NorGhiank Decembrie 2009

? Y U M A N I Y H A O Y } M I Y U TO A N E R G L E Z V O A N A M S A C I R

DARI 60 TIV 1 2 (196(ƒ XEG DE MPER2((9

?YUMANIY HAOY} M I YU TO YU N : & NYR GOANQ-i ,mpacragazm; 'ez gmakte > N Y R H AV Y R N Y R D A R I EV SYURP |NYUNX

2(

<MPACRAGAN

dari an]av aon bahen# erp Byuqre.i Haoy]’ Maor Da0ari zancer; a/a`in ancam ;llalyv kykan`e]in* avedelyv gymyunisdagan p/nagalyutenen azadvelyu jykyvyurxi m; gamqi masin$ 2( darva ;nta]qin wy,ve]av y[ miaon /yumanagan hasaragyutoyun;# aol& /yumanahao hamaonq;$ Oyuraqan[oyur; 'e/q perva\ azadyutoyun; hasg]av ir '&yv$ Yman] hamar# azadyutoyun; xar'av a/yk` panaganyutoan haga/ag cyr\elyu iravyunq# min[ yuri.neryu hamar azadyutoyun; hnaravyryutoyun dvav veracdnelyu gymyunisdagan var[agarci @ryq gyrsva\ inqnyutoyun;$ Ad 'e/q perva\ azadyutoan lyg meg eresag m;n =$ Sagaon veraxa/nanq haoeryus$ Mez* haoeryus hamar al# 1989-en an]a\ jamanaga.r`an; wndrdyuqneryv le]yun =r$ Harg = aveli ha0a, qnnargenq mer 0agadacri p/na\ yukin & hedaca ;neliqner;$ Yryvhed& /yumanahaoeryus tiv; hedzhede gnvazi$ Ardaqin asbarezen ners* 2((9-; tvagan; n.anavyrve]av HaoasdanTyurqia mer'e]man cyr\;nta]yv$ Sagaon ha.de]yum; xe/&s .ad he/yu =# qani yr badmyutoan verqer; ,yrn en & xe/ [sbia]a\$ Nerqin asbarezen ners yura,yutoamp grnanq ,ysil cirqi m; masin# yr mez ..n`a] mer inqnyutoan masin$ Ad [n[in pan m; [=$ Hedacaoin# bidi ha`yrxe mi`azcaoin asbarez xyurs cal;$ Aosdek# harg = hi.enq mer hamaonqin me` deki yune]a\ na& aol mi`y]a/yumner;# in[bes na& [my/nanq# te aos dari pajnve]anq pa]a/ig an'navyryutene m;^ Meline Wyladoan$ Sagaon mer terti soyunagner; pavagan ergar [en# isg jamanag; g.dabe]ne$ Arxen an]a\ = 2( dari™

2

11/2009

PYVANXAGYUTOYUN Š>.yugneryu cirq;‹ 0an[]va\ 2((9-i Darva Cirq =` 4 Arman Manaroani 8(-amoag; =` 5 Nyr Darvan & Syurp |nyunxin nvirva\ hanxes =` 6 Xebqer yu xemqer^ L&yn >ant =` 8

Supliment limba rom`n[

„Cartea şoaptelor“ a fost desemnată Cartea p. 9 anului 2009

Ara Papian: „Prin arbitrajul preşedintelui Statelor Unite, Woodrow Wilson, frontiera dintre Armenia şi Turcia a fost decisă pe vecie, este în vigoare şi astăzi şi p. 10 nu este susceptibilă de apel“ La Centrul Cultural Armean din Budapesta: Expoziţia AZADUHI VARDUCA HORENIAN - MARTAIAN p. 13 ERMONE

manga-badanegan ARA BABOAN

=` 15 =` 16

î³ñí³ ³Ù÷á÷áõÙ

=` 23

ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ Թուրքիայի Հանրապետության արտաքին գործոց նախարար պրն. Ահմեդ Դավութօղլուին =` 18

ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi

COLECTIVUL «NOR GHIANK»

MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacþie MADLEN TER-GHUKASIAN – redactor VARTAN MARTAIAN – redactor MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografã-operatoare

REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATÅ: HźULESCU MIHAI TIPARUL: S.C. ARARAT srl.

I.S.S.N. 1221-9169

Hyu.ada,dagi pa]yum

G

iragi# Xegdemper 2(-in Byuqre.i Haoy] Maor Da0arin me`# badarac madyu]ve]av 1989t^ Xegdemperin azadyutoan & jykyvrxavaryutoan hamar zyhva\neryu hi.adagin$ Syurp badarac; madyu]ve]av Haoy] Temi a/a`nyrx D^ Diraor Arq^ Mardigoani & |^cyuon varxabed Zareh Barynoani nergaoyutoamp & ™e/amp Bygdan avac qahana Ezrasi# ?adyu Cricyr qahana Hylqaoi# na& sargavacner Haog Azaroani & Zareh A/aqeloani$ Badaracen edq pa]yum; gadarve]av hyu.ada,dagi m;# yr zedekva\ = egeke]vy zancagneryu a.daragi ardaqin badin vra# yr ghi.e]ne 1989t^ Xegdemper 22-i aon bah;# erp hn[e]yu]in Byuqre.i Haoy] Maor Da0arin zancagner;$ Aonyuhed& Dyudoan craxaranin srah; deki yune]av hanxibyum m; aox iraxar™yutoan hi.adagin gabag]yutoamp$ Hanxibman ,ysq a/av Temagan <yrhyurxi anxam Varxan A/aqeloan# aon ;llalyv hyu.ada,dagin pa]man na,a™e/nyk;$ D^ Diraor Arq^ Mardigoan hi.e]yu]# te 1989t^ Xegdemper 22-in ,yump m; marxig egan da0arin pag; & ,nxre]in hn[e]nel egeke]vy zancagner;# yrbeszi jykyvyurx; xyurs ca wyky]$ Byuqre.i Haoy] Maor Da0arin kykan`yk zancagner; ekan aox pa]a/ig hi.arjan bahyu a/a`in & miag azxararykner;$

