?YUMANIY HAOY} MIYUTOAN ERGLEZVOAN AMSACIR
DARI 67 TIV 5 -6 (2(32 - 2(33 ƒ Մայիս - Հունիս 2016
Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսի այցը Հայաստան
ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ
PYVANXAGYUTOYUN ՌՈՒՄԻՆԻԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԳԵՐ. Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊՍ. ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ ՈՒՂԵՐՁԸ ՄԱՅԻՍԻ 28-Ի ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏՈՆԻ ԱՌԻԹՈՎ ............................ =` 4 Բուխարեստ. ՌՀՄ 7-րդ Ազգային Կոնֆերանսի աշխատանքները ................................... =` 5 Բանավեճ Պուքրեշի Համալսարանի Կենտրոնական Գրադարանին մեջ՝ «Մոռացում, վրեժխնդրություն և ներում» ............................... =` 8 Գլուժ «Մոռացում,Վրեժխնդրություն և Ներում», հետաքրքիր երկխոսություն տոքթոր Յաիր Աուրոնի (Իսրայել) և համալսարանի փրոֆ. տոքթ. Միքայել Շաֆիրի միջև (Ռումանիա) ........................................... =` 9 ՅԱԻՐ ԱՈՒՐՈՆ «Հիշեցեք, արդարություն պահաջեցեք և ճանչցեք» .................... =` 10 Գիրքի շնորհանդես Պաքըուի Դիդակտիկ Մարմնի Տան մեջ Յուրի Բարսեղովի «Հայոց Ցեղասպանության դատական գործ» գիրքի շնորհանդես ........................................................................ =` 14 Ռումինիայի և Մոլդովայի հայ գործարարների տնտեսական ֆորում Ռումինիայի Յաշ քաղաքում .......................................... =` 16
Supliment limba rom`n[
O călătorie fără destinație .................................................................... p. 18 Սուտասանը .................................................................................... =` 23 Տումպրըվեն, Ելիսաբեթոպոլիս՝հայերու սիրտին մեջ ............ =` 24
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տոնը Կեռլայի մեջ ...................... =` 26
Տեղի ունեցավ հեռակոնֆերանս՝ Ռումինիայի հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ ................................. =` 28 Պաքըու Պատմություն և թատրոն՝ «Կյանքի և մահվան միջև նրբանցքը» ........................................ =` 30
ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi
COLECTIVUL «NOR GHIANK»
MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare
REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com
TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATĂ: HĂțULESCU MIHAI
TIPARUL: S.C. ARARAT srl.I.S.S.N. 1221-9169
Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսի
այցը Հայաստան
Գերմանիո Պունտեսթակեն ներս՝ 1915-ի Հայոց Ցեղասպանության ճանչցումի բանաձևի ընդունմամբհանդերձ, Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսի եռօրյա այցը Հայաստան կստանա առանձին նշանակություն՝ հատկապես հայերուն համար: Ինչու՞: Որովհետև ևս մեկ ապացույց և ազդանշան մըն է, թե մինակ չեն այս աշխարհին մեջ: Քանի որ տասնամյակներ շարունակ Գերմանիա եղած է Օսմանյան կայսրության գլխավոր դաշնակիցը՝ առաջին աշխարհամարտի ատեն, երբ տեղի ունեցավ հայոց Մեծ Եղեռնը, և անկե առաջ: (Փակագիծերուն մեջ նշեմ, որ մանկությանս և պատանեկությանս օրերուն հայկական ընտանիքներուն մեջ լսած էի միայն աքսորի մասին. և շշնջալով կխոսեին և նյութը շուտ-շուտ կփոխեին, իսկ մահվան այդ ճանապարհեն մազապուրծ եղած տիկին Էլիզի աչքերը, ինչպես նաև իր եղբայր Նուրան Աղլամիշյանինը, որուն տղոց Վահագնի և Սարգիսին հետ ընկերություն կընեի, արցունքով կլեցվեին:) Պունտեսթակեն ներս տված քվեն, ինչպես նաև Ֆրանսիայի մեջ Ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող նոր օրինագիծը՝ Հայաստանի հետ համերաշխության ազդանշաններ կհանդիսանան: Հայերու միայն 10 տոկոսը կաթոլիկ է, բայց և այնպես Ֆրանցիսկոս պապը և՛ անցյալ տարի և՛ այս տարի միացավ և համերաշխ գտնվեցավ հայերուն ու Հայաստանին հետ: Պատմական ցավոտ հանգմանքներուն հետևանքով հողակտորին մը վրա կծկված Հայաստանը իրեն
կդրսևորե ավելի զորեղ, քան սեփական պատմության վերափոխումները: Եվ խոսքը միայն պատմության մասին չէ, խոսքը միայն աշխարհագրության մասին չէ: Հայաստան շատ ավելի մեծ ու հզոր է իր աշխարհասփյուռ ժողովուրդով, որը հաղթահարելով բազմաթիվ ցնցումներ, բռնություններ ու ողբերգություններ մնացած է համերաշխ և միշտ համախըմբված է խաչի նշանին ներքո: Նշանի ներքո այն քրիստոնեությանը, որուն կաթոլիկության նոր առաջնորդը կուզե նոր խթան տալ՝ հերձվածության հազարամյակե մը ետք: Պապի այցերը Երևան, Էջմիածին և Գյումրի, բազմամարդ հասարակության ներկայությամբ մատուցված պատարագները ունին նաև պատմական մեծ նշանակություն: Քիչ բան չէ սեփական անձի նկատմամբ վստահություն վերագտնելը: Որպես
անհատ, որպես ազգ: Պապ Ֆրանցիսկոս կրկնեց այն, ինչ սկսած է երջանկահիշատակ հայրապետ Հովհաննես Պողոս Բ-ն, այն է՝ ձեռք ձգել եվրոպական քրիստոնեության համերաշխությունը (հրեա-քրիստոնեական կառույց մը՝ հազար տարվա հերձվածության և բռնի առճակատումներու ժամանակաշրջանե մը ետք) իսլամի ահավոր մարտահրավերին առջև: Եվ կոմունիստական անաստվածության: Կոստանդնուպոլսի անկումը հետևանքն էր նաև այդ ցավոտ հերձվածության: Սակայն այսօր մեր առջև կծառանա նոր մարտահրավեր մը, քանի որ ոչ միայն Եվրոպան, այլև համայն աշխարհը փոխված է: Անհրաժեշտություն կա համերաշխության և հանդուրժողականության ոչ միայն քրիստոնեաներու, այլև մեկս մյուսի միջև, որպես մարդկություն, որպես
մեկ ամբողջություն: Անշուշտ զուտ խոսքեր են, բայց ասոնք ալ անհրաժեշտ են: Առանց փոխըմբռնման, հանդուրժողականության և համերաշխության աշխարհը՝ մարդկությունը չի կրնար գոյատևել: Եվ խոսքը միայն ահաբեկչական հարձակումներու, ճիհատիզմի կամ ալ ամեն տեսակի անհանդուրժողականություններու մասին չէ, այլ Երկիր մոլորակի ճակատագրի մասին է: Շրջակա միջավայրի փճացումը, ամեն տեսակի համաճարակները, ծայրահեղ աղքատությունը՝ մարդկության առջև ծառացող լուրջ խնդիրներ են, որոնց համար պատասխան մը կրնա տալ նաև հավատքը, քանի որ Աստուծո գործը հարկ է լրացնել մարդոց գործով:
Պետրոս ԽՈՐԱՍԱՆՃՅԱՆ
5-6/2016
3
ՌՈՒՄԻՆԻԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԳԵՐ. Տ. ՏԱԹԵՒ ԵՊՍ. ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ ՈՒՂԵՐՁԸ ՄԱՅԻՍԻ 28-Ի ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏՈՆԻ ԱՌԻԹՈՎ
Այսօր աշխարհասփյուռ հայությունը նշում է 1918թ. մայիսի 28-ին կատարված մեծագույն իրադարձության պանծալի հիշատակը: Այդ օրը կերտվեց, ստեղծվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը: Ընդհանրապես 20-րդ դարը հայ ժողովրդի համար նշանավորվեց երեք հանրապետություններով, որոնց սկիզբը դարձավ 1918թ մայիսի 28-ի հաղթանակն ու Անկախ Հանրապետության ամրագրումը: 1918 մայիսի 21-28-ը տեղի ունեցած հերոսական ճակատամարտերում հայկական կամավորական ուժերին հաջողվեց միասնական ջանքերով ջախջախիչ հարված հասցնել թուրքական կանոնավոր բանակին: Հայ ժողովուրդն իր մեջ ուժ գտավ իր 4
5-6/2016
միասնությամբ և մարտնչող զավակների արյան գնով կերտելու Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի ու Ղարաքիլիսիայի հերոսամարտերը, որոնք որոշիչ դարձան երկրի ու պետության համար և ազդարարեցին Հայոց պետականության վերականգնման մասին: Այդ հենքի վրա է, որ հետագային կայացավ մեր երրորդ հանրապետությունը` այսօրվա Հայաստանը, անկախ Արցախը: Հարյուրամյակների ընդմիջումից հետո, կոտորածներ ու ցեղասպանություն կրած հայ ժողովուրդը հերոսական մաքառումով, իր հարուցյալ կյանքի հավատով 1918 թվականին վերըստին կերտեց հայոց պետականությունը: Մեր ժողովրդի հանդեպ գործված Մեծ Եղե-
