?YUMANIY HAOY} MIYUTOAN ERGLEZVOAN AMSACIR
DARI 65 TIV 7-8 (2(16-2(17ƒ Հուլիս-Օգոստոս 2 014
«Հայկական» փողոցին փառատոնը
ԽՄԲաԳՐական
Հուսով ենք, որ ռումանահայ խումբ մը երիտասարդներու նախաձեռնությամբ արդեն երկրորդ անգամ կազմակերպված «Հայկական փողոց» փառատոնը տարեց-տարի առավել մեծ թափ պիտի ստանա և ավելի հանրաճանաչ պիտի դառնա: Երեք օր շարունակ, Հայկական փողոցը ժողվեց ոչ միայն բազմամարդ, այլև բազմազգ և բազմամշակույթ հասարակություն մը: ներկայացումներուն այլ փոքրամասնություններու մասնակցությունը, անոնց երգ ու պարը գունավորում և բուրմունք հաղորդեց փառատոնին՝ շեշտելով և արժևորելով համակեցության գաղափարը: Գրեթե իր բոլոր երեսակներով՝ «Հայկական փողոց» փառատոնը կարելի է գնահատել որպես փայլուն հաջողություն մը: Հազարավոր ռումանացիներ եկան ու տեսան, թե ինչ կնշանակե հայ ըլլալը: Բոլորը գոհ մնացին փառատոնեն: փառատոնի միջազգայնացման՝ աշխարհի տարբեր անկյունները համաժամանակյա «Հայկական փողոցներ» կազմակերպելու գաղափարը վատ չէ: ատ մարդոց մեջ կրնա խթանել ազգամիջյան հանդուրժողականության զգացումները և նույն Երկիր մոլորակին վրա միասին ու համերաշխ ապրելու ցանկությունը և հաճույքը: Մեր պառակտված աշխարհին մեջ «Հայկական փողոցըը կրնա դառնալ հաշտության և համերաշխության խորհդանիշ մը: Հայոց ցեղասպանության 100 ամյակի նշման թվականին՝ «Հայկական փողոցը» կրնա նոր հույս նեշնչել մարդկության ապագայի նկատմամբ: Մարդկությունը կարիք ունի բազում «Հայկական փողոցներու», ինչպես նաև ռումանական, հրեական, թուրքական, բուլղարական կամ չինական փողոցներու, որպեսզի մարդիկ՝ բոլոր ազգությունները անխտիր դուրս գան փողոց ոչ թե բողոքելու, այլ ուրախանալու համար, այնպես ինչպես արդեն ավանդույթ դարձավ Պուքրեշին մեջ:
2
Պետրոս Խորասանճյան
7-8/2014
PYVANXAGYUTOYUN «Հայկական» փողոցին փառատոնը .................................. =` 3 ռումինիայում մեծ շուքով նշվել է պատմական արմենոպոլիսի` Գեռլա քաղաքի օրը .............................. =` 12 տրանսիլվանիայի Հայոց թանգարանում բացվել է ամենամյա մշակութային փառատոնը ............................ =` 15 ռումինիայի Բոտոշան և Սուչավա քաղաքներում հայկական երկու եկեղեցիներ են վերաօծվել ................ =` 17 ուխտագնացություն հայերու երեք սրբավայրեր .......... =` 19
Supliment limba rom`n[
ZILE TORIDE LA A DOUA EDIȚIE A FESTIVALULUI „STRADA ARMENEASCĂ” ............. p. 22 AM FOST PRINTRE VOI .................................................... p. 23 IPOSTAZELE GENOCIDULUI ARMEAN ................................................. p. 24 կապոյտ լիճի ափին ........................................................... =` 27 ցուցահանդես նվիրված Սուչավայի Սուրբ Խաչ եկեղեցվո բակին մեջ Հայկական դպրոցի հիմնադրման 190-ամյակին ............. =` 28 «Միայն դպրոցի միջոցով կրնանք պահել հայոց լեզուն և ինքնությունը» ........................................... =` 30
ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi
COLECTIVUL «NOR GHIANK»
MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare
REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com
TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATĂ: HĂțULESCU MIHAI
TIPARUL: S.C. ARARAT srl.I.S.S.N. 1221-9169
«Հայկական» փողոցին փառատոնը
7-8/2014
3
4
7-8/2014
արդեն 2-րդ տարին է ռումանիո Հայոց Միությունը կկազմակերպե «Հայկական» փողոցի փառատոնը, որ կանցնի շատ բարձր մակարդակով՝ ուրախացնելով ոչ միայն տեղվույն հայերուն այլև ռումանացիներուն և այլ ազգային փոքրամասնություններուն: Երեք օր շարունակ՝ ուրբաթ, շաբաթ և կիրակի Հայկական փողոցը կարթննար վաղ առավոտյան և կքնանար ժամը 24-են ետք: փողոցի ճիշդ սկիզբեն այցելուներուն կդիմավորեին 2 գեղեցիկ օրիորդներ` հրամցնելով օրվա ծրագիրը: Դեռևս այստեղեն ալ կսկսվեր Հայկական փողոցի ուրախ, աշխույժ կյանքը: Քով-քովի փողոցի երկայնքով աջ և ձախ տեղադրված գունավոր վրաններու ծածկին տակ իրենց ձեռքի գեղեցիկ աշխատանքները ցուցադրած էին քանի մը ակնագործ, նկարիչ, հայ մանչ ու աղջիկ հայ տառերով կփորձեին սորվեցնել այցելուներուն գրել իրենց անունը: անկյունի մը վրա կհրամցվեր հայկական սուրճ, կոնյակ և այլ քաղցրավենիներ: փողոցի մեջ յուրաքանչյուր մարդու դեմք միայն ուրախություն, հրճվանք ու երջանկություն կարտահայտեր: ամբողջ փողոցը կապրեր ուրախ, աշխույժ կյանքով: փողոցին հարող հայ եկեղեցվո բակը երեխաներու համար կազմակերպված էր տարբեր ուսուցողական խաղերու անկյուն մը, ուր անոնք շատ ազատ և ուրախ կզգային ինքզինքնին: Եկեղեցվո պատին երկայնությամբ ցուցադրված էին և ռումանահայ ճանչցված նկարիչ Չիկ Դամադյանին գծագրական աշխատանքները, որ կներկայացնեին հին Պուքրեշը: Դիմացը
ցուցադրված էին ֆոտոլրագրող անտրեեա Թընասեի ռումանահայերու կյանքին նվիրված աշխատանքները: ցուցադրըված էին նաև գեղեցիկ, յուրահատուկ լուսանկարներ հայկական լեռնաշխարհեն: կգործեր և հայոց թանգարանը: Բակին մեկ անկյունը տրամադրըված էր հայկական համեղ խորտիկներու, խմորեղեններու վաճառքին, ուր այցելուները կհամտեսեին «կիլիկիա» և «նոյան տապան» ռեստորաններու համեղ ուտեստեղենները: «Հայկական» փողոցի փառատոնի բացումը կատարվեցավ Թիմիշորայի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբի Սոնուս տրիո-ի մասնակցությամբ, ռումեն դուդուկահար կոսմին Պըլեանի հայկական երգերու հմուտ և հրաշալի կատարմամբ: Հաջորդեցին Սուսաննա Պետրոսյանի և Պուքրեշի հայկական «Վարդավառ» պարախումբի փայլուն ելույթները, ապա բեմը տրամադրվեցավ հունական «աստերիա» և «աստավարիա» պարախումբերուն, մենակատար Սիլվանա արգիրոն: Հաջորդ օրերուն մեծ հաջողությամբ ելույթ ունեցան ռումանիո մեջ ճանչցված և սիրված Mahala Rai Banda-ն և Romafest գնչուական պարախումբը, այնուհետև բեմը տրամադրվեցավ հրեական Hazamir և Bucharest Khezmer Band, լեհական dom Polski, ռումանական Green Tea խումբերուն: ապա հետևեցին Գաբրիել և կարապետ տետեյան եղբայրներու ճազային հրաշալի կատարումները, որ մեծ ոգևորությամբ ընդունեցին բոլոր ներկաները: Վերջավորության, առաջին անգամ ըլլալով Պուքրեշի բեմին վրա ելույթ ունեցավ կեռլա (ար-
մէնոպոլիս)-ի նորաստեղծ հայկական պարախումբը: Երկու օր շարունակ յոն Քրեանկու-ի թատրոնը առավոտյան ժամը 10-ի կողմերը կազմակերպած էր մանուկներու համար ուրախ ներկայացումներ, իսկ Պուքրեշի թատերական ֆաքուլթետի ուսանողները բեմադրեցին հատվածներ Վարուժան ոսկանյանի «Շշուկներու մատյան» վեպեն` բեմադրություն Միհայ յոն և արմինե ոսկանյանի, որ «տեղըդկեցիրյան» վերտառությունը ուներ և կպատմեր ռումանահայերու 1946-1948թթ.-ու ներգաղթի մասին Հայրենիք: նշենք, որ Հայկական Մշակույթի կեդրոնին մեջ ցուցադրվեցան և «արմենոպոլիս» արդեն մեծապես ճանչցված և սիրված, նաև «Շշուկներու մատյանի»-ի մոտիվներով «Երբ մահն ուշանում է պաշտպանվել» շարժանկարները: Գեղեցիկ մտահղացում էր և «արարատ» հրատարակչության կողմե գիրքերու անվճար տրամադրումը, որ այցելուներուն մեծ ուրախություն պատճառեց և հարյուրավոր գիրքեր սպառվեցան վայրկյաններու ընթացքին: փառատոնի փակման օրը նշանավորվեցան Լոնտոնի արմենեասկափողոցին հետ ստեղծված կենդանի հեռուստակամուրջով, ուր երկուստեք թե՛ Պուքրեշը և թե՛ Լոնտոնը ուրախության և հպարտության ուրախ պահեր ապրեցան: փառատոնը եզրափակեց ռումանիո և Հայաստանի մեջ մեծ անուն հանած, ճանչցված և սիրված «Վարդավառ» պարախումբը, որ կղեկավարե ժրաջան ու շնորհալի պարուսույց Պելլա Մարտիկյանը: Պարախումբի վարակիչ ելույթը որոտընդոստ ծափա-
հարություններով և խանդավառ բացականչություններով դիմավորեցին հանդիսատեսները, իսկ շատերը փորձեցին շուրջպար բռնել և պարել հայկական խրոխտ երաժշտության տակ: ապա հայկական երգերու հրաշալի կատարումներով հանդիսատեսներուն մեծ ուրախություն պարգևեցին Հայաստանեն հրավիրված երգչուհի Էլիզաբեթ ադիկյանը և Եվրոտեսիլի հայաստանյան մասնակից փառատոնի նոր շունչ բերած սիրված արամ MP3-ը, որ այս օրերուն դարձած էր և ռումեն հանդիսատեսի սիրելի երգիչը: Վերջավորության, կուզեինք մեր թերթի միջոցով ջերմ շնորհակալություններ հայտնել փառատոնի բոլոր կազմակերպիչներուն, մասնավորաբար ռՀՄ փոխնախագահ Սիրուն Թերզյանին, պատգամավոր Վարուժան փամպուքչյանին, Վարուժան ոսկանյանին, երիտասարդության ներկայացուցիչ Վահե Հովակիմյանին և փառատոնի հաղորդավար Հրանտ Ջաղինյանին իրենց ներդրած մեծ աշխատանքի և նպաստի համար: փառատոնը անցավ ջերմ բարեկամական մթնոլորտի մեջ, մեկ անգամ ևս փաստելով, որ տարբեր ազգային փոքրամասնություններու համակեցությունը կարելի է ներդաշնակ, խանդավառ մթնոլորտի մեջ ևս իրականացնել և ապրել համերաշխ մեկ ընտանիքի մը պես:
Մատլեն տեր-ղուկասյաան
7-8/2014
5
Ստրադա արմենեասկա փառատոնը կրկին ոգեւորել է ամառային Բուխարեստը
6
7-8/2014
Ստրադա արմենեասկա փառատոնը կրկին ոգեւորել է ամառային Բուխարեստը «Համադամ ուտելիքներ ու բուրավետ համեմունքներ, հին կոնյակ եւ աննման նռան գինի. այս ամենը կարող եք գտնել Ստրադա արմենեասկայում»,- արդեն երկրորդ տարին է երեկոյան լուրերի մեջ հայտնում է ռումինական հեռուստատեսությունը Բուխարեստի Հայկական փառատոնի մասին: Երեք օր շարունակ` օգոստոսի 1-3-ը, վաղ առավոտից մինչեւ ուշ գիշեր Բուխարեստի Հայկական թաղամասում` Քարտիերուլ արմենեսկում տարածվել էին հայկական գույներն ու բուրմունքները, հնչում էին երգուպարը, խոսքը, ծիծաղն ու ծափերը: Հայկականի հետ խառնվել էին հունական ու իսրայելական դրոշակները, գնչուական արբեցնող ռիթմերին հետեւում էին հունական սիրտակին եւ հրեական Հավա նագիլան: Հազարավոր բուխարեստցիներ լցվել էին Հայոց եկեղեցու բակն ու նրան հարող արմենեասկա փողոցը, խումբ-խումբ ծեփվել ռումինահայոց մասին պատմող մեծադիր պատկերներին, գրքերի, զարդեղենի, հայկական հռչակավոր սուրճի, կոնյակի եւ թխվածքների կրպակներին: Գույնզգույն վրանների ու կրպակների միջեւ շրջում էին աճպարարներն ու բախտագուշակները, այսուայնտեղ կանչում էր պատանի լրագրավաճառը, աչքիդ առաջ զարդեր էր ձուլում արծաթագործը, հայկական գեղագրեր գծում նկարիչը: Մանուկները ճռվողում էին եկեղեցու բակում, մեծերը հիշողությունների կծիկը
բացում հընթացս սարքված հայկական ճաշարանի ստվերում, մի բաժակ սուրճի ու օշարակի շուրջ: ինչպես հաղորդում է «արմենպրես»-ի թղթակիցը, հայկական փողոցը կարծես վերագըտել էր հին օրերի շունչն ու ռիթմը, երբ մի քանի դար առաջ այստեղ էին հաստատվել հայերը, բացել իրենց խանութներն ու արհեստանոցները, հիմնել եկեղեցի, դպրոց ու տպարան: Բուխարեստի ճիշտ կենտրոնում հայտնված Հայկական թաղամասում կողք-կողքի համերաշխորեն ապրում էին ռումինները, հայերը, հրեաները, հույներն ու գնչուները, Ստրադա արմենեասկայով ճեմում էին ժամանակի ռումին եւ հայ նշանավոր դեմքերը: ահա այս մթնոլորտն ու միջավայրն էին ցանկացել վերականգնել փառատոնի կազմակերպիչները` ռումինահայոց միությունն ու Հայ երիտասարդաց կազմակերպությունը, հրավիրելովդրացի հույներին, հրեաներին եւ գնչուներին, այս տարի նաեւ լեհերին, միասին վերապրելու անցյալը, կիսելու այսօրվա բախտն ու ուրախությունները: Ծրագրին պատրաստակամորեն միացել էր Բուխարեստի քաղաքապետարանը, տրամադրել վիթխարի բացօթյա բեմ ու հարմարանքներ, երեք օրով փակել փողոցի երթեւեկությունը: փառատոնի մասինԲուխարեստի տարբեր հատվածներում ազդարարում էին մեծադիր պաստառները, ռումինական ռադիոն, հեռուստատեսությունը, լրատվական գործակալությունները եւ գրավոր մամուլը հատուկ թողարկումներ եւ ծանուցումներ էին տալիս փառատոնի ընթացքի վերաբերյալ: փառատոնը ցուցադրըվում էր առ-ցանց կենդանի ռեժիմով` live streaming համակար-
7-8/2014
7
գի միջոցով: Ստրադա արմենեասկա փառատոնը կրկին ոգեւորել է ամառային Բուխարեստը | աՐՄԵնՊՐԵՍ Հայկական լրատվական գործակալություն փառատոնի ծրագիրը բազմազան էր` բոլոր տարիքային խմբերի, ճաշակների եւ նախասիրությունների համեմատ: այս տարվա փառատոնին առանձնակի շունչ ու ոգի հաղորդեցին Հայաստանից ժամանած կատարողները` Եվրատեսիլում Հայաստանը ներկայացրած արամ MP3-ն, երգչուհիներ Սուսաննա Պետրոսյանը եւ Էլիզաբեթ ադիկյանը: անցյալ տարվա նման փառատոնը բացվեց հայկական դուդուկի համերգով, որ մատուցեց տիմիշոարայի ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի Սոնուս տրիոն/Trio Sonus` ռումին դուդուկահար կոսմին Բըլեանի հրաշալի կատարմամբ: Երեկոն շարունակեցին Սուսաննա Պետրոսյանն ու Բուխարեստի հայկական “Վարդավառ” պարախումբը, որոնց հետեւե-
8
7-8/2014
ցին ու հունական «աստերիա» եւ «աստարակիա» պարախըմբերն ու մենակատար Սիլվանա արգիրոն: Հաջորդ օրերին վարակիչ ելույթներ ունեցան գնչուական Mahala Rai Banda ու Romafest, հրեական Hazamir ու Bucharest Klezmer Band, լեհական dom Polski, ռումինական Green Tea խմբերը: Բուխարեստի երաժըշտասեր հասարակությանը ծանոթ Գաբրիել եւ կարապետ Դեդեյան եղբայրները ջազի հնչյուններով լցրին փողոցն ու հարակից բակերը, Բուխարեստում իրենց նորամուտը նշեցին Գեռլա-արմենոպոլիսի հայկական պարախումբը: Օրվա առաջին կեսերին մանուկների համար ինտերակտիվ ներկայացումներ էին կազմակերպել յոն կրեանգա թատրոնը, MiniArtShow-ն, հետկեսօրեին Բուխարեստի թատերականի ուսանողները բեմականացրեցին Վարուժան ոսկանյանի «Շշուկների մատյան» վեպից հատվածներ, Հայկական
մշակութային կենտրոնում ցուցադրվեցին «արմենոպոլիս» եւ «Շշուկների մատյանի» մոտիվներով «Երբ մահն ուշանում է պաշտպանվել» ֆիլմերը: Եկեղեցու բակում շարված էին ռումինահայ նշանավոր գծանկարիչ Չիկ Դամադյանի գործերը եւ անդրեա տընասեի “Մեր կողքի Ստրադա արմենեասկա փառատոնը կրկին ոգեւորել է ամառային Բուխարեստը | աՐՄԵնՊՐԵՍ Հայկական լրատվական գործակալություն հայերը” շարքի լուսանկարները: Հայոց թանգարանն իր դռներն էր բացել բազմաթիվ այցելուների առջեւ: Բուխարեստի «արարատ» հրատարակչությունը հենց փողոցի վրա փռել էր հազարավոր գրքեր, որոնք ձեռքից ձեռք խլվեցին բառացիորեն րոպեների ընթացքում: Վերջին օրը փառատոնը կենդանի հեռուստակամուրջով կապվեց Լոնդոնի Հայկական փողոց փառատոնի հետ: փառատոնը փակվեց «Վարդավառի» գեղարվեստական ղեկավար Բելլա Մարտիկյանի սաների կրակոտ ելույթով, որին վերջում միացան հանդիսականները: Մինչեւ ուշ գիշեր լեփլեցուն փողոցում տիրում էր խանդավառություն եւ ուրախություն: Հայկական միջոցառումն վերածվեց համընդհանուր ժողովրդական տոնախմբության ու համերաշխության ցույցի: Երեք օրվա ընթացքում մոտ տասնհինգ հազար մարդ էր ներկա հայկական տոնին: ՊատգամավորՎարուժան փամբուկչյանը, որը շնորհալի երիտասարդ Հրանտ Ջաղինյանի հետ երեք օր շարունակ հմտորեն վարում էր հանդիսությունը, կարողացավ հանրության հետ ստեղծել հետադարձ հոգեկան ուժեղ կապ, որն ապահովեց փառատոնի հաջողությունը եւ հա-
յերի նկատմամբ համակրանքը: Վարուժան փամբուկչյանը հուսով է, որ փառատոնի գաղափարը գալիք տարում կվարակի նաեւ փարիզի հայերին եւ կարճ ժամանակում այստեսակ հայկական փառատոններ կկազմակերպվեն եվրոպական այլ քաղաքներում: «Հայ ենք ու հպարտ ենք,- ռումինական մամուլը մեջբերում է Վարուժան ոսկանյանի խոսքերը, -ինչպես դարեր առաջ հայերը հաստատվեցին այստեղ` Բուխարեստում, նույնն արեցին Սուչավայում, Գեռլայում եւ այլուր, ուր նույնպես կան Հայկական փողոցներ: Մյուս տարի նման փառատոններ ենք անելու ողջ երկրում, ռումինիան վերածվելու է վիթխարի Հայկական փողոցի, որտեղ հայերը, ռումինները եւ մյուսները պետք է համատեղ հրճվեն»: «Հայկական փողոցը վերածվում է մշակույթների եւ ազգերի ժամադրավայրի, ժողովուրդների միջեւ բարեկամության խորհրդանիշի», - ողջունելով փառատոնի երկրորդ թողարկումն ասում է Հայաստանի դեսպան Համլետ Գասպարյանը: «Բոլորիս համար մեծ ուրախություն է, որ այս փողոցի վրա հաստատված հայերն այն լցրել են քաղաքակրթությամբ ու մշակույթով», -իր հերթին ասում է հրեական համայնքի ղեկավար Վայները: ի դեպ, գնալով տեղերում ռումինահայերն իրենց միջոցառումներին մասնակից են դարձնում այլ փոքրամասնությունների, ռումին եւ օտար նշանավոր դեմքերի: Մասնավորապես այդպես էր այս տարի հուլիսի սկզբին Գեռլայում, երբ քաղաքի պաշտոնական օր հայտարարված Գրիգոր Լուսավորչի տոնին մասնակցում էին ոչ միայն տեղական իշխանություն-
7-8/2014
9
ների բարձրաստիճան ղեկավարները, այլեւ Գեռլայի հետ եղբայրացած եվրոպական մի շարք քաղաքների քաղաքապետեր, հուլիսի վերջին` Դումբրըվենում, երբ հայկական փառատոնին մասնակցում էին ռումին ակադեմիկոսներ եւ արվեստի աշխարհի հայտնի դեմքեր: նույն պատկերն է կլուժում, յաշում, կոնստանցայում, Բոտոշանում, Բակըուում, Գեորգենում: աՐՄԵնՊՐԵՍ:
Հայ առաքելական եկեղեցու ռումինահայոց թեմի և ռումինիայի հայկական համայնքի ջանքերով ու նախաձեռնությամբ այս տարի արդեն երկրորդ անգամ օգոստոսի 1-3-ը անցկացվեց <<Հայկական փողոց փառատոնը>>՝ Festivalul Strada Armenească: արդեն ավանդույթ դարձած այս փառատոնի նպատակն է հազարավոր հայերի համար նոր հայրենիք դարձած ռումինիայում երբեք չմարող ազգային ինքնության դրսևորումը և միաժամանակ մերձեցումը տեղացիների, ինչպես նաև ռումինիայում ապրող ազգային մյուս փոքրամասնությունների հետ՝ հույներ, հրեաներ, գնչուներ, ովքեր նույնպես առանձին ելույթնեերով, ցու-
10
7-8/2014
ցահանդես վաճառքներով ներկայացան փառատոնին: փառատոնի ընթացքում ներկայացվեցին հայ մշակութը, հայ երգն ու պարը, խոհանոցը, ազգային սովորույթներն ու ա ռանձնահատկությունները: ինչպես նախորդ տարի, այս անգամ ևս բոլոր այցելուների ուշադրության կենտրոնում էր Հայոց Սրբոց Հրեշտակապետաց եկեղեցին և նրան կից գործող տուտյան մշակույթի տունը, որն իր մեջ ներառում է հնատիպ գրքերի բացառիկ գրադարանը և եկեղեցական արվեստի գործերով հարուստ կերպարվեստի թանգարանը: փառատոնը հարուստ էր բազմաթիվ մշակութային ծրագրերով, ժամանցային միջոցառումներով և խաղերով, թա-
տերական ներկայացումներով և համերգային կատարումներով: Լուսանկարչական ցուցահանդեսներից հատկապես կարևորվեց ռումինուհի անդրեա տընասեի ներկայացրած ֆոտոպատմությունը, որտեղ հեղինակի կողմից յուրովի էր մեկնաբանված ռումինիայում ապրող հայերի կյանքը և կենցաղը: այստեղ առաջին անգամ ցուցադրվեցհայազգի ռեժիսոր Ֆլորին Գևորգյանի հեղինակած ֆիմը՝ նվիրված տրանսիլվանիայումգտնվող հայկական վաղեմի ամենախոշոր կենտրոններից մեկին՝ Հայաքաղաք-արմենոպոլիսին (այժմ՝ Գեռլա): առանձին տաղավարով փառատոնինմասնակցեց նաև ռումինիայի ազգագրության՝ Գյու-
ղի թանգարանը, որը գրքերի և հուշանվերների փոքրիկ ցուցահանդես-վաճառքով ներկայացնում էր թանգարանում պահվող եկեղեցական և աշխարհիկ արվեստի հարուստ հավաքածուները: 2013 թվականի սեպտեմբերին թանգարանը <<Հայկական մշակույթի օրեր>> ծրագրի շրջանակներում ինքն էր հյուընկալել հայերին: իսկ նույն թվականի հոկտեմբերին այստեղ անցկացվեց Հայ-ռումինական մշակութային կապերին նվիրված առաջին միջազգային գիտաժողովի աշխատանքային օրերից մեկը: փառատոնի ընթացքում ելույթ ունեցան «Վարդավառ» հայկական պարախումբը, Հայաստանից հրավիրված երգիչ-
ներ արամ MP3-ին, Սուսաննա բռնման կոչն էր՝ ուղղված ամՊետրոսյանը, Էլիզաբեթ ադիկ- բողջ աշխարհին մի գողտրիկ յանը, որոնց ելույթները հատ- փողոցի օրինակով: կապես մեծ խանդավառունելլի Սմբատյան թյամբ ընդունվեցին հանդիսատեսի կողմից: նշանավորվեցին ռումինահայ հայտնի ջազմեն կարպիս Դեդեյանի և իր նվագախմբի, ինչպես նաև դուդուկահար կոսմին Պըլեանի ելույթները: առանձին երաժըշտական և պարային կատարումներով հանդես եկան նաև ռումինացիները, հրեաները, հույները և գնչուները: ամենուրեք տիրում էր բարձր տրամադրություն, բոլորը մեծ խանդավառությամբ և ոգևորությամբ մասնակցում էին փառատոնին, որի ամենամեծ ու լուսավոր նպատակը սիրո, համերաշխության և փոխըմ7-8/2014
11
ռումինիայում մեծ շուքով նշվել է պատմական արմենոպոլիսի` Գեռլա քաղաքի օրը
ռումինիայում` պատմական արմենոպոլիս քաղաքում` Գեռլայում, հունիսի 30-ից հուլիսի 6-ը կայացել են քաղաքի օրերը, որը համընկնում է Հայոց Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի տոնին: Հայկական ավանդական հոգևոր տոնը քաղաքի օր հայտարարելու նախաձեռնությամբ Գեռլայի քաղաքապետ Մարիուս Սաբոն հանդես էր եկել դեռևս 2012թ. իջևանի հետ եղբայրացման համաձայնագիր կնքելուց հետո: ինչպես «արմենպրես»-ին տեղեկացրին ՀՀ արտգործնախարարության մամուլի, տեղեկատվության եւ հասարակայնության հետ կապի վարչությունից, արդեն երկրորդ տարին է` քաղաքի օրը վերածվել է միջազգային փառատոնի, որին մասնակցում են Շվեյցարիայի, Ֆրանսիայի, Գեր12
7-8/2014
մանիայի, Հունգարիայի և Լեհաստանի քույր քաղաքների պատվիրակությունները: տոնակատարությունների բազմազան ծրագրի հիմնական միջոցառումները տեղի են ունեցել հուլիսի 4-ին և 5-ին, և կենտրոնացած են եղել հայկական իրադարձությունների շուրջ: Հուլիսի 4-ին քաղաքային մարզադաշտում տոնակատարությունների բացման արարողությանը մասնակցել են կլուժի նահանգային և Գեռլայի քաղաքային իշխանությունները, ռումինիայի Հայոց միության ղեկավարները, ռումինիայում Հայաստանի և Շվեյցարիայի դեսպանները, Գեռլայի հետ եղբայրացած եվրոպական քաղաքների պատվիրակները։ Հայաստանի դեսպան Համլետ Գասպարյանը, հանդես գա-
լով բացման հանդիսավոր արարողությանը, գեռլացիներին է փոխանցել այդ առիթով ՀՀ սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանի շնորհավորական ուղերձը և շնորհակալություն հայտնել ռումինական իշխանություններին և տեղական պատասխանատուներին ռումինահայ մշակութային հարուստ ժառանգությանպահպանման և տեղի հայ համայնքի կարիքների նկատմամբ հոգատար վերաբերմունքի համար: Հաջորդ օրն առավոտյան դեսպան Գասպարյանը մասնակցել է Գեռլայի քաղաքապետարանում եղբայրացած քաղաքների պատվիրակների խորհըրդակցությանը, որտեղ քննարկվել են ապակենտրոնացված մակարդակով համագործակցու-
թյան արդյունավետության հետ կապված հարցեր: այնուհետև արտասահմանյան հյուրերը նահանգային և տեղական իշխանությունների, ինչպես նաև ռումինիայի Հայոց միության ղեկավարության կողքին ներկա են եղել հայ կաթողիկե Սուրբ Երրորդության տաճարում Սբ. Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված տոնական պատարագին, որն ամբողջությամբ ուղիղ հեռարձակվել է ռումինական հեռուստաալիքներով։ «Գեռլան դարձել է եվրոպական ժամադրավայր, և դա բնական է, քանի որ այն արդեն ազգերի, մշակույթների և ավանդույթների խաչմերուկ է դարեր ի վեր»,- պատարագից ան-
միջապես հետո 300-ամյա Հայոց տաճարի ժամացույցի նոր, եզակի մեխանիզմի գործարկմանը նվիրված հանդիսավոր արարողությանը հայտարարել է
դեսպան Գասպարյանը: «այն թանկ է հատկապես մեզ` հայերիս համար, քանի որ կազմում է մեր ժողովրդի պատմության մի մասը: ռումինիայի հայերը մարդկային այն օղակը, այն հանգույցն են, որոնք մեզ կապում են իրար, կռում այն համերաշխությունը և բարեկամությունը, որով մենք ուզում ենք կառուցել ավելի լավ աշխարհ և ավելի լավ ապագա»: արարողությունից հետո ռումինական «TVR3» հեռուստաալիքը շարունակել է ուղիղ եթերը Հայոց տաճարի բակից` դեսպան Գասպարյանի, ռումինահայ ջազային դաշնակահար Հարրի Դավիդյանի, ռումինիայի Հայոց միության փոխնախագահ Սիրուն Թերզյանի և Գեռլայի Հայոց թանգարանի տնօրեն Միրչա Թիվադարի մասնակցությամբ, որի ընթացքում բանախոսները մեկ ժամ զրուցել են ռումինահայ ժառանգության, հայության խնդիրների, Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակի շուրջ։ Հայկական գեղարվեստական ծրագիրն ամփոփել է Հարրի Դավիդյանը, որը հուլիսի 5-ի երեկոյան Հայոց տաճարում հանդես է եկել հայ հին հոգևոր և աշխարհիկ երաժշտության 7-8/2014
13
գոհարների ջազային վարպետ մեկնաբանություններով: Հայկական մշակութային ծրագրի շրջանակներում, քաղաքի նորաբաց կինոդահլիճում տեղի է ունեցել նաև Գեռլա-արմենոպոլիսի մասին պատմող վավերագրական ֆիլմի շնորհանդեսը (ռեժիսոր Ֆլորին Գևորգյան), 19-րդ դարի նշանավոր հայազգի հունգարագիր պատմաբան կրիստոֆ Սոնգոտի հերթական հատորի ռումիներեն թարգմանության շնորհանդեսը, Հայոց Միության սրահներում բացվել են տրանսիլվանիայի հայկական ժառանգության մասին պատմող տպագիր նյութերի, լուսանկարների և առարկաների ցուցադրություններ:
աՐՄԵնՊՐԵՍ
14
7-8/2014
տրանսիլվանիայի Հայոց թանգարանում բացվել է ամենամյա մշակութային փառատոնը
ռումինիայի Դումբրըվեն քաղաքում հուլիսի 25-26-ին կազմակերպվել է մշակութային ամենամյա փառատոնը: Դումբրըվենի քաղաքապետարանը և ռումինիայի Հայոց Միության Դումբրըվենի մաս նա ճյուղը տեղի արվեստասերների աջակցությամբ տրանսիլվանիայի հայաշատ այդ քաղաքում համախմբել էին նշանավոր արվեստագետների և մտավորականների: ինչպես «արմենպրես»-ին տեղեկացրին ՀՀ արտաքին գործերի նախարարության լրատվական ծառայությունից, փառատոնը բացվել է ապաֆի ամրոցում` տրանսիլվանիայի Հայոց թանգարանում` նկարիչ Միհայ նեկիտա Բուկուլեցի ցուցահանդեսով, ուր ողջույնի և գնահատանքի խոսքերով հանդես են եկել ռու-
մինիայում ՀՀ դեսպան Համլետ Գասպարյանը, Դումբրըվենի քաղաքապետ Ջորջետա իրիմիեն, բանաստեղծ ու խմբագիր նիկոլաե Բաչուցը և կազմակերպիչներից դոկտոր Վասիլե Հաբորը: Հաջորդ օրը դասախոսություններով հանդես են եկել Բուխարեստի արվեստի ակադեմիայի պրոֆեսոր, նշանավոր նկարիչ և գրող Գեորգե անգելը և ակադեմիկոս, մշակույթի նախկին նախարար ռըզվան Թեոդորեսկուն: Վերջինս, խոսելով միջնադարյան Դումբրըվենի մասին, նշեց այն կարևոր դերը, որ հայերը խաղացել են ողջ տրանսիլվանիայի պատմության մեջ: իր հերթին դեսպան Գասպարյանը, խոսելով ռումինական կյանքի մեջ հայերի դերի
և հետքի մասին, վստահություն է հայտնել, որ այս տարվա սկզբին կլուժի Բաբեշ-Բոյայ համալսարանում բացված Հայագիտության ինստիտուտը կնպաստի հայկական ժառանգության վերհանմանը և ծանոթացմանը: իր խոսքում դեսպանը մասնավորապես նշել է. «կարծում եմ, որ այն կօգնի շատերին, հատկապես երիտասարդներին` վերագտնելու և վերահաստատելու իրենց ինքնությունը, նույնիսկ մեզ` Հայաստանում ապրող հայերիս` մեր ազգային ինքնությունը լրացնելու պակասող բեկորներով, որոնք ցրված են աշխարհով մեկ»: Երեկոյան Սուրբ Եղիսաբեթ տաճարում հնչել է դասական երաժշտության նշանավոր ջութակահար, միջազգային բազմաթիվ մրցանակների դափնեկիր ալեքսանդ7-8/2014
15
րու տոմեսկուի կատարմամբ, ադ Լիբիտում քառյակի կազմում: փառատոնը փակեց Գեռլայի հայկական պարախումբը: փառատոնի շրջանակներում դեսպան Գասպարյանն ապակենտրոնացված մակարդակով կապերն աշխուժացնելու շուրջ խորհրդակցություններ է ունեցել քաղաքապետ Ջորջետա իրիմիեի և սենատոր Վիորել արկաշի հետ: Դումբրըվենը համարվում է տրանսիլվանիայի «հայկական քաղաքներից» մեկը, ուր հայերը հաստատվել են 17-րդ դարի վերջում և մեծապես նպաստել քաղաքի զարգացմանը: այսօր դեռևս կանգուն են ժամանակին հայերի կառուցած եկեղեցիները, դպրոցները, վարչական և թաղային շենքերը: Քաղաքում դեռևս արթուն է հայկական ոգին: Երեք տարի առաջ այստեղ բացվեց տրանսիլվանիայի Հայոց թանգարանը, գործում է «Սուրբ Եղիսաբեթ հայոց միությունը», որի ղեկավարն է անխոնջ իոն կըլինեսկուն: ամեն տարի օգոստոսի կեսերին Դումբրըվենի Սուրբ Եղիսաբեթ հայ կաթոլիկ տաճարում հայկական ծեսով նշվում է Սուրբ աստվածածնի վերափոխման տոնը, որը հավաքում է ռումինաբնակ հայերին: ռումինիայում ՀՀ դեսպանության նախաձեռնությամբ 2012թ. հոկտեմբերին բարեկամության համաձայնագիր է ստորագրվել Դումբրըվենի և նոյեմբերյանի միջև:
16
7-8/2014
աՐՄԵնՊՐԵՍ
ռումինիայի Բոտոշան և Սուչավա քաղաքներում հայկական երկու եկեղեցիներ են վերաօծվել ռումինիայի Հայոց թեմում օգոստոսի 16-18-ը հոգևոր ապրումների և ուխտի նորոգության օրեր էին: ռումինիայի հայ համայնքը մեծ շուքով նշեց սուրբ Մարիամ աստվածածնի Վերափոխման տոնը: տոնին ընդառաջ` օգոստոսի 16-ին տեղի ունեցավ Բոտոշան քաղաքի Սուրբ Մարիամ աստվածածին եկեղեցու վերաօծումը`ձեռամբ ռումինիայի Հայոց թեմի առաջնորդ գերաշնորհ տեր տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի: այս մեծագույն իրադարձությանը ներկա էին ռումինիայում ՀՀ կոնսուլ արսեն Միքայելյանը, սենատոր Վարուժան ոսկանյանը, Բոտոշանի մարզպետ Մակալեց կոստիկը, ռումինիայի ազգային ժողովի երեսփոխան Չոֆու տամարան, թեմի ողջ հոգևոր դասը, բազմաթիվ ուխտավորներ` ժամանած ռումինիայի հայաշատ քաղաքներից: Եկեղեցին 14-րդ դարի կառույց է, կառուցվել է
665 տարիներ առաջ և համարվում է Եվրոպայի հնագույն հայկական եկեղեցին: այս մեծագույն իրադարձությունը հնարավոր դարձավ շնորհիվ ռումինիայի խորհրդարանի մեջ ազգային փոքրամասնությունները ներկայացնող երեսփոխան Վարուժան փամբուկչյանի միջնորդության և ռումին պետության նյութական օժանդակության, ինչպես նաև Բոտոշանի ծխական խորհրդի անդամ Վիորիկա Պոպայի, ով տարիներ շարունակ հետևել է շինարարության ընթացքին: նույն օրը երեկոյան` ժամը 30 17 -ին, Սուչավայի Սուրբ Խաչ եկեղեցում ուխտավորները մասնակցեցին երեկոյան ժամերգությանը, կատարվեց նախատոնակ: ավարտին եկեղեցու բակում տաթև սրբազանն օրհնեց մատաղի աղը և պատրաստվող ականջապուրը, որն ավանդույթի ուժով ամեն տարի պատրաստվում է հենց ուխ-
տավորների ձեռքով՝ Հաճկատարի ուխտագնացությանն ընդառաջ: Օգոստոսի 17-ին` կիրակի օրը` սուրբ Մարիամ աստվածածնի Վերափոխման տոնին, ուխտավորների հոծ խմբեր իրենց ճամփան բռնեցին դեպի հռչակավոր Հաճկատարի վանքը, որը սուրբ Մարիամ աստվածածնի անունն է կրում: Վանքը հիմնադրվել է 1512 թվականին տոնավագ եղբայրների բարերարությամբ և հռչակված է իր հրաշագործ զորությամբ: Բազում հրաշքների և բժշկությունների վկայություններ կան կապված վանքի անվան հետ: այսօր էլ այն ուխտավորի պակաս չի զգում: տոնական Սուրբ պատարագ մատուցեց տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը: Պատարագին ներկա էին ռումինիայի հայերի միության նախագահ Վարուժան ոսկանյանը, ռումինիայի խորհրդարանի մեջ ազգային փոքրամասնությունները ներկայացնող Վարուժան փամբուկչյանը և հարյուրավոր ուխտավորներ: Պատարագի ավարտին կատարվեց խաղողօրհնության կարգ: Օրհնված խաղողը բաժանվեց ուխտավոր ժողովըրդին: Օգոստոսի 18-ին` ժամը 10 00-ին, տեղի ունեցավ Սուչավայի Սուրբ Սիմեոն եկեղեցու վերաօծումը` ձեռամբ տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի: Եկեղեցին կառուցվել է 1513 թվականին, տոնիկ բարերարի միջոցներով: տոնական իրադարձությանը մասնակցելու համար Սուչավա էին ժամանանել ուխտավորների խմբեր Բուխարեստից, 7-8/2014
17
կոստանցայից և ռումինիայի մի շարք այլ հայաշատ քաղաքներից: Եկեղեցին վերանորոգվել է ռումին պետության օժանդակությամբ և Սուչավայի ռումին ուղղափառ եկեղեցու միջնորդությամբ: Եկեղեցին այս պահին տրված է ռումին եկեղեցուն առ ի գործածություն: Սրբազանը շնորհակալություն հայտնեց նաև Սուրբ Սիմեոնի մեջ ծառայող ռումին քահանային՝ հայկական հնամենի եկեղեցին խնամելու և այնտեղ առ աստված աղոթքներ հնչեցնելու համար: Եկեղեցուն կից ձեռագրատուն է եղել, որը, ցավոք, չի պահպանվել: նույն օրը Զամկայի հայոց վանքում տաթեւ Սրբազանի հանդիսապետությամբ կատարվեց հոգեհանգստյան պաշտոն և աղոթք բարձրացվեց առ աստված` ննջեցյալ հոգիների հանգստության և փրկության համար: Հոգեհանգստյան կարգ կատարվեց նաև ռումինիայի Հայոց թեմի նախկին առաջնորդ, երջանկահիշատակ ն.Ս.Օ.տ.տ. Վազգեն ա կաթողիկոսի հոգու հանգստության համար, որի մահվան 20-րդ տարելիցն էր: Վերջում Սրբազան հայրն իր հայրական օրհնությունները 18
7-8/2014
բերեց ուխտավոր ժողովրդին և մաղթեց, որ աստված ընդունելի անի ամենքի ուխտը և կատարի բոլորի բարի խընդրածները: Զամկան նշանավոր է ոչ միայն իր հնությամբ, այլև որպես վանական համալիր ամենամեծն է ռումինահայության եկեղեցական համալիրների շարքում, այն մի որոշ շրջան ծառայել է նաև որպես առաջնորդանիստ վանք: ռումինացի նշանավոր ճարտարապետ-պատմաբան Լ.Շիմանսկին Զամկայի մասին գրում է. «Զամկան անկասկած հանդիսանում է Սուչավայի հայերի կառուցած ամենակարեւոր հոգեւոր հուշար-
ձանը` գերազանցելով մնացյալ բոլորին ինչպես իր մեծությամբ, այնպես էլ իր արվեստով: Գտնվելով Սուչավայի արեւմտյան ծայրամասի արենի կոչված բարձրավանդակում՝ նա ստացավ լեհական Զամեք կամ հոգնակի` Զամքի անունը, որ լեհերեն նշանակում է բերդ, ամրություն կամ ամրոց»: 1663թ. գրված մի ձեռագրի հիշատակարանում Զամկան անվանվում է «բարձրահայաց հռչակավոր տաճար»: Զամկան այսօր ևս քաղաքի վրա ունի նույն իշխող դիրքը, եւ մինչեւ վանք մտնելը անառիկ մի ամրոց մտնելու զգացողություն ես ունենում, որին վանքի դարպասից ներս մտնելուն պես գումարվում է նաև հոգեւոր խորունկ մի զգացում, և կարծես դարերը ետ են գնում: այս զգացողությանը նպաստում է նաև դեպի Զամկա տանող ճանապարհը, որը Սուչավայի եզրով անցնում է իրապես զմրուխտյա մարգագետինների միջով բացված մի հին ճանապարհով, որով ժամանակին անցել են «Հայկական» անվանված քարավանները: աՐՄԵնՊՐԵՍ
ուխտագնացություն հայերու երեք սրբավայրեր Երբ Վասիլե ակոբը՝ ռումանիո Հայոց Միության Պագըուի մասնաճյուղի նախագահը զիս հրավիրեց միասին երթանք ռումանիո հայոց երեք սրբավայրեր, մտածեցի, թե սովորական էքսքուրսիա մը պիտի ըլլա: Սակայն շրջագայության երեք օրվա ընթացքին (Օգոստոս 15-են 17-ը) համոզվեցա, թե այդ վայրերը՝ տումպրըվենի, Պոթոշանի և Սուչավայի սրբավայրերըկհանդիսնան ռումանիո հայոց հոգևոր կյանքի օրրանը՝
ակունքները, որտեղ յուրաքանչյուր հայ պետք է այցելե առնըվազն մեկ անգամ իր կյանքի ընթացքին: «Մոլտովայի մեջ հայերը նորեկներ չեն, այլ երկրի հիմնադիրներ են:» (նիքոլաե յորկա) առավոտյան ժամը 4-ին Պագըուեն ճամփա ելլանք դեպի տումպրըվեն: տասնըչորս հոգի էինք՝ Պագըուեն, Թըրկու Օգնայեն և ռոմանեն, հայեր և ռումեն բարեկամներ: Ժամը 11-ին՝ տումպրըվենի Սուրբ Եղիսապեթ մայր տաճարին մեջ հոգևոր և
աշխարհիկ հանդիսություններու սկսման ժամանակը, պետք է տեղ հասած ըլլայինք: ինչպես կեռլան, տումպրըվեն փոքրիկ քաղաքն ալ հիմնեցին դարեր առաջ այստեղ հաստատված հայերը: 1714թվին, կարոլոս Ե կայսրը տումպրըվենը կտրամադրե հայերուն և այդուհանդերձ այն պիտի դառնա «արտոնյալ քաղաք» և պիտի կոչվի Եղիսապեթոպոլիս: այդ ժամանակաշրջանին կկառուցվի հայկական մայր եկեղեցին՝ երկրի ամենեն գեղեցիկ
7-8/2014
19
տաճարներեն մեկը: Օգոստոսի այդ օրերը տեղի կունենան նաև քաղաքի տարեկան հանդիսությունները, իսկ Օգոստոս 15-ին կկազմակերպվին հայերուն նվիրված միջոցառումներ՝ ցուցահանդեսներ, գիրքի շնորհանդեսներ, բանախոսություններ: «Եզակի է մեր երկրին մեջ այն, որ այսօր չորս լեզուներով՝ հունգարերեն, ռումաներեն, գերմաներեն (քարոզը) և հայերեն (երգչախումբի երգերն ու Հայր Մերը) պատարագ կմատուցվի: Հոս կուգան հայեր ամբողջ ռումանիայեն, ինչպես նաև Հունգարիայեն, ավստրիայեն և Գերմանիայեն», ըսավ տումպրըվենի ռումանիո Հայոց Միության մասնաճյուղի նախագահ՝պարոն իոան Գըլինէսքուն: Հագեցած ծրագրով օր մըն էր, հայերը հանդիպեցան նաև ռՀՄ նախագահ Վարուժան ոսկանյանին հետ, ան պատարագին ներկա գտնվեցավ տումպրըվենի քաղաքապետուհիի քովը, այցելեց Թրանսիլվանիո հայոց թանգարանը և գիրքի ցուցահանդես մը: Հաջորդ օրը, նույնպես առավոտյան ժամը 4-ին, կմեկնինք Պոթոշան, ներկա գտնվելու համար 1350 թվին կառուցված՝ Եվրոպայի հայոց ամենեն հին տաճարը հանդիսացող Սուրբ աստվածածին հայկական եկեղեցիի վերաօծման պատարագին: Պատարագը կվարեր ռումանիո հայոց թեմի առաջնորդ տտ տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը: «տումպրըվեն, Պոթոշան և Սուչավա կատարած այս կարճատև ուխտագնացությունը ցույց կուտա այն բացառիկ ներդրումը, որ հայերը ոնեցած են ռումեն հողին վրա զարգացած քաղաքակրթության մեջ: տումպ20
7-8/2014
րըվենի և կեռլայի մեջ հայերը կերտեցին մինչև 20-րդ դարու կեսին գոյություն ունեցած ամենեն խոշոր հայկական տաճարները: Սուչավան համայն հայության սրբավայրերեն մեկն է: Հոս՝ Պոթոշանի մեջ կա ամենեն հին եկեղեցին, որը կառուցված է Մոլտովայի իշխանության առաջացումեն առաջ, ինչը նիքոլաե յորկային դրդեց հայտարարելու, թե Մոլտովայի մեջ հայերը նորեկներ չեն, այլ երկրի հիմնադիրներ են», ըսավ ռՀՄ նախագահ Վարուժան ոսկանյանը: (...) Հետո Պոթոշանեն գացինք Սուչավա: Հոն գեղեցիկ անակընկալ մը մատուցեցին մեզի. հրավիրեցին Սուրբ Խաչ եկեղեցին՝ ներկա գտնվելու համար «ականջիկներու» օրհնության արարողությանը, և հետո այցելեցինք հայկական ու գերմանական հին գիրքերու և ձեռագրերու թանգարանը: Հոն հայերը հանդիպում մը կունենան նաև Խորհըրդարանեն ներս իրենց ներկայացուցիչ Վարուժան փամպուքչյանին հետ: Գեղեցիկ առիթ մըն է հանդիպելու և տպավորություններ փոխանակելու փիթեշթեն, Քոնսթանցայեն, Պրըիլայեն, Պուքրեշեն, յաշեն, Պոթոշանեն, Պագըուեն, Սիպիուեն, նույնիսկ փարիզեն, կանադայեն կամ Միացյալ նահանգներեն ժամանած հայերուն հետ: «Հայ չեմ, սակայն կվայելեմ Վալի ակոբի բարեկամությունը, իսկ մեր բարեկամությունը հիմնված է ոչ շահութաբեր, այլ հոգեկան հարաբերություններու վրա: ամեն տարի զիս կհրավիրեն մասնակցելու տարբեր միջոցառումներուն, կեռլայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տոնի, իսկ Սուրբ Մարիամի տոնին կերթանք Հաճկատար, ինչը առանձին հաճույք կպատ-
ճառե ինծի՝ զիս հագեցնելով հոգևոր դրական բաղադրիչով և ներշնչելով բարություն ու գեղեցկություն», հայտարարեց ռումանիո Գրողներու Միության անդամ՝ բանաստեղծ Միրչա Պոսթանը: կիրակի, Օգոստոս 17, Սուչավա. ժամը 9 30-ին կսկսի Հաճկատարի հոգևոր արարողությունը: Քահանաներ, տեղացիներ, համայն աշխարեն ժամանած ուխտավորներ, որոնց շարքին շատ են երիտասարդները, կուգան 1520 թվին կառուցված և պետական ու համայնքային ֆինանսավորմամբ 2012-ին լիովին վերանորոգված փոքրիկ եկեղեցին: «Մեր ուխտագնացությունը աստվածածնի հանդեպ երախտագիտության արտահայտություն է, ատոր համար, որ Քրիստոսին բերավ Երկիր: Ծնկաչոք բարձրանալը մինչև Հաճկատար վանքի եկեղեցին շնորհակալության դրսևորում է աստվածածնի հանդեպ՝ ներկայի ու ապագայի ցանկությունները կատարելու համար: Մենք հոս կուգանք նաև մեր երեխաներուն հետ, որովհետև կցանկանք, որ մեր խորհրդանիշները, հավատքը և ժառանգությունը փոխանցվին նոր սերունդին», ըսավ Պագըուեն եկած տիկին Էքաթերինա ռուսուն: Եթե ուղևորվիք դեպի Սիբիու՝ անպայման մի շրջանցեք տումպրըվենը, իսկ Սուչավային մեջ արժե այցելել պատմական և հայոց հոգևոր հուշարձան հանդիսացող Հաճկատար վանքը: կԵոՐկԵ ՊըԼԹըցԵՍՔոՒ www.desteptarea.ro
- AUG
2014
IUL
PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA
Au trecut 20 de ani de la dispariția Catolicosului Vazken I În ziua de 18 august 1994 a trecut la cele veșnice, în orașul Erevan, Catolicosul Vazken I conducător al Bisericii Apostolice Armene timp de aproape 40 ani, SS Vazken a fost atât liderul spiritual, cât și simbolul unității naționale a armenilor din întreaga lume. Se împlinesc 20 de ani de la dispariția sa. Vazken I Balgian (n. 20 septembrie/3 octombrie 1908, București – d. 18 august1994, Erevan) a fost episcop al Eparhiei Armene Apostolice din București (1947-1955) și apoi Catolicos și Patriarh suprem al tuturor armenilor (1955-1994).
Catolicosul armenilor condamnă atrocitățile comise împotriva comunității yezidi
Sanctitatea Sa Karekin al II-lea, Patriarhul Suprem și Catolicosul tuturor armenilor, a trimis o scrisoare de susținere, liderului spiritual suprem yezidi, Tahsin Saied Beg, prin intermediul Arhiepiscopului Avak Asadourian, Primat al Eparhiei Armene din Irak. „Din centrul spiritual al tuturor armenilor, Tronul din Etchmiadzin, vă transmit condoleanțe privind masacrele în masă suferite de populația yezidi din Irak. Condamn ferm atrocitățile împotriva poporului yezidi și sunt profund mâhnit de violența inumană care a distrus viețile a nenumărate victime nevinovate, în ultimele zile”, se arată în scrisoare.
„Ghidul spiritualităţii armeneşti din Bucovina istorică”
Cu prilejul Sărbătorii Adormirii Maicii Domnului, când credincioşii armeni din România şi din diaspora vin în pelerinaj la Mănăstirea Hagigadar să se închine şi să se roage pentru împlinirea dorinţelor, Uniunea Armenilor din România – Filiala Suceava, în colaborare cu Direcţia Judeţeană Suceava a Arhivelor Naţionale, a editat şi a pus în circulaţie „Ghidul spiritualităţii armeneşti din Bucovina istorică”, lucrare care, aşa cum se consemnează într-o scurtă „Prefaţă”, se doreşte a fi „un instrument util pentru călătorii dornici de a descoperi locuri şi oameni din această zonă”.
ARI TUN 2014 la final
Pe 28 august a avut loc la Ministerul Diasporei festivitatea de închidere a programului ARI TUN (VINO ACASĂ) 2014. A fost cea de-a 8-a etapă din acest an la care au participat și 10 tineri din România ( în perioda 17-28 august). În total la programul din 2014 au participat 1071 de tineri armeni cu vîrste cuprinse între 13 și 18 ani din 35 de țări. Tinerii din Diaspora, găzduiți la familii din Armenia au avut ocazia să viziteze obiective turistice să afle despre istoria și cultura înaintașilor lor dar au participat și la programe recreative organizate de Ministerul Diasporei. Este al patrulea an cînd tineri armeni din România participă la acest proiect.
7-8/2014
21
ZILE TORIDE LA A DOUA EDIȚIE A FESTIVALULUI „STRADA ARMENEASCĂ”
Începutul de august 2014 ne-a reunit, cu mic, cu mare, pe o stradă cu rezonanțe culturale deosebite: strada Armenească, unde antrenul și veselia au fost la cote înalte. Deschiderea oficială a evenimentului estival a avut loc pe 1 august, în jurul orelor 1800, fiind marcată printr-un frumos și ritmat dans armenesc modern, interpretat de un mic grup de tineri devotați, aparținând comunității armene din București. În continuare, Cosmin Rafael Bălean, devenit deja o prezență scenică nelipsită din cadrul oricărui eveniment cultural menit să familiarizeze bucureștenii (și nu numai) cu felul de a fi al armenilor, a încântat publicul auditor cu câteva cântece interpretate la duduk, tradiționalul fluier armenesc cu tonalități ce evocau când bucuria primăverii și al zborului cocorilor, când tristețea și jalea unui popor dezrădăcinat, prin timbrul grav al sunetelor sale. Una dintre melodii m-a dus cu gândul la „Aranjuez” deoarece inflexiunile sonore ale duduk-ului tânguitor semănau nespus de bine cu partitura spaniolă amintită anterior. Și chiar dacă Sfântul Ilie a încercat să ne sperie trimițând când și când câțiva stropi răzleți de ploaie deasupra noastră, ca o avanpremieră a
22
7-8/2014
sărbătorii Vartavar (bătaia cu apă, tradiție estivală specific armenească) de a doua zi, NIMENI nu s-a mișcat de pe loc, deși destui spectatori nu veniseră dotați cu umbrele. O adevărată „ciocârlie armenească” a fost însă delicata Susana Petrosyan, care a smuls ropote de aplauze în special prin interpretarea plină de patos a „Adagio”-ului lui Albinoni. Și pentru că armenii știu să și danseze minunat, reflectoarele colorate în roșu, portocaliu și albastru (tricolorul armenesc) și-au răsfrânt razele luminoase asupra trupei de dansuri „VARTAVAR”, măiestrit condus de coregrafa Bela Martikian. Cu mișcări line și delicate și o înlănțuire a brațelor ce te duceau cu gândul la susurul molcom al unui pârâu de munte, „Dansul fetelor din Armenia”, îmbrăcate în frumoase rochii din catifea albastră cu motive ornamentale de inspirație armenească, a fost îndelung aplaudat. Și pentru că prima seară a festivalului a fost dedicată comunității elene din România, de bună seamă că nu se putea încheia altfel decât în nota electrizantă a unui sirtaki la care a luat parte și autorul „Cărții șoaptelor”, Varujan Vosganian. Sâmbătă 2 august, încă de la primele ore ale dimineții, împreună cu
un foarte bun prieten român, tiz de-al meu, ne-am abătut din nou pașii pe strada Armenească. Încă adormită, ca o fecioară cu plete lungi întinsă pe un imaș sub razele fierbinți ale soarelui, încet-încet micuța străduță a revenit la viață prin standurile de litere armenești (unde doritorii puteau vedea pe viu cum arată numele lor scris în armenește), chioșcul cu cafea la ibric făcută pe nisip, aromatizată cu un strop de coniac „ARARAT” și câte și mai câte ! Doar de amuzament, apropiindu-ne de cutia cu perii de ghete a unui băiat, prietenul meu a avut inedita idee de a se fotografia în chip de lustragiu, ceea ce mi-a evocat instantaneu în minte nu numai inegalabila peliculă „Sciuscia” a lui Vittorio de Sica (peste ani, aveam să aflu că așa scâlciau italienii denumirea englezească de lustragiu, Shoe shine), ci și pe toți bătrâneii copilăriei mele, întâlniți cu predilecție în Gara de Nord, ce te îmbiau de zor: „Coane, nu vrei un lustru rapid ?”. A urmat o frumoasă bătaie cu flori, unde trandafiri multicolori au înmiresmat atmosfera cu parfumul lor delicat. După ce am râs (cu o gură până la urechi) la micuța scenetă actualizată după Caragiale, cu emoție în suflet am urmărit documentarul „Armenopolis” al lui Florin Kevorkian, evocând imagini din Gherla de ieri și de azi, cu impunătoarea sa Catedrală Armenească, unde un colț aparte este rezervat unui splendid tablou atribuit lui Rubens: „Coborârea de pe cruce”, la a cărui restaurare am contribuit și eu cu o sumă modică, la apelul unui înflăcărat armean get-beget: Mircea Tivadar. Fără sprijinul nostru, fără mâna de ajutor întinsă la nevoie, ochiul privitorului nu s-ar fi delectat cu o asemenea minunăție. Pentru vizitatorul din afară, Catedrala Armenească din București (copie fidelă a Sfântului Scaun de la Ecimiadzin) surprinde nu numai prin puritatea albului pereților, cât mai ales prin somptuozitatea frescelor interioare. Fascinantă a fost și întâlnirea cu vechile manuscrise armenești, ade-
vărate bijuterii literare ale Bibliotecii Dudian, dar și vizitarea micului muzeu de la etaj. Odată cu lăsarea serii, strada Armenească s-a retrezit la viață împreună cu Aram MP3, un talentat interpret armean, tineri și vârstnici bătând din palme, la unison. Și fiindcă orice lucru frumos trebuie să aibă – din păcate ! – și un final, ultima zi a festivalului a fost „încinsă” de o bătaie cu apă „à la carte”. Pitici, dar și copii cu suflet mare, ca mine, au fost stropiți din cap până-n tălpi, în chiote pline de veselie. Pe înserate, scena le-a aparținut reprezentanților comunității evreiești, de care suntem legați de aceeași tragedie umană: Genocidul din 1915 comis asupra a 1,5 milioane de armeni de către „Junii Turci” și reeditarea lui mulți ani mai târziu prin Holocaustul exterminator al lui Hitler, rămas în istorie prin cinica sa replică:„ Cine își mai aduce oare aminte de genocidul asupra armenilor ?”. La ora 1900, armenii bucureșteni și cei din Londra s-au întâlnit, preț de cîteva clipe, într-un duplex live, lansând ideea (îmbrățișată de toată lumea) ca acest Festival să se extindă pretutindeni în lume, în orice loc unde există o Stradă Armenească. Însă cei care au impresionat cu ritmul vioi al dansului lor au fost băieții trupei „Romafest”, reprezentând partida romilor, cărora „le-au sfârâit călcâiele” la propriu ! Și fiindcă ultima seară trebuia să fie cu adevărat incendiară, după miniconcertul de jazz al fraților Dedeian și Susana Petrosyan, în acordurile unei frumoase melodii armenești interpretată de Elizabeth Adikyan și cu steaguri armenești și românești fluturând pe scenă, toți cei prezenți pe strada Armenească, ticsită până la refuz, ne-am luat rămas bun, promițând să revenim și la anul, pentru a rosti cu toții într-un glas PAREV ARMENIA! (Salut, Armenia!) Dar, până atunci, STESUTIUN ! La revedere ! Daniela BEZERIAN
AM FOST PRINTRE VOI
Un om, moldovean și român, a cunoscut un alt OM, român-armean. Întâmplarea a făcut ca totul să se petreacă în preajma Festivalului „Strada Armenească”. Așa a avut moldoveanul fericita ocazie să aibă parte de trei zile absolut unice; trei zile de sărbătoare, trei zile de frumos, trei zile de artă. Nu voi folosi cuvinte mari pentru a caracteriza această sărbătoare. Orice cuvânt ar fi prea sărac în puterea de a descrie ce și cum m-am simțit. Dar... Am fost impresionat. Impresionat de jalea duduk-ului care plângea o istorie tragică și zbuciumată, impresionat de dansurile când liniștite și triste, ilustrând tristețea unui popor cu o istorie scăldată în lacrimi, când vijelioase și aspre, arătând vitejia și bărbăția unei lumi obișnuite să mângâie cu o mână în timp ce cu cealaltă ținea sabia pentru a se apăra. M-a impresionat frumusețea straielor viu colorate, m-a impresionat simțul frumosului exprimat prin orice (de la cusături și țesături până la pictură și migala meșterilor bijutieri). Până și alfabetul (absolut de neînțeles pentru mine) mi s-a părut a fi mai mult artă decât un mijloc de comunicare. Și m-a mai impresionat ceva: gradul de civilizație. O stradă micuță, plină până la refuz de sute și sute de vizitatori și participanți, a reușit să se păstreze absolut curată; nu am văzut pe jos nici coji de semințe, nici ghemotoace de hârtie, nici resturi de alimente. Nici măcar mucuri de țigară. Fumătorii mergeau cu țigara într-o mână și cu un pahar de unică folosință în cealaltă. În comparație cu Gara de Nord sau cu aleile parcurilor, impresiona prin inedit.
Și tot ceva inedit a fost sărbătoarea numită „Vartavar”, un obicei ce mi-a readus în minte „caloianul” și „paparudele” copilăriei, cu o diferență semnificativă: la Vartavar participă toată lumea, toată lumea stropește și este stropită cu mulți litri de apă, apă aducătoare de belșug, apă menită să spele păcate și greșeli trecute, apă care te purifică pentru un întreg an. Și iar m-a impresionat ceva: participarea entuziastă a tuturor (de la 4-5 ani până la 70 – 75 de ani). Și culmea: nu s-a auzit nici măcar un singur protest, o singură remarcă nepotrivită sau nepoliticoasă. În seara celei de a treia zile, când îmi manifestam regretul că sărbătoarea se va sfârși și îi mulțumeam prietenei mele pentru că m-a ajutat să cunosc o mică parte din sufletul armenilor, am avut parte de un moment ce a egalat sublimul. După ce a rememorat o parte din istoria zbuciumată a acestui popor, unul dintre principalii organizatori (nu îi voi pomeni numele, căci fiind om politic, voi fi acuzat de partizanat) a făcut apel la toți armenii prezenți, rugându-i să se ridice în picioare și să se încline adânc în fața românilor, pentru a le mulțumi că le-au primit strămoșii cu brațele deschise, că i-au acceptat, că i-au integrat. A fost clipa când mi-am reamintit că sunt un simplu OM, un om care nu poate răspunde decât cu câteva lacrimi adunate în colțul ochiului. Pentru tot și pentru toate, nu pot spune decât MULȚUMESC ARMENIA, MULȚUMESC ARMENI, MULȚUMESC DANIELA BEZERIAN ! Daniel ANCUȚA - Vaslui
7-8/2014
23
IPOSTAZELE GENOCIDULUI ARMEAN
Tratat cu superficialitate de politicieni polarizați pragmatic ca unul din faptele diverse situate aparent la marginea câmpului de interese în care erau/sunt implicați, genocidul armean era/este aruncat și el din start în fundul sertarelor cancelariilor diplomatice ale multor guverne, de foarte multă vreme . Într-adevăr, s-a vorbit extrem de puțin de condamnarea la moarte prin înfometare a țăranilor ucraineni de către Stalin în anii 30′ care refuzau să se asocieze în gospodării agricole de stat. Au murit, după unele estimări, cam 10 mil. de persoane. Apoi a urmat Holocaustul hitlerist care a înghițit, după unele estimări, cam 12 mil persoane din care jumătate au fost evrei. Khmerii roșii, masacrele din Ruanda au reținut scurtă vreme atenția, iar în prezent tragedia din sudul Sudanului ocupă prea puțin spațiu în mass. Chiar Holocaustul a intrat pe ordinea de zi a mass media universale abia din anii 1970. Și iată genocidul, ca fenomen care a debutat în istorie în Imperiul Otoman culminând în timpul Primului Război Mondial, unde numai armenii au înregistrat 1,5 mil de victime, nu pare să neliniștească guvernele multor state. Genocidul antiarmean însă marchează o piatră de hotar în istoria umanității care se vede confruntată cu o nouă practică periculoasă pe care nici Liga Națiunilor, la vremea sa, nici ONU nu au reușit să o pună sub un control ju-
24
7-8/2014
ridic internațional eficient. Este vorba că această practică nu mai garantează deloc siguranța unor grupuri de cetățeni față de un stat care decide să soluționeze diferendele dintr el și grup pe calea feluritelor forme de persecuție și violență. Formele de violență pot lua diferite aspecte, de la restricționarea accesului la unele servicii, (numerus clausus) interdicții de a practica anumite îndeletniciri, interzicerea accesului la funcții publice, a folosirii limbii materne, a marcării zilelor de cult, sabotarea întreținerii lăcașurilor de cult, restricționarea purtării numelor etnice, impozitare diferențiată în defavoarea grupului, inegalitatea accesului la justiție etc, și mergând până la violențe directe ce pot culmina cu pogromuri sau masacre în masă. Un grup-victimă se poate caracteriza prin particularități politice, religioase, etnice sau corelat cu unele realități geo-politice, care îl pot face opozabil față de guvernul populației majoritare. Este mai mult decât limpede că atitudinea duplicitară a unor guverne are mereu ca substrat interesele geopolitice respectiv economice, pentru care de fiecare dată a fost sacrificată națiunea armeană. Istoria este limpede în această privință. Și asta în timp ce se făceau, la vremea respectivă, neîncetat declarații binevoitoare față de populația armeană care suferea felurite vicisitudini din partea guver-
nelor ce o asupreau, mai cu seamă cel Otoman, dar în fapt nu s-a schițat nici un gest concret. Iar politicienii armeni au crezut cu naivitate în promisiunile deșarte. De poporul armean s-a ținut seama pe eșichierul politice europene doar ca de o piesă de manevră. Un exemplu a fost răsturnarea termenilor păcii de la San Stefano, de la finele războiului ruso-româno-turc, (1877) când Bulgaria urma să obțină creșteri teritoriale apropiindu-se de Constantinopol, iar Armenia de Vest lua ființă, pe teritoriile ocupate de armata țaristă. Anglia, deși nefiind parte beligerantă, a inițiat o revizuire a tratatului de pace anulând la Berlin, avantajele Bulgariei și Armeniei. Acest favor făcut Turciei învinse, nu a fost pe gratis. Anglia primea insula Cipru cadou de la sultan. Astfel Anglia putea controla mai bine canalul de Suez, calea spre posesiunile engleze din Asia iar Rusia era distanțată de acest canal strategic. Armenii din regiunea de Vest au pierdut. La fel s-au petrecut lucrurile și după Primul Război Mondial. Turcia zdrobită economic și militar semna la Mudros capitularea necondiționată, pacea de la Sevres consemna din nou pierderi teritoriale în favoarea națiunilor captive, dar ajutorul logistic și sprijinul politic oferit lui Kemal a răsturnat aceste acte internaționale semnate de guvernul Otoman iar Kemal a reiterat alianța cu Anglia. Anglia nici de data aceasta nu a făcut acest lucru pe gratis. Ca urmare a activității colonelului Lawrence în Orientul Mijlociu, care a învrăjbit triburile arabe între ele, s-au format mai multe state mici arabe, sub mandat străin, o găselniță postbelică de atunci. Cine lua mandatul Irakului, unde se află și azi rezerve uriașe de petrol? Evident Anglia. Turcia nu a revendicat reluarea suveranității asupra Orientului Mijlociu. O mână spală pe alta. Cine a fost perdantul cel mai mare? Armenia. Decizia președintelui USA de a se declara cele 6 vilaiete armene ca stat armean cu ieșire la mare, la Trabizon a fost sabotată. Armenia de Vest nu s-a mai născut. În aceste condiții nu e de mirare că o tăcere adâncă s-a așternut peste finalul tragic al lungului genocid antiarmean care s-a derulat în anii Primului Război Mondial.
Explicațiile populare ale cauzelor conflictului secular armeano-turc au fost simpliste de-a lungul multor decenii. Erau, inițial incriminați turcii, în bloc, fiind considerați sălbatici ca popor. Apoi venea la rând conflictul religios. Această explicație era susținută de practica turcirii altor popoare de către turci, dar se scăpa din vedere că nu islamizarea era scopul adevărat ci deznaționalizarea. Nu au lipsit explicațiile sociale, turcii invidiau negustorii bogați armeni etc. Deși toate acestea puteau fi componente care să stea la baza unor explicații, nici unul din cele enumerate nu era suficient, nici consistent. Adevărul era asigurarea stăpânirii totale a teritoriului ce nu putea fi revendicat atâta timp cât era populat de poporul de baștină ce se găsea acolo cu milenii înaintea turcilor: armenii. Se impunea deci o purificare etnică ceea ce s-a și făcut. Iar toleranța Europei s-a cumpărat mai cu seamă cu interese geo-politice și petrol. Apelând la scrierile profesorului american Rudolph Rummel*, de la Universitatea din Honolulu, (Hawai, SUA) care a studiat genocidul în diferitele sale ipostaze, putem specula pe tema unui conflict mental-cultural, psiho-patologic (gena vânătorului) respectiv biologic. Toate aceste abordări ar putea fi corecte dacă turcii ar fi fost un popor omogen. Dar turcii poartă în genele lor un incredibil număr de gene provenite de la tot spațiul otoman. De aceea putem spune că factorul decisiv, chiar dacă nu singur, a fost cel mental, factor manipulator care s-a servit de propagarea unui naționalism fanatic simplist, cu priză la masele neinformate. La fel ca și antisemitismul hitlerist, antiarmenismul ittihadist a uzat de tot arsenalul manipulator de ațâțare a participanților la masacre pe care ittihadiștii organizându-le și dirijându-le le-au adus la dimensiunile unui genocid. Și astăzi poporul turc este manipulat în sensul că i se ascunde adevărul privitor la adevărata dimensiune a celor petrecute cu un secol în urmă. Destinul a vrut ca o bună bucată de vreme istoria armenilor și a turcilor să fie înscrisă în aceeași carte. Dar din manualele de istorie a școlarilor turci au fost smulse multe pagini. Pagini
însângerate scrise cu sânge armean. Autorii acestor pagini sângeroase nu mai sunt printre noi. Dar faptele sunt. Ele există prin urmările lor. Este de datoria urmașilor turci să șteargă aceste urmări. Deoarece destinul (ksmet) a vrut ca cele două popoare să fie vecine. Dacă ștergerea, înlăturarea urmărilor genocidului pentru poporul armean este o necesitate vitală aceasta nu înseamnă că soluționarea acestei probleme este și simplă. Dimpotrivă, este o chestiune care cere o mare răbdare, bunăvoință, luarea în considerare a unei multitudini de factori pendinte de ambele părți ce trebuie să vină în discuție. Ba chiar și tematica agendei de discuții este o problemă spinoasă în sine. Și aceste dificultăți sunt doar un început. Ce s-a stricat în atâta amar de vreme nu se repară într-o zi. Dar trebuie să începem să mergem în această direcție. Nu singuri. Nu monolog. Primul pas ar fi să fie spus adevărul. Apoi exprimate regrete, căci iertarea ce ar trebui acordată cuiva care nu mai există , e un lucru imposibil. Abia de aici încolo va trebui făcuți alți pași. Mă tem că drumul nu va fi unul scurt. Dar important este ca cineva să facă un prim pas. În așteptarea lui avem nevoie de un plan B. Dar acesta cere resurse bănești, calcule geo-strategice, și oportunități diplomatice. Mă tem că la ora actuală putem desfășura puține resurse. De aceea este necesar ca fiecare să se concentreze asupra propriei sale perfecționări care, cumulativ, să dea în viitor rezultatele scontate. În această privință avem exemple. Să nu uităm însă că acel cadru al realității în care ceva e posibil este variabil, și că în condiții noi avem mereu nevoie de tactici noi. Realitatea este permanent complexă și abordarea sistemică singura productivă. Și să nu uităm un lucru: nimeni nu are grija noastră și nici nu va avea. Afară de noi înșine. Așa a fost mereu și așa și va fi. Nimic nu e pe gratis. Altminteri trebuie să ne rezolvăm problemele implicându-ne plenar. Să ne reamintim: când Paskevici a venit să elibereze Caucazul de sub turci, în 1828, nu reușea să cucerească Erevanul. Nu-
mai după intervenția legiunii de cavalerie armene, care s-a alăturat generalului, Erevanul a fost eliberat. În 1877 Karsul a fost cucerit prin acțiunea oportună a mareșalului Loris-Melikof (Melikian). În 1918 Pirumian s-a aflat singur în fața armatei condusă de Enver, la Sardarabad. Și în Arțakh am luptat tot singuri. Forțele care există în fiecare dintre noi trebuie activate la momentul oportun. Strămoșii noștri ni le-au transmis din vechime. Nu avem dreptul să le tratăm cu indiferență. Cel care consideră că are o Patrie va ști mereu că ea așteaptă ca fiecare să-și facă datoria. *Rudolph Joseph Rummel (19322014), profesor emerit de științe politice la Universitatea din Hawaii. A studiat violența colectivă și războiul. El a propus termenul de democid, pentru crima unui guvern care ucide proprii cetățeni (genocid). Din studiile sale reiese că au murit de 6 ori mai multe persoane ucise de propriile guverne decât în războaie, în decursul sec XX. Dintre cele 24 de tratate științifice publicate se poate cita Puterea Ucide (1997) Alte scrieri importante sunt: Politici Letale – Genocidurile Sovietice și Crimele în masă – 1917-1987 (1990), Democidul: Crimele Naziste și Crimele în Masă (1992), Statistica Democidului (1997) Una din concluziile sale este că o adevărată democrație e o piedică
7-8/2014
25
în calea democidului. Din contră regimurile totalitare, de orice factură, sunt un pericol iminent pentru comiterea democidului de către guvernele respective. Studiind istoria el a găsit că între 1816 și 2005, s-au purtat 205 războaie între ne-democrații, 166 războaie între democrații cu non-democrații, și nici un război între democrații. Prin democrație Rummel înțelegea, acolo unde cei ce dețin puterea sunt aleși prin alegeri libere prin vot secret, cu participarea a cel puțin 2/3 din votanți adulți, unde există libertatea cuvântului și de asociere, și un cadru legislativ constituțional căruia guvernul i se supune, și este garantată egalitatea tuturor în fața legilor.” Prof. Rummel a mai propus și termenul de mortacid. Democidul presupune intenția. Dar ce putem spune în cazul în care guvernul provoacă moartea propriilor cetățeni din neglijență, incompetență, sau chiar indiferență ? Un exemplu poate fi un regim în care corupția a ajuns la atare dimensiune, încât distruge bunăstarea poporului și amenință traiul lui zilnic, reduce speranța lui de viață. Asemenea morți Rummel le numește mortacid. El adaugă că democrațiile înregistrează cele mai mici cifre de astfel de cazuri. Într-un interviu cu corespondentul ziarului Aztag, Hacik Muradian, (2004) Prof. Rummel a fost de părere că recunoașterea genocidului armean de către guvernul turc este o necesitate. El a precizat că cifra de 2,1 mil victime pe care o atribuie genocidului armean se bazează pe constatarea că 1,5 mil. de armeni au pierit în Turcia. Dar Turcia a continuat războiul și dincolo de granițele ei, în Caucaz ucigând și acolo alți armeni. Statisticile publicate de el țin seama de toate acestea . Prof. Rummel se ocupă, în cartea sa Death by Government, într-un capitol special dedicat, de genocidul armean.
26
NOR BERD
7-8/2014
manga-badanegan
կապոյտ լիճի ափին
այս ամառ երկու շաբաթ ես սարը մնացի: կ’երթայի կապոյտ լիճին ափը, ծաղիկներու մէջ կը պառկէի ու գիրք կը կարդայի, երբեմն ալ քար կը նետէի կապոյտ լիճին մէջ լոգցող բադերուն: կը մօտենար աշունը: արդեն ցուրտ էր: առտուները կանաչ խոտին վրայ եղեամ կը նստեր: Երբ վերջին անգամ մայրիկիս հետ կապոյտ լիճը ջուրի գացի, յանկարծ, երկինքէն կռունկներու ձայն լսուեցաւ. տեսանք կռունկները շարուէշարան հիւսիսէն կու գային եւ դէպի հարաւ կ’երթային: անոնցմէ մէկը վերէն նկատեց ջուրը եւ խումբէն զատուելով իջաւ: այս, որ տեսաւ ընկերը, նոյնպես զատուեցաւ երամէն, եկաւ լիճին վրայ պտոյտներ
գործեց, ճչաց, կանչեց բան մըն ալ չօգնեց: ընկերը փըռուած էր լճափին՝ մեզմէ քիչ հեռու եւ խղճալի ձայն կը հաներ: Չհասկցանք թե՞ւն էր վնասուած, հիւա՞նդ էր, թէ՞ ուժասպառ եղած էր ճամբորդութենէն: Վերը շրջան ընող կռունկը մնացած էր մոլորած՝ խումբի՞ն հետեւէ, թէ՞ իջնէ ընկերոջ մօտ... ան, հարկաւ գիտեր, եթէ երամը սարը անցնի, իր բանը վերջացած է, մինակ ո՞ւր պիտի երթայ: Բայց չուզեց հիւանդ ընկերոջը մինակ ձգել եւ իջաւ անոր մօտ: Մենք ձգեցինք հեռացանք: յետոյ ես կրկին վերադարձայ կապոյտ լիճին քով: կռունկը դարձեալ կը ճչար, կը ծլվլար... նայիմ, ի՞նչ տեսնեմ՝ առողջ կռունկը կտուցով վեր կը քաշէ իր թուլցած ընկերոջը ու ձայն
կու տայ, կը մղկտայ: կ’երեւի կը համոզէր իր ընկերը իրեն հետ օդ բարձրանայ, միասին թռին, երթան հասնին երամին... Շատ մնացի ես այդ լանջին նստած, աչքս լիճի ջուրերուն, ականջս կռունկի ձայնին: իրիկուան դէմ ստիպուած էի հեռանալ ու քանի կը հեռանայի լիճին քովէն, այնքան կը հեռանար ընկերոջ համար երամէն ետ մնացած կռունկին ձայնը... յետո՞յ, յետոյ ի՞նչ եղաւ,- անհամբեր հարցուցին լսողները: Չեմ գիտեր: Ես այլեւս սար չբարձրացայ եւ չեմ գիտեր՝ ան գնաց հասնելու երամին, թէ՞ մնաց ընկերոջ քով:
Վ. անանեան «իմ մայր լեզու, իմ ուժն ես դուն»
7-8/2014
27
ցուցահանդես նվիրված Սուչավայի Սուրբ Խաչ եկեղեցվո բակին մեջ Հայկական դպրոցի հիմնադրման 190-ամյակին Շաբաթ երեկոյան, հաջորդ օրվա Հաճկատարի անվանակոչության պատրաստության եռուն պահնն է: ռՀՄ Սուչավայի մասնաճյուղի և Սուչավայի Մարզի տնօրինության արխիվը, Սուչավայի Սբ. Խաչ եկեղեցվո բակը գտնվող շենքին մեջ տեղավորված Հայկական դպրոցին հիմնադրման 190-ամյակին նվիրված ցուցահանդեսի բացումը կատարեցին: Եկեղեցվո մեջ մատուցված պատարագեն անմիջապես ետք, հոգևորական դասը, ռումանիո Հայոց թեմի առաջնորդ տ. տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի գլխավորությամբ, օրհնեցին համայնքի տիկնանց կողմե պատրաստված ուտեստեղենը՝ Հաճկատար վանքի Սբ. Մարիամ աստվածածնի Վերափոխման տոնի առթիվ (միս, պատրաստված հուրութը, ականջախմո28
7-8/2014
րիկներներ ականջապուրի պատրաստման համար) և ապա բոլոր ներկաները հրավիրվեցան մասնակցելու ցուցահանդեսի բացմանը: տակավին 190 տարի առաջ հիմնադրված հայկական դըպրոցի աստիճաններով քալեցին տ. տաթև եպիսկոպոսի հետ մեկտեղ և խչկ. քահանաներ ազատ Մանտալյանը և Գրիգոր ռատու Հոլքան (անոնք, որ մատուցեցին առավոտյան պատարագը Պոտոշանի Սբ. Մարիամ աստվածածնի եկեղեցվո մեջ) ռՀՄ նախագահ Վարուժան ոսկանյան, երեսփոխան, ազգային փոքրամասնություններու խումբի նախագահ Վարուժան փամպուքչյան, ռՀՄ Սուչավայի մասնաճյուղի նախագահ տոքթոր յոան փոյթ: ցուցահանդեսի բացումը ըրավ ծխական քահանա ազատ Մանտալյան, իսկ ավելի հան-
գամանորեն ներկայացուց Քորինա տեռլա, որ հետազոտեց արխիվները և ընտրեց փաստաթուղթերը ցուցադրելու համար: ան վերամշակեց տեղեկությունները Սուչավայի հայ համայնքի վերաբերյալ, որպեսզի հրատարակեն «Հաճկատար – ցանկություններ իրագործող», «կարմիր աշտարակ 500 – Հաճկատար 501» և «Պատմական Պուքովինայի հայկական հոգևոր ուղեցույց» աշխատությունները: Քահանա, Պուքովինայի գիտուն տան տիմիթրեն կգրեր «Հայերու սովորույթները և հավատքը ծննդյան, հարսնիքի և թաղման հետ կապված» (Չերնըուց, 1904), որ նախապես հայկական դպրոց գոյություն ուներ Զամքայի մեջ հայ վանականներու ղեկավարության ներքո, բայց Պուքովինայի գրավման ժամանակ այդ դպրոցը ապաս-
տանեց մոլտովական դպրոցի մը հետ մեկտեղ այլ շենքի մը մեջ: 1824-ին Հաճի ընտանիքի հովանավորությամբ Սբ. Խաչ եկեղեցվո բակին մեջ կառուցվեցավ հայկական տարրական դպրոց և որբանոց մը, ուր 1915-ի օսմանյան կայսրության շրջանին ցեղասպանութենեն փրկված հայ երեխաներու համար ապաստան դարձավ»: տիմիթրիե տանն է, որ մեջբերված աշխատության մեջ կգրանցե, թե «Սուչավայի հայերը տեր են նաև հայկական չորս դասարանով տարրական դպրոցի մը՝ նվիրված Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչին և 1824-են դպրոցը կգտնվի եկեղեցվո տարածքին վրա, գեղեցիկ շենքի մը մեջ և ունի հետևյալ արձանագրությունը- «այս դպրոցը իր ամբողջ կահավորանքով կառուցված է, որպեսզի գովաբանե առ աստված, իր հայ ազգի, լուսավոր հավատքի միջոցով Սուչավա քաղաքի հայ երիտասարդության հաջողության համար: Քրիստոսեն հետո 1924-ին ըստ 1273թ.-ի հայկական օրացույցի»: ցուցահանդեսը կներկայացնե քանի մը փաստաթուղթերու բնօրինակներ, ինչպես նաև ազգային արխիվին մեջ գտնվող որոշ փաստաթուղթերու լուսանկարչական պատճեներ, անոնցմե շատերը գերմաներեն լեզվով: ցուցադրանքներու մեջ կարելի է տեսնել 1824թ.-ի հայկական դպրոցի ցուցակ մը, նաև հայ գիրերու գեղանկարչության տետրակ մը, վկայագիր մը, որ կվերաբերի 1858թ.-ի դասընթացքներու հաճախմանը, կամ 1883թ. դպրոցի ֆինանսական զեկույց մը, գրապիտույքային ապրանքահաշիվ մը, կամ ուսուցչի մը խնդրագիր, որ կվերաբերի դրամական իրավունք-
ներու: ներկայացված են նույնպես 1891թ. Սուչավայի հայկական դպրոցի լավագույն աշակերտներու ցուցակը, դպրոցի մը դասացուցակ և դասաժամերու պլանը և կամ փաստաթուղթ մը, ուր կերևի անթոն վան փրանկուլի առաջարկած կրթաթոշակի շահումի համար կազմակերպված մրցույթ մը: իր կարգին, ազգային արխիվի Սուչավայի Մարզի տնօրինության ղեկավարը, որ գնահատեց ռՀՄ Սուչավայի մասնաճյուղի հետ համագործակցություն կազմակերպելու այս տեսակ ցույց մը և հրատարակելու աշխատություն մը, որ կարժեվորե հայ համայնքի փաստաթուղթերու էությունը, զուգահեռ ալ քովի սենյակը կար ցուցահանդես մը վերտառությամբ «Պատմական Պուքովինա»: ցուցահանդեսը կազմակերպված ցուցատախտակներու վրա կներկայացնե, թե ի՞նչ զարգացում ունեցած են Պուքովինայի 12 ազգությունները, անոնց մեջ և հայ համայնքը՝ Հապսպուրկյան միապետության շրջանին:
Մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող այս 2 ցուցահանդեսները սիրով դիտվեցան ռումանիո հայոց թեմի առաջնորդ տ. տաթև եպիսկոպոսի, ռՀՄ նախագահ Վարուժան ոսկանյանի և երեսփոխան Վարուժան փամպուքչյանի կողմե և անոնց ալ կազմակերպիչներու կողմե տրվեցան լրացուցիչ տեղեկություններ:
Թիպերիու Քոսովան
7-8/2014
29
Հարցազրույց
«Միայն դպրոցի միջոցով կրնանք պահել հայոց լեզուն և ինքնությունը»
ՊԵՐՃ ՄաՐկաՐյան
ռումանիո Հայոց Միության ընդհանուր քարտուղար
Պարոն Պերճ, վերջերս նշեցիք Ձեր պատկառելի տարիքի կլոր տարելիցը՝ դառնալով մեր համայնքի տեսակ մը ուղենիշ: Սակայն, այդ գեղեցիկ տարելիցեն բացի, Ձեր տարիքին շնորհիվ Դուք Ձեր հիշողության մեջ կպահեք այնպիսի հուշեր, որոնք կուրվագծեն մեր համայնքի անցյալը՝ իրականությունը և իրողությունները, որ կձգվին երկու-երեք սերունդներու տևողությամբ՝ մինչև միջպատերազմյան ժամանակաշրջանը: կառաջարկեի Ձեզ, որ այս հարցազրույցի ընթացքին պատմեք այն ատենվա հայոց կյանքին մասին՝ այնպես, ինչպես այն տպավորվեցավ Ձեր հիշողության մեջ:
մաց քիչ մը բարելավեցին իրենց նյութական վիճակը: Սակայն շնորհակալ էին, որ օ թ ևան գտան և կրցան վաստակիլ իրենց ապրուստը: Մեծհայրս ու մեծմայրս, երկու մորեղբայրներուս հետ միասին, մեկնեցան փարիզ՝ աշխատանք փնտրելու: փարիզին մեջ, ծանոթներուն շնորհիվ աշխատանք գտան և ի վերջո, քանի մը աշխատակիցներուն հետ միասին, հիմնեցին կաթնեղենի փոքրիկ ձեռնարկություն մը: Մինչ այդ, ծնողներս հաստատվեցան փլոյեշթ: Հայրս և մայրս, ովքեր իրար կճանչնային նախքան ռումանիա ժամանելը, ամուսնացան կալացի մեջ՝ իմ ծննդավայրս: իմ կրտսեր եղբայրըս Վարուժանը ծնվեցավ փլոյեշթին մեջ: Մեր ընտանիքին մեջ կար նաև մորս մեծմայրը, ան ալ Թուրքիայեն փախած էր: Շատ ծեր էր և հանգչեցավ ավելի քան 100 տարեկան հասակին՝ փլոյեշթի մեջ: փաստաթուղթեր չունենալով՝ այլևս ստույգ չէր գիտեր, թե քանի տարեկան է:
նախ պատմեք խնդրեմ, թե ներուս հետ նույն հարկին տակ: ինչպես Ձեր ընտանիքը հայտնը- կարճ ժամանակ անց, գիտեմ, վեցավ ռումանիո մեջ: որ անոնք հաստատվեցան փլոյեշթ քաղաքը, ուր ծանոթներ Թուրքիո ո՞ր կողմեն էր Ձեր իմ ծնողներս Թուրքիայեն ունեին: ունենալով ծանոթնե- ընտանիքը: եկած փախստականներ էին: րու շրջապատ մը՝ հաց վաստաանոնք ապաստան գտան կա- կելը քիչ մը ավելի դյուրին էր: Գիտեմ, որ հայրս իզմիթեն լաց քաղաքը, ուր օգնություն Երկար տարիներ այսպես ապ- էր, իսկ մայրս՝ իզմիրեն: ստացան և կապրեին մեծհորս, րեցան: ասդին-անդին ինչ-որ փլոյեշթին մեջ նախ աշխամեծմորս և իմ երեք մորեղբայր- աշխատանք գտան և կամաց-կա- տեցան ձեռնարկության մը մեջ, 30
7-8/2014
մինչև ինչ-որ գումար ժողվեցին և հայու մը հետ համատեղ ձեռներեցություն ըրին: Ժամանակն անցավ և փլոյեշթաբնակ համայնքը կայացավ: Բոլոր փլոյեշթաբնակ հայերը աշխատասերմարդիկ էին, ովքեր քըրտնաջան աշխատանքով բարելավեցին իրենց նյութական վիճակը: Մեր դրացիներն էին Քըրմըզյան և Գասապալյան ընտանիքները: Համայնքեն դեռ կհիշեմ ղըրզըլյան, Շախպալյան, Հարությունյան, Զատոյան, Շարաֆյան,Վարժապետյան, ալթիոքայան, ամիրյան, Հանճյան, Եղյայան, Գատեմճյան, ազարյան ընտանիքները:
ուրեմն, Ձեր ծնողները ընկերություն ըրին հայրենակցի մը հետ...
Գործնական ընկերություն մըն էր, որ տևեց մինչև վարչակարգի փոփոխությունը, երբ հայրս դարձավ հաստիքային աշխատող պետական առև-
տուրի համակարգին մեջ, ուր աշխատեցավ մինչև կենսաթոշակի անցնելը:
ո՞ր շրջանին ընկերացան:
Պատերազմեն առաջ: Պատերազմի ավարտեն ետք առևտուրն ալ վերջ գտավ: Հայրս կենսաթոշակի անցավ և կարճ ժամանակ անց փոխադրվեցան Պուքրեշ: փլոյեշթի մեր տունը ազգայնացվեցավ, անշուշտ: Համեստ տուն մըն էր, որ ազգայնացվեցավ պարտադիր վաճառքի միջոցով. կամ կվաճառեին պետությանը, կամ պետությունը կքանդեր այն: այնքան փոքր էր պետութենեն ստացված գումարը, որ ես և եղբայրս կրնայինք գնել մեկական սառնարան: ատ էր տունին «արժեքը»: Ես աշխատանք ունենալով Պուքրեշ՝ Քարյուղի նախարարության մեջ, բազմահարկ շենքի մը մեջ երկու սենյակնոց բնակարան ստացա, որտեղ բնակեցանք մայրս, հայրս, եղբայրս և
ես: Թեև պայմանները ծանր էին, տակեն դուրս եկանք: Մորս մեծմայրը արդեն մեռած էր փլոյեշթի մեջ, նախքան մեր Պուքրեշ փոխադրվիլը: Հայրս կենսաթոշակ կստանար, մայրս տնային տնտեսուհի էր, իսկ ես նոր էի աշխատանք ստացեր: Պուքրեշ փոխադրվելեն ետք, մեկ առ մեկ վախճանեցան նախ մայրս, հետո հայրս: իրենց կյանքին մեջ վիթխարի տառապանքներ ու զրկանքներ տարին, ինչը բացասական ազդեցություն ունեցավ իրենց առողջության վրա: Մորս մեծմայրը՝ Հրիփսիմեն, ծագումով Քայսերիեն էր: ոչ ոք անունով կդիմեր անոր, բոլորը կկոչեին Հաճի նենե: Գրեթե մոռցեր էի անունը: ան միայն թուրքախոս էր, որովհետև (ինչպես ինքը կպատմեր) իր մանկության ատեն հայերեն խոսողներուն կպատժեին լեզուները կտրելով: Սարսափի պատճառով չկրցավ հայերեն երկու բառ իրար կապել: այդ պատ-
տեսարան փլոյեշթեն
7-8/2014
31
ճառով, մեր տանը կխոսեինք և՛ հայերեն, և՛ թուրքերեն՝ որպեսզիհասկցվինք մորս մեծմոր հետ: Հայրս՝ Մկրտիչը, հանդարտ բնավորության տեր մարդ մըն էր: ան մեկն էր աշխարհով մեկ սփռված յոթ եղբայրներեն: Մայրս՝ Վարդուհին, գեղանկարչությամբ կզբաղվեր: կրթությունը ստացած էր Պոլիսի «ռոպեր Քոլեժ» (Robert College) ամերիկյան հեղինակավոր վար-
ժարանը: անթերի տնարարուհի էր և կատարյալ մայր, ով զիս և եղբորս մեծցուց քաղաքակիրթ պայմաններուն մեջ՝ հարգանքով դպրոցի և կրթության հանդեպ, այնպես որ ես դարձա ճարտարագետ, իսկ եղբայրս՝ բժիշկ:
այո, եղած է նաև «Սահիա» փոլոքլինիքի տնօրենը: Սակայն ճառագայթումը, հիվանդությունը անխնա են եղեր: կյանքեն հեռացավ դեռևս երիտասարդ:
Վաղ մանկությունը անցուցած եք փլոյեշթի մեջ: Դեռևս ի՞նչ կհիշեք մանուկի աչքերով Շատոնց, ռենթկենային քննու- դիտված այն ատենվա փլոյեշթյուն մը անցա Ձեր եղբոր մոտ՝ թաբնակ հայության կյանքեն՝ «Սահիա» փոլիքլինիքը... փլոյեշթի հայկական մթնոլորտեն: փլոյեշթին մեջ կային հինգվեց ունևոր հայ ընտանիքներ, որոնք ունեին խանութներ և կզբաղվեին առևտուրով: այս ընտանիքներեն մեկը, Շախպալյաններու ընտանիքը, մանածագործական գործարան ուներ: Մարդիկ կաշխատեին առտըվնե մինչև իրիկուն: Չէին աշխատեր ութ ժամ, այլ ամբողջ ցորեկը, մարդիկ տուն կուգային երեկոյան ժամը 10-ին: Հայ մտավորականներու ընտանիք մըն էին Մականյանները, անոնց զավակներն էին՝ Սեթին, անահիտ, Մարի և ուլնիա: այսօր ողջ են միայն վերջին երկու քույրերը:
տիկին անահիտը ատեն մը հանդիսացավ ռումանահայ համայնքեն ներս հայոց լեզվի պահպանության հիմնասյունը...
32
տիկին անահիտ (կեդրոնը) իր ծնողներ՝ տիկին Զարիւհիին և պարոն նշանին հետ:
7-8/2014
անոնց հայրն ալ, նշան Մականյանը եղած է փլոյեշթաբընակ բոլոր հայ երեխաներու ուսուցիչը: որպես ուսուցչուհի, ուլիկը (Պուքրեշի հայկական դպրոցի նախկին դասատու, հայոց լեզվի դասագիրքի հեղինակ) նման է իր զույգ ծնողներուն, քանի որ իրենց մայրն ալ՝ տիկին Զարուհին, նույնպես ուսուցչուհի եղած է:
Դուք՝ փլոյեշթի համայնքի երեխաներդ, ինչպե՞ս ստացաք հայեցի դաստիարակությունը: ընտանիքի՞ն մեջ, հանկարծաստեղծ դպրո՞ցը...
Հայեցի դաստիարակությունը եղած է զուտ ընտանեկան: Չեմ գիտեր, որ ոևէ մեկը շեղվի հայկական սովորություններեն: ամեն մեկը՝ իր գիտելիքներուն և կարողություններուն համաձայն նոր սերունդին կփոխանցեր հայեցի ավանդույթներն ու հայոց լեզուն: ավելին՝ պարոն նշան Մականյանը եղած է մեր հայերենի դասատուն: Գործունեությունը տեղի կունենար հատկապես «Րաֆֆի» ակումբեն ներս: ակումբը կգտնըվեր շենքի վերին հարկը և մենք` երեխաներս, ֆութպոլ կխաղաինք բակին մեջ, իսկ պարոն նշանը հազիվ մեզ վեր կտաներ հայերենի դասերուն: Դասերեն ետք, իսկույն կվերադառնայինք ֆութպոլ խաղալու. ես, Սեթին Մականյանը, Սեպուհ ամիրյանը, Երվանդ և Գրիգոր ալթիոքայան եղբայրները: Ֆութպոլեն զատ, երեխաներու զվարճանքներեն մեկը փինկ-փոնկն էր: կկազմակերպեինք փոքր առաջնություններ որոնց ատեն մեծ եռուզեռ էր: Չափահասները կհետևեին մեր մրցույթներուն և երբեմն իրենք ալ կմտնեին մեր խաղին մեջ: ունեինք երգչախումբ, որուն կմասնակցեին առավել հասակ առած երեխաները: Ծերերը կհավաքվեին և կերգեին ավանդական երգեր: Գրեթե չկար տղամարդկանց հանդիպում (կանայք զատ կհանդիպեին) որը չավարտվեր սերնդե-սերունդ փոխանցված ազգային երգերով: տոներուն ատեն երգչախումբը կպահպաներ ավան-
դույթները, երգչախումբի անդամները կշրջեին փլոյեշթի հայկական տուները և ավետիսներ կերգեին: առկա էր նաև ողբերգական երևույթ մը, զոր ես այն ատեն չէի հասկնար: կիրակի կամ տոնական օրերը տեղի ունեցող ընտանեկան հավաքույթներուն մենք՝ երեխաներս, չէինք մասնակցեր տղամարդոց հանդիպումներուն: Մեզի կըղըրկեին խաղալու հարակից սենյակները: Մեր ստացած կրթության համաձայն ոչ ոք կհամարձակեր կենալ չափահասներուն քովը՝ թե՛ տղամարդիկ, և թե՛ կանայք: Սովորաբար այդ հանդիպումները կավարտվեին արտասուքով: Մենք չէինք հասկնար, թե մեծերը ինչու՞ կուլան, քանի որ մինչ այդ այնքան ուրախություն էր: Եվ չէինք համարձակվեր հարցնել, երբ անոնց կտեսնեինք տխուր և աչքերը արցունքոտած: Մեր առջև չէին արտասվեր, սակայն կուգային տխրադեմ: իսկ եթե մեր խաղի գնդակը հասներ մինչև անոնց կամ ուրիշ պատճառով մը նկատեինք անոնց, կլսեինք իրենց լացը: Սարսափելի տառապանքներ ապրած մարդիկ էին, կոտորածներ, մազապուրծ փախուստ և աքսոր տեսած մարդիկ էին... ոմանք ականատես եղած են ցեղասպանության սարսափներուն... այո, ականատես եղած են: ոմանք ունեին սպաննված կամ անհետ կորած ազգականներ: ավելի ուշ ըսին մեզի, թե ահավոր բռնություններ տեղի ունեցած են ամենուր, ոչ միայն պատմական Հայաստանի տարածքները: Հալածանքը տարածվեցավ նաև մյուս թուրքական նահանգները: Մորս կողմե մեծ
Զորավար Դրո
հայրս, ըլլալով մտավորական, մահվան դատապարտվեցավ և իրեն տարին իզմիր: փրկվեցավ, հայերը զինք ազատեցին:
ուստի կոտորածներու սարսափները տեսած սերունդը այդ նյութին շուրջ չխոսեցավ երեխաներուն հետ, ոչինչ ըսավ ատոր մասին, ոչ մեկ մանրամասնություն...
Բացարձակապես ոչինչ, ոչ ոք՝ երբեք: ըսին միայն, թե ատ պատահած է: այն, ինչ-որ ամեն մարդ գիտե: Միայն մորս մեծմայրը կպատմեր, թե լեզուները կկտրեին ոչ թուրքերեն խոսողներուն...
Հիմա պատմեք Դրոյի մասին: ի՞նչ հուշեր ունիք իր փլոյեշթ գտնվելու շրջանեն:
Դրոն ընդհանուր տնօրենն էր «փեթրոլմինա» նավթազըտման ընկերության, որ կգտնըվեր Հարավային կայարանին դիմացը: Հոն ուներ ազգությամբ հայ քանի մը հաստիքային աշխատող, անոնց շարքին 7-8/2014
33
էր նաև Միսաք Թոռլաքյանը: կհիշեմ, թե Դրո կուգար «Րաֆֆի» ակումբը, որտեղ միշտ կպատմեր ու կրքոտ ելույթներով հանդես կուգար և բոլորը խոր հարգանք կտածեին իր նկատմամբ: իր գիտելիքներով Դրո բոլորեն վեր էր և միշտ կգրավեր իր լսարանը: Երբ ան կուգար, «Րաֆֆի» ակումբի սրահը կդառնար լեփ-լեցուն, իսկ ներկաները կծափահարեին և կհիանային իր ելույթներով: կհիշեմ, թե անգամ մը, ակումբեն մեկնելու ատեն հանկարծ անձրև եկավ և Դրոն զիս և մորս տուն տարավ իր մեքենայով: այն ատեն հազվագյուտ էին մեքենաները փլոյեշթի մեջ:
Դրոն շարժիչ ուժ մըն էր համայնքին համար...
Համայնքին կյանք կհաղորդեր, իր հնչեցուցած քանի մը բառերեն ետք լսարանը կկենդանանար: Հռչակավոր անձնավորություն մըն էր, բոլորը գիտեին իր սխրանքներուն մասին: Գիտեին, թե զորավար էր և ամեն տեղ փառքով պսակվեցավ: Մեծ մարդ մըն էր, որ պատկառանք կներշնչեր, բոլորեն կառանձնանար:
Թեև պատկառանք կներշնչեր, Դրոն ապացուցեց, թե մարդամոտ անձնավորություն մըն էր...
իհարկե: ան հաղորդակից բնավորության տեր մարդ մըն էր, համբերությամբ ամեն բան կբացատրեր: իրեն համար համայնքը մեծ ընտանիք մըն էր:
ո՞րն էր մթնոլորտը, ինչպե՞ս էին համայնքի ներքին հարաբերությունները: 34
7-8/2014
Համայնքեն ներս ամեն մեկը կհարգեր մյուսներուն: Բոլորը չարաչար կյանք ապրած մարդիկ էին, ինչը համերաշխություն և փոխադարձ հարգանք կներշնչեր: Քըրմըզյան ընտանիքին մոտ կբնակեր Միսաք Թոռլաքյանը, ան այնտեղ մնաց տարիներ շարունակ:
Հուշեր ունի՞ք նաև Թոռլաքյանի մասին:
իհարկե: Մեզ մոտ կուգար, մեր տունը: կաշխատեր Դրոյի ղեկավարած նավթազտման գործարանը: իր գանգուր մազերով և խնդուն երեսով, Թոռլաքյանը առանձնակի անձնավորություն մըն էր: Զարմանալի է, թե ոստիկանությունը զինք չէ գտած:
Միսաք Թոռլաքյան
այն ատենվա ոգին այլևս հնարավոր չէ պահպանել, քանի որ պայմանները փոխված են: այն ատեն ընդհանուր տառապանքները հայերուն իրար հետ համերաշխ կդարձնեին: այսօրվա կյանքը անհամեմատ լավ է: կարևորն այն է, որ համայնքի ընդհատակի մեջ կապրեր, ղեկավարները քարոզեն ու տահոս ձևով մը կպահվըտեր րածեն համերաշխությունը և հայկական ոգին: Հյուր էր... Հայտնի չէր նույնշեցիք, որ ժամանակին ըննիսկ, թե որն էր իր իրական անունը: Մենք զինք կճանչ- տանիքին մեջ սերունդե-սենայինք իբրև Միսաք: Շատ րունդ կփոխանցվեին հայոց բարեկամական վերաբերմունք լեզուն, ավանդույթները, ազուներ երեխաներուն հանդեպ, գային ինքնությունը... ընդհանրապես շատ մարդաորովհետև հայերեն կխոմոտ էր: սեին: այսօր շատ ընտանիքներ խառն են և առհասարակ այն ատենվա համայնքային ընտանիքին մեջ ռումաներեն կյանքեն և ոգիեն այսօր ի՞նչ կխոսին: Քիչ են հայախոս ընմնաց: տանիքները: Եվ կորավ նաև ընտանեկան ոգին: Խառն ընՄիայն այստեղի հավաքնե- տանիքներ են, որոնց մեջ այլևս րը: այսօր այլևս չկա այն ա- չկա անցյալի ներքին միաստենվա ընտանեկան ոգին: նությունը: ընտանեկան մեծ հավաքներն ալ այլևս չկան: ի՞նչ կցանկայիք, որ պահպանվի այն ամենեն, ինչ որ Հայերեն լեզուն Դուք ստացաք ընտանիքին մեջ և հաԴուք տեսած եք ժամանակին՝ ճախեցիք նաև պարոն ՄաՁեր մանկության ատեն:
կանյանի դասընթացքները: ընտանիքինմեջ կարժևորեին հայոց լեզուն: Ճիշտ է, որ այսօր շատ ընտանիքներ խառն են, բայց այնուամենայնիվ հայերենը մեր ինքնության հիմնասյուներեն մեկն է:
Հայրս թույլ չէր տար, որ ուրիշ լեզվով հաղորդակցվինք իրարու հետ: Լեզուն ինքնության ողնաշարն է: այսօր շատ ընտանիքներ խառն են, իսկ դպրոցական միջավայրը շատ ավելի ընդարձակ է և ամենուր միայն ռումաներեն կխոսին: Դեռ կան հայախոս ընտանիքներ, սակայն օրեցօր հայերենի գործածությունը կնվազի: Ծերերը քիչ են, իսկ հայախոսները օրեցօր կքիչնան:
ի՞նչ ուղերձ կուզեիք փոխանցել նոր սերունդին, հաշվի առնելով Ձեր ապրածն ու տեսածը:
այսօրվա սերունդին կհորդորեի սորվիլ և խոսիլ հայերեն: կան հայերենի երկու դասընթացքներ, դասատուներն են նարինե Պոկտան-Քըուշը և արշալույս Պարոնյանը, և անոնց մենք կսատարենք հասնելու իրենց նպատակին, այն է՝ վերակենդանացնել հայերենը մեր համայնքեն ներս: ապագային միայն դպրոցի միջոցով կրնանք պահել հայոց լեզուն և ինքնությունը:
Շատ շնորհակալ եմ Ձեր տված հարցազրույցին համար և «նոր կյանք» ու «արարատ» հանդեսներու խմբագրակազմի անունեն կմաղթեմ Ձեզ երկար տարիներ և շատ առողջություն: Հարցազրույցը վարեց ՎաՐԴան ՄաՐԹայանը
7-8/2014
35