12/2009

3

Š>.yugneryu cirq;‹ 0an[]va\ 2((9-i Darva Cirq

V

aryujan Ysganoani Š>.yugneryu cirq;‹ 2((9-i Darva Cirq; ngadva\ =$ Byuqre.i Wrymeteyus Agyumpin me` deki yune]a\ ararykyutoan ;nta]qin Joyurin gazmva\ ;llalyv „România Literară” hanxesi ,mpacirneren# @janxagyutoamp „Anonimul” himnargyutoan# na,acahyutoamp Crykneryu Miyutoan na,acah Niqylae Manylesqyu# pak™ali mr]anag; .nyrha\ =$ Varyujan Ysganoan ngada\ =# yr wasdyren a.,arhin me` anynq# yr gmnan yu gharad&en* herysnern en & panasdek\ner;$ ŠEte ?yumanian Nybeloan mr]anag sda]av /yumen dara\qin# hykin hamar# arje yr sdana & /yumen lezvi hamar‹- ;sav Varyujan Ysganoan$ Cirq; anna,axeb badmyutoyunn = 1915t^-in haoeryu xem gadarva\ ]ekasbanyutoan* inqnagensacragan ,a/nva\qi haodararyutoamp$ Š>.yugneryu cirq;‹ Tyurqiaoi haoeryu ykpercyutoyunn =# badgeravyr hyuzi[ ir ngaracryutoamp# an yr p/ne] aqsyri 0ampan & cryk; cirqi =`eryun me` gycegy[e aqsyroalneryu anver`anali .arasoyuner;* Xeor +r Zyri anabadneryu mahvan .r`anagi me`$

ZADIG MYURADOAN: GRGIN ?YUMANIA GAO}ELE

AMA 09 asdkacidyutoan hama.,arhaoin darin =r# yr haodararve]av Galiley Galilei gykme asdkacidagan he/axidagi coyudi 4(( amoag; n.elyu a/ityv$ Aox mi`y]a/man teman =r ŠPa]ahaodeq Diezerqi cakdniqner;‹ & ghedabnxer asdkacidyutoan ngadmamp laon hasaragyutoan# hadgabes eridasarxyutoan hedaqrqryutoyun; ,tanelyu nbadag;$ AMA 09-i .r`anagen ners deki yune]a\ qani m; mi`y]a/yumner hoyur;ngale] na& ?yumanian$ Aosbes# grgin ?yumania ao]ele] haoazci h/[agavyr asdkaced Zadig Myuradoan;# yr aos@r Warizi Asdkaxidarani hedazydyutoan dn@reni ba.dyn gvare$ 193( tvin ?yumaniy me` \na\ Zadig Myu-

4

12/2009

radoan; avarda\ = Byuqre.i Hamalsarani Matemadigaoi & Fizigaoi Fagyulded; & myd hinc dasnamoagner a/a` ghasdadvi Fransa$ Syrbynaoi me` dyqtyri gy[yum sda]a\# asdkacidyutoan mi`azcaoin amenen gar&yr ;ngerag]yutoyunneryu anxam Zadig Myuradoan; ir goanqi crete ampyk` cyr\yuneyutoyun; nvira\ = Arecagi yusyumnasiryutoan;$ Ir amenen gar&yr haodnaperyumneryu .arqin = cyunylyrden xebi Arecagi bsag; noyuti dekawy,yum; gam lyusagaoin ci\eryu @bdigagan hasdyutoan ŠMyuradoani efegd;‹$ ?yumaniy me` Zadig Myuradoan hanxes egav .arq m; pana,ysyutoyunneryv# yrynq a/an'in hedaqrqryutoyun a/a`a]yu]in mas-

nacedneren gazmva\ lsaranin me`$ Hi.e]nenq na&# yr 2((6 tvin Sinaoaoi me` Zadig Myuradoan;# /yumen cyr\;ngerneryu a`ag]yutoamp# gazmagerba\ = masnacidagan a.,adanqaoin ,yump m;* ar&i liagadar ,avaryumen a/a`$

GAREN >AHNAZARYV: BYUQRE>I Š?YUSAGAN FILMI _RER‹ WA?ADYNIN NERGA

Wa/adyni pa]man ararykyutoan nerga cdnve]an na& ?yusasdani xa.nyutoan xesban Aleqsandr {yurilin; & ?yumaniy m.agyuoti na,arar Teydyr Waleylygyun$

Byuqre.i ?yumen Cek`yugi Tancaran;# Xegdemper 11-en 13-; deki yune]a\ ?yusagan Filmi _rer mi`y]a/yum;# ezagi er&yuot m;n =r /yumen m.agyutaoin asbarezen ners* 1989-en i ver$ Byuqre.i me` ?yusasdani xa.nyutoan xesbanyutoan# Charta himnargyutoan & Byuqre.i Medrybyli-

dan craxarani hamacyr\ag]yutoamp gazmagerbva\ wa/adyn; pa]av Garen >ahnazaryvi Tiv 6 dakavar; film;* ardaxrva\ 2((9-in$ Film; {e,yvi haodni manravebi m; =granavyryumn =* manravebi cyr\ykyutoyun; pereleyv mer @reryun$ Filmi cyr\ykyutoyun; deki gyunena y‰[ 19-rx xaryu ver`in# y‰[ al <yrhrxaoin Miyutoan me`# aol 2((7 tvi ?yusasdani me`$ Film; ;ndrve]av na& _sqar mr]anagin havagnyk @dar filmeryu ]angin hamar$ Hanxisavyr pa]man ]yu]axr;man; nerga cdnvyk /ejisyr Garen >ahnazaryv; badme]# yr xe/&s 2( dari a/a` g\racrer ardaxrel aox film;# sagaon na,aci\; dabalve]av$ Wa/adyni ;nta]qin ]yu]axrve]an na& Garen >ahnazaryvi ardaxra\ aol [yrs filmer* Syurhanxag;# Gyra\ gaosryutoyun;# He\oal; mahn =r# Zry qakaq;$

Xegdemperi 16-i ŠAzc‹ @raterti# ŠSasyun]i Xavitin ŠHaor;‹ 8( daregan =‹ verda/yutoamp hyxva\en gdekegananq# te Xeg-

demper 14-in n.va\ = hao anvani pemaxri[-s]enarisd Arman Manaroani 8(-amoag;$ An 0an[];va\ xemq m;n = te‰ taderagan &

te‰ haogagan .arjangari a.,arhin me`$ Me\ anyun hana\ en ir ŠDjvjig‹# ŠGarine‹# ŠVeraxar™‹# Š:nger Wan0yuni‹ & aol cyr\er$ Mer nyr seryunxi hamar ceke]ig nver m;n = ver`ers iragana]va\ ŠSasna \/er‹ myuldfilm;$ Varbed-hypeloarin pazyum .nyrhavyranqneryun mia]a\ = na& Azcaoin Jykyvi badcamavyr Garen Varxanoan$ An eka\ = na& myuldfilmi ngarahanman anmi`agan @janxagyk;* te‰ ir `anqeryv & te‰ finansabes$ Garen Varxanoan; an™amp .nyrhavyra\ = hypeloar; & tangarjeq nver han™na\ =$ Myuldfilmi anxranig nergaoa]yum; bidi gaoana Hyunvar 25-in# ŠMysgva‹ ginytadrynin me`# aonyuhed& bidi sgsi anyr haktagan ert; xebi me\ =gran$

Arman Manaroani 8(-amoag;

12/2009

5

Nyr Darvan & Syurp |nyunxin nvirva\ hanxes

X

egdemper 28-in# Byuqre.i ŠNyttara‹ tadrynin me` masnavyrapar hao hamaonqi ere,aneryu yujeryv 0y, hanxes m; gazmagerbva\ =r* nvirva\ Nyr Darvan & Syurp |nyunxin$ Aos a/ityv# ere,aneryu & ampyk` hao hamaonqin gykme .ad sirva\ yu harcva\ ŠVarxava/‹ baraoin ansampli baryusyuo] Bella Mardigoan .ad ceke]ig & ha0eli anagngal s]enar m; badrasda\ =r# xahli0; \aore-\aor le]va\ hanxisadesneryu hamar$ Ahavasig pemi vra en Bella Mardigoan & hamaonqi agdiv eridasarxneren Vahe Hyvagimoan# anynq .ad hyuzva\ gwndren mer hao ere,aner;# yrbeszi megdekyura,anan & sgsin hanxes;$ Evmegen glsvi ancliagan eraj;.dyutoyun & ere,aner; ancliagan darazneryv gmdnen pem# ha0eliyren anagngali perelyv iren] wndrykner;$ Aba meg; moyusi ed&en# ha`yrxapar isbanagan# amerigoan# ladiny-amerigoan# hyunagan# fransagan hacyusdneryv ak`ignern yu dkaner; gbaren hamabadas,an barer; ardagarc varbedyutoamp yu me\ zca]myunqaonyutoamp* ansahman yura,yutoyun bad0a/elyv nerganeryun$

6

12/2009

Sagaon hanxesi cacatnaged;# aox haogagan azcaoin darazneryv ŠVarxava/‹ baraoin ansampli haodnyutoyunn =r pemin vra# erp haogagan varagi[ eraj;.dyutoan dag ansampl; gadare] anvani yryd;nxysd ŠPerx‹ bar; ,elahek batysyv m; yu nviryumyv* cerelyv pylyr nerganer;# yr g\awaharein inqnamy/a]$ >aryunagvyk aol haogagan barer; g;nxmi`vein darper dariqi ere,aneryu erceryv yu ardasanyutoyunneryv$ Hanxesi ;nta]qin ere,anerin .ad yura,a]yu] ners mdnyk Gakanx baban ‚Cy/ Gysdanoanƒ# yr .nyrhavyre] ere,aner; myde]yk Nyr Darva & Sp^ |nyunxi a/tiv yu nverner pajnele a/a`# siryv xide] ere,aneryu ceke]ig hanxes;$ N.enq# yr te barykneryu & te ercykneryu me` gaoin & /yumen ‚Aleqsandraƒ & /yus ‚Allaƒ azci nergaoa]yu]i[ner$ Xe/adi erc[yuhi Q;t;lina Qyne & erci[ GeeOh# ergyuqn al @jdva\ 'aonaoin waolyun dvoalneryv na& iren] pemagan bahva\qyv# arjana]an nerganeryu pyu/n \awaharyutoyunneryun & b/avy pa]agan[yutoyunneryun$ Aba ha`yrxe]in sbyrdaoin barer;# yr ere,aner; gadare]in ardagarc 0gyunyutoamp# yrn al sbyrdaoin bareryu baryusyuo] yuqrainyuhi Qlara Jab;qbaevaoi qrdna`an a.,adanqi & ir anmna]yrx nviryumi arxoyuq; ghan-

xisana$ Aonyuhed& \aor a/in jamanagagi] barer;# yr me\ tet&yutoamp & crete ardisdagan magarxagi hasnyk varbedyutoamp gadare]in Migyuel De Servandes li]ei 12p & 12x xasarani a.agerdner;$ Ergyu jame aveli d&a\ hanxesi avardin# nerganer; ergarad& \awaharyutoyunneryv yu pazyum \akgewyun`eryv var'adre]in Bella Mardigoanin nvirva\yutoyun; & ir gadara\ hsgaoagan a.,adanq; ere,aneryun hed# yr gr]a\ = y[ miaon ser artn]nel anyn] me` haoreniqi ngadmamp# aol& ser sermanel bararvesdi

hanxeb$ Ir hertin# Bella Mardigoan ir .nyrhagalyutoyunner; haodne] ?yumaniy Haoy] Miyutoan & Hao A/a`nyrxarani kegavaryutoan# \nykneryun#a.agerdneryun* anyn] pera\ nbasdi & @janxagyutoan hamar# nyuobes & hao xbry]i yusyu][yuhi Ar.alyuos Barynoanin* a.agerdneryu hed gadara\ ir pare,ik0 yu .nyrhali a.,adanqin hamar$ Aonyuhed& pem par'ra]av & ir `erm .nyrhavyranqnern yu .nyrhagalyutoyunner; haodne] Bella Mardigoanin# ?HM na,acah Varyujan Ysganoan* .ad par'r cnahadelyv digin Mardigoani qrdna`an# an,yn` a.,adanq;* aosbisi 0y, \racir m; nergaoa]nelyu hamar# nvirelyv mi&nyuoaden hra.ali \akgewyun` m;$ Hanxesi ver`avyryutoan# dyna\a/in .yur` jykvva\ ere,aner; Gakanx babaoi gykme sda]an nverner$ Hanxesin nerga cdnve]an ?HM nergaoa]yu]i[ner# ?yumaniy myd Haoasdani xesban Eki.e Sarcsoan ir digny` hed#hao egeke]vy hyc&yraganner* haoy] temi a/a`nyrx D^Diraor Arq^ Mardigoani cl,avyryutoamp# he/yusdadesyutoan & mamyuli nergaoa]yu]i[ner# hoyurer$ Madlen Der-KYUGASOAN

12/2009

7

L&yn >ant – 14(

Xebqer yu xemqer^

1913 Mard 3-in# xad m; sarqer =inq Bylsy me`$ Hekinag m; yu ir cyr\; gxadeinq gabelyv gerbyv m; Tiflisn yu Baqyun# yr irenq &s nyuon hekinagn yu ir aox nyuon cyr\; xader =in xe/ nyr$ Mer xadel yuza\ hekinag; L&yn >antn =r# isg erg;# zyr xadelyu ™e/narger =inq* Hin Asdva\ner;$ In[y%u sagaon mi&nyuon hekinagn yu mi&nyuon erg; xadelyu aos wyr™; ereq qakaqneryu me` mi&nyuon aden$ L&yn >ant nyr m; [=r cragan hrabaragi vra$ Megn =r arxen nviracyr\va\ hao crykneren & 0an[]va\ =r havasarabes ipr panasdek\ yu vibasan & na& ipr taderacir$ Arxar& vakyu] =in lyuos deser Ercer ,yracrin nerq& hama,mpva\ ir qertva\ner; & Le/an Ak`ig; byem;^ ha`yrxapar an cra\ & hradaraga\ =r ir Eraz _rer# Xyurse]iner# Verjin# Xar™# Xerasanyuhin & Gin; veber;# & pemaxrver =in ir a/a`in tadera,aker;^ Esi marx;# Yuri.in hamar & )ampyun vra# anyn] hekinagin hamar dek m; abahyvelyv hao nyr craganyutoan me`$ Hin Asdva\ner;# sagaon eger =r nyr tvagan m; ar™anacrelyu in[bes anyr cragan cyr\yuneyutoan# nyuonbes hao craganyutoan me`$ )i.d =# yr >anti syuon ver`in tadera,ak;# Bylis dbva\ 1912-in# ann.mar =r an]er bah m;$ Bedq eker =r# yr an pemaxrvi dari m; hedy Tiflisi & Baqyui pemeryun vra# yrbeszi xkrxe hao cragan

8

12/2009

a.,arh; & ca hao craganyutoan me` angoyunaxar™ m; hanxisanalyu* ;lla ir noyutyv# ;lla ir gerdva\qyv$ An hed&apar [=r grnar []n]el aox @reryu cragan .r`anagner;# sahmanin ergyu gykmn al$ Irav al mamyul; isgyuon =`er nvire] anyr# & cragan xaderyu noyut xar™av in[bes Tiflisi & Baqyui# nyuonbes & Bylsy me`# xader# yryn] ;nta]qin ter yu xem ardahaodyutoan] a/arga xar™av >anti tadera,ak; han™in ir herysneryun# & masnavyrapar anyn] ergyu cl,avyrneryun* yrynq Vanahaorn yu Apekan =in$

>irvanzaxe Iraganin me` meo meg simbylnern =in >anti aox zyuoc herysner;$ Anyn]myv >ant gnergaoa]ner srdi & mdqi havidenagan g/iv;# zaon wy,axrelyv vanqi m; me`# yur xem xima] bidi caoin ir herysner; iren] nerqin baoqaryv$ Vanahaor;* yr a.,arhig goanqe qa.velyv eger =r aox vanq; ga/yu]anel S&ana gkzii par™yunqin* ,yrhrxan.ann =r mdqin dirabedyutoan* zca]yumneryun vra & inqzinq arxen haktagan ggar\er$ Apekan# ™e/nadyun; vanahaorin# yr me\ hyuoser ggaber anyr# saotaqer =r hangar\ ir hyc&yr yu,din me`# hrabyuoren ga,arxva\ Sexaoin# i.,anin ak`gan* zyr azader =r `yuren#

H^)^ Siryuni

alegy\yutoan m; bahyun# erp zaon crga\ ghas]ner ]amaq$ >ant g/vi ghaner aosbes zyuoc ,yrhrxan.anner;# zca]nelyu hamar te sirdn =# yr ghaktanage i ver`y$ Hin Asdva\neren hedy =# yr >ant aveli &s bidi harsda]ner hao taderagan craganyutoyun;# meg; moyusin ed&en hrabarag hanelyv Gaosr;# >ktaova\;# Inga\ perxin i.,anyuhin & _.in Baol;$ Hao taderacryutoan hamemadapar akqad can™in me` >anti syuon taderagan erger; gy[va\ =in bsbkyun cyharner xa/nal# & anyn] hekinag; xasel hao taderagan craganyutoan me\ xemqeryu hyuolin me`$ Aox hyuol; Syunxyug oan->irvanzaxe->ant erryrxyutoyunn =r$ Ha.vi [a/nelyv L&yn >anti yune]a\ cyr\yuneyutoyun; qakaqagan & aol marzeryu me`# anyr ergeryun miahadyroag; lyuos ;n\aoelyv Er&an# hao jykyvyurxi cyurcyuranqin ghan™ner arxi ir me\acyuon cragan dakanxneren min$ Jesderen megn =r ad# yryv hao haoreniqi nyr kegavarner; gwyr™ein pa/nal ,y[;nxydner; hao jykyvyurxi hycegan miyutoan 0ampyun vraoen# nyr seryunxin sewaganyutoyun; xar™nelyv in[ yr mer an]oalen gabri ceke]ig & lyusavyr$ >anti cragan vasdag; an]oalen mer sda]a\ aox .qek ja/ancyutoan mas ggazme$

C Syunxyugoan

DECEMBRIE 2009

„Cartea şoaptelor“

PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA

a fost desemnată Cartea anului 2009

„Cartea şoaptelor“, de Varujan Vosganian, este Cartea anului 2009. Într-o ceremonie desfăşurată la Clubul Prometheus din Bucureşti, juriul, format din redactori ai revistei „România Literară“ cu sprijinul fundaţiei „Anonimul“ şi prezidat de preşedintele Uniunii Scriitorilor din România, Nicolae Manolescu, a decernat rîvnitul premiu. Şase volume au fost selecţionate pentru premiul Cartea Anului 2009, în valoare de 10.000 de lei: „Orfeu în infern“, al maramureşeanului Nicolae Breban; „N. Steinhardt şi paradoxurile libertăţii“ – George Ardeleanu, „Probleme personale“ – Angela Marinescu, „Med-

gidia, oraşul de apoi“ – Cristian Teodorescu şi „Cartea şoaptelor“ – Varujan Vosganian. În ultimii doi ani, premiul Cartea Anului le-a revenit lui Mircea Cărtărescu (în 2007, pentru „Orbitor“) şi lui Eugen Negrici (în 2008, pentru „Iluziile literaturii române“).

Varujan Vosganian a apreciat că, de fapt, ceea ce rămîne dintr-o lume sînt eroii şi poeţii. „Dacă România a luat Premiul Nobel pentru pămîntul românesc, merită să-l ia şi pentru limba română“, a spus Varujan Vosganian. O inedită istorie a genocidului din 1915 împotriva armenilor, cu declarat caracter autobiografic, „Cartea şoaptelor“ se constituie într-o ilustrare

emoţionantă a traumei armenilor din Turcia, care au luat drumul exilului, în paginile sale scriitorul evocînd convoaiele interminabile de surghiuniţi în cercurile morţii, în deşertul Deir-ez-Zor.

AMA 09 este anul mondial al astronomiei 2009. O s[rb[toare pe plan mondial a astronomiei =i a sensului ]n dezvoltarea culturii =i =tiin\ei. Acest eveniment a fost ocazionat de aniversarea a 400 de ani de la inven\ia lunetei astronomice de c[tre ilustrul Galileo Galilei. Tematica acestui eveniment a fost „Universul, descoperi\i-i

misterele!“ =i a constat ]n stimularea interesului publicului, ]n special al tinerilor, pentru astronomie. }n cadrul acestor manifest[ri AMA 09, Rom`nia a fost onorat[ s[ g[zduiasc[ c]teva activit[\i. Astfel ne-a vizitat din nou astronomul =i savantul Zadig Mouradian, armean originar din Rom`nia, actualmente director de cercetare la Observatorul Astronomic din Paris. N[scut ]n 1930 ]n Rom`nia, absolvent al Facult[\ii de Matematic[ =i Fizic[ a Universit[\ii din Bucure=ti (stabilit de aproape cinci decenii ]n Fran\a), cu un doctorat la Sorbonna, membru al celor mai importante asocia\ii interna\ionale de astronomie, Zadig Mouradian =i-a dedicat ]ntreaga sa activitate studiului Soarelui. Printre descoperirile sale cele mai importante se afl[ punerea ]n eviden\[ a trasportului de materie dinspre cromosfer[ spre coroana solar[ sau „efectul Mouradian“ al grosimii optice a liniilor spectrale.

Prezen\a sa ]n Rom`nia a debutat cu

o conferin\[ la simpozionul intitulat Re]ntoarcerea din spa\iu (4-5 decembrie) organizat de c[tre Colegiul Tehnic de Aeronautic[ „H. Coand[“ Bucure=ti. A urmat apoi ]n data de 8 decembrie, la Sala Elvire Popesco a Institutului Cultural Francez ]n acela=i context AMA 09, la ini\iativa ICF din Bucure=ti ]n colaborare cu Institutul Astronomic al Academiei Rom`ne o nou[ conferin\[ prezidat[ de c[tre astronomul nostru intitulat[ Cuplul SoareP[m]nt, bucur]ndu-se de un deosebit interes din partea spciali=tilor prezen\i. }n ]ncheiere ar mai trebui men\ionat c[, ]n 2006, tot ]n Rom`nia, Zadig Mouradian a organizat la Sinaia ]mpreun[ cu acelea=i institu\ii pentru prima oar[ ]n lume un atelier de lucru ]nainte de o eclips[ total[ de soare.

EDUARD ANTONIAN P.S. Ca o sugestie personal[, dac[ ]mi este permis, oare domnul Zadig Mouradian nu ar merita Pemiul Uniunii Armenilor din Rom`nia?

Zadig MOURADIAN DIN NOU ÎN ROMÂNIA

12/2009

9

Ara Papian: „PRIN ARBITRAJUL PREŞEDINTELUI STATELOR UNITE, WOODROW WILSON, FRONTIERA DINTRE ARMENIA ŞI TURCIA A FOST DECISĂ PE VECIE, ESTE ÎN VIGOARE ŞI ASTĂZI ŞI NU ESTE SUSCEPTIBILĂ DE APEL“

O

dat[ cu ]nc[ embrionara <normalizare> diplomatic[ dintre Erevan =i Ankara =i elaborarea celor dou[ protocoale semnate pe 10 octombrie la Zürich, dezbaterea din societatea armenesc[ cu privire la rela\iile cu Turcia abordeaz[ chestiuni concrete, ce trec dincolo simpla repara\ie moral[ prin recunoa=terea genocidului. Una din cele mai concrete chestiuni =i, cu siguran\[, cea cu greutatea cea mai mare pentru viitorul Armeniei este cea a frontierei armeanoturce. Turcia a ocupat nu numai teritoriile atribuite Armeniei de arbitrajul pre=edintelui Woodrow Wilson, dar =i o parte a teritoriilor armene=ti apar\in]nd Imperiului Rus la ]nceputul primului r[zboi mondial. }n loc s[-=i recupereze teritoriile de drept, Karinul, Vanul sau Trabizonul, Armenia a fost nevoit[ s[-i cedeze Turciei Ardahanul, Karsul, Igdirul. Astfel, armenii au fost singurii care, ]n ciuda faptului c[ s-au aflat ]n tab[ra <]nving[torilor>, au pierdut teritorii ]n fa\a <]nvin=ilor>. Dar memoria =i legitimitatea r[m]n, iar dreptul la dezbatere =i la afirmarea adev[rului nu poate fi retras de nici un calcul sau z]mbet diplomatic.

Poate cel mai argumentat =i riguros analist al circumstan\elor istorico-juridice ce au dus la actualul traseu al grani\ei armeano-turce este ]n acest moment Ara Papian. Istoric =i diplomat cu experien\[ (binecunoscut =i de comunitatea armean[ din Rom`nia, gra\ie anilor petrecu\i ]n slujba ambasadei Armeniei la Bucure=ti), Ara Papian urm[re=te ]ndeaproape evolu\iile politice generate de <apropierea> armeano-turc[. Atent analist =i teoretician, Papian ]ncearc[ s[-i <trag[ de m]nec[> at]t pe diploma\ii armeni, c]t =i pe cei turci ]n leg[tur[ cu fundamentele juridice pe care ar trebui s[ se cl[deasc[, de acum ]nainte, rela\iile dintre Armenia =i Turcia.

Astfel, dup[ anun\area celor dou[ protocoale armeano-turce, Ara Papian ]ncearc[ s[ preg[teasc[ terenul pentru o interpretare corect[ a acestor documente prin combaterea inexactit[\ilor istorico-diplomatice pronun\ate de diploma\ii celor dou[ p[r\i. Pe 2 octombrie Papian ]i adreseaz[ o scrisoare deschis[ ministrului de externe armean, Eduard Nalbandian (dup[ o sesiu-

10

12/2009

ne de interpel[ri pe tema protocoalelor), iar pe 23 octombrie ministrului turc de externe, Ahmet Davutoglu (dup[ discursul acestuia de prezentare a protocoalelor ]n parlamentul de la Ankara). }n acestea, Papian expune =i dezvolt[ ]n special tema frontierei dintre Armenia =i Turcia din perspectiva dreptului interna\ional. Expunerile sale, f[r[ fisur[ din punct de vedere teoretic, s]nt, din p[cate, aproape cu totul ignorate de cei implica\i ]n <politica real[>, ]n care nimeni, nici ]n Europa =i nici ]n America, nu se mai g]nde=te la repunerea pe tapet a unor angajamente interna\ionale fa\[ de Armenia ce s]nt ignorate de aproape nou[ decenii.

Chiar dac[ nu vor aduce nici o urmare concret[, este bine ca ra\ionamentele juridico-diplomatice ale lui Ara Papian s[ fie c]t mai cunoscute at]t de publicul larg, c]t mai ales de diploma\i, de oriunde ar fi ei. Nu numai la Erevan, dar =i la Washington, Moscova, Bruxelles, Paris =i, mai ales, Ankara e bine s[ se =tie c[ orice <compromis> armeano-turc nu poate fi altceva dec]t o concesie armeneasc[, ]ntruc]t drepturile armenilor au fost oricum ]nc[lcate de decenii (s[ nu spunem secole), iar Armenia nu mai are ce renun\are s[-=i asume ca parte a unui compromis. Armenia =i armenii merit[ compensa\ii pentru uria=ele pierderi umane =i teritoriale, iar dac[ Erevanul face pasul ast[zi spre un a=a numit compromis, o face nu din convingere. A=a cum arat[ Ara Papian, chiar =i numai prin prisma dreptului interna\ional (ca s[ nu mai amintim de bunul sim\ elementar) aplicabil doar Republicii Armenia, aceasta nu are nimic de cedat ]n fa\a Turciei, \ar[ ce ocup[ ]n mod ilegal cea mai mare parte a teritoriului s[u legal recunoscut. Dar c]nd vor respecta, ]n litera =i spiritul dreptului interna\ional, statele puternice drepturile celor mai slabi? Turcia a avut for\a care ia permis, ]n ochii lumii vestice, s[ ]ncalce dreptul interna\ional nu numai ]n cazul Armeniei acum aproape o sut[ de ani, dar =i ]n cel al Ciprului cu numai patru decenii ]n urm[. Totu=i, e bine ca toat[ lumea, turci =i occidentali, negociatori =i oameni de r]nd deopotriv[, s[ =tie c[ ocuparea Armeniei este vie ]n memoria =i con-

=tiin\a armenilor =i c[ orice „compromis“ armeano-turc va fi unul inegal, dezechilibrat.

F[r[ s[ ne a=tept[m la vreo urmare concret[ ]n arena marii politici a expunerilor lui Ara Papian, aceastea atrag ]ns[ aten\ia prin soliditatea argumentelor =i ar putea constitui baza unei eventuale pledoarii armene=ti la Tribunalul Interna\ional de la Haga. Rom`nia s-a adresat instan\ei de la Haga ]n disputa cu Ucraina privind Insula +erpilor. Este adev[rat c[ miza a fost mic[. Dar =i Serbia, ]n ciuda parcursului cvasi-ireversibil al provinciei Kosovo spre o independen\a total[ sus\inut[ de Occident, s-a adresat Tribunalului Interna\ional de la Haga pentru a combate legalitatea independen\ei kosovare. Atunci de ce nu ar apela =i Armenia la dreptatea ]mp[r\it[ de judec[torii de la Haga? Ara Papian ne arat[ c[ Erevanul poate sus\ine la Haga dosarul frontierei armeano-turce cu o argumenta\ie cvasi-inatacabil[. Iar protocoalele armeano-turce, dac[ vor fi, ]n cele din urm[, ratificate, nu ridic[ nici o piedic[ ]n calea unei asemenea ac\iuni din partea Armeniei. De ce nu ar recurge Erevanul la o asemenea ac\iune? Poate c[ ra\iuni =i interese pragmatice opresc ]n acest moment Armenia s[ escaladeze disputa cu Turcia. Dar o eventual[ relaxare a situa\ie regionale, mai ales o eventual[ ]ncetare a st[rii de r[zboi cu Azerbaidjanul, ar deschide, cu siguran\[, calea c[tre un astfel de demers. F[r[ speran\e la repara\ii directe, ac\ionarea Turciei ]n instan\[ la Haga ar ar[ta lumii cine =i-a ]nc[lcat angajamentele interna\ionale =i cui i-a r[mas Vestul obligat, fapt ce i-ar da un atu moral diploma\iei armene=ti ]n rela\ia sa cu Ankara. Nici Ara Papian nu se a=teapt[ la aplicarea strict[ a Tratatului de la Sèvres, prin abandonarea c[ruia – de c[tre puterile occidentale – nu numai Armenia, dar =i Grecia a avut de pierdut.

Papian spunea ]ntr-un interviu c[ readucerea ]n aten\ia lumii a Tratatului de la Sèvres va putea constitui ]n viitor un mijloc de presiune asupra Turciei.

(V. M.)

FĂRĂ CONDIŢII PREALABILE…?

}n timp ce mediatorii Grupului de la Minsk al OSCE se str[duiesc s[ fac[ pace ]n Karabagh, ]n timp ce at]t occidentalii, c]t =i ru=ii ]i ]ndeamn[ f[r[ ocoli=uri pe turci =i pe armeni s[ ratifice protocoalele =i s[-=i <normalizeze> rela\iile, ]ntre Erevan, pe de o parte, =i Ankara =i Baku, de cealalt[ parte, pare c[ s-a pornit un adev[rat r[zboi diplomatic. Dac[ amenin\area =i ]nc[lcarea angajamentelor \in de diploma\ie! Senza\ia l[sat[ este aceea c[, pe m[sur[ ce surse mai mult sau mai pu\in <bine informate> vorbesc din ce ]n ce mai des despre iminen\a unui acord de principiu cu privire la Karabagh, liderii de la Ankara =i Baku ]ncearc[, pe ultima sut[ de metri, un ultim efort, paroxistic, de intimidare a Erevanului pentru a smulge c]t mai multe concesii ]n favoarea Azerbaidjanului. Un joc din care, ]ns[, nimeni nu ob\ine nimic, dec]t t[r[g[nare.

Consiliul Ministerial al OSCE din 1-2 decembrie de la Atena a fost o nou[ ocazie pentru tripla copre=edin\ie ruso-francoamerican[ a Grupului de la Minsk s[-i aduc[ la aceea=i mas[ a negocierilor pe mini=trii de externe ai Armeniei =i Azerbaidjanului. Eduard Nalbandian =i Elmar Mamediarov s-au ]nt]lnit ]n ambele zile ale Conferin\ei, mai ]nt]i singuri, iar apoi ]n prezen\a omologilor lor francez =i rus, Bernard Kouchner =i Serghei Lavrov, =i a subsecretarului de stat american, James Steinberg. La sf]r=itul negocierilor, ]n prima zi a Conferin\ei, cei cinci au dat publicit[\ii o declara\ie comun[ impregnat[ de optimism, ]n care p[r\ile ]=i exprimau sprijinul total fa\[ de cele trei principii fundamentale ale rezolv[rii conflictului: nerecurgerea la for\[, respectarea integrit[\ii teritoriale a statelor =i respectarea dreptului la autodeterminare al popoarelor. <Dinamica pozitiv[ actual[> a negocierilor de pace armeano-azere ar dovedi faptul c[ dialogul ]ntre cele dou[ p[r\i <avanseaz[ spre finalizarea principiilor fundamentale cu privire la rezolvarea pa=nic[ a conflictului din Karabagh>. <Iat[ c[ a venit timpul s[ fie luate decizii =i ]ndemn cele dou[ p[r\i s[ profite de =ansa care le este oferit[ =i s[ finalizeze f[r[ ]nt]rziere principiile reglement[rii care le este propus[>, a spus Bernard Kouchner ]n discursul s[u de la Conferin\[. Un optimism ]mp[rt[=it =i de Eduard Nalbandian, pentru care declara\ia de la

Atena reprezint[ un pas ]nainte =i un succes armenesc, de vreme ce Azerbaidjanul ar fi acceptat, ]n sf]r=it, principiul autodetermin[rii. <Bine]n\eles, problema ]nc[ nu are o solu\ie>, a spus Nalbandian. <Nu s]nt dec]t principiile generale care vor sta la baza negocierilor pentru apropierea pozi\iilor celor dou[ p[r\i asupra principiilor documentului de la Madrid>. +i totu=i, dincolo de declara\iile de bun[ inten\ie, mini=trii de externe ai Armeniei =i Azerbaidjanului s-au r[zboit de la tribuna Conferin\ei: Mamediarov a acuzat din nou Armenia de agresiune, de ocuparea a 20% din teritoriul Azerbaidjanului, de alungarea unui milion de azeri de la casele lor =i de distrugerea patrimoniului cultural azer (probabil c[ =i miile de hacikaruri medievale distruse recent ]n Nahicevan tot patrimoniu azer erau!), cheia rezolv[rii conflictului fiind, potrivit ministrului de externe azer, retragerea for\elor armene din <teritoriile ocupate ale Azerbaidjanului> =i acordarea <autonomiei Karabaghului ]n cadrul Azerbaidjanului>. }n replic[, Eduard Nalbandian l-a acuzat pe omologul s[u azer c[ ar ]ncerca s[ falsifice esen\a conflictului, ceea ce ar putea bloca procesul negocierilor, cu at]t mai mult cu c]t Azerbaidjanul este factorul destabilizator ]n regiune at]t prin politica sa de ]narmare masiv[ (cu ]nc[lcarea Tratatului privind armele conven\ionale ]n Europa), c]t =i prin retorica belicoas[ a liderilor de la Baku. <Armenia este ata=at[ unei reglement[ri pa=nice a conflictului, bazat[ pe principiile referitoare la nerecurgerea la for\[, la autodeterminare =i integritate teritorial[, a=a cum au fost amintite ast[zi ]n declara\ia comun[ a =efilor delega\iilor \[rilor din copre=edin\ia Grupului de la Minsk al OSCE, Armeniei =i Azerbaidjanului>, a spus Nalbandian ]n forumul Conferin\ei.

Pe de alt[ parte, ministrul de externe armean a acuzat Azerbaidjanul c[ submineaz[ procesul normaliz[rii rela\iilor dintre Armenia =i Turcia, ]n ciuda sprijinului comunit[\ii interna\ionale, ]nc[lc]nd astfel chiar valorile ]n jurul c[rora s-a ]nfiin\at

OSCE. }ntr-adev[r, Erevanul poart[ acum un r[zboi diplomatic pe dou[ fronturi: unul cu Ankara, cel[lalt cu liderii de la Baku. La Atena, Nalbandian s-a ]nt]lnit =i cu omologul s[u turc, Ahmet Davutoglu, cu care – potrivit chiar preciz[rilor sale, ]n ciuda relat[rilor din presa turc[ – nu a abordat chestiunea Karabaghului. Ceea ce nu l-a ]mpiedicat pe Davutoglu s[ lege =i ]n formului Conferin\ei ratificarea protocoalelor armeano-turce de chestiunea Karabaghului, a c[rei rezolvare trebuie s[ se bazeze, potrivit acestuia, pe respectarea integrit[\ii teritoriale a Azerbaidjanului. <Cele dou[ procese nu pot fi considerate ]n mod izolat>, a conchis Ahmet Davutoglu.

La numai o s[pt[m]na de la Conferin\a de la Atena, aflat ]ntr-o vizit[ oficial[ la Washington unde a fost primit de pre=edintele Barack Obama, primul ministru turc, Recep Tayyip Erdogan a repus pe tapet chestiunea rezolv[rii conflictului din Karabagh ca pe o condi\ie prealabil[ stabilirii rela\iilor cu Armenia: <Chestiunea rela\iilor turco-armene =i cea a Karabaghului s]nt str]ns legate. ‚^ƒ Dac[ va fi rezolvat conflictul din Karabagh, chestiunea rela\iilor turco-armene va fi =i ea definitiv rezolvat[>. <Este cu totul absurd s[ vorbe=ti de condi\ii prealabile, de vreme ce noi am ]nceput acest proces cu ]n\elegerea c[ va fi purtat f[r[ condi\ii prealabile. Noi avem acorduri ]ncheiate =i semnate ce nu corespund nici unei condi\ii prealabile>, a spus ministrul de externe armean ]n reac\ie la pozi\ia primului ministru turc.

Pentru Eduard Nalbandian, <]ntoarcerea la condi\ii prealabile ]nseamn[ intrarea ]ntrun cerc vicios ]n care ne aflam chiar ]naintea ]nceperii acestui proces>. <Cei (continuare ]n pagina 12)

12/2009

11

O lecţie de jazz cu maestrul HARRY TAVITIAN

A scrie despre maestrul Harry Tavitian este o onoare, dar a scrie despre PRIETENUL Harry Tavitian este infinit mai greu.

Am avut privilegiul de a-l cunoaşte pe distinsul maestru cu ocazia penultimului spectacol susţinut la Institutul Cultural Român, cînd visul meu din adolescenţă a devenit realitate.

Atunci mi-a fost dat să întîlnesc un om de o modestie aparte, înzestrat cu un umor nespus de fin şi am asistat – cu multă emoţie în suflet – la ultimele pregătiri dinaintea spectacolului. Însă mult mai frumoasă a fost ultima lecţie de jazz, ale cărei acorduri miraculoase au învăluit sufletele tuturor celor prezenţi la Ateneul Român, în seara zilei de 19 decembrie 2009. Într-o splendidă înlănţuire a notelor muzicale, publicul auditor a fost martorul discret al superbului „duel“ dintre cele două piane, la care doi „rivali“, dar şi doi inseparabili prieteni – Harry Tavitian şi Ion Baciu jr. – s-au luat la întrecere, armonizînd cu o măiestrie de nedescris cele mai delicate partituri jazzistice clasice sau contemporane.

Surpriza serii a venit în a doua parte a spectacolului, cînd maestrul Harry Tavitian, împreună cu percuţionistul Cserey Csaba, au dăruit publicului cel mai frumos cadou de Crăciun: BIRTH – A CHRISTMAS CANTATA.

Un maraton jazzistic de o rară frumuseţe, în care vechi colinde româneşti – culese de maestrul Harry Tavitian din colecţia lui Bela Bartok – s-au împletit cu cîntece armeneşti şi negro spirituals într-o îngemănare perfectă, creînd un tablou de iarnă cum doar în poveştile de odinioară se mai întîlnesc.

Am închis ochii încet şi m-am lăsat purtată pe aripile melodiilor cristaline, rememorînd o foarte dragă imagine din trecut: eu, cocoţată vitejeşte pe o săniuţă magică, pe care mama mea o trăgea sus, sus, pe dealul din faţa bisericii Creţulescu, de unde ulterior mi-am dat drumul la vale, aterizînd „strategic“ întrun colosal om-de-zăpadă, al cărui trup precar s-a năruit peste mine, acoperindumă complet!

A fost o seară cu adevărat feerică, mai ales că afară reîncepuse să ningă.

FĂRĂ CONDIŢII PREALABILE…? (continuare din pagina 11)

care fac asemenea tentative ]=i vor asuma ]ntreaga responsabilitate a consecin\elor ce vor decurge din aceasta>.

Dup[ Nalbandian a fost r]ndul pre=edintelui Sarksian s[-=i arate iritarea fa\[ de duplicitatea politicii Ankarei: <Republica Armenia este gata s[ ]=i onoreze angajamentele interna\ionale =i s[ ratifice protocoalele turco-armene. Dar v[ aminti\i c[ am spus =i faptul c[, dac[ Turcia ]nt]rzie ratificarea protocoalelor, Armenia va apela la toate mecanismele dreptului interna\ional>.

Serj Sarksian nu s-a ascuns dup[ cuvinte: <Obiectivul Turciei este legarea chestiunii rela\iilor turco-armene de cea a Karabaghului.

Repet, asemenea tentative s]nt sortite e=ecului>. }ncrederea pre=edintelui armean vine, probabil, =i din sprijinul pe care pozi\ia Erevanului o are din partea comunit[\ii interna\ionale, ]n special a Washingtonului. Secretarul de Stat, Hillary Clinton, i-a telefonat pre=edintelui Sarksian pentru a discuta despre vizita premierului Erdogan la Washington, iar

12

12/2009

Dacă vreţi să redeveniţi o clipă copii, dacă vreţi să retrăiţi acele clipe dulci ale „zăpezilor de altădată”, vă sfătuiesc să ascultaţi BIRTH (Naşterea) în inegalabila interpretare a maestrului Harry Tavitian şi să vă lăsaţi inima şi sufletul cuprinse de pace, linişte şi armonie.

Daniela BEZERIAN

secretarul adjunct Philip Gordon a reafirmat pozi\ia Washingtonului de disociere a celor dou[ procese – normalizarea rela\iilor armeano-turce =i negocierile de pace ]n Karabagh –, ]ndemn]nd Ankara =i Erevanul s[ duc[ lucrurile ]nainte. <S]ntem angaja\i activ ]n chestiunea Karabaghului nu pentru c[ vedem c[ aceasta este legat[ de rela\iile dintre Turcia =i Armenia, ci pentru c[ noi credem c[ aceasta ar putea contribui la pacea =i stabilitatea ]n regiune. Copre=edin\ii Grupului de la Minsk s]nt ]n regiune pentru c[ noi credem c[ este extrem de important. Dar de foarte mult[ vreme acest lucru este extrem de important =i r[m]ne extrem de important independent de orice alt[ chestiune>, a spus secretearul de stat adjunct.

Vedem, a=adar, c[ diploma\ia turc[ joac[ dublu, una semneaz[ =i alta declar[. Nu avem nici un motiv s[ ne ]ndoim de faptul c[ sinceritatea liderilor turci se reg[se=te ]n declara\iile =i nu ]n semn[turile lor. Atunci, cu cine a semnat Erevanul cele dou[ protocoale? Cu Washingtonul, Moscova =i Bruxelles, via Paris? Cu foarte mare probabilitate, da!

Vartan MARTAIAN

La Centrul Cultural Armean din Budapesta: Expoziţia AZADUHI VARDUCA HORENIAN MARTAIAN ERMONE Luna decembrie 2009, atît de bogată în evenimente culturale, a fost marcată, în capitala ungară, de expoziţia pe care două artiste plastice originare din Gherla, Azaduhi Varduca Horenian şi Martaian Ermone, au deschis-o la Centrul Cultural Armean. Vorbind despre creaţia celor două artiste armence, despre semnificaţiile acestei prezenţe expoziţionale la Budapesta, criticul de artă Benedek Katalin sublinia la vernisajul din 9 decembrie, între altele, următoarele: „E o bucurie să putem vorbi despre Gherla, un adevărat oraş «pepinieră de artişti», mai ales armeni. Avem un sipet viu al moştenirii spirituale, păzitor al spiritualităţii în care chiar se naşte arta şi nu orice fel de artă, ci una apărută din întîlnirea mai multor naţionalităţi. Dintr-un astfel de oraş, cu trecut încărcat de istorie, au pornit cele două artiste ale căror lucrări le admirăm astăzi, Azaduhi Varduca Horenian şi Martaian Ermone. Cultura străveche armeană, pe care putem spune că au asimilat-o odată cu laptele supt la sînul mamei, se îmbină cu modul de a percepe lumea, specific armenilor din Ardeal.

Privind acuarelele lui Azaduhi Varduca, simt ca şi cum aş avea în faