորդական փոխանորդ Եզրաս քահանա Պոկտան հոգեհանգիստի արարողություն կատարեցին 1915-ի ցեղասպանության նահատակներու հիշատակի 50-ամյակի առթիվ կանգնեցված հուշարձանին առջև: Հաջորդ օրը կիրակի առավոտյան բոլոր հավատացյալները ներկա գտնվեցան Փիթեշթի Սուրբ Կարապետ եկեղեցվո կամարներու տակ տեղի ունեցած եկեղեցական հանդիսավոր արարողության՝ կապված եկեղեցվո օծման 160-ամյակին: Տոնական պատարագը մատուցվեցավ ձեռամբ Ռումանիո հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի և մասնակցությամբ առաջնորդա-
14
5-6/2013
կան փոխանորդ Եզրաս քահանա Պոկտանի, Քոնսթանցայի Տ. Օշական ավագ քահանա Խաչատրյանի և հոգևոր դասի: Պատարագի ողջ արարողությունը կընթանար երգեցողությամբ Քոնսթանցայի հայ եկեղեցվո փոքրիկ երգչախումբի անդամներու և նույն եկեղեցվո Օշական ավագ քահանայի կնոջ՝ Արմինե Խաչատրյանի անուշ, աստվածային ձայնի ուղեկցությամբ՝ հուզելով և ուրախությամբ լեցնելով հավատացյալներու հոգիները: Պատարագեն ետք սրբազան հայր խոսեցավ հայ եկեղեցվո պատմության և ներկա վիճակի մասին: Սրբազան հայր միևնույնատեն փիթեշթահայերուն խոստացավ, թե Փիթեշթը կարճ ժամանակ մը ետք կունենա իր հայ քահանան, որ ամեն կիրակի Սբ. պատարագ կմատուցե հայ եկեղեցվո մեջ: Նույն օրը Փիթեշթի մարզի «Տինիքու Կոլեսքու» կեդրոնական գրադարանին մեջ տեղի ունեցավ ջերմ հանդիպում մը ռումանահայերու հետ, որուն ներկա էին Փիթեշթի քաղաքապետ Թուտոր Փենտյուկ, ինչպես նաև հանդիպման հյուր հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան, առաջնորդական փոխանորդ Տ. Եզրաս քահանա Պոկտան: Հանդիպման ընթացքին տեղի ունեցավ և Փիթեշթի հայ համայնքի ճանչցված անդամ Նիքոլաե Փըրըեանուի «Քաղաքային պատկերը հայ վաճառականներով և եկեղեցիով» գիրքին շնորհանդեսը: Առաջինը խոսք առավ քաղաքապետ Թուտոր Փենտյուկ, որ անդրադարձավ հայերու պատմա-
կան անցյալին Ռումանիո և մանավանդ Փիթեշթի մեջ և շեշտեց, թե փիթեշթահայերը ազնիվ հայրենասերներ են և չեն մոռնար իրենց դարավոր պատմությունը, իրենց արմատները, մշակույթն ու ավանդույթները հարգելով միաժամանակ և Ռումանիո պետության օրենքները: Ան ավելցուց նաև, որ հայերը ոչ միայն մեծ աչքեր ունին այլև շատ մեծ հոգի: Պարոն Փենտյուկ ըսավ, որ ներկայիս Փիթեշթը եղբայրական սերտ կապերու մեջ է Հայաստանի Գյումրի քաղաքին հետ: «Հակառակ որ հայերի Փիթեշթի մեջ քիչ են, սակայն այս սակավաթիվ համայնքը շատ աշխույժ համայնք մըն է, որ շատ համախմբված է և շատ նվիրված կաշխատի այն ավելի ուժովցնելու համար: Անոնք կհարգեն իրենց անցյալը, իրենց նախնիները և մշակույթը, ազգային ավանդույթները և համախմբված են հայ եկեղեցվո շուրջ:» Այնուհետև խոսք առավ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան: Սրբազան հայր իր շնորհակալությունները հայտնեց Փիթեշթի քաղաքապետ Թուտոր Փենտյուկին՝ ջերմ ընդունելության ինչպես նաև հայ եկեղեցվո օծման 160-ամյակի արարողության պատրաստվելու պարոն Փենտյուկին գործուն մասնակցության և օգնության համար, որ մինչև վերջ հավատարմորեն մնաց անոնց կողքին: Սրբազան հայր իր խոսքին մեջ շեշտեց, թե հայերը Ռումանիո մեջ արդեն հազարամյակե ի վեր կապրին և կվայելեն ռումեն պետության և ժողովուրդին սերն ու հարգանքը: Սրբազան հայր իր շնորհակալությունները հայտնեց նաև ռումեն կառավարության, որ առաջինը եղած է Եվրոպայի մեջ, որ գրկաբաց ընդունած է հայ գաղթականության և օգնած է բանալու իրենց եկեղեցիները և դպրոցները և ատոր վկան այսօր, դեռևս 160 տարիներ առաջ Փիթեշփի մեջ հայ եկեղեցվո հիմնադրըման արարողություններու իրականացումը: Հանդիպման ընթացքին ջերմ մթնոլորտի մեջ երկուստեք պատվավոր վկայագրեր և խորհրդանըշական նվերներ փոխանակվեցան:
Այնուհետև, տեղի ունեցավ Փիթեշթի համայնքի կողմե ճանչցված անձնավորություն Նիքոլաե Փըրըեանուի «Քաղաքային պատկեր հայ վաճառականներով և եկեղեցիով» գիրքին շնորհանդեսը: Ինչպես ըսավ հեղինակը գիրքը կպատմե Փիթեշթի հայ համայնքի պատմության, հայերու սովորույթներու և դեռևս վաղ ժամանակաշրջանին Փիթեշթի մեջ գտնվող հայերու զբաղմունքի և կեցության վերաբերյալ, որ ինք գրի առած է մանավանդ օգտվելով արխիվային փաստաթուղթերե: Հանդիպման վերջավորության, գրադարանին նախասրահը կազմակերպված էր գողտրիկ ցուցահանդես մը, ուր ցուցափեղկերու մեջ ներկայացված էին հայ մշակույթին և գրականությանը վերաբերյալ եզակի նմուշներ, մանրանկարչության և արվեստի հետ կապված գիրքեր: Նախասրահին պատերը զարդարված էին փիթեշթահայ ութ ընտանիքներու լուսանկարներով, որ կներկայացնեին այդ ընտանիքներու հետ կապված մեկ տասնյակի հասնող ուշագրավ պահեր, որ ցուցադրված էին բծախնդրությամբ և բարձր ճաշակով: Հանդիպումեն ետք, փիթեշթահայերը բոլոր հրավիրյալներու համար հայկական ազգային ճաշատեսակներով պատշաճ հյուրասիրություն մը կազմակերպած էին «Քորնուլ Վընըթորուլուի» ռեստորանին մեջ: Ճաշկերույթը կընդմիջվեր Փիթեշթի «Արև» ազգային պարախումբի գեղեցիկ կատարումներով՝ պարուսույցը Ռամոնա Թիթով: Հայկական երգերու հիանալի կատարումներով հանդես եկան հյուպատոսին կինը՝ Վիկտորյա Պետրոսյան և Քոնսթանցայի Տ. Օշական ավագ քահանա Խաչատրյանի կինը՝ Արմինե Խաչատըրյան: Իր անուշիկ ձայնով ներկաներուն գեղեցիկ անակնկալ մը մատուցեց և հյուպատոսին փոքրիկ աղջնակը՝ հայկական երգի մը փայլուն կատարումով: Գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան իր շնորհակալությունները հայտնեց Փիթեշթի ողջ
‚.aryunagyutoyun =` 17ƒ
5-6/2013
15
ԳԻՐ ՕՐՀՆՈՒԹԵԱՆ
ՌՈՒՄԱՆԻՈՅ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊՍ. ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ ՓԻԹԵՇՏ ՔԱՂԱՔԻ ՍՈՒՐԲ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ 160-ԱՄԵԱԿԻ ԱՌԹԻՒ
Պուքրէշ, 14 Մայիս 2013
Սիրելի բարեպաշտ հայորդիներ որ ի Ռումանիա,
Ուրախութեան, բերկրանքի եւ ցնծութեան մէջ են այս օրերուն բոլորիս հոգիները։ Շուրջ 160 տարիներ առաջ մեր նախնիները Փիթեշտ քաղաքին մէջ կառուցեցին հրաշակերտ եկեղեցի մը, որ կը կրէ Ս. Յովհաննէս Մկրտիչի անունը, եւ մենք այսօր հոգեւորականաց եւ աշխարհականաց դասի հետ հաւաքուած ենք այստեղ մեր գոհաբանական աղօթքը մատուցելու եկեղեցւոյ սրբազան կամարներուն տակ։ Այն օրէն ի վեր, երբ մեր հայրերը Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի քարոզութեամբ 1700 տարիներ առաջ քրիստոնէութիւնը ընդունեցին որպէս պետական կրօն, անխախտ ուխտ կապեցինք Աստուծոյ հետ եւ դարերու փորձութիւններու մէջ հաւատարիմ մնացինք մեր այդ սրբազան ուխտին։ Ոչ մէկ բան կարողացաւ մեզ այդ ուխտէն խախտել, ո՛չ արհաւիրք, ո՛չ հուր եւ ո՛չ սուր, ո՛չ թշնամիի կողմէ գործադրուած որեւէ բռնութիւն, ո՛չ իսկ դարասկիզբին մեր ժոովուրդի հանդէպ իրականացուած ցեղասպանութիւնը։ Յարուցեալ Քրիստոսի յոյսն է որ կ՚առաջնորդէ մեր ժողովուրդը, եւ այդ յոյսին փարած մենք բազում մահեր վերապրեցանք ու պիտի շարունակենք յաղթահարել ամէն դժուարութիւն ու յաղթանակել՝ մեր աշխարհասփիւռ ըլլալու իրողութիւնը դարձնելով ուժի ու զօրութեան նոր ակունք մը։ Դուք ալ, սիրելի հարազատ հայորդիներ, որ հաստատուած էք Ռումանիոյ մէջ՝ հիւրընկալ եւ օրհնեալ այս սրբազան հողին վրայ, ուժ ու զօրութիւն պիտի դառնաք այս երկրին մէջ, ձեր ջանքերը բերելով այս երկրի շինութեան եւ զարգացման գործին, որպէսզի աւելի եւս ամրանայ եղբայրութիւնը մեր քրիստոնեայ ժողովուրդներու եւ միշտ կանգուն ըլլայ մեր դարաւոր բարեկամութեան կառոյցը։
16
5-6/2013
Սիրելիներ, մեր յորդորն ու պատգամն է որ ամէն ջանք գործադրենք ռումանահայ գաղութի զօրացման համար, ձեր ստեղծագործ աշխատանքով աւելցնէք ՀԱՅ-ի նուիրական անունին պատիւը այս հայաշունչ ու նուիրական երկրի մէջ առհասարակ, շարունակողը ըլլաք այն մեծ գործին որ ժառանգած էք ձեր հայրերէն, որպէսզի Հայ Եկեղեցին դառնայ այն նուիրական վայրը, այն կեդրոնը ուր ամէն հայորդի ու ամէն ռումանացի հայասէր պիտի գտնէ իր հոգիի մխիթարութիւնն ու երջանկութիւնը, այսօր, վաղը եւ յաւիտեան։ Համախումբ մնաք մեր սուրբ եկեղեցւոյ յարկին տակ, որպէսզի եկեղեցւոյ սուրբ խորանէն ճառագայթող լոյսը միշտ լուսաւորէ ձեր կեանքի ճանապարհը, ձեր ընթացքը, ձեր գործերը դէպի բարին ու ազնիւը, դէպի արդարն ու գեղեցիկը, դէպի հաւատքն ու յոյսը, եւ դուք շարունակ սէր ու եղբայրութիւն վայելէք այս օրհնեալ հողի վրայ՝ միշտ հաւատարիմ մնալով քրիստոնէական ու քրիստոսական մեր հայ ժողովուրդի ստեղծարար նկարագրին։ Յանուն Ռումանիոյ Հայոց թեմի ուրախութեամբ կը յայտնենք համայն ռումանահայութեան, որ Փիթեշտ քաղաքի Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ 160-ամեակը նշող տօնական միջոցառումներու ծիրէն ներս կը հրատարակուի պարոն Պըրըյանուի Փիթեշտի հայկական համայնքի պատմութեան հատորը։ Ուրախութեամբ կ՚ողջունենք պարոն Պըրըյանուի հեղինակած Փիթեշտի հայկական համայնքի պատմութեան մասին ստուար հատորը։ Ցայսօր Փիթեշտի հայկական համայնքի մասին համապարփակ աշխատութիւն մը գոյութիւն չունէր եւ այս գործը կու գայ այդ անցանկալի բացը լրացնելու։ Յատկանշական է որ Ռումանիոյ հայերու պատմութեան անդրադարձած հեղինակներէն ոչ ոք, նոյնիսկ Յ. Ճ. Սիրունին այսքան մանրակրկիտ
չէ նշած Փիթեշտի հայութեան պատմութեան առընչուող հարցերը, բաւականանալով մի քանի կցկտուր տեղեկութիւններով։ Փիթեշտի հայկական համայնքը թէեւ մեծաթիւ չէ, սակայն մեծ դերակատարութիւն ունեցած է եւ ունի ոչ միայն Ռումանիոյ հայոց թեմի, այլեւ Փիթեշտի հասարակական կեանքի մէջ։ Հեղինակը բարեխղճօրէն պրպտած եւ արխիւային հարուստ նիւթերու հիմամբ մանրամասն ներկայացուցած է Փիթեշտի հայկական համայնքի պատմութիւնը եւ այս հրատարակութիւնը արժանի նուէր է Փիթեշտի Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ 160-ամեայ յոբելեանին։ Յանուն Ռումանիոյ հայոց թեմի կը շնորհաւորենք հեղինակը եւ թեմի Օրհնութեան Գրով կը գնահատենք Փիթեշտի հայկական համայնքի պատմութեան հատորը, հեղինակին մաղթելով նորանոր յաջողութիւններ, եւ կը շնորհաւորենք ընթերցողները՝ օգտակար գիրք մը ունենալու առթիւ։ Յանուն Ռումանիոյ հայոց թեմի ընդունեցէք մեր ամենաջերմ շնորհաւորութիւններն ու բարեմաղթութիւնները, սիրելի՛ Պարոն Պըրըյանու։ Թող Աստուած իր ամենազօր աջը զօրակից դարձնէ մեզ բոլորիս, որպէսզի մեր գործերով ու կեանքով փառաւորենք Տիրոջ անունը յաւիտեանս. Ամէն։
‚.aryunagyutoyun 15 =`enƒ
Փիթեշթ քաղաքի հայ եկեղեցվո օծման 160-ամյակը
ծխական խորհուրդի անդամներուն, այս գեղեցիկ ձեռնարկը բարձր մակարդակով կազմակերպելու համար նաև տարիներ շարունակ Փիթեշթի հայ եկեղեցվո բոլոր սպասավորներուն, որ տասնյակ տարիներ աղոթած են հայ եկեղեցվո մեջ՝ կանգուն պահելով հայ հավատացյալներու հավատքը առ Աստված: Այնուհետև, իր երախտիքի և շնորհակալական խոսքը ուղղեց բոլոր ներկաներուն հայ դեսպանատան հյուպատոս Արսեն Միքայելյան, շեշտելով, որ Փիթեշթի ողջ համայնքը իր ազգային նկարագրով Ռումանիո մեջ կպահպանե հայու ինքնությունը և ոգին՝ բարձր պահելով հայու անունը օտարության մեջ: Պարոն Միքայելյան ավելցուց նաև, որ Հայաստանը ավելի զորավոր է, երբ ունի հզոր Սփյուռք: Վերջավորության, կուզեինք մեր շնորհակալությունները հայտնել Արճեշի մարզի Խորհուրդի և Փիթեշթի քաղաքապետարանի աշխատակիցներուն ինչպէս նաև այս մեծ միջոցառման բոլոր կազմակերպիչներուն: Մեր մասնավոր հարգանքը և շնորհակալությունները Փիթեշթի Ծխական Խորհուրդի ժրաջան և գործուն խորհրդականներ՝ տիկիններ Արաքսի Նեգոշանուին և Ինես Պուտանին այս գեղեցիկ ձեռնարկը հրաշալի կերպով կազմակերպելու, անոնց անմնացորդ նվիրումի համար:
Մ.Ղ.
5-6/2013
17
Պատմության դաս մը Պուքրեշի Հայ Մշակույթի Կեդրոնին մեջ
Հունիս 13-ին, հինգշաբթի Պուքրեշի Հայ Մշակույթի Կեդրոնի հարկին տակ մասնավոր հյուր մը ընդունեցինք՝ համալսարանական տոքթոր փրոֆեսոր Քլոտ Մութաֆյանը: Ան հայ մշակույթի կարևոր և ճանչցված անձնավորություններն մեկն է, նաև հայ պատմության վերաբերյալ բազում գիրքերու հեղինակ: Պարոն Մութաֆյան Պուքրեշ գտնվեցավ Ռումանիո մեջ Հայաստանի Հանրապետության դեսպան պարոն Համլետ Գասպարյանի հրավերով: Փրոֆեսոր Մութաֆյանին այցի նպատակն էր արժեվորելու Ռումանիո հայ մշակութային ժառանգությունը, Պուքրեշի մեջ կազմակերպելու համար մեծ ցուցահանդես մը՝ համագործակցությամբ Ռումանիո և Հայաստանի Մշակույթի նախարարություններու: Պարոն Մութաֆյան այցելեց Տուտյան Մշակույթի տան գրադարանը, Պուքրեշի և Քլուժի պետական դիվանատուները, Զամպաքչյան և Ընդհանուր հավաքածոներու թանգարանը, հյուրաբար գտնվեցավ Կեռլա (նախկին Արմենոփոլիս) և Տումպրըվեն (նախկին Ելիսապեթոպոլիս): Պուքրեշի Հայ Մշակույթի Կեդրոնը, կազմակերպվեցավ հանդիպում մը մեծարգո հյուրին հետ, ուր պարոն Մութաֆյան շատ հետաքրքիր դասախոսություն մը վարեց հայերու պատմության վերաբերյալ՝ Կիլիկիայի թագավորության ժամանակաշրջանին, վերջին հայ թագավորներու վերաբերյալ: Բոլոր ներկաները մեծ հետաքրքությամբ ունկնդրեցին փրոֆ. Մութաֆյանին և մեղք որ դասախոսու18
5-6/2013
թյունը պատմական ֆաքուլթետի ավելի լայն լսարանի մը առջև չկազմակերպվեցավ: Նկատի ունենալով, որ պարոն Մութաֆյանը կրկին պիտի գտնվի Ռումանիա՝ ցուցահանդեսը կազմակերպելու համար և մենք անպայման հանդիպում մը ևս կկազմակերպենք ռումեն ուսանողության հետ: Պարոն Խորասանճյանի վարած այս երեկույթին ներկա գտնվեցավ նաև Հայաստանի դեսպան պարոն Համլետ Գասպարյան:
Պուքրեշի Հայ Մշակութային Կեդրոնը Մեկ Տարեկան Է Ճիշտ ասկե տարի մը աոաջ, Պուքրեշի Հայ Մշակութային Կեդրոնի հանդիսավոր բացումը կատարվեցավ հովանավորությամբ Ռումանիո Հայոց Միության՝ ըլլալով նախկին «Նոր կյանք» և «Ararat» խմբագրատան կեդրոնատեղին: Եթե սկիզբը ավելի դանդաղ կընթանար երեկույթներու, գրական ասուլիսներու կազմակերպումը, ապա ներկայիս ինչպես և որոշած էինք շաբաթական երբեմն կունենանք մեկ-երկու հետաքրքիր գրական հանդիպում: Կեդրոնի գործունեությունը կարելի չէր ըլլար առանց գրող Պետրոս Խորասանճյանի ներդրումի և միջնորդության, նաև իբրև հմուտ կազմակերպիչ և վարող, Միհայ Ստեփան-Գազազյանի իբրև Կեդրոնի պատասխանատու, Նշան- Պոկտան Քըուշ ու Ֆլորին Գևորգյանի:Կուզեինք հիշատակել նաև տպագրատան աշխատակիցներ Միհայ Հըցուլեսկուն և Լաուրենցիուս Փոփեսքուն, որ կմասնակցին գրեթե յուրաքանչյուր ձեռնարկի՝ աշխատելով ամեն մեկ ազդագրի և կամ ցուցահանդեսի մը որոշ դետալներու վրա:Կուզեինք նույնպես մեր շնորհակալությունները հայտնել և ՌՀՄ փոխնախագահ Սիրուն Թերզյանին, ՌՀՄ Ընդհանուր քարտուղար Պերճ Մարգարյանին, որ մշտապես կօժանդակեն ձեռնարկներու պատրաստման աշխատանքներուն, ինչպես նաև Նաթալիա Կեորկիուին, Միհայ Ֆուրթունը, Նարինե Պոկտան Քըուշին մշտական աջակցության համար: Դեռևս սկիզբեն, Հայկական մեր այս կեդրոնի բացման նպատակն էր, որ որքան կարելի է ավելի շատ մշակութային ձեոնարկներ իրականացնենք, որուն կրնան մասնակցիլ ոչ միայն հայ համայնքի անդամներ, այլև ռումեն կամ արտասահմանյան անձնավորություններ: Պետք է նշենք, թե մինչ օրս մեզ այցելած են տարբեր ձեռնարկներու հետ կապված 30-են ավելի ռումեն և Հայաստանեն ժամանած անձնավորություններ: Ահավասիկ, գործուն մասնակիցներու անվանացանկը անցյալ տարվընե սկսյալ մինչ այսօր: Այս անվանացանկին մեջ չենք հիշատակած Գերաշնորհ Տ Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյան կամ Ձէրդ գերազանցություն Ռումանիո մեջ Հայաստանի դեսպան Համլետ Գասպարյան, ծերակուտական Վարուժան Ոսկանյան և Վարուժան Փամպուքչյան նաև այլ համայնքի անդամներ, որ մասնակցած են ոչ միայն իրենց ներկայությամբ այլև խոսքով: Ժամանակի ընթացքին մեր հյուրերը եղած են Երևանի Ցեղասպանության Թանգարանի տնօրեն Հայկ Դեմոյան, Ռումեն համալսարանի պատմության ֆաքուլթետի տոքթոր փրոֆ Անտրեյ Փիփփի-
տի, Հարավ-Արևելյան Եվրոպայի ուսումնասիրություններու ինսթիտուտի տնօրեն Նիքոլաե-Շերպան Թանաշոքա, գրականության ֆաքուլթետի տեքան Լիվիու Ֆրանքա, «Հէրալտ» հրատարակչության տնօրեն Աուրելիան Սքրիմա, ճարտարապետ Շերպան Սթուրտզա, Ղարաբաղեն Շուշի հաստատված Կեռլացի հայուհի Քրիսթինա Փոփա Ռակեճյան, Ճորճե Էնեսքու ֆիլհարմոնիքի գեղարվեստական ղեկավար Նիքոլաե Լիքարեց, դաշնակահար Տան Կրիկորե, երաժշտական քննադատ Տումիթրու Ավագյան, երաժշտագետ Նիքոլաե Պրընտաշ, Ճորճե Էնեսքու ֆիլհարմոնիքի առաջին ջութակ Վարուժան Կոզիկյան (մինչև 1982թ.)դերասան Միրչա Ալպուլեսքու, Պուքրեշի մեջ Ջութակահարներու Երիտասարդության Միջազգային Մրցույթի եզրափակիչի մասնակից Մարիամ Վարդանյան, Հայաստանեն փոփ երգչուհի Սուսաննա Պետրոսյան, Ավետիս Կարապելայանի աշակերտ «Delicatese Florescu» վաճառատան սեփականատեր Կեորկե
Ֆլորեսքու, անվանի ջութակահար Յոն Վոյքուի կինը՝ Մատլեն Վոյքու, դերասանուհիներ Իրինա Փեթրեսքու, Վալերիա Կաճեալով, բեմադրիչ Սանտա Մանու Ազգային Հեռուստատեսության իրագործող, թատրոնի ֆաքուլթետի համալսարանական տոքթոր, փրոֆեսոր Յոն Թոպոշարու, Պուքրեշի Ազգային Համալսարանի պատմության և ամպիոնի տոքթոր Վլադ Պետրոս, Կրիկորե Լեշե ժողովըրդական երաժշտության մենակատար, երգահան Միհաելա Ոսկանյան, գրաքննադատ, համալսարանական տոքթոր, փրոֆեսոր Էժեն Նեկրիչ: Ահավասիկ, միայն մեկ տարի անց իր գործունեության ընթացքին Հայ Մշակութային Կեդրոնը հանդարտ, սակայն վստահ իր քայլերով դարձած է Ռումանիո հայերու հիմնարկություն մը: Կշնորհավորենք բոլոր անոնց, որ իրենց ավանդը ունին այս գործին մեջ:
5-6/2013
Ս.Գ.
19
ՅԱՔՈՊՈՎԻՉ ՄԻՔԼՈՇԻ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍԸ ՕՐԱՏԵԱՅԻ ՄԵՋ կանացնելուն ուղղված առավել ընդարձակ ծրագիրին: Այս առիթով ցուցադրվեցան մելանով կատարված 65 գծանկարներ հետևյալ թեմաներով. քաղաքի մարդիկ, արվեստագետներ, կրկես, քաղաքական գործիչներ, մերկ մարմիններ և այլն: Տարբեր թեմաներուն արվեստագետը կմոտենա խորությամբ ու լրջությամբ և իր հոգևոր էներգիան կհաղորդե նաև նայողներուն: Յաքոպովիչ Միքլոշի գծանկարներու միջոցով առօրյա պահերը կհարստանան ու կլեցվին արտառոց իմաստներով և կտեղափոխվին բնազանցական տարածություն: Հունիս 19-ին Laborator Visual Kontaktռին մեջ բացված SEGMENT ցուցահանդեսը կներկայացներ հանգուցյալ հայազգի կերպարվեստագետ Յաքոպովիչ Միքլոշի կրաֆիքայի գործեր: Իր կենդանության օրոք Յաքոպովիչ Միքլոշը արժանացավ Հունգարիո «Munkácsy», Հայաստանի «Արշիլ Կորքի», ինչպես նաև Ռումանիո բազմաթիվ մրցանակներու: Ցուցահանդեսի բացմանը ելույթ ունեցան Muzeului Țării Crişurilor թանգարանի տնօրեն՝ փրոֆ. տոքթ. Աուրել Քիրիաքը, արվեստի քըննադատ փրոֆ. տոքթ. Մարիա Զինցը և տեսաարվեստագետ՝ փրոֆ. տոքթ. Ույվարոշի Լասլոն: Ցուցահանդեսը կազմակերպեց Asociaţia Pro Oraşul Nou ընկերակցությունը՝ Laborator Visual Kontak-ի և In Memoriam Jakobovits Miklós մշակութային ընկերակցության համագործակցությամբ և որուն մաս կկազմեն հանգուցյալ արվեստագետի թողած՝ կրաֆիքայի աշխատությունները, արվեստասեր հանրությանը ներկայացնելու գրավոր ցանկությունը իրա20
5-6/2013
2013
MAI - IUN
Ziua primei republici armene sărbătorită la București
PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA
Duminică 26 mai a avut loc în comunitatea armeană din București sărbătorirea primei republici armene de la 1918. În urmă cu 95 de ani, pe 28 mai, poporul armean își afirma independența pe teritoriul său istoric. Bătălia de la Sardarabat și victoria asupra armatei turce avea să consfințească crearea unui stat liber care a rezistat doar doi ani. A urmat ocupația sovietică și abia în anul 1991 se proclama o nouă republică independentă, desprinsă de Uniunea Sovietică.
Oraşul Armenesc se redeşteaptă de Sfântul Grigore Iluminătorul
De Sfântul Grigore Iluminatorul se deschid larg porţile casei parohiale armeano-catolice din Gherla pentru a primi pelerinii armeni, sosiţi din Transilvania, Moldova, Muntenia şi Dobrogea, din Ungaria, Franţa sau îndepărtata ţară mamă – Armenia. Grădina vechii clădiri baroce se umple de lume; cunoştinţele se salută cu bucuria revederii, iar oaspeţi noi sunt stingheri doar până la primul surâs al amfitrionilor.
Întâlnire cu Prof Univ. dr. Claude Mutafian
Joi 13 iunie Centrul Cultural Armean din București a avut un invitat special. Prof Univ. dr. Claude Mutafian. Personalitate a culturii armene autor al mai multor volume de istorie a armenilor, domnul Mutafian s-a aflat în România la invitația excelenței sale Hamlet Gasparian, ambasador al Armeniei la București. Scopul acestei vizite a fost de a evalua patrimoniul armenesc din România pentru organizarea unei mari expoziții la București în colaborare cu Ministerul Culturii român și Ministerul Culturii armean. 5-6/2013
21
Ayşe Günaysu : Suntem noi „Turci drepți“? Ayșe Günaysu este autor, jurnalist și militant pentru drepturilor omului și locuiește la Istanbul. De ani de zile ea a luptat pentru a face cunoscută veridicitatea genocidului armean publicului turc și kurd
Am descoperit aici și acolo că unii ne numesc, pe noi cei care cerem recunoașterea genocidului armenilor, asirienilor și grecilor, (aceste popoare creștine din ceea ce este astăzi Turcia) „turci drepți“. Nu m-aș numi pe mine și prietenii mei „drepți“, deoarece pentru mine „drept“ este cineva care protejează victimele și își riscă viața în acest scop. În Turcia, a fost nevoie să treacă aproape o sută de ani până când noi, un grup mic de persoane, am realizat că facem cu toții parte din aceste minciuni continue care ne înconjoară. Negarea nu înseamnă doar a nega ceea ce s-a întâmplat. Este o întreagă atmosferă pe care fiecare persoană o 22
5-6/2013
respiră, o face proprie și se asigură că întregul ei organism se adaptează la ea și funcționează în consecință. Este un mod de viață, un mod de existență nu numai al persoanelor, ci și al societății ca ființă colectivă. Nu dau vina numai pe cei cîțiva din elita conducătoare. Răul nu aparține doar celor cîțiva oameni aflați la putere; este absorbit de masele care fac obiectul acestei puteri. Altfel spus, versiunea adevărului proprie conducătorului este literalmente interiorizată de cel condus, întrucît este confortabil și lipsit de pericole să știi ceea ce fiecare trebuie să știe și să vezi ceea ce fiecare trebuie să vadă. Este vor-
ba aici despre un instinct de supraviețuire. Până la mijlocul anilor ’90, grupul de oameni care este acum numit „turcii drepți“ a fost o parte din acel „rău“ – negarea. Totuși, ceea ce puținii oameni (Yelda, prima persoana care s-a referit în public la exterminarea armenilor folosind cuvântul „genocid“, pe un canal de televiziune în 1996 și Nese Ozan care a condus lucrările pentru instituirea unui comitet în cadrul Asociației pentru Drepturile Omului din Turcia (IHD), filiala din Istanbul, pentru a înregistra abuzurile asupra drepturilor minorităților) spuneau la acea vreme, într-un efort de a contesta istoria oficială, nu a reușit să aibă nici un
ecou până la începutul anilor 2000 cînd a început procesul de aderare la Uniunea Europeană și „drepturile minorităților“ au devenit un subiect delicat și de actualitate, avînd în vedere că au fost distribuite fonduri UE pentru proiecte care se ocupă de „minorități“. Asasinarea lui Hrant Dink a intensificat procesul și a dus la o creștere a numărului de ONG-uri și inițiative ale societății civile implicate în așa numita „chestiune armeană“. Au trebuit să treacă încă 10 ani ca inițiativele „pro-armene“ de masă să înceapă să folosească cuvîntul care începe cu „G“. Este un interval de 17 ani între momentul în care Yelda a folosit în public cuvîntul genocid și momentul în care DurDe („Spuneți nu rasismului și naționalismului“) l-a utilizat pentru prima dată cu ocazia comemorării genocidului pe 24 aprile 2013 în Piața Taksim. Între timp Asociația pentru Drepturile Omului din Turcia a început să comemoreze public genocidul în 2005, folosind termenul „genocid“. Dar vocea asociației nu a fost auzită deloc, ca și cînd ar fi existat un consens tacit de ignorare a eforturilor sale. Dar este important să învinovățim anumite persoane pentru marginalizarea inițială a Yeldei și IHD-ului de proprii lor colegi și lunga perioadă de tăcere care a urmat în grupul celor de stînga, precum și în alte grupuri de disidenți? Dinamica culturală, psihologică, socială, etc. a mediului turc de negare post-genocid a fost cea care a guvernat acest proces – și continuă să o facă.
Mulți se întreabă dacă acest grup mic de oameni este capabil să schimbe lucrurile în Turcia. Totul depinde de ceea ce înțelegem prin cuvîntul „schimbare“. Dacă vorbim de o schimbare în politica negaționistă oficială a Turciei și a mentalității poporului turc în general, nu. Aceste grupuri mici de oameni nu pot și nu vor reuși să aducă o schimbare, nici măcar pe termen lung. Dar, dacă ne referim la o schimbare în inimile și mințile indivizilor, răspunsul este da. În fiecare zi acțiunile lor aduc o schimbare. Alții se întreabă dacă acești oameni, așa-numiții „turci drepți“ nu sunt folosiți de statul turc ca frunze de viță pentru a acoperi rușinea. Răspunsul este și da și nu. Nu, deoarece contestarea versiunii oficiale de negare a genocidului este un fenomen în sine, care a înflorit independent. În același timp da, pentru că ajută Turcia care are o nevoie disperată de a se prezenta comunității internaționale ca o democrație, nu numai în ceea ce privește reputația, dar și în ceea ce privește interesele economice și financiare. Cu toate acestea, autoritățile turce nu pot să nu observe că aceasta (comunitatea internațională) nu este atît de naivă încît să ierte Turcia doar pentru acțiunile și declarațiile unei mîini de oameni… una dintr-o mie din rîndul maselor copleșitoare care alcătuiesc societatea turcă, împreună cu guvernele succesive, autocrate, anti-democratice, naționaliste care au condus Turcia din 1915 pînă în prezent.
Aceasta este dialectica vieții. Totul evoluează în ceva nou, și într-o anumită perioadă de timp, același fenomen poate servi scopurile unor forțe opuse. Cu toate acestea, în ciuda acestei dialectici, cred că statul va fi victorios în fiecare etapă, atîta timp cît cea mai mare parte a poporului turc continuă să fie ceea ce este . Cred că nimic bun nu va ieși din Turcia, avînd în vedere patrimoniul său istoric bazat pe genocid și continuarea sa neîntreruptă de atunci, avînd în vedere că generații după generații mentalitatea oamenilor a fost mult timp formată și modelată prin intermediul unui mecanism de negare bine organizat. O crimă care rămîne nepedepsită și refuzul de a se pocăi va fi întotdeauna un obstacol în calea progresului social și a unui proces care conduce la adevărata dreptate. Totuși, eforturile indivizilor de a spune adevărul turcilor, kurzilor, tuturor celorlalte popoare musulmane sunnite cu privire la ceea ce s-a întîmplat cu adevărat în 1915 și în anii următori, au un sens. Eliberarea unei singure persoane de minciunile versiunii oficiale despre armeni și alte popoare autohtone creștine din Asia Mică este o victorie împotriva negării la un nivel microcosmic, pentru că fiecare individ este un potențial agent de schimbare, indiferent cît de departe ar putea fi acea schimbare. http://denisdonikian.wordpress.com
traducere Silvia Terzian
5-6/2013
23
Un nou drum către Nagorno-Karabakh și implicațiile lui. Mark Dietzen ne vorbește despre noul proiect
Karabakh-ul construieşte o nouă șosea, spre Armenia, trecând prin Karvachiar (Kelbajar). Actualul drum Goris-Stepanakert nu este destul de convenabil, deoarece este destul de obositor. De aceea s-a hotărât să se construiască un nou drum, mai scurt decât actuala rută principală, prin Goris, de 150 kilometrii. Pentru mai multe informații am discutat cu directorul executiv al S.U.A. pentru Arţakh, analistul afacerilor internaţionale şi consultant, Mark Dietzen. 24
5-6/2013
— Domnule Dietzen, de ce „Hayastan All-Armenia Fund„ s-a hotărât recent să construiască o nou șosea ce leagă Armenia cu Nagorno-Karabakh? Mai întâi discuţia noastră trebuie să înceapă de la eliberarea lui Ramil Safarov anul trecut. Există o legătură, pentru că una din principalele probleme, în conflictul Karabakhului, este legată de securitatea armenilor din Nagorno-Karabakh. Din punctul de vedere al armenilor este foarte important ca securitatea lor să fie menținută, iar acest lucru este legat
de teritoriile tampon ce formează un perimetru de securitate în jurul Republicii Nagorno-Karabakh. După eliberarea şi iertarea unui criminal dovedit (R. Safarov), care şi-a recunoscut fapta, Azerbaidjanul a trimis în esență un semnal către partea armenească şi comunitatea internațională, că a ucide un armean este un fapt eroic. Cred că armenii l-au luat în serios, pentru că un astfel de comportament al Azerbaidjanului este ingrijorător pentru orice armean. Acesta este unul din motivele pentru care armenii au decis să fie mai practici construind un al doilea drum în scopul de a contribui la susținerea securității Karabakhului. — Ce schimbări pozitive va aduce acest proiect?
Noul drum va contribui la dezvoltarea economică în Karabakh, în special în regiunile Şahumian şi Martakert. Acesta va uşura transportul bunurilor în interiorul şi în afara Karabakh-ului, deoarece noul proiect va scurta timpul călătoriei, transferului dinspre Erevan spre Stepanakert de la 6 la aproape 3 ore. Să nu uităm, că acesta va fi o linie de apro-
vizionare alternativă în caz de un nou conflict.
— Poate fi o dezvoltare socială în urma acestui drum?
Dezvoltarea economică va aduce dezvoltare socială. Aspectele militare/securitate sunt de asemenea importante, deoarece se referă la dezvoltarea socială. Pentru tinerii armeni care trăiesc în Nagorno-Karabakh întrebarea cheie este: cum îşi pot ajuta familiile și să aibă o viață confortabilă în Karabakh? Valoarea adăugată de securitate a drumului Vardenis-Martakert va face ca Republica Nagorno-Karabakh să fie mai sigură pentru cetățenii săi şi mai viabilă d.p.d.v. economic. Consolidarea acestor nevoi fundamentale va avea, fără îndoială, un impact pozitiv asupra dezvoltării sociale.
În afară de schimbările pozitive de securitate şi militare, economico-sociale, noua rută de transport va dezvolta de asemenea turismul. Turiştii vor putea ajunge în Karabakh, din Armenia, mult mai repede şi confortabil, deoarece, aşa cum am spus mai înainte, timpul de călătorie va fi redus la jumătate, iar transportul va fi mai ieftin.
va suscita reacții puternice așa cum au fost, de exemplu, cele referitoare la aeroportul din Stepanakert. — Noul proiect poate duce la război sau un conflict militar?
Nu cred că acest proiect va declanșa un conflict militar. Fondul „Hayastan“ ia în considerare, cu siguranță, costurile şi beneficiile acestui nou drum şi decizia luată reflectă încrederea în acest proiect. Este important pentru membrii diasporei armene să știe că fondurile lor vor fi utilizate pentru proiecte viabile iar acest proiect este o dovadă în acest sens.
— Ce ţări, vor beneficia — Cum va reacţiona de acest proiect? Azerbaidjanul la acest proiect? Acesta va fi benefic în Ori de câte ori Azerbaidjanul aude de noi proiecte de primul rând pentru Karabakh şi transport ce implică Armenia şi Armenia, dar nu într-un mod Nagorno-Karabakh, protestea- semnificativ pentru alte țări, ca ză. Aşa că ne putem aștepta la să fiu mai sincer. Deşi paşii din un protest şi de această dată. ce în ce mai activi ai Armeniei Însă există deja un drum, de la şi Karabakhului, față de viitorul Goris la Stepanakert, așa că în lor, pot afecta marile puteri, în cazul de față, noul drum, măsura în care acestea afecVardenis-Martakert nu cred că tează deciziile politice referitoa-
re la conflictul din Nagorno-Karabakh. Acestea includ țările de Grupul Minsk, Franța, Rusia și Statele Unite ale Americii, precum şi alte puteri regionale, cum ar fi Iranul, Turcia și Uniunea Europeană. Drumul Vardenis-Martakert este o inițiativă simbolică a armenilor pentru a încuraja comunitatea internațională să se uita la Nagorno-Karabakh într-un mod diferit.
— Cum arată „noua hartă“ a Karabakh-ului?
Pe termen lung, zona de sud a Kașatagh-ului este, de asemenea, importantă d.p.d.v. al proximităţii sale cu Iranul. Pentru țările fără acces la mare, granițele internaționale sunt la fel de valoroase ca porturile, astfel încât această regiune are un viitor pentru Republica Nagorno-Karabakh. Oamenii din Caucaz știu că situația actuală, care implică Iranul, se va schimba în cele din urmă și acest lucru va fi spre binele nu doar al oamenilor din Caucaz. Karabakhul își dă seama că, în viitor, mica frontier, care o îm5-6/2013
25
parte cu Iranul, va deveni din ce în ce mai importantă. Deci, acești factori subliniază importanța strategică a Kașatagh-ului.
specifice. Cred că aceasta depinde de tipul de afacere. De exemplu, cei care sunt implicați în agricultură, minerit (de exemplu mina Drmbon), indusZona de sud a Kașatriile mici şi turismul din Karatagh-ului, extinzând tot drumul bakh vor beneficia cu siguranță spre granița Iranului, este de de aceasta. Întreprinderile vor asemenea important din mai beneficia, de asemenea, având multe motive. Prevăd că, în o cale mai scurtă şi mai ieftină cele din urmă, vom vedea chiar de transport. construcția unui al treilea drum — Ce paşi înţelepţi ar de la Kapan la Kovsakan. La fel ca drumul Vardenis-Marta- trebui să facă Armenia referitor kert, la nord, actualul coridor la politica sa față de AzerbaBerdzor în centru, şi acest idjan şi alte țări, precum vetraseu de sud va avea beneficii cinii? Armenia poate lua trei de securitate militară, economăsuri înțelepte în legătură cu mică şi sociale. Karabakhul. În primul rând, ar — Acest al doilea drum trebui să continue să coopepoate aduce beneficii financireze cu Grupul de la Minsk al are? OSCE pentru a găsi o soluțioDin punct de vedere al nare diplomatică a conflictului afacerilor al doilea drum este din Nagorno-Karabakh, încă convenabil pentru Karabakh, mai este timp să facă acest dar nu putem vorbi de beneficii lucru. În al doilea rând, ar trebui
26
5-6/2013
să lucreze neobosit să reducă tensiunea pe linia de demarcație dintre Nagorno-Karabakh şi Azerbaidjan. Și în al treilea rând Armenia ar trebui să aibă un rol mai mare în favoarea Republica Nagorno-Karabakhului în Grupul de la Minsk prin includerea sa, ca o parte formală, la negocieri. Cu cât Azerbaidjanul devine mai agresiv împotriva Armeniei și Republicii Nagorno-Karabakh, prin luări de cuvânt (amenințările militare ale președintelui Aliyev) acțiuni directe (eliberarea lui Ramil Safarov, înarmarea masivă şi încălcările continue de încetare a focului), cu atât zonele tampon ale Nagorno-Karabakh-ului devin necesități, tot mai mari, de securitate pentru armeni. Elena Ciobanyan Erevan
<a[ .r`abadyk barisbi vra
manga-badanegan
Գայլն ու այծերը
Սարի լանջին՝ թաւ կանանչներու մէջ, ամեն օր կ’արածէին երեք այծ: Օրուայ կէսին շատ կը տաքնային, քչքչացող առւակէն ջուր կը խմէին ու կը զովնային երեք այծ: Սարի լանջին, հով ստուերին մէջ, մուշմուշ՝ միշտ կը քնանային անոնք միասին: Երեկոյեան, երբ արեւը դէպի մայրամուտ կը թեքուէր, սարի լանջին նեղ կածանով տուն կը դառնային միասին: Հեռու-հեռու սարի ետեւէն ամեն օր անօթի գայլ մը դուրս կ’ելլէր: Արեւածագին, երբ այծերը սարալանջ կը բարձրանային, անօթի գայլը միշտ հեռուէն-հեռու կը նայէր այծերուն: Այծերը ուրախ-ուրախ, սիրով ու անհոգ կ’արածէին սարի լանջին թաւ կանանչը: Անօթի գայլը ախորժակով կը չափչփէր այծերը, կաթիլկաթիլ ջուր կը թափուէր բերանէն, կանգնած տեղը շատ բան կը երազէր, բայց կը նայէր այծերը, կը սարսափէր անոնցմէ: «Անօթի եմ, այնքան անօթի եմ, որ քալել չեմ կրնար, բայց ի՞նչ կըրնամ ընել, երեք այծին ես մինակ երբէք ալ յաղթել չեմ կրնար»: Կը մտածէր գայլը եւ օրօրուելով կը հեռանար: Բայց օր մըն ալ սարալանջը արածելու պահուն այծերը իրարու հրեցին, մէկը մէկուն պոզով զարկելու ատեն գետին նետեց ու կամացկամաց կատակը կռիվ դարձաւ: Այդպէս ահաւասիկ չար այծերը կռուեցան ու իրարմէ բաժնուեցան: Այծերէն մէկը մնաց սարալանջը, մէկը անցաւ սարին ետեւըը, իսկ միւսը գնաց հեռու, դէպի ձորը: Արեւը բարձրացաւ, կէսօր դարձաւ, անօթի գայլը կրկին եկաւ, աչքը նետեց այծերուն... եւ ի՜նչ հրաշք...
Աարալանջը միս մինակ կ’արածէր այծ մը: Գայլը ուրախացաւ, թռաւ հասաւ այծին մօտ: Մինակ արածող այծը, երբ գայլը տեսաւ շատ վախցաւ, ուզեց պոռալ, օգնութեան կանչել սրթողած ընկերները, բայց մեղք որ անոնք գացած էին հեռու-հեռու: Այծը ուզեց փախիլ, ազատուիլ անօթի գայլի ճանկերէն, բայց գայլը հասաւ, բռնեց անոր ու կերաւ: Օրը անցաւ: Արեւը իր վերջին ճառագայթներով լուսաւորեց սարերու ու լեռներու գագաթները, ձորէն դուրս ելաւ այծերէն մէկը ու տխուր շուրջը նայեցաւ: Սարի լանջէն երկար կածան մը դէպի տուն կը տանէր: Ուշ էր, պէտք էր տուն վերադառնալ, բայց ո՞ւր էին իր ընկերները, մինակ ինչպէ՞ս տուն երթար: Ձորին ծայրը, խոտերու ու ծաղիկներու մէջ մինակ, տխուր ու մոլորուած կանգնած էր այծը ու շուրջը կը նայէր: Յանկարծ սարի ետեւէն միւս այծն ալ երեւցաւ: Անոնք լուռ մօտեցան իրարու ու սիրունիկ դունչերը իրարու քսեցին ու հաշտուեցան: Ապա երկուքով սկսան փնտռել իրենց միւս ընկերը: Ձորէն վար իջան, դէպի սարը ելան, բայց տեղ մը կորսուած այծը չգտան:
Սարալանջէն վար իջնալու ատեն, յանկարծ անոնք կեցան... թաւ կանանչը կարմիր արիւնով ներկուած էր և կորսուած այծին պոզերը եւ ոսկորները այս ու այն կողմ ինկած էին: Այծերը իրարու նայեցան ու անոնց վճիտ աչքերէն կաթիլ-կաթիլ արցունք թափեցաւ: Ուշ իրիկուան, երբ արեւը մայրամուտ թեքուած էր, սարի լանջի նեղ կածանով տխուրտխուր տուն կը դառնային երկու այծ: Ըստ՝ «Իմ մայր լեզու, իմ ուժն ես դու» Մայրենի-2
5-6/2013
27
ՌՈՒՄԱՆԻՈՅ ՏՆՏԵՍՈՒԹԵԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐ Վ. ՈՍԿԱՆԵԱՆ ԱՆԹԻԼԻԱՍԻ ՄԱՅՐԱՎԱՆՔԻՆ ՄԷՋ
Երկուշաբթի 3 Յունիս 2013-ի կէսօրէ ետք, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոս, շրջապատուած Լիբանանահայ պետական նախարարներով ու երեսփոխաններով, ընդունեց այցելութիւնը Ռումանիոյ Տնտեսութեան ու Առեւտուրի Նախարար Վարուժան Ոսկանեանին: Յայտնենք, որ Նախարար Ոսկանեան շուրջ հինգ տարիներ առաջ դարձեալ այցելած էր Անթիլիաս եւ այդ առիթով որպէս գնահատանք իր մտաւորական ու պետական գործունէութեան, Վեհափառ Հայրապետը Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Ասպետի կարգի շքանշանով պատուած էր զինք: Շուրջ երկու ժամ տեւող հանդիպումը առիթ մը եղաւ լայնօրէն քննարկելու Ռումանիոյ հայութեան, Լիբանանի այժմու կացութեան, Լիբանան–Ռումանիա տնտեսական գործակցութեան, Լիբանանի հայութեան, հայ դատին ու Հայաստան–Սփիւռք գործակցութեան հետ աղերս ունեցող շարք մը հարցեր: Վեհափառ Հայրապետը իր մօտեցումները պարզելով յատկապէս հայոց ցեղասպանութեան 100–ամեակի նշման գծով, շեշտեց սովորական հանդիսութիւններէ դուրս գալու ու համահայկական մասշտապով մեր ժողովուրդի արդար իրաւունքներու պահանջքը քաղաքական ու իրաւական երեսներով միջազգային հանրութեան ներկայացնելու անհրաժեշտութիւնը: Լիբանանահայ երեսփոխաններ ու նախարարներ իրենց կարգին անդրադարձան Լիբանանի դիմագրաւած այժմու դժուարութիւններուն ու խօսեցան Ռումանիոյ ու Լիբանանի միջեւ տնտեսական յարաբերութիւնները զարգացնելու կարելիութիւններուն մասին: Նախարար Ոսկանեան իր ջերմ ուրախութիւնը յայտնեց որ դարձեալ կը գտնուի Անթիլիասի Մայրա-
28
5-6/2013
վանքին մէջ եւ կիմանայ Վեհափառ Հայրապետին տեսակէտները հայ ժողովուրդը յուզող հարցերուն շուրջ: Իր կարգին, նախարարը եւս ընդգծեց ցեղասպանութեան 100–ամեակը առաւելագոյն չափով օգտագործելու կարեւորութիւնը: Ան նաեւ ներկաները տեղեակ պահեց Լիբանանի Հանրապետութեան Նախագահին հետ իր ունեցած հանդիպման մասին, ինչպէս նաեւ տեղեկութիւններ փոխանցեց ընդհանրապէս Ռումանիոյ ու մասնաւորաբար Ռումանահայ գաղութին մասին: Հանդիպման աւարտին, նախարար Ոսկանեան այցելեց Նահատակաց Յուշարձանը եւ իր յարգանքը մատուցեց մեր մէկուկէս միլիոն նահատակներու անթառամ յիշատակին:
ՈՉ ՈՔ ՉԻ ՄՈՌԱՑՎԵԼ, ՈՉԻՆՉ ՉԻ ՄՈՌԱՑՎԵԼ
Երևանում՝ Հրազդան գետի ձախ բարձրադիր ափին, Ալյումինի գործարանի հարևանությամբ, մի համեստ հուշարձան-կոթող է բարձրանում: Դա ռումինացի զինվորների եղբայրական գերեզմանն է՝ երկրորդ աշխարհամարտի զոհերի համր վկան: Հուշարձանը կառուցվել է 2006 թվականին՝ զոհված ռազմագերիների շիրիմի վրա, որը հայտնաբերել էր հնագետ Արա Դեմիրխանյանը: Վերջին տարիներին Համբարձման տոնին Հայաստանի Հանրապետությունում Ռումինիայի դեսպանատունը կազմակերպում է այցելություն՝ ռումինացի զինվորների գերեզման: Մայիսի 13-ին՝ հինգշաբթի օրը, այստեղ էին ՀՀ-ում Ռումինիայի Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան տիկին Կրինա Պրունարիուն, դեսպանության աշխատողներ, Երևանում Եվրամիության դեսպան Տրայան Հրիստիան, ՀՀ-ում Գերմանիայի դեսպանի ժամանակավոր պաշտոնակատար Քրիս Բրյոնինգը , ՀՀ-ում Իտալիայի դեսպանատան ներկայացուցիչները, Ռումինիա-Հայաստան բարեկամության ասոցիացիայի քարտուղար Արթուր Ներսեսյանը, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հայրենիք ներգաղթած ռումիանահայեր, լրագրողներ։ Հիշատակի հուշարձանի մոտ կարգված էր զինվորական պատվո պահակ։ Արա-
րողակարգն սկսվեց հոգեհանգըստյան արարողությամբ, որը մատուցեց Արաբկիր համայնքի հոգևոր հովիվ տեր Բաբկեն քահանա Հայրապետյանը սարկավագ Վահագնի հետ։ Այնուհետեւ ներկաներին դիմեց դեսպանը, երախտագիտություն հայտնելով հավաքվածներին ներկայության համար. «Պատերազմի և պատմության ընթացքն այնպես եղավ, որ ռումինացի զինվորներն ավարտեցին իրենց կյանքը Հայաստանում։ Ուզում եմ շնորհակալությունս հայտնել ՀՀ պաշտպանության նախարարությանը, Հայ առաքելական եկեղեցուն՝ մեր հանդեպ ցուցաբերվող ամենամյա ուշադրության համար, շնորհակալություն եմ հայտնում նաև Արա Դեմիրխանյանին, ով արխիվներն ուսումնասիրելով՝ կարողացավ գտնել այս գերեզմանատունը։ Թեև այդ զինվորները չկան
այլևս, սակայն թողել են հիշողություն. նրանք մասնակցել են Ալյումինի գործարանի, Հաղթանակի կամրջի և այլ կառույցների շինարարական աշխատանքներին»։ ՀՀ-ում Գերմանիայի դեսպանի ժամանակավոր պաշտոնակատար Քրիստոոֆ Բրոյնինգըն ասաց. «Այսօր ռումինացի բարեկամների հետ մենք հիշում ենք այն մարդկանց, ովքեր իրենց հայրենիքից հեռու են գտնվել ու այստեղ, ժամանակի իրադարձությունների թելադրմամբ, գտել են իրենց վախճանը։ Նրանք այստեղ կատարած իրենց աշխատանքով արժանի են ուշադրության»։ Հայկական ժողովրդական դուդուկի նվագածության ներքո ծաղկեպսակ դրվեց հուշարձանին: Վերջում, ըստ ընդունված կարգի, տրվեց հոգեհաց: Հայկ Սարգսյան
5-6/2013
29
«ԱՐԱՐԱՏԵՆ ՀԵՌՈՒ. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ ԿԱՐՊԱՏՅԱՆ ԱՎԱԶԱՆԵՆ ՆԵՐՍ»
Ցուցահանդես Պուտափեշթի Պատմության Թանգարանին մեջ 5 Ապրիլ – 15 Սեպտեմբեր 2013
Հունգարիո մայրաքաղաք Պուտափեշթի մեջ գտնվող Պատմության Թանգարանը և «Սէչէնի» անվան Ազգային Գրադարանը կազմակերպիչներն են «Արարատեն հեռու. Հայկական մշակույթը Կարպատյան ավազանեն ներս» խորագիրը կրող ցուցահանդեսի, որ բացվեցավ Ապրիլ 5-ին պուտափեշթյան Պատմության Թանգարանին մեջ՝ հայերեն առաջին տպագիր գիրքի 500 ամյակին առթիվ: Պուտափեշթյան թանգարանի կազմակերպած ցուցահանդեսը կընդգրկվի աշխարհով մեկ տեղի ունեցած նույնատիպ շարք մը այլ միջոցառումներու ցանկին: 1512-1513-ին Հակոբ Մեղապարտ լույս կընծայեր Ուրբաթագիրք՝ առաջին տպագիր գիրքը: Այդ ցուցահանդեսին մեջ ծանրակշիռ մասը կկազմեն հայկական գրավոր մշակույթի նմուշները, սակայն ցուցադրված են նաև մշակույթին առնչվող այլ իրեր. Թրանսիլ30
5-6/2013
վանիո հայոց կրոնական արվեստի գանձեր, ինչպես նաև Հունգարիո հայ համայնքին պատկանած հազվագյուտ և արժեքավոր իրեր: Առավել մեծ թվով հայերը Թրանսիլվանիո տարածքին կհաստատվին 17-րդ դարու երկրորդ կեսին: 18-րդ դարուն արդեն կային հայկական նշանակալի բնակչություն ունեցող 4 բնակավայրեր. Կեռլա, Տումպրըվենի, Կեորկենի և Ֆրումոասա: Թրանսիլվանահայերը ունեցան հարուստ և արժեքավոր գրադարաններ, հազվագյուտ գիրքերու հավաքածոներ, և հավաքեցին ինչպես միջազգային, այնպես ալ տեղական հանրության համար դեռևս անծանոթ մնացած մշակութային գանձ մը: Պուտափեշթի մեջ ցուցադրված ամենեն հին գիրքերը և մշակութային իրերը կպատկանին Թրանսիլվանիո հայկական եկեղեցիներուն և մինչ այդ ցուցադրված չեն եղած ոչ
մեկ միջազգային ցուցահանդեսի: Այդ հավաքածոներուն մեջ կան եզակի գիրքեր՝ լույս ընծայված ժամանակի հայ տպագրության կեդրոնները. Ամսթերտամ, Վենետիկ, Հռոմ, Մարսել, Թրիեսթ, Վիեննա, Կոստանդնուպոլիս, ՍանքթՓեթերսպուրկ և այլն: Ցուցահանդեսը այցելուներուն համար բաց պիտի մնա մինչև սույն տարվա Սեպտեմբեր 15-ը:
5-6/2013
31
„Հանճարն ինքն իրեն վերահսկող խելագար է„ Արման Խոստիկյանը և իր արվեստը
Հայ արվեստագետ Արման Խոստիկյանը ծնվել է 1969 թ-ին, Երևանում: Սկսել է աշխատել 15 տարեկանին, որպես դարբնոցի աշակերտ: 20 տարեկան հասակում նա ստեղծել է սեփական բիզնեսը, իսկ 1992 թ-ին տեղափոխվել Սոչի, ՌԴ: Այժմ շարունակում է ստեղծել մետաղե արվեստ հաճախորդների և անհատական ցուցահանդեսների համար: Իսկ թե ինչպես, կիմանանք հենց արվեստագետից:
Պրն. Խոստիկյան, զարմացած եմ Ձեր աշխատանքների վրա: Ինչո՞ւ եք աշխատում միայն երկաթով: Այն ինչ անում եմ կոչվում է մետաղե քանդակ: Սովորաբար երկաթն ընկալվում է որպես ցածր մետաղ: Բայց հե՞շտ է աշխատել երկաթի հետ: Երկաթն ամենածանր մետաղն է, բայց համոզված եմ, որ մետաղը չէ այստեղ կարևորը, այլ այն ինչ ստեղծում ես: Լավ խոսք կա. „Միշտ ընտրիր ամենածանր ուղին, քանի որ այդկերպ ոչ մի մրցակցություն չես ունենա“: Ե՞րբ և որտե՞ղ որոշեցիք ստեղծագործել: Դեռ 15 տարեկան էի, երբ հանկարծ Աշտարակի դարբնոցում առաջին անգամ տեսա, թե ինչպես են թրծում երկաթը: Այդ րոպեից իմ մեջ անզուսպ ցանկություն առաջացավ այդ մետաղով նոր գործեր ստեղծել: Այս 28-30 տարիների ընթացքում Ձեր աշխատանքում դժվարություններ ունեցե՞լ եք կամ ձանձրույթ զգացե՞լ եք: Դժվարություններ ամեն օր, բայց ձանձրույթ՝ երբեք: Ինչպիսի՞ դժվարություններ:
32
5-6/2013
Ստեղծագործական բնույթի, հատկապես երբ միլիոնավոր գաղափարներ ես ունենում և դրանցից ընդամենը մեկը ընտրելու հնարավորություն: Ես չափազանց ինքնաքննադատ եմ և անդադար ձգտում եմ կատարելության: Դրա համար իմ գործերի շատ քիչ տոկոսն է ինձ գոհացնում: Ձեզ համարո՞ւմ եք առեղծվածային անձ: Շատ էներգիա ունեմ, դրա համար էլ այն պետք է չափավորեմ: Ինչո՞ւ: Որպեսզի չխելագարվեմ: Հանճարը մոլագար է, որը դեռ ի վիճակի է ինքն իրեն վերահսկել (ժպտում է): Ի՞նչ ն է Ձեզ ներշնչում: Երաժշտությունը: Գործ անելիս հաճախ լսում եմ „Yello“, „The Doors“, ռուսական երաժշտական խմբի „Splin“ երգերը և այլն: Աշխատում եք ապրելո՞ւ, թե՞ ապրում եք աշխատելու համար: Ապրել, աշխատել... երբեք չեմ տարանջատել դրանք: Ավելի շատ նախընտրում եմ գործել հետևյալ սկզբունքով. «Ընտրիր այն, ինչ սիրում ես և չես աշխատի ընդամենը մեկ օր»: Ինձ համար աշխատանքը կյանքի իմաստ է: Ըմբոստ ե՞ք: Քանի որ նրանք, որոնք ձգտում են կատարելության, որոշ չափով ըմբոստ են: Ես ամբողջովին ըմբոստ եմ: Կենդանակերպով Երկվորյակ եք, սակայն ունեք Կարիճի կենսաէներգիա.. Գուցե իրավացի եք: Ինչպե՞ս եք սկսում Ձեր ամենօրյա աշխատանքը: Սկսում եմ մի կտոր երկաթ մշակելուց: Այստեղից էլ սկսում է աշխատանքս:
Եվ որտեղ է այն ավարտվո՞ւմ: Դեռ չեմ հիշում այնպիսի գործ, որը երբևէ ավարտած լինեմ: Ձեր աշխատանքներում հաճախ նկատելի է դիմակը («Ձմեռային թագուհու դիմակ», Մայքլ Ուելանսի հայտնի նկարից ներշնչված): Ի՞նչ նշանակություն ունի այն Ձեզ համար և ի՞նչ է թաքցնում իր հետևում: Թաքցնում է այն, ինչ պետք է թաքցնի: Թաքցընում է իմ անձի մի մասը, որը ձգտում եմ թաքցնել: Որովհետև չեք ցանկանում Ձեզ բացահայտեն, թե՞ դա արվեստի հնարք է: Ես շատ ավելի բաց եմ իմ աշխատանքներում, քան կյանքում: Եթե լավ նայեք դրանց, ավելի շատ իմ անձը կտեսնեք, քան եթե նայեք Արմանին: Մինչ ստեղծագործելը, խորանո՞ւմ եք ստեղծվող օբյեկտների պատմության մեջ: Այո, դա անում եմ երեկոյան, քանի որ ազդում է իմ ստեղծագործության վրա: Ինչպես շատերը դուք ևս ունենում եք տխուր օրեր: Ինչպե՞ս եք դուրս գալիս այդօրինակ վիճակից: Պաշտում եմ այդ վիճակը: Կցանկանայի այդպիսի պահեր ավելի շատ լինեին, քանի որ այն օգտակար է, պտղաբեր: Երբ մարդը միայնակ է ու
տխուր, դառնում է ազնիվ և խոցելի, ինչն էլ դրական է ազդում ստեղծագործելու վրա: Իսկ երբ վերջացնում եմ աշխատանքս, տխրությունը վերածվում է դատարկության: Այնուհետև մեկ այլ գործի վրա եմ սկսում աշխատել: Այդուհանդերձ, ուրախությունն ինձ երբեք չի լքում: Իսկական պարադոքս: Կցանկանա՞ք ինչ-որ բան փոխել Ձեր կյանքում, երկրում կամ արվեստում: Բանականություն, պատիվ և գիտակցություն... Երբեևէ արտերկրից առաջարկներ ստացե՞լ եք: Իմ աշխատանքներից մի քանիսը գտնվում են անհատական հավաքածուներում, օրինակ՝ Սինգապուրում, Սան Մարինոյում, Կիպրոսում, Հնդկաստանում, Իտալիայում: Ավաղ, այդ աշխատանքները, ըստ պայմանագրի, չեն կարող ցուցադրվել, քանի որ, ինչպես նշեցի քիչ առաջ, անհատական հավաքածույի մեջ են ընդգրկված: Բացի այդ, քանի որ Հյուսիսային Ամերիկայի արվեստագետների դարբնության ասոցիացիայի (ABANA) անդամ եմ, այս աշնանն իրենց «Anvil’s Ring» ամսագրում հրատարակվելու են իմ աշխատանքները: Սակայն, նույնիսկ եթե այստեղ անթիվ ու անհամար հաճախորդներ և զբաղված ժամանակացույց ունեմ, հետաքրքրված եմ տարբեր հետաքրքիր առաջարկներով: Ի՞նչ նոր ծրագրեր ունեք: Շուտով մի աշխատանք եմ վերջացնելու՝ պատի քանդակ դքսուհի Վոն Հաբսբուրգի համար: Իսկ այս աշնանը մեծ ծրագիր եմ սկսելու. 9 ջահի ստեղծագործություն Էջմիածնի համար (Մայր Տաճար), որպես Գարեգին II-ին և Հայ Առաքելական եկեղեցուն նվեր: Բազմաթիվ հայեր և օտարերկրյա զբոսաշրջիկներ էջմիածնում հնարավորություն կունենան այն տեսնելու: Գուցե մի օր էլ այցելեմ իմ մայր հայրենիք՝ Հայաստան: Ելենա Չոբանյան
5-6/2013
33
Թալէա՞թը Սպաննած է Օսմանեան Թագաժառանգը՝ Հայոց Ցեղասպանութեան Ընդդիմանալուն Համար
ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ «Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր
Եսհազուադէպօրէնկ՛անդրադառնամ առեղծուածային սպանութիւններուն, սակայն այս անգամ բացառութիւն պիտի ընեմ՝ հաշուի առնելով 1916 թուականին օսմանեան թագաժառանգ արքայազնի մահուան արտասովոր հանգամանքները եւ անոր հաւանական կապը Թալէաթի ու Հայոց Ցեղասպանութեան հետ: Գաղտնիքը բանալու առաջին բանալին, որ ձեռքս անցաւ, 1921 Ապրիլ 3ին «Փիցպուրկ Փրես» թերթին մէջ հրապարակուած յօդուած մըն էր՝ հետեւեալ վերնագիրով. «Համբերատար կերպով հե34
5-6/2013
տեւած է անոր թաքստոցին մէջ եւ՝ սպաննած. ինչպէ՞ս թուրք արիւնարբու Մեծ վեզիր Թալէաթ փաշան, որ ծրագրած էր միլիոնաւոր հայերու ջարդը, հանդիպեցաւ իր ճակատագիրին»: Այս լուրը հրապարակուած էր 1921 Մարտ 15ին Պերլինի մէջ Սողոմոն Թեհլերեանի կողմէ Թալէաթ փաշայի սպանութեան առիթով: Լայնածաւալ յօդուածի կէսերուն գտնուող պարբերութիւն մը ցնցող բացայայտում կը պարունակէր. «Թալէաթի յառաջխաղացման առնչուած ամէնէն տարօրինակ իրողութիւնը հաւանաբար այն է, որ ան այդ բարձրագոյն պաշտօնին հասնելու համար իր ճանապարհը հարթած է սպաննելով թագաժառանգ արքա-
յազն Եուսուֆ Էտինը՝ իշխող սուլթանին զարմիկը: Երիտասարդ արքան կտրականապէս դէմ էր Թալէաթի՝ հայերու ոչընչացման ուղղուած քաղաքականութեան: Թալէաթը, լուրջ դիմադրութեան հեռանկար տեսնելով՝ կրակած էր արքայազունին վրայ՝ զայն սպաննելով շան նման»: Այս զարմանալի լուրին հաւաստիութիւնը ճշդելու համար ես համացանցի միջոցով կատարեցի երկարատեւ որոնումներ՝ պրպտելով հրապարակումներ անգլերէն, ֆրանսերէն, թրքերէն, սպաներէն եւ հայերէն լեզուներով, նկատի ունենալով արքայազնի անուան տարբեր ուղղագրութիւնները՝ Եուսուֆ Էտին, Եա-
սուֆ Իզետին, Եուսուֆ Իզեթին եւ այլն: Աղբիւրներուն մեծ մասը կը հաստատէ, որ թագաժառանգ արքայազնը մահացած է կասկածելի հանգամանքներու մէջ, սակայն անոնք կը ներկայացնեն երեք տարբեր վարկածներ, թէ ինչպէ՛ս ան կնքած է իր անժամանակ մահկանացուն: Այս առեղծուածին մասին նոյնիսկ գոյութիւն ունի թրքերէն ամբողջ գիրք մը. «Shehzade Yusuf Izzedin olduruldu mu, intihar mi etti?» (Թագաժառանգ արքայազն Եուսուֆ Իզետինը սպաննա՞ծ են, թէ՞ անձնասպան եղած է): Առաջին վարկածը «Փիցպուրկ Փրես» թերթին մէջ նշուածն է, որ կը հաստատէ, թէ թագաժառանգ արքայազնը սպաննուած է Թալէաթին կողմէ՝ հայ ժողովուրդի բնաջընջման ընդդիմանալուն համար: Թագաժառանգ արքայազնին վաղաժամ մահուան երկրորդ բացատրութիւնը այն է, որ ան անձնասպանութիւն գործած է՝ կտրելով իր դաստակը: Երիտթուրքերու կառավարութիւնը 1916 Փետըրուար 3ին հանդէս եկած է հետեւեալ պաշտօնական յայտարարութեամբ. «Նորին գերազանցութիւն գահաժառանգը երկարատեւ հիւանդութեամբ տառապելու պատճառով այսօր առաւօտեան ժամը եօթն անց կէսին ինքնասպան եղած է Զինտճիրլիի ամառանոցի հարեմի յարկաբաժինի ննջարանին մէջ՝ կտրելով իր ձախ ձեռքին երակները»: Այս պաշտօնական յայտարարութիւնը համատարած թերահաւատութեամբ ընդունուեցաւ՝ առիթ տալով թագա-
ժառանգ արքայազնի մահուան երրորդ բացատրութեան: Ֆրանսայի պետական նախարար Իվ Կայոն 1916 թուականին հրատարակուած իր «Պատերազմի պատճառներն ու հետեւանքները» գիրքին անգլերէն խմբագրութեան նախաբանին մէջ գրած է. «Անոնք, որոնք կարդացած էին պաշտօնական հաղորդագրութիւնը, համոզուած էին, որ երիտթուրքերը ստիպած էին թագաժառանգին «անձնասպան ըլլալ»: Տարբեր աղբիւրներու տեղեկատուութիւնը կը հաստատէ այդ կասկածը»: Կայոն եւ այլ ժամանակագիրներ կը պնդեն, որ ռազմական նախարար Էնվեր փաշան սպաննած է Իզետինը, քանի որ ան կ՛ընդդիմանար Գերմանիոյ հետ Օսմանեան կայսրութեան դաշնակցելուն՝ Ա. Համաշխարհային պատերազմին ընթացքին: «Թրքական նաւատորմին կողմէ Օտեսան ռմբակոծելէ ետք ան (Իզետինը) իր անհամաձայնութիւնը յայտնեց բացայայտ ձեւով: Այդ պահէն սկսեալ անոր ճակատագիրը որոշուած էր», գրած է ֆրանսացի նախարարը: Կայոն նաեւ մանրամասնօրէն նկարագրած է Թալէաթի, Էնվերի եւ երիտթրքական այլ պարագլուխներու մասնակցութեամբ 1915ին կայացած գաղտնի հանդիպումը, որուն ընթացքին Էնվերը յորդորած է ոչնչացնել թագաժառանգը, որ ըստ Կայոյի՝ «սպաննուած է Եւրոպա մեկնելէն մէկ օր առաջ»: Հայոց Ցեղասպանութեան ականաւոր վերապրող եպիսկոպոս Գրիգորիս Պալաքեան իր «Հայոց Գողգոթա» յուշա-
գրութեան մէջ կը պնդէ, որ՝ «թագաժառանգը սպաննուած է Էնվերի եւ Թալէաթի քրէական յանձախումբին կողմէ… Էնվերը անձամբ սպաննած է Եուսուֆ Իզիտինը Պալմոմճիի կայսերական ագարակին մէջ»: Տարտանելի ճակատամարտին ականատես ըլլալով հազարաւոր թուրք զինուորներու դիակներուն՝ թագաժառանգը բողոքած է Էնվերին, որ՝ «Տարտանելը դարձած է թրքական բանակին գերեզմանը»: Ան ըսպաննուած է Էնվերին ատրճանակով սպառնալէ ետք: Անոնք, որոնք կը կարծեն, թէ թագաժառանգին սպանութիւնը անհաւատալի պատմութիւն մըն է, պէտք է գիտակցին, որ նման պալատային սադրանքները սովորական երեւոյթ էին Օսմանեան կայսրութեան երկարատեւ պատմութեան ընթացքին: Շատ յաճախ սուլթանները կ՛ոչնչացնէին դաւադիր ժառանգորդները, իսկ մրցակից արքայազնները կը սպաննէին զիրար՝ գահին տիրանալու ճանապարհը հարթելու համար: Իրականութեան մէջ, 36 սուլթաններէն 15ը վերացուած են տարբեր միջոցներով՝ երեքը հրաժարած են գահէն, եօթը գահընկէց եղած են, իսկ հինգը՝ սպաննուած:
(Վերցված է Ասպարէզ օրաթերթէն:) 5-6/2013
35