ռնն ի զորու չեղավ անգամ սասանելու հարության մեր հավատը, որի շնորհիվ եղեռնից մազապուրծ եղած հայությունը մոխիրներից ծնունդ տվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությանը: Այսօր մենք խոնարհումով ու աղոթքով ենք հիշում հայրենյաց պաշտպան բոլոր քաջորդիներին, ովքեր իրենց կյանքը նվիրեցին, որպեսզի օր առաջ ծնունդ առնի ազատ ևանկախ հայ պետականությունը: Շնորհավորում եմ բոլորիս և համայն հայ ժողովրդին: Մաղթում եմ միասնություն, քանզի մեր բոլոր նվաճումները մեր միասնության ու կայունության արդյունք են: Միասնությամբ տեր կանգնենք մեր ժողովրդի պատմությանն ու նվաճումներին, ապրենք եղածը պահպանելուևեկողսերունդներինփոխանցելու վճռականությամբ: Փառք տանք հերոս զավակներ ծնած մեր հերոս մայրերին, գլուխ խոնարհենք բոլոր ժամանակներում անկախությանն ու ազատությանն իրենց կյանքը նվիրած մեր բազում նահատակների հիշատակի առաջ: Աղոթում ենք առ Աստված Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի հանրապետության բարգավաճման համար՝ մաղթելով, որ մեր ժողովուրդը խաղաղության մեջ կերտի իր լուսավոր ու հայրենանվեր ապագան:
Բուխարեստ. ՌՀՄ 7-րդ Ազգային Կոնֆերանսի աշխատանքները
Հուլիս 2-ին, շաբաթ Բուխարեստի մեջ տեղի ունեցավ Ռումինիայի Հայոց Միության 7-րդ Ազգային Կոնֆերանսը: Կոնֆերանսի աշխատանքներին մասնակցեցին Բուխարեստի և ՌՀՄ 14 մասնաճյուղերի 120 պատվիրակներ: Հայաստանի և Ռումինիայի Ազգային օրհներգերի կատարումից հետո ելույթ ունեցավ Հ.Հ. դեսպան պրն. Համլետ Գասպարյանը: Իր խոսքում հարգարժան դեսպանը շնորհակալություն հայտնեց և ընդգծեց ՌՀՄ-ի վերջին չորս տարիների ունեցած կարևոր գործունեությունը, որը մեծապես նպաստել է Ռումինիայի և Հայաստանի հարաբերությունների առավել սերտացմանը:Պարոն
Գասպարյանը շեշտեց, որ ՌՀՄ-ը այս տարիներին կարևոր լումա է ներդրել Ազգային ինքնության պահպանման գործում և միաժամանակ կարևորեց ՌՀՄ ներկայացուցիչների, մասնավորապես ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյանի և փոխնախագահ Վարուժան Փամբուկչյանի խաղացած նշանակալի դերը՝ հայերի ունեցած բարձր նկարագրի համար ոչ միայն Ռումինիայում, այլև Հայաստանում և Սփյուռքում: Այնուհետև ելույթ ունեցավ պարոն Վարուժան Ոսկանյանը, որ իր բացման խոսքից հետո ներկաներին խնդրեց մեկ րոպե լռությամբ հարգել վերջին 25 տարիների ընթացքում վախճանված բոլոր այն հայե-
րի հիշատակը, ովքեր իրենց գործունեությամբ մեծ նպաստ են բերել Հայոց Միության հեղինակության բարձրացմանը: (Ապա ընթերցվեց Լոս Անջելոսի Րաֆֆի Հայկական Կազմակերպության Նախագահ պարոն Արա Եղիկյանի ուղերձը ուղղված Կոնֆերանսի մասնակիցներին): Այնուհետև ներկայացվեց ՌՀՄ վերջին հինգ տարիների գործունեության հաշվետվությունը, որում ընդգծվեց մասնաճյուղերի խաղացած դերը՝ հատկապես մշակութային ոլորտում, ինչպես Պաքըուի, Կլուժի, Կեռլայի մասնաճուղերը, որ միշտ էլ աչքի են ընկել իրենց փայլուն կազմակերպվածությամբ և ոչ միայն համայնքի ներսում: 5-6/2016
5
Վերջին տարիները Հայոց Միության մեջ ստեղծվել են նոր մասնաճյուղեր Ռոմանում, Պայա-Մարեում, քանի որ այս քաղաքների ներկայացուցիչները եղել են ավելի գործուն՝ տեղական միջոցառումներ կազմակերպելու հարցում: Հաշվետվության մեջ ներկայացվեց նաև կազմակերպված
6
5-6/2016
մեծ նախագծեր, ինչպես օրինակ Հայկական Փողոցի Փառատոնը, որ վերջին տարիները դարձել է նաև Բուխարեստի մշակութային գործունեության գլխավոր առանցքը:Այս փառատոնին մասնակցել են ոչ միայն հրավիրյալներ Հայաստանից, այլև Ռումինիայի էթնիկ փոքրամասնություննե-
րի ներկայացուցիչներ: Պարոն Ոսկանյանը նշեց նաև համայնքի երիտասարդության ունեցած կարևոր դերը փառատոնի կազմակերպման գործում: Նա հիշեցրեց, որ այս աշնան, Ռումինիայի Մշակույթի նախարարության և Հայաստանի համագործակցությամբ, Ռումինիայի Ազգային Պատմու-
թյան Թանգարանի հետ համատեղ կազմակերպվում է մի մեծ ցուցահանդես՝ կապված ռումինական տարածքում հայերի պատմության հետ: Իր գործունեության ընթացքում Հայոց Միությունը մշտապես եղել է Հայոց եկեղեցու Արքեպիսկոպոսության կողքին՝ իրագործելու կրոնական բնույթի տարբեր միջոցառումներ, աջակցել է նրա բոլոր գործողություններին, ինչպես օրինակ Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ. Կաթողիկոսի այցելությունը Ռումինիա(2012թ.): Համայնքի մի շարք ներկայացուցիչներ իրենց գործունեության և հայկական ինքնությունը պահպանելու համար, որպես երախտիքի նշան՝ Հայաստանի կողմից պարգևատըրվել են մեդալներով և արժանացել են վկայագրերի: Ապա պարոն Ոսկանյան կարդաց մշակույթի, գիտության, գրականության ոլորտում ունեցած ներդրումների համար պարգևատըրված անձնավորությունների ցուցակը: Այնուհետև, Ռումինիայում Ազգային փոքրամասնությունների ղեկավար, դեպուտատ Վարուժան Փամպուքչյանը ներկայացրեց Ռումինիայի պառլամենտում իր ունեցած գործունեությունը, ընդգծելով, որ իրեն հաջողվել է տարբեր խնդիրներ լուծել լավ հարաբերությունների մեջ լինելով էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչների հետ:Նա իր խոսքում ընդգծեց նաև հայ երիտասարդության ունեցած կարևոր դերը վաղվա հայ համայնքի ամրապնդման համար:«Եթե այս համայնքի պատմության մեջ ունեցել ենք Ռումինիա ժամանած մի քանի հայ ալիքների հոսք, ուրեմն պարտավոր ենք պահպանել ու ամրապնդել այն, իսկ հաջորդող նոր ալիքները պետք է շարունակեն նախնիների գոր-
ծը», -ավելացրեց պարոն Փամպուքչյանը: Ապա հաջորդեց Ռումինիայի Հայոց Միության նոր Կանոնադրության հաստատումը՝ մի շարք առաջարկված փոփոխություններից հետո: Օրակարգի վերջին կետը եղավ նոր ղեկավարության ընտրությունը: ՌՀՄ նախագահի պաշտոնում միակ առաջադրված թեկնածուն Վարուժան Ոսկանյանն էր և նա էլ կրկին վերընտրվեց: ՌՀՄ-ի կողմից Վարուժան Փամպուքչյանի թեկնածությունը վերահաստատվեց ներկայացնել նոյեմբերին կայանալիք պառլամենտական ընտրություններին: Հանձնաժողովի ղեկավարությունը կազմվեց 37 անդամ-
ներից, ովքեր ներկայացնում են 14 մասնաճյուղերը՝ (Փիթեշփ, Կոնստանցա, Տուլչա, Պրըիլա-Կալաց, Ֆոքշան, Պաքըու, Ռոման, Սուչավա,Յաշ, Պոթոշան, Պայա-Մարե, Կեռլա, Կլուժ, Տումպրըվեն) և Բուխարեստ մայրաքաղաքը: ՌՀՄ Կոնֆերանսը վերահաստատեց հայերի ցանկությունը՝ շարունակել պահպանել հայկական ինքնությունը, մշակույթը, կրոնը և հավատը Ռումինիայում, ուր հայերը մոտ մեկ հազարամյակ հաշտ ու համերաշխ ապրում են ռումինների և այլ ազգային փոքրամասնությունների հետ:
ՌՀՄ մամուլի գրասենյակ
5-6/2016
7
Բանավեճ Պուքրեշի Համալսարանի Կենտրոնական Գրադարանին մեջ՝ «Մոռացում, վրեժխնդրություն և ներում» Ռումանիո Հայոց Միության հրավերով, մայիս 10-14-ը Պուքրեշ գտնվեցավ իսրայելացի գրող, գիտնական, Հոլոքոսթի մասնագետ-փորձագետ,ցեղասպանության և ռասիզմի մասին ուսումնասիրություններու հեղինակ Յաիր Աուրոն: Ան 2005-են Իսրայելի Բացված Համալսարանի Սոցիոլոգիայի, Քաղաքական գիտություններու և Հաղորդակցության Գերատեսչության ղեկավարն է,ընկերակից փրոֆեսոր(asociat):Աուրոնը Իսրայելի Հոլոքոսթի և Ցեղասպանության Ուսումնասիրություններու Ինսթիտուտի Ընկերակից տնօրենն է և ակադեմիական խորհուրդի անդամ:Ան միևնույնատեն Քեմպրիճի Զորյան ինսթիտուտի և Մանչեսթր ( ԱՄՆ)ակադեմիական խորհուրդի անդամ է, ինչպես նաև Սան Ֆրանցիսկոյի(ԱՄՆ) The Genocide Education Project (ճանչցված GenEd անվամբ) խորհուրդի անդամ: Հարգարժան հրավիրյալը հանդիպումներ ունեցավ Ռումանիո Հրեական Համայնքի Դաշնության անդամներու հետ,հանդիպեցավ նաև երեսփոխան Աուրել Վայների հետ, այցելեց համայնքի Մեծ Սինագոգ թանգարանը և Ռումանիո «Elie Wiesel» Հոլոքոսթի Ուսումնասիրություններու Ազգային Ինսթիտուտին մեջ հանդիպում ունեցավ ինսթիտուտի գլխ. Տնօրեն, տոքթոր Ալեքսանտրու Ֆլորիանին հետ:Ռումանիա իր այցելության գլխավոր նպատակն էր՝ Պուքրեշի և Քլուժի մեջ իր վարած կոնֆերանսները, ուր պատմագետը Սորին Անթոհի և Միքայել Շաֆիրին հետ բանավեճ ունեցավ Հոլոքոսթի և Ցեղասպանության շուրջ: Չորեքշաբթի, 2016թ. մայիս 11-ին Պուքրեշի Կեդրոնական Համալսարանի Դասախոսություններու Սրահին մեջ պատ-
8
5-6/2016
մաբան և ակնարկագիր Սորին Անթոհը փրոֆ.տոքթոր Յաիր Աուրոնին հետ երկխոսության միջոցով քննարկեցին «Մոռնալ,
վրեժխնդրություն և ներել» հասկացությունները, նաև գոյոթյուն ունեցող զուգահեռները և համանըմանությունները Հոլոքոսթի և Հայոց Ցեղասպանության միջև՝ ատենին և ներկայիս, հանցագործություններու տեսակները ուղղված մարդկության դեմ և անոնց հետևանքները ժամանակակից մարդկության վրա: Այսպիսի պատմական փաստերու ճանչնալը կամ չճանչնալը,անոնց ընդունելը կամ մոռնալու միջոցով անոնց անտեսելը: Խոսվեցավ 2-րդ Համաշխարհային Պատերազմի տարիներու ընթացքին Հայերու հերոսական վարմունքի մասին, որ վտանգելով կյանքը փրկած են հրեաները: Պատմության հետազոտող գիտնականներու դերը կկայանա բա-
վերջավորության ՌՀՄ նախագահ Վ. Ոսկանյան ընդգծեց. «Ես կըսեմ այսպես՝ քանի դեռ Հայոց ցեղասպանությունը չէ ճանչցված, 20-րդ դարը իր դաժան իրողություններով որպես դաս, չպիտի ավարտվի իրականության մեջ: Օրացույցային 20-րդ դարը ավարտվեցավ, բայց չավարտվեցավ փաստորեն և չի ավարտվիր այնքան ժամանակ, քանի դեռ Ցեղասպանությունը չէ ճանչցըված լիովին»: ցահայտել բոլոր կատարված վայրագությունները՝ արդի աշխարհին առջև, անցյալի սխալները չկրկնելու համար: Այս հետաքրքիր հանդիպման ներկա էին Հ.Հ. դեսպան պրն. Համլետ Գասպարյան, Ռումանիո Հայոց թեմի առաջնորդ, գերաշը-
նորհ Տ. Տաթև եպիսկ. Հակոբյան, ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյան, Հրեական համայնքի նախագահ պրն. Փաուլ Շվարց, ծերակուտական տկն. Քրիսթինա Անկել, լրագրողներ, հայ և հրեա համայնքի անդամներ,ուսանողներ: Հանդիպման
Մարդոց միջև է միակ բաժանումը՝բարի և չար մարդիկ, ցեղերը ոչ մեկ կարևորություն չունին:
Հիշեցնենք, որ Ռումանիան դեռևս չէ ճանչցած 1915-1917 ժամանակաշրջանի Հայոց Ցեղասպանությունը:
Գլուժ
«Մոռացում,Վրեժխնդրություն և Ներում», հետաքրքիր երկխոսություն տոքթոր Յաիր Աուրոնի (Իսրայել) և համալսարանի փրոֆ. տոքթ. Միքայել Շաֆիրի միջև (Ռումանիա) Մայիս 12-ին Գլուժի մեջ տեղի ունեցավ նի Հայագիտության ինսթիտուտի և Գլուժ-Նա«Մոռացում, Վրեժխնդրություն և Ներում» խո- փոքայի Արվեստի Թանգարանի: րագրով կոնֆերանսը, որուն մասնակցեցան տոքթ. Յաիր Աուրոն՝ ժամանած Իսրայելեն և համալսարանի փրոֆ. տոքթ. Միքայել Շաֆիր (Ռումանիա): Անոնք հետաքրքիր երկխոսության միջոցով, Հայոց Ցեղասպանության և Հոլոքոսթի կողքին անդրադարձան նաև 20 և 21-րդ դարերու ընթացքին դեռևս մարդկության դեմ կատարվող մեծ հանցագործություններուն: Այս ձեռնարկը տեղի ունեցավ Գլուժ- Նափոքայի Արվեստի Թանգարանի կեդրոնատեղին, որ վարեց համալսարանի փրոֆ. տոքթ. Լուչիան Նասթասը – Գովաչ: Կոնֆերանսը կազմակերպված էր Ռումանիո Հայոց Միության նախաձեռնությամբ, համագործակցաբար «Babes-Bolyai համալսարա5-6/2016
9
ՅԱԻՐ ԱՈՒՐՈՆ
«Հիշեցե՛ք, արդարություն պահաջեցե՛ք և ճանչցե՛ք»
Յասամանի թփերը կաճին և լիուլի ծաղկած են: Հազարավոր վարդակակաչներն ալ ծաղկած են: Երկինքը պայծառ է, գարունը արդեն եկած է Երևանի մեջ, իսկ տարվա այս շրջանին Մասիս սարը իր ամբողջ վեհությամբ կարծես թե շատ մոտիկ կգտնվի, բայց և այնպես այնքան հեռու է՝ սահմանեն այն կողմ, թուրքական տարածքին, անհասանելի: Ատ 101 տարի առաջ տեղի ունեցած ցեղասպանության զոհերը ողբացող Հայաստանի խորհըրդանիշն է: Թեև հարյուրամյակն արդեն անցած է, այս ամսաթիվը հատուկ օր մը կմնա հայ ժողովուրդին համար՝ և՛ Հայաստանի և՛ 10
5-6/2016
Սփյուռքին մեջ: Ցավոտ և հուզումնալից օր մըն է, ցավոտ՝ ոչ միայն բուն ցեղասպանության, այլ նաև շարունակվող ժխտման պատճառով: Հայերը կրկնակի զոհեր են. իրենք թե՛ բնաջնջման և թե՛ մերժման զոհերն են: Թե՛ պաշտոնական և թե՛ ժողովրդական միջոցառումներուն մեջ Ոգեկոչման օրը նույնիսկ ավելի ներկա է, քան Հոլոքոսթի մեր ոգեկոչման օրը: Ոգեկոչման օրվա երեկոյան Ցեղասպանության հուշակոթողին տեղադրված ծաղիկները քանի մը մեթր բարձրության կույտեր կկազմեն: Այդ օրը, հայերը, որոնք միշտ չէ, որ համերաշխ են, կմիաբանվին իրենց տառապանքով
և բողոքով: «Հիշեցեք և արդարություն պահանջեցեք» կըսե կարգախոսներեն մեկը: Հայերը կըպահանջեն ցեղասպանության ճանչցումը Թուրքիո և ողջ աշխարհի այլ երկիրներու կողմե, սակայն Միացյալ Ազգերու Կազմակերպության անդամ 198 ազգերեն միայն 26-ը պաշտոնապես ու լրիվ ճանչցած են ցեղասպանությունը: Այլ պետություններ ցեղասպանությունը ճանչցած են իրենց խորհրդարաններու միջոցով: Բայց կա նաև ինչ որ վիրավորական երանգ մը այս տեսակի ճանչցումի մեջ: Կարծես, թե կըսեն «մենք ցեղասպանությունը կճանչնանք, բայց ոչ լրիվ, թուրքերը չենք կրնար բարկացնել...»: Օրինակ
Գերմանիա, որ անցյալին ուղղակիորեն ներգրավված է եղեր ցեղասպանական գործին, ցեղասպանությունը կճանչնա Պունտեսթակի, սակայն ոչ իր կանցլերի կամ ալ գերմանական կառավարության միջոցով: Կան նաև ժխտող երկիրներ: Դժբախտաբար և ամոթալի կերպով Իսրայելը ատոնցմե ամենեն ցայտուն օրինակն է: Իսրայել ոչ միայն չճանչնար ցեղասպանությունը, բայց նաև կժխտե այն: «Ոչ մեկ ցեղասպանություն եղած է», հայտարարած է 2001 թվին այն ատենվա արտաքին գործոց նախարար Շիմոն Փերեսը, իսկ այն ատենե ի վեր ոչ մեկ այլ պաշտոնական հայտարարություն եղած է: Այն ատեն, երբ Իսրայելի լիազորված պաշտոնյաները հարց կուտան, թե ո՞րն է այդ հարցով իսրայելական դիրքորոշումը, անոնք կպատասխանեն զինվորական ու դիվանագոտական մութ լեզվով մը, կարծես, թե ատ ռազմական գաղտնիք մ’ըլլար: Արդարև, Հոլոքոսթի եզակիությանը վերաբերյալ Իսրայելի
մեջ դեռևս տիրող ընկալմանը, կավելնան նաև Իսրայելի քաղաքական և ռազմական «շահերը», որ կբխին այլ ժողովուրդի մը Հոլոքոսթի ժխտումեն: Թուրքիո և վերջերս նաև Ատրպեճանի հետ հարաբերությունները կրնան որոշիչ ըլլալ ցեղասպանությանը տված Իսրայելի սահմանումին համար: Վերջին տասնամյակի ընթացքին Իսրայել եղած է Ատրպեճանի զենքի գլխավոր մատակարարողը: Կգնահատեն, որ վերջին 4 տարվա ընթացքին Իսրայել Ատրպեճանին վաճառած է 5 միլիարտ տոլար արժողությամբ զենք: Ուստի մենք «չպետք է» ճանչնանք հայերու ցեղասպանությունը... Մյուս կողմե, Թուրքիայեն ու Ատրպեճանեն զատ, Իսրայել միակ երկիրն է, ուր նախարարներու մասնակցությամբ կնշեն «Խոճալուի ցեղասպանությունը», որ առերևույթ ատրպեճանական կառավարության շինած ցեղասպանություն մըն է: Այս տարի ցեղասպանության թեման ալ ավելի ներկա է՝ Լեռ-
նային Ղարաբաղին մեջ հայերու և ազերիներու միջև սույն ամսվա սկզբին տեղի ունեցած թեժ մարտերու պատճառով: Հայերու գիտակցության մեջ հայաբնակ առանձնատարածքի համար կռիվը` շարունակությունն է, ցեղասպանութենեն ետք գոյատևման և վերապըրման համար կռվի: Հայերեն շատերը չեն պատկերացներ հայոց պատմության շարունակումը առանց Լեռնային Ղարաբաղի: Իսրայելական մահաբեր զենքերը կարևոր ու ակնբախ դեր խաղացած են այդ մարտերուն ընթացքին: Իսրայել զենքեր կուղարկե՝ հստակ գիտնալով, թե ատոնք մտահղացված էին օգնելու համար Ատպեճանին Ղարաբաղի առանձնատարածքը վերացնելու: Իսրայելյան շարք մը թերթեր Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչները որակեցին որպես «հայ անջատողականներ», թեև անոնք դարերե ի վեր հոն կբնակին: Այս տարածքին մեջ կան բազմաթիվ հայկական
5-6/2016
11
եկեղեցիներ և վանքեր՝ կերտված առաջին դարերը : Ինչպես վերը նշեցինք, հայերուն համար Լեռնային Ղարաբաղի հարցը կհանդիսանա կեն-
12
5-6/2016
սական խնդիր մը և մաս՝ ցեղասպանութենեն ետք ծավալված շարունակական գոյապայքարի:
Հայերը մեծ համակրանք կտածեն հրեա ժողովուրդին հանդեպ և իրենց համար շատ դժվար է ընդունիլ իրենց նկատմամբ Իսրայելի վերաբերմուն-
քը: Վերջին օրերուն բազմիցս ինծի ցավալի և կտրուկ հարց տված են, թե «ինչպե՞ս կրնաք նման բան մը ընել, մենք նույնանման փորձով անցած երկու ժողովուրդներ ենք, իսկ դուք կնախընտրեք ծավալել Ատպեճանի հետ զոհերու համերաշխություն մը»: Պաշտպանության նախարարության պաշտոնյաներուն, երբ հարց տված են իսրայելական զենքերու վաճառքի մասին, անոնք պաշտոնապես պատասխանած են, թե Իսրայել զենքի վաճառքի հարցը մամուլին մեջ չի քննարկեր: Միաժամանակ առիթը բաց չեն ձգած ընդգծելու, թե «մենք կաշխատինք Իսրայել պետության շահերուն համապատասխան»: Կրնամ ըսել, թե այն ատեն, երբ կժխտենք հայերու ցեղասպանությունը կպղծենք ատոր հիշատակը՝ և զոհերու հիշա-
տակը: Հրեա ժողովուրդի ցեղասպանությունը համաշխարհային մակարդակով ճանչցում գտած է, փոխհատուցումներ եղած են և այն ստացած է իր եզակի անվանումը՝ «Ողջակիզում»: Կկարծեմ, որ այն հանգամանքի հետևանքով, թե մենք չենք ճանչնար հայ ժողովուրդի ցեղասպանությունը, և ալ ավելի վատը՝ ատոր ժխտումով, պղծեցինք մարդկային կյանքի սրբությունը և արժեքը, որն իմ կարծիքով Ողջակիզման խորհուրդն է և ատկե քաղվելիք դասը: Ես այս խիստ մեղադրանքները
կհնչեցնեմ Հոլոքոսթի զոհերու ոգեկոչման օրվա նախօրեին, թեև մեզմե շատերը պատրաստ չեն այս լսելու: Կկարծեմ, թե ոչ ոք, և հատկապես մենք, կրնա պղծել ուրիշ ժողովուրդի մը ցեղասպանության հիշատակը, քանի որ ատ ընելով միայն կպղծենք մարդկային ամբողջ կյանքի սրբությունը: Ինչն իր հերթին կպղծե մեր Հոլոքոսթի զոհերու հիշատակը:
«Իսրայել հայոմ» (Իսրայելն այսօր) 24 Ապրիլ 2016թ.
5-6/2016
13
Գիրքի շնորհանդես Պաքըուի Դիդակտիկ Մարմնի Տան մեջ Յուրի Բարսեղովի «Հայոց Ցեղասպանության դատական գործ» գիրքի շնորհանդես
Ուրբաթ, մայիս 13-ին «Պաքըուի Corner American կեդրոն»-ը տեղի ունեցավ Յուրի Բարսեղովի «Հայոց ցեղասպանության դատական գործ» գիրքի շնորհանդեսը՝ ներկայությամբ թարգմանիչ Արփիար Սահակյանի: Ձեռնարկը կազմակերպված էր «Հայոց ցեղասպանությունը հանցագործություն է միջազգային իրավունքի դատապարտումի և ճանչցումի ներքո, մշակութային դաստիարակչական նախագիծի շրջանակին 14
5-6/2016
մեջ»: ՌՀՄ Պաքըուի մասնաճյուղը համատեղ գործընկերության մեջ ըլլալով «Grigore Tabacaru» Դիդակտիկ Մարմնի Տան (ԴՄՏ), «Iulian Antonescu» Թանգարան Համալիրի, Պաքըուի Մարզի Դպրոցական Տեսչության, Պատմական Գիտություններու Հանրության Պաքըուի մասնաճյուղի և «Alecu Russo» երկրորդական վարժարանի հետ, կարելի դարձավ իրականացնել այս ձեռնարկը: «Հայերու ցեղասպանության դատական գործ
գիրքը ՝ ռուսերենե- ռումաներեն լույս տեսած է «Արարատ» հրատարակչության կողմե 2016թ.-ին: Դիտակտիկ Մարմնի Տան մեջ կազմակերպված շնորհանդեսին մասնակցեցան պատմության ուսուցիչներ, Պաքըուի հայ համայնքի անդամներ՝ ներկայությամբ նաև Պաքըուի մասնաճյուղի նախագահ Վասիլե Ակոբի, ԴՏՄ-ի տնօրեն Գաբրիել Սթանի, հայերու մշակութային գործունեության նվիրված պատմության ուսուցիչ Տումիթրու ֆիքուցըի և դպրոցի դաստիարակչական աշխատանքներու հետ կապված այլ անձերու: Շնորհանդեսին ներկա, գիրքիթարգմանիչ Արփիար Սահակյան խոսք առնելով շեշտեց,թե հատորը, որ ինք թարգմանած է ռուսերենե – ռումաներեն առաջին գիրքն է, որ կներկայացվի լայն հանրության՝ վերաբերելով Օսմանյան կայսրության շրջանի Երիտ թուրքական կառավարության կողմե իրագործված հայոց ցեղասպանության, հայերու պատմական հայրենիքին մեջ՝ տարածք մը, ուր հայ ժողովուրդը հազարամյակներ շարունակ ապրած ու ստեղծագործած է և այս ամենը կներկայացվի համոզիչ փաստարկներով: «Յուրի Բարսեղովը կփորձե պատասխանել կարգ մը հիմնավոր հարցումներու, որ կվերաբերի 20-րդ դարու սկիզ-
բի հայերու դեմ ուղղված ցեղասպանական երևույթին: Ինչպե՞ս իրագործվեցավ այն, ու՞ր և ե՞րբ: Ովքե՞ր էին զոհերը, և ո՞րն էր անոնց ճակատագիրը: Ովքե՞ր էին հանցագործները և ո՞րն էր անոնց իրական շարժառիթը,դրդապատճառը: Մասնագիտությամբ իրավաբան հեղինակը, պատասխանները հայտնաբերելու համար կդիմե միևնույնատեն բացառապես պաշտոնական փաստաթուղթերու՝ արձակված և ստորագրված պետության և կառավարության ղեկավարներու, կողմե, կառավարական մարմիններու կամ անոնց կողմե լիազորված ներկայացուցիչներու կողմե: Համաձայն Պաքըուի Դիդակտիկ Մարմնի Տան հաղորդագրության մը, ան 30 տարիե ավելի ՄԱԿ-ի Քարտուղարության մեջ պաշտոնավարած ըլլալով, մուտք ունեցած է Կազմակերպության ընդարձակ արխիվներուն բայց և Ազգություններու Լիգային, ինչպես նաև կարգ մը պետություններու արտաքին գործոց նախարարություններու արխիվներուն»: Յուրի Բարսեղովը իրավաբանական ընդարձակ գիտելիքներու տեր անձնավորություն մըն է, որ երկար տարիներ վարած է Հայաստանի Քաղաքագիտության և Արտաքին Քաղաքական Ինսթիտուտի գլխավոր տնօրենի պաշտոնը: Հեղինակը իր աշխատության մեջ, որքան կարելի է խուսափած է միջազգային քրեական իրավունքի մասնագիտական տերմինաբանութենեն, այսպիսով ավելի հասանելի դառնալով լայն հանրության: Վերջավորության, Պաքըուի ԴՄՏ տնօրեն, փրոֆեսոր Գաբրիել Սթանը խոսք առնելով ընդգծեց՝ «Մեր գործունեության
բնական շարունակությունը պետք է ըլլա,զբաղվիլ 20-րդ դարու մարդկության պատմության մեջ մեծ հետք ձգած ողբերգական իրադարձություններով, որպեսզի անոնք ճանչցվին հանրության կողմե: Նախագիծի շրջանակեն ներս քննարկվող թեմաները կվերաբերին խտրականության դեմ պայքարին, մարտահրավերի կոչ ուղղելով փոխադարձ հարգանքի և հասկացության ու մարդկության տիեզերականության: Դժբախտաբար, անհանդուրժողականությունը մանավանդ կրոնական և ցեղապաշտական ատելու-
թյունը, այլատյացությունը, հակասեմականությունը դեռևս կդրսևորվին աշխարհին մեջ: Այս նպատակով ալ, մանավանդ երիտասարդ սերունդը պետք է դաստիարակվի հանդուրժողականության և բարիկամեցողության ոգիով: Մենք բոլորս անհրաժեշտ է, որ ճանչնանք մեր անցյալը, որպեսզի ողբերգական իրադարձությունները՝ ինչպես հայերու կոտորածը և Հոլոքոսթը այլևս չկրկընվին:
Միրչա Մերթիքարու
5-6/2016
15
Ռումինիայի և Մոլդովայի հայ գործարարների տնտեսական ֆորում Ռումինիայի Յաշ քաղաքում
Մայիսի 19-ին Ռումինիայի Յաշ քաղաքում առաջին անգամ տեղի ունեցավ Ռումինիայի և Մոլդովայի Հանրապետության գործարարների տնտեսական ֆորում, որը կազկակերպվել էր Ռումինիայի Հայոց Միության, Մոլդովայի հայ համայնքի և «Միքայել Նորատունկյան հաստատության» համատեղ ջանքերով: Ֆորումին բացման խոսքով հանդես եկան Յաշի պրեֆեկտ Մարիան Գրիգորաշը, Ռումինիայում և Մոլդովայում ՀՀ դեսպան Համլետ Գասպարյանը, Յաշի Առևտրաարդյունաբերա-
16
5-6/2016
կան պալատի նախագահ Պաուլ Բուտնարիուն, Ռումինիայի Հայոց միության նախագահ Վարուժան Ոսկանյանը, Մոլդովայի հայ համայնքի նախագահ Արթուր Ավանյանը, «Միքայել Նորատունկյան հաստատության» նախագահ Ռադու Աունեանուն և Մոլդովայում ՀՀ պատվո հյուպատոս Թաթուլ Դավոյանը: Այնուհետև երկու երկրների հայ, ռումին և մոլդավ գործարարները ներկայացրեցին իրենց արտադրանքները և ծառայությունները, միմյանց շուկա մուտք գործելու հնարավորություննե-
րը՝ միաժամանակ ցանկություն հայտնելով ամրապնդելու Հայաստանի հետ գործարար կապերը: Այս առումով կարևորվեցին ինչպես եվրոպական ուղղությունը, այնպես էլ եվրասիական շուկայի հնարավորությունները: Ֆորումի մասնակիցները որոշեցին նման բնույթի միջոցառումները դարձնել պարբերական և հաջորդ ֆորումներին հրավիրել նաև հարևան երկրների հայ գործարարներին: Ֆորումի շրջանակներում Վարուժան Ոսկանյանը և Արթուր Ավանյանը Համագործակցության հուշագիր ստորագրեցին Ռումինիայի Հայոց Միության և Մոլդովայի հայ համայնքի միջև, որի հիմնական նպատակն է անհրաժեշտ պայմաններ ստեղծել և միմյանց աջակցել հայ համայնքների զարգացման, հայապահպանության տարբեր ծրագրերի իրականացման, ինչպես նաև առևտրատնտեսական կապերի խրախուսման ուղղությամբ: Նույն օրը՝ առավոտյան, դեսպան Համլետ Գասպարյանը, ՌՀՄ նախագահ, սենատոր Վարուժան Ոսկանյանի ուղեկցությամբ, հանդիպեց Յաշի պրեֆեկտ Մարիան Գրիգորաշի և Յաշի քաղաքապետ Միհայ Կիրիկայի հետ: Հանդիպումների ընթացքում քննարկվեցին Հայաստանի և Ռումինիայի միջև ապակենտրոնացած մակարդակով կապերի ընդլայնման հնարավորությունները` հաշվի առնելով արդեն ձևավորված փորձը և հայ համայնքի դերը:
Նոյյան տապան գործակալություն
2016
MAI-IUN
PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA
98 de ani de la proclamarea Primei Republici Armene de la 28 mai 1918 În dimineața zilei de 28 Mai, președintele armean Serj Sargsyan însoțit de Catolicosul Karekin al II-lea, ministrul de externe, Edward Nalbandian, și o delegație guvernamentală a vizitat memorialul de la Sardarabad cu ocazia celei de-a 98-a aniversări a Zilei Primei Republici Armene de la 28 mai 1918. Președintele armean a reamintit de luptele armenilor, inclusiv din Arțakh. El a reamintit de ultimele evenimente din aprilie și amenințările existente încă asupra poporul armean dar și de puterea și determinarea armenilor de a trăi liberi în Armenia și Nagorno-Karabagh.
Pe data de 16 iunie s-a născut prozatorul Ștefan Agopian Scriitorul Ștefan Agopian este fiul lui Ștefan (Arșag) Agopian și al Mariei, născută Sacoșan. Bunicii materni, Ana Damian (n. 2 februarie 1921) și Sebastian Sacoșan, erau la origine bănățeni, care s-au mutat la Craiova în anul 1918. Aici aveau o casă cu o mică prăvălie pe Calea Severinului. Bunicii paterni erau Sarchis Agopian (născut la Jurilovca în 1905) și Virginia, mici negustori armeni care aveau o băcănie în satul Luncavița. În anul 1911, din cauză că micul magazin din Luncavița a dat faliment, pleacă în Anglia căutând un trai mai bun. Se întoarce în anul 1913 și își mută familia ce avea în componență trei fete și doi băieți la București pe strada „10 Mese” într-o casă care există și astăzi. După moartea lui Sarchis Agopian, familia se mută pe strada Călușei în atenansele avocatului Gioroceanu. Starea financiară precară a familiei îl determină pe Ștefan Arșag să se angajeze ca ucenic la un atelier de cizmărie. În data de 16 iunie 1947 se naște scriitorul Ștefan Agopian care a fost botezat sub numele de Gheorghe, tatăl său declarându-l în acte, oficial ca Ștefan. În familie se mai naște o fată, pe numele de Virginia, pe 9 mai 1951. Până în 1951, Ștefan va fi crescut fie de bunica sa maternă din Craiova, fie de surorile tatălui său
5-6/2016
17
O călătorie fără destinație
Am întâlnit o lungă dispută între „călătorie” și „destinație”. Și pentru că argumentele ambelor părți păreau acceptabile am renunțat să judec ceva pentru ce nu eram pregătit să fac și am plecat în călătorie. Nu mi-am propus o destinație ci numai câteva locuri de popas. Orice „destinație” mi-aș fi propus... tot acasă, de unde plecasem, urma să ajung. Într-o călătorie te întâlnești cu oameni, cu situații, cu întâmplări. Călătoria este o școală: primești explicații, rezolvi probleme și, uneori, îți susții corijențele. Am pornit de la Roma cu gândul să mă opresc în Florența, Veneția și mai la urmă Milano. Venit la Roma nu poți, măcar din snobism, să nu ajungi la Vatican. Iar aici, creștin sau nu, nu se poate să nu fi copleșit de măreția sufletească a locului. Și pentru a nu fi strivit de grandoarea monumentelor te vrei urcat deasupra lucrurilor pentru a privi timpurile. Și 18
5-6/2016
asta îți oferă cu generozitate, cupola catedralei Sfântului Petru. De la înălțimea cupolei vezi vestigiile Romei Antice adunate în jurul Romei Creștine și a centrului creștinătății. Iar undeva în depărtare poți imagina alte cercuri: ale Greciei, ale Iudeii, ale Armeniei … Pe cupola Domului poți ajunge, ca într-o lungă penitență, pe trepte (551 de trepte) sau poți scurta o parte din drum cu liftul (cca 325 trepte). Biletele se iau de la casă, stând la o coadă respectabilă. Dar totul merge repede. Și ca orice gură cască, am privit construcțiile din jur. Și nu mică îmi fu mirarea când, pe peretele Domului, am văzut statuia unui personaj întâlnit de mine în drumul din Armenia. Statuia a fost inaugurată oficial, la 19 ianuarie 2005, de către Papa Ioan Paul al II-lea. Înaltă de aproape 18 picioare, aproximativ 5,5 m, statuia a fost
situată în ultima nișă rămasă liberă pe peretele ce mărginește Bazilica Sf. Petru. Nișele acestea adăpostesc statuile celor mai importanți sfinți ai religiei creștine. Cu această statuie toate nișele au fost ocupate. Pe soclul statuii stă scris, în armeană și latină: „Sfântul Grigorie Luminătorul Armeniei”, și o dată: „CCCI – 301”.
Sfântul Grigorie ține în mâna dreaptă crucea armenească iar în stânga Biblia. Cu ocazia împlinirii a 1.700 de ani de la creștinizarea poporului armean, Papa Ioan Paul al II-lea a vizitat Khor-Virap, locul în care Sf. Grigorie a fost ținut în întuneric 13 ani. Aici, și la îndemnul Patriarhului Nerses-Bedros XIX, Papa Ioan Paul al II-lea va avea inspirația edificării statuii Sf. Grigorie și amplasarea acesteia în ultima nișă liberă de pe peretele Bazilicii Sf. Petru. Licitația publică deschisă de Vatican în 2001 a fost câștigată de Khachik Kazandjian din Paris, realizator și al altor statui celebre. Se lasă seara peste Vatican. Mâine drumul continuă. Un ciudat sentiment, ca o adiere de vis, se naște în mine: nimic nu pare întâmplător; după 1.700 de ani, grupul marilor Sfinți ai creștinătății ce ne veghează de pe zidurile Vaticanului s-a întregit. Și îmi pare că timpul nu este destinat istoriei ci nouă, celor ce-l trăim. Au trecut câteva zile de când suntem pe drum. Este cald și oboseala începe să se facă cunoscută. Am ajuns la Veneția. Astăzi vom fi navigatori. Și aud că ne așteaptă o surpriză. Văd Veneția pentru prima dată. Un oraș pe apă. Nu știu dacă îmi
place, dar este fascinant. Un oraș format dintr-o multitudine de insule. Unele au nume celebre precum Murano, vestit pentru priceperea meșterilor sticlari, Burano, vestit pentru broderiile sale. Astăzi ne este rezervată o surpriză: una din insule se numește „Saint Lazare”. Această insulă adăpostește o mănăstire. Dar nu orice mănăstire ci una armenească. La îmbarcare ni se explică, cu multă gentilețe, că ar fi de preferat să ne îmbarcăm la cursa de 1510 deoarece la 1530 se organizează un tur ghidat al mănăstirii. Acceptăm.
În fine este 1510. Ne urcăm pe vaporaș (vaporeto) și pornim spre Saint Lazare. Suntem întâmpinați de zidurile mănăstirii înconjurate, la rândul lor, de un părculeț umbros, cu apă rece. La chei este ancorat un vas – ARMENIA. Ce ciudat sună acest nume așa de departe de Armenia. De altfel insula este cunoscută ca Vizitatorii, mulți după părerea mea, privesc imaginile. Privesc cu atenție, cu compasiune dar și cu un fel de luare aminte. Ne preia ghida. Mă așteptam la un călugăr; ghida își cere scuze dar toți călugării sunt într-o reuniune. Mulți călugări? Surâde: cu totul 12 persoane. În anul 1715 ajunge pe aceste meleaguri un mic grup de armeni conduși de abatele Mechitar. La sosirea lor în aceste locuri, armenii găsesc, așa cum scrie „Cronologia della Congregazione Mechitarista” (redactată în limba armeană), o insulă părăsită ce a servit cândva drept leprozerie. Existau, părăginite, de vreme și ploi, două clădiri a câte două etaje fiecare. La 8 septembrie 1717 Senatul Venețian concesionează insula 5-6/2016
19
20
5-6/2016
grupului de armeni; Guvernul Serenisimei nu a putut rămâne indiferent la cererea de azil venită din partea unor refugiați sosiți dintr-o țară în care, de multă vreme, se făcea simțită dominația plină de cruzime a unui Stat cu care Veneția s-a confruntat direct: Imperiul Otoman. Mechitar s-a născut la 1676 în localitatea Sivas (Սեբաստիա), denumirea nouă a vechiului oraș Sebaste. „San Lazzaro degli Armeni”. Aici și-a făcut studiile devenind sacerdot la 20 de ani. Încă de atunci, activitatea de predicator, educator și scriitor de texte de cultură generală sau religioasă, l-a făcut cunoscut în toată Asia Minoră. Înțelegând că sub dominația turcă nu va putea să-și împlinească misiunea religioasă, Mechitar va pleca clandestin la Modone (Morea) aflată atunci sub stăpânire Venețiană. Aici va fonda, și cu aprobarea Papei Clemente al XIlea, un ordin religios care va purta numele său: Congregația Părinților Mechitariști. Ordinul va urma regula Ordinului benedictin. După invadarea Moreei de turci, Mechitar, împreună cu membrii Congregației vor fugi în căutarea unor locuri mai prielnice misiunii lor. Plecarea s-a făcut cu un vas venețian care i-a adus, în 1715 la Veneția. Congregația avea un refugiu dar locul era departe de a permite, așa cum era, desfășurării activităților specifice. Așa încât, laici și călugări și-au suflecat mânecile și s-au apucat să reconstruiască, și cu ajutorul Guvernului Veneției, vechea biserică și să refacă vechile clădiri. Munca era grea și aparent îndepărta pe călugăr de misiune sa. Regula 24 a Ordinului spunea însă clar: „I monaci tutti nell ademptimento dei loro uffici, sappiano di essere sotto la comune legge, divi-
na del lavoro e della fatica e, allontanando da se ogni eccessiva preocupazione, si affidino alla Provvidenza del Padre celeste ”.* În scurt timp insula părăsită a devenit un pământ fertil care permitea Congregației acoperirea a aproape tuturor nevoilor sale. Refacerea și reparațiile precum și noile dezvoltări s-au încheiat în 1740 și membrii Ordinului s-au întors la misiunea lor fundamentală. Am întrebat dacă este vorba despre rugăciune. Ghida ne-a răspuns zâmbind: sunt aproape trei secole de când ordinul derulează ample activități educaționale și culturale, uneori cu profunde semnificații istorice și patriotice. Există trei direcții majore de acțiune: conservarea tradițiilor culturale, îmbogățirea treptată a moștenirii trecutului, transmiterea și difuzarea acestui patrimoniu. Există, ni se spune, un efort continuu de a pune în acord tradiția specifică armenească cu cultura universală. Pornind de la aceste principii, Părinții Mechitariști au adunat, cu multă scrupulozitate și spirit critic, manuscrise ce riscau a fi distruse de evenimentele dramatice ale istoriei Armeniei. Rezultatul acestei munci este Biblioteca mănăstirii, motiv real de mândrie pentru Ordin. Colecții rare, documente unicat, ne privesc din rafturi. Aflăm că Biblioteca deține unele din cele mai complete colecții ale scrierilor sacre. Pentru a putea asigura difuzarea lucrărilor deținute în patrimoniu dar și lucrărilor proprii, Ordinul a înființat, în 1796, o Tipografie proprie, tipografie ce a devenit relativ repede una din cele mai căutate pentru calitatea producției ei. Din păcate, de curând Tipografia a fost oprită urmând să devină, probabil, muzeu. În istoria sa, Ordinul l-a avut de „înfruntat” pe Napoleon I Bonaparte. Acesta intenționa să
închidă mănăstirea; după ce i s-a prezentat activitatea și realizările ei, Împăratul va semna un ordin care va confirma existența și continuarea activității mănăstirii. Textul suna astfel: Napoleone, Per la grazia di Dio e per le Contituzioni Imperatore de Francia, Re d’Italia, ... abbiamo decretato e decretiamo quante segue: I. Monachi Armeni della Isola di S. Lazzaro di Venezia sono conservati nell attuale loro stato, finche sia da Noi altrimenti disposta. II. Ministri delle Finanze e pel Culte sono incaricati dell ezecutione del prezente Decreto che sara publicato ed inscrito nel B.I. lettino delle Legi. S. Cloud, 17 augusto 1810
În periplul nostru prin Bibliotecă suntem invitați într-o încăpere specială: camera de lucru a Lordului Byron, un mare prieten al armenilor. În această încăpere poetul a învățat, sub îndrumarea starețului, limba armeană; mai mult chiar, a elaborat un dicționar armean - englez.
În ultima încăpere ne întâlnim cu bustul lui Soghomon Soghomonian, mai cunoscut drept Komitas. Tot aici găsim expuse o serie de „marine”. Aivazovschi. Așa am aflat că era armean – Aivazian precizează ghida zâmbind. Biblioteca este plină de surprize: Bustul fiului lui Napoleon I, tabloul lui Napoleon al III-lea aflat la loc de cinste; un mare prieten al Ordinului dar și al armenilor precizează ghida. Trecem prin sala de mese și revenim în biserică. În sala de mese revăd tabloul lui Mechitar. De aici revenim în biserică. O incintă caldă, primitoare. Ghida ne arată modul în care călugării au 5-6/2016
21
Parcă nici căldura nu mai are importanță. Am traversat trei secole de istorie; am văzut, din nou și în cu totul alte locuri, forța unui neam care, trecut prin vicisitudinile istoriei, nu a acceptat să dispară. Și a întors nenorocirea în avantaj supraviețuind răului și transformându-l în bine. Cu ce pot încheia. În fața mănăstirii stă o veche cișmea. Apa, semn al vieții, semn al culturii, semn al răbdării și stăruinței atotbiruitoare.
integrat și nu distrus, lucrările originale, marcând cumva vechimea și continuitatea. Fac câteva fotografii. Ieșim în fața mănăstirii. Toți sunt tăcuți, vizibil emoționați.
22
5-6/2016
Corina Mihaela BAR Iulie 2016
*
C. Sartor – Dall Ararat a S. Lazzaro –, Venezia, S. Lazzaro, 1978 finito di stampare nel febrario 1978 nella Tipo-Litografia Armena Isola di San Lazzaro – Venezia .
manga-badanegan
Սուտասանը
Կար չկար թագաւոր մը կար: Աս թագաւորը օր մը կը յայտնէ: – Ով անանկ սուտ մը ըսէ, որ ըսեմ սուտ է, թագաւորութեանս կէսը կու տամ անոր: Կու գայ հովիւ մը կ’ ըսէ. – Թագաւորն ապրած կենայ, հայրս դագանակ մը ունէր, որ այստեղէն կը մեկնէր երկինքին աստղերը կը խառնէր: – Կը պատահի,- կը պատասխանէ թագաւորը:Իմ մեծ հայրս ալ չիպուխ մը ունէր, մեկ ծայրը բերանին կը դնէր, միւս ծայրը կը մեկնէր արեգակէն կը վառէր: Ստախօսը գլուխը քերելով դուրս կ’ երթայ: Կու գայ դերձակ մը: Կ’ ըսէ. – Ներողութիւն թագաւոր, կանուխ պիտի գայի, ուշացայ:Երեկ շատ անձրև եկաւ, կայծակները պայթեցան, երկինքը պատռուեցաւ, գացած էր կարկըտելու: – Այ, լաւ ըրած ես,- կ’ ըսէ թագաւորը,- բայց լաւ չէիր կարկըտած, այս առտու ալ քիչ մը անձրև թափեցաւ: Ան ալ դուրս կ’ երթայ: Ներս կը մտնէ աղքատ գիւղացի մը, կուտը կռնատակը:
– Դուն ինչ կուզես, մարդ Աստուծոյ,- կը հարցնէ թագաւորը: – Ինձ կոտ մը ոսկի պարտ ես, եկած եմ տանիմ: – Կոտ մը ոսկի,- կը զարմանայ թագաւորը: – Սուտ կըսես ես քեզ ոսկի պարտ չեմ: – Թէ որ սուտ կըսեմ թագաւորութեանդ կեսը տուր. – Ոչ, ոչ ճշմարիտ կըսես,-խոսքը կը փոխէ թագաւորը: – Ճշմարիտ կըսեմ, կոտ մը ոսկիս տուր:
Յովհ. Թումանեան. հէքիաթներ
5-6/2016
23
Տումպրըվեն, Ելիսաբեթոպոլիս՝հայերու սիրտին մեջ Նախարար պրն. Աշոտ Գրիգորյան և Տումպրըվենի Քաղաքապետ տկն. Ճորճեթա Իրիմիե, որ կարճ ելույթներով հանդես եկան: Պատմաբաններու բանախոսությունները վարեցին Գլուժ -Նափոքայի «Babes-Bolyai» Համալսարանի Պատմության Թանգարանի տոքթ.Օանա Հաբոր և Գլուժ-Նափոքայի Ռումանիո Ակադեմիայի «Ճորճե –Պարիցիու» Պատմության Ինսթիտուտի փրոֆ. Տոքթ. Նըսթասը Կովաչ, ըլլալով Գլուժ- Նափոքայի «Babes-Bolyai» Համալսարանի Հայագիտության Ինսթիտուտի տնօրենը և աշխատանքներու գլխավոր համաՀայերը միշտ ալ գիտցած խումբ մը հետազոտողներ, պատ- կարգողը: Խոսեցան տոքթոեն հարգել արժեքները, ըլլան մաբաններ, անոնք իրենց հե- րանտ Քրիսթինա Սընթըմըրանոնք հոգևոր, մշակութային տաքրքիր դասախոսություննե- յան (Գլուժ-Նափոքա, «Babes կամ աշխարհիկ: Աշխարհին րով ուրախացուցին ներկաները: Bolyai» համալսարան)՝ Տումպմեջ որ քաղաքն ալ գտնվիս, երբ Գիտաժողովի բացման աշխա- րըվենի հայկական հուշարհայերու հանդիպիս՝ վստահա- տանքներուն ներկա գտնվեցան ձաններու տեղեկատվության բար գիտցիր, հոգեպես հարըս- Հ.Հ. դեսպանության Լիազոր մասին,տոքթորանտ Էդվարդ տացած պիտի հեռանաս: Նույնը պատահեցավ մայիս 21-22-ը Տումպրըվեն քաղաքին մեջ՝ հիմնված և այնքան սիրված հայերու կողմե: Ձեռնարկը ինքնին արտակարգ կարևոր առիթով տեղի ունեցած էր՝ Սուրբ Ելիսաբեթ Հայ կաթոլիկ եկեղեցվո տարեդարձի առիթով, երբ առաջին անգամ ըլլալով այս առիթով տոնական սբ. պատարագ մատուցվեցավ եկեղեցվո մեջ: «Տումպրըվենի Հայ Կաթոլիկ Սբ. Ելիսաբեթ Եկեղեցվո երկու և կես դարյա (1766-2016) պատմությունը» վերտառությամբ տեղի ունեցած Ազգային գիտաժողովին մասնակցեցան 24
5-6/2016
Նարչիս Անթոնյան (Գլուժ-Նափոքա «Babes Bolyai» համալսարան)՝ հայերու հոգևոր հայր Ավետիք Լուքաչի մասին, 19-րդ դարի Տումպրըվենի հայ քաղաքացիական վիճակի մասին, Յաշի Ռումեն Ակադեմիայի «A.D Xenopol» պատմության ինսթիտուտի գիտական համակարգող Քըթըլինա Քելքու, 19-րդ դարու Մոլտովայի հայերու հոգևոր բանավեճերու վերաբերյալ, գիտ. համ, Մարիա Քելքու,19-րդ դարու Յաշի հայերու մասին Ռումեն Ակադեմիայի տոքթորանտ Փաուլ Քրըչուն (Գլուժ-Նափոքա «Babeș Bolyai» համալսարան), Թրանսիլվանիայի առևտրական հայերու մասնակցության և 18-րդ դարի Կենտրոնական Եվրոպայի և Օսմանյան միապետության առևտրական փոխանակումի մասին՝տոքթ. Մարիուս Օանցա, Գլուժ-Նափոքայի Ռումեն Ակադեմիայի «George Baritiu» պատմության ինսթիտուտի կողմե, 19181944թթ)Ռումանիո Թագավորության Հայ կաթոլիկ Մխիթարիստներու Առաքելությունը
Հայ Առաքելական գործերու հետ կապված: Օրը ավարտվեցավ հոյակապ համերգով մը՝ դաշնակահար ՀորեաՄիհայիլի կատարմամբ: Գիտաժողովը ինչպես նաև ամբողջ ձեռնարկը ինքնին պատրաստված էր ՌՀՄ Տումպրըվենի մասնաճյուղի ղեկավար պրն. Յոան Քըլինեսքուի կողմե՝ըլլալով կատարյալ հյուրընկալ տանտեր մը: Ներկա էին 200-են ավելի հրավիրյալներ՝հայեր Գլուժեն, Թըրկու Մուրեշեն, Ռոմանեն, Պաքըուեն, Գոնսթանցայեն, Պուքրեշեն, նաև ռումանացիներ և ոչ միայն անոնք: Չենք սխալիր, եթե ըսենք, որ Ելիսաբեթոպոլիսը՝ այսօրվա Տումպրըվենը դարձած է հայերու իրական մշակութային կեդրոն մը:Եվ իբրև հետաքրքիր փաստ մը նշմարեցի, որ տեղական զինանշանին վրա՝
առյուծի,խաղողի որթի և գիրքի մը քով ներկա է և Սբ. Ելիսաբեթ եկեղեցին, տեղ մը ուր կհանգչի Տումպրըվենի հայերու հոգևոր հայր՝ Ավետիք Լուքաչի օրհնյալ սիրտը:
Էդվարդ Անթոնյան
5-6/2016
25
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տոնը Կեռլայի մեջ
Շաբաթ՝ Հունիս 11-ին, Կեռլայի մեջ նշվեցավ տեղացի հայերու ավանդույթ հանդիսացող
26
5-6/2016
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տոնը: Կեսօրին քաղաքը լեցվեցավ հյուրերով՝ ժամանած ամ-
բողջ երկիրեն, բայց նաև արտասահմանեն (օրինակ՝ Գանատայեն):
Պուքրեշեն մինչև Սաթու-Մարե, Ռումանիո բոլոր հայաբընակ բնակավայրերեն եկած հայերը հանդիպեցան քաղաքի կեդրոնը գտնվող հոյակապ մայր տաճարեն ներս, որտեղ սուրբ պատարագ մատուցեց Սոգաչ Էնտրե ծխատեր քահանան (ժողովրդապետ)՝ Ալպա-Յուլիայի հռոմեա-կաթոլիկ արքեպիսկոպոս տոքթոր Յագիուպինի Կյորկիի ներկայությամբ: Ատուծո խոսքը արտասանեց Կեորկեն քաղաքի հայ-կաթոլիկ եկեղեցվո ծխատեր քահանա Կալ Հունորը, ան շեշտեց այդ մեծ տոնի նշանակությունը հայ համայնքի կյանքին մեջ: Սուրբ պատարագին որպես հյուր ներկա էր նաև Ռումանիո հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը: 1784-1804 թթ. կառուցված Սուրբ Երրորդություն փառավոր եկեղեցին, որուն մեջ ցուցադրված է Ռուպենսին վերագրըվող «Քրիստոսի խաչեն իջեցումը» հանրահայտ կտավը, իր մեջ համախմբեց տոնակատարությանը մասնակցելու հա-
մար եկած շուրջ չորս հարյուր հավատացյալ: Պատարագի ատեն երգեց Կեռլայի հայոց մայր տաճարի հանրահայտ երգչախումբը՝ Մոլնար Աննայի ղեկավարությամբ, իսկ «Ավե Մարիան» այս անգամ ալ կատարեց Գլուժի Պետական Հունգարական Օփերայի մենակատարուհի Գիրգոշա Յուլիան: Պատարագի ժամանակ, որպես մենակատարուհի հանդես եկավ նաև Տըրկու-Մուրեշի երգչուհի Մոլնար Մարիան: Պատարագեն անմիջապես հետո, Կեռլայի հայոց ժողովըրդապետարանին մեջ տեղի ունեցավ Սոնկոթ Քրիշթոֆի հեղինակած «Թագավորական ազատ քաղաք Կեռլա (17001900)»՝ հատոր երկրորդ և «Ծագումնաբանություն» (թարգմանությունը հունգարերենե ռումաներեն՝ Անտրեա Կիցը), ինչպես նաև Անտրեա Թընասեի անգլիատառ Armenians in Romania – The studies of the people close to us աշխատության շնորհանդեսը: Միջոցառմանը ելույթ ունեցան Ռումանիո Հայոց Միության նա-
խագահ Վարուժան Ոսկանյանը և ՌՀՄ-ի Թրանսիլվանիո մասնաճյուղի նախագահ՝ հայոց այս մեծ տոնի կազմակեպիչն ու հոգին հանդիսացած Յոան Էսթեկարը: Հետո Հայաստանի Հանրապետության Սփյուռքի նախարարության կողմե Միրչա Թիվատարին հանձնեցին Շնորհակալագիր՝ Թրանսիլվանիո հայոց մշակույթը պահպանելուն ուղղված իր ջանքերուն և նվիրվածության համար: Կեսօրեն ետք, Շթեֆան չել Մարե փողոցը գտնվող հայոց ակումբին մեջ տեղի ունեցավ Շիմո Յուլիայի հավաքածոյեն հայկական տարազներու և քանդակագործ Տուհա Լասլոյի փայտե գործերու համատեղ ցուցահանդեսի բացումը: Իրիկունը, Քաղաքային Մշակույթի Տան մեջ Պոթոշան քաղաքի Միհայ Էմինեսքուի անվան թատրոնի դերասանները ներկայացուցին Ֆլորին Գևորգյանի հեղինակած «Կյանքի և մահվան միջև նրբանցքը» պիեսը:
(Ըստ www.gherlainfo.ro կայքէջի)
5-6/2016
27
Տեղի ունեցավ հեռակոնֆերանս՝ Ռումինիայի հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ
Հունիսի 17-ին ՀՀ սփյուռքի նախարարությունում տեղի ունեցավ հեռակոնֆերանս՝ Ռումինիայի հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ, որին մասնակցեցին ՀՀ սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանը, նախարարի տեղակալներ Սերժ Սրապիոնյանն ու Վահագն Մելիքյանը, նախարարության աշխատակիցներ: Տեսակապով հեռակոնֆերանսին մասնակցեցին Ռումինիայում ՀՀ դեսպան՝ Համլետ Գասպարյանը, Ռումինահայոց Միության նախագահ, սենատոր Վարուժան Ոսկանյանը, Ռումինիայի Հայոց թեմի առաջնորդ Տեր Տաթև եպիսոկոպոս Հակոբյանը, ՌՀՄ փոխնախագահ, Ռումինիայի խորհրդարանում ազգային փոքրամասնությունների խմբի ղեկավար Վարուժան Փամբուկչյանը, դեսպանատան աշխատակիցներ, համայնքի ներկայացուցիչներ: Բարձր գնահատելով համայնքի կազմակերպվածությունը՝ նախարարը նշեց. «Ուրախ եմ ձեզ ողջունել տեսակապի միջոցով,
28
5-6/2016
կարծում եմ, որ այն շարունակական կլինի: Ապրիլյան վերջին իրադարձությունները ևս մեկ անգամ փաստեցին սփյուռքի համախըմբվածությունն ու միասնականությունը: Խորին շնորհակալություն եմ հայտնում Սփյուռքին և, մասնավորապես ռումինահայ համայնքին, որ անմիջապես արձագանքեցին թե՛ բարոյական և թե՛ նյութական աջակցություն ցուցաբերեցին Արցախին: Այսօր մեր հիմնախնդիրը Հայաստանի և Արցախի հզորացումն է, և մենք՝ համախմբվելով Հայրենիքի շուրջը, պետք է կարողանանք սփյուռքյան կառույցների գործուն աջակցությամբ հասնենք Արցախի միջազգային ճանաչմանը»: Նախարարը անդրադարձավ Հռոմի Պապի՝ Հայաստան կատարելիք այցին: «Հունիսի 24-26-ին Հայաստան է այցելելու Հռոմի Ֆրանցիսկոս Պապը և սա ապրիլի 12-ին մատուցած պատարագից հետո նրա երկրորդ մեծագույն քայլն է: Հռոմի Պապն այցն անվանել է ուխտագնացություն
դեպի առաջին քրիստոնյա երկիր: Կարծում եմ այդ երեք օրերը շատ մեծ պատմական, քաղաքական և ազգային նշանակություն կունենան»,- նշեց նա: Նախարարը նաև համայնքին հորդորեց առավել ակտիվ մասնակցել նախարարության ծրագրերին, ընդգծելով դրա անհարժեշտությունը` համայնքն առավել ակտիվացնելու, ազգային արմատներից կտրված հայերին հայ իրականություն վերադարձնելու և Սփյուռքը Հայրենիքի հետ կապելու համար: Շնորհակալություն հայտնելով նման ձևաչափով համագործակցելու հնարավորության համար՝ դեսպան Համլետ Գասպարյանը նշեց. «Այս տեսակապը թույլ է տալիս համայնքների և Սփյուռքի նախարարության պատասխանատուներին միմյանց ճանաչել, անմիջականորեն շփվել և խոսել համատեղ ծրագրերի և համահայկական հարցերի մասին: Ռումինահայ համայնքը հազարամյակի պատմություն ունի,
որով անբաժանելի մաս է կազմում հայ ժողովրդի պատմության և քաղաքակրթության: Հետևաբար, այսօր համայնքի պահպանումը և կենսագործունեության ապահովումը համազգային առաջնահերթություններից է: Առաջնային հարցերից են համայնքի թվի նվազումը. մարդահամարի վերջին տվյալներով այն հազիվ հասնում է 2000-ի, ասիմիլացիայի բարձր աստճանը, սերնդափոխությունը, հայոց լեզվի տիրապետումը և հայկական վիթխարի մշակութային ժառանգության պահպանումը: Ռումինահայ համայնքի յուրահատկություններից է Տրանսիլվանիայի հայ կաթոլիկ համայնքի դարավոր և մեկուսի գոյությունը, որ բարեբախտաբար վերջին քսան տարվա ընթացքում Ռումինիայի Հայոց միության և թեմի ջանքերով ներգրավվում է համահայկական կյանքի մեջ: Այս մարտահրավերները նկատի առնելով` Հայաստանի դեսպանությունը ձեռնարկել է մի շարք քայլեր. Բուխարեստի համալսարանում վերսկսել է հայոց լեզվի դասավանդումը, որը 20112012 ուստարվանից ի վեր վարում է դոկտ. Աիդա Մարկոսյանը: Այդ ընթացքում նա վերամըշակել և հրատարակել է ռումինախոսների համար հայոց լեզվի իր քառահատոր դասագրքի 1-ին և 2-րդ հատորները: Իր հերթին, Ռումինիայի կրթության նախարարության գրիֆով հրատարակվել է Ուլնիա Բըլընարու Մականյանի Արևմտահայերեն լեզվի դասագիրքը, ՌՀՄ պատվերով Վարդան Մարթայանի «Հայ-ռումեն» և «Ռումեն-հայ» բառարանները: Ռումինական Ակադեմիայի և ՀՀ ԳԱԱ միջև ստորագրվել է համագործակցության համաձայնագիր: Նման համաձայնագրեր ԵՊՀ-ն ստորագրել է Բուխարեստի և Կլուժի համալսարանների հետ: Կլուժի համալսարանում բացվել է Հայագիտության ինստիտուտ: Համագործակցության համաձայնագիր է պատրաստվում ստորագ-
րել Հայաստանի և Ռումինիայի ազգային արխիվների միջև: Ռումինիայի բուհերում տարեկան ութ կրթաթոշակ է հատկացվում Հայաստանի ուսանողներին: Երևանի լեզվաբանական համալսարանում դասավանդվում է ռումիներեն: Ռումինահայ մշակութային ժառանգության պահպանության գծով 2013թ. Բուխարեստում կազմակերպել ենք միջազգային գիտաժողով: Առաջիկա հոկտեմբերին ՌՊԱԹ-ում պատրաստում ենք խոշոր ցուցահանդես, հրատարակվելու է ծավալուն կատալոգ: Անցյալ հոկտեմբերին Ռումինական Ակադեմիայում կազմակերպեցինք Հակոբ Սիրունու ծննդյան 125-ամյակին նվիրված միջազգային գիտաժողով, և Հայաստանում թողարկեցինք հոբելյանական բացիկ: Հաճկատար վանքի հիմնադրման 500-ամյակի կապակցությամբ 2012թ. Ռոմֆիլատելիան և Հայփոստը թողարկեցին համատեղ նամականիշ: Աջակցելու համար համայնքային կյանքին և հայապահպանության ջանքերին, դեսպանության նախաձեռնությամբ 2012թ. եղբայրական կապեր ենք հաստատել ՀՀ եւ Ռումինիայի 10-ական քաղաքների միջև, հատկապես Ռումինիայի այն քաղաքների, ուր առկա է հայոց պատմական ներկայություն, ժառանգություն և համայնք»: Դեսպանը անդրադարձավ նաև Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ուղղությամբ իրականացված աշխատանքներին և նշեց. «Ռումինիայի պաշտոնական դիրքորոշումն է այս հարցում դրսեվորել առավելագույն զգուշավորություն` թողնելով երկու կողմերին հաշտության եզրեր գտնելու: 2015թ. առաջին անգամ Ռումինիայի նախագահի մակարդակով ուղերձ հղվեց հայ ժողովըրդին այդ մեծ ողբերգության 100-ամյակի առիթով: Ռումինիայի խորհըրդարանի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի նախագահը հայտարարություն տարա-
ծեց` կոչ անելով Ռումինիայի խորհրդարանին ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը և ապրիլի 24-ը հայտարարել ցեղասպանության զոհերի հիշատակի միջազգային օր: Հայերին ուղղված ուղերձներ արվում են տեղական մակարդակներով: 2014թ.-ին թեմի ջանքերով Պիտեշտում կանգնեցվեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան, ինչը նախատեսվում է նաև Բուխարեստում: Սենատոր Վարուժան Ոսկանյանը և պատգամավոր Վարուժան Փամբուկչյանը պարբերաբար հարց են բարձրացնում Ռումինիայի խորհրդարանում ճանաչելու Հայոց ցեղասպանությունը: Հանրային մակարդակով Ռումինիայում Ցեղասպանության թեման լայն քննարկման առարկա է ամբողջ տարվա ընթացքում: Տպագրվում են ծավալուն հոդվածներ, գրքեր, պատրաստվում հեռուստահաղորդումներ, ֆիլմեր, թատերական և երաժշտական ներկայացումներ, ցուցահանդեսներ, գիտաժողովներ: Առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում Վարուժան Ոսկանյանի «Շշուկների մատյան» վեպը, որը Ռումինիայի ներսում և աշխարհում կատարում է քարոզչական վիթխարի գործ: Այս հարցում Ռումինիայի առանձնահատկություններից է, որ մինչև այժմ չեն դրսևորվել ժխտողականության դեպքեր»: Հեռակոնֆերանսի մասնակիցներին ողջունեց համայնքի նախագահ Վարուժան Ոսկանյանը: Նա անդրադարձավ համայնքում առկա խնդիրներին, իրականացրած միջոցառումներին և առաջիկա անելիքներին: Հանդիպման ընթացքում քննարկվեցին Ռումինիայում ազգային ներուժի համախմբման, համայնքային կյանքի կազմակերպման հետ կապված հարցեր, ուղենըշվեցին համագործակցության հետագա քայլերը:
5-6/2016
29
Պաքըու
Պատմություն և թատրոն՝ «Կյանքի և մահվան միջև նրբանցքը»
Շաբաթ, Ապրիլ 23-ին, Պագովիա անվան քաղաքային թատրոնի դահլիճին մեջ, Ռումանիո հայոց Միության Պաքըուի մասնաճյուղը՝ համագործակցությամբ Պաքըուի քաղաքապետարանի, Պագովիա անվամբ թատրոնի, Կրիկորե Թըպըգարու անվան ուսուցիչներու տան, Պաքըու մարզի կրթական տեսչության, Յուլիան Անտոնեսքուի անվան թանգարանային համալիրի, Կեորկե Վրընչանուի անվան ազգային գոլեճի, Ֆերտինանտ Ա-ի անվան ազգային գոլեճի, Շտեֆան չել Մարեի անվան մանկավարժական ազգային գոլեճի, Ճորճե Ափոսթուի անվան գեղարվեստական ազգային գոլեճի և Անկել Սալինիի անվան թեքնիկական գոլեճի հետ կազմակերպեց մշակութային բացա30
5-6/2016
ռիկ միջոցառում մը, այն է՝ Ֆլորին Գևորգյանի բեմադրած «Կյանքի և մահվան միջև նրբանցքը» պիեսի ներկայացումը՝ Պոթոշանի Միհայ Էմինեսքուի անվան թատրոնի դերասաններու կատարմամբ: Ձեռնարկի բացման խոսքով հանդես եկան պարոնայք Թրայան Ափեթրեյ (Պոթոշանի Միհայ Էմինեսքուի անվան թատրոնի ընդհանուր տնօրեն) և Վասիլե Ակոբը (Ռումանիո Հայոց Միության Պաքըու քաղաքի մասնաճյուղի նախագահ), անոնք ընդգծեցին թատերական ներկայացման կարևորությունը և այժմեականությունը՝ 20-րդ դարու սկզբին տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանության համաթեքսթին մեջ: Ձեռնարկին հյուրն էր պատմաբան փրոֆ. տոքթ. Անթոն
Գոշան, ան բանախոսեց Հայոց ցեղասպանության մասին, հայ ժողովուրդի պատմության այն ողբերգական իրադարձության, որը դեռևս անարդարացի կերպով կմնա պատված անհայտության շղարշով, թեև համաշխարհայնացումը և մեր ապրած ժամանակակից համաթեքսթը, ավելի քան երբևէ կթելադրեն անցյալի իրադարձություններու իմացությունը: Բարեբախտաբար կան նաև ազդեցիկ և հետզհետե բազմացող ձայներ, որոնք կհայտնաբերեն (կամ կվերահայտնաբերեն) նաև Հայերու ցեղասպանությունը: Այս իմաստով պերճախոս օրինակ մը կհանդիսանա պապ Ֆրանցիսկոսը՝ Հռոմի հայրապետը դատապարտելով 1915-1916թթ. հայերու կոտորածը, զոր որակավորած է
որպես «20-րդ դարու առաջին ցեղասպանություն»: Նաև շարք մը պետություններ ճանչցած են Հայոց ցեղասպանությունը: Եվրոպայի խորհրդարանն ալ ընդունած է ցեղասպանությունը ճանչնալու բանաձև: Մեծ պատմաբան Նիքոլաե Յորկա ատեն մը կըսեր. «Մարդկային քաղաքակրթյությունը ամենեն բարձր լեռներու տակեն ու ամենեն խորը աղբյուրներեն բխող միակ մեծ գետ մը չէ, այլ անոր հոսանքը կկրե կենդանի ջրերը բոլոր վտակներու, որոնք իրենց հետ կբերեն կենսունակության մեկական խորհուրդ մը, առանց որի մեծ գետը կկորչեր ճահիճներուն մեջ»: Հայերու պարագային, 19-րդ դարու վերջին (1894-1896թթ.) և 20-րդ դարու սկզբին (1915-1916թթ.) հայ ժողովուրդի ինքնորոշման իրավունքը չընդունած թուրքերու յաթաղանները կարմրցուցած այդ կենդանի ջրերը : (...)
Ակնհայտ է, որ անցյալի իրադարձություններու՝ պատմության իմացությունը անհրաժեշտություն մըն է, իսկ պատմական փաստերու արժևորումը պետք է կատարվի այսօրվա հօգուտ սերունդներու՝ ներառյալ թատերական ներկայացումներու միջոցով, որոնք կհանդիսանան հարմար եղանակ մը նաև պատմությունը
ավելի ճանչցելի դարձնելու համար: Նպատակ մը, որուն լրիվ հասած է նաև «Կյանքի և մահվան միջև նրբանցքը» պիեսը՝ Պոթոշանի Միհայ Էմինեսքուի անվան թատրոնի երիտարսարդ դերասաններու (և ապագա դերասաններու) բացառիկ կատարմամբ:
Փրոֆ. տոքթ. Անթոն ԳՈՇԱ
5-6/2016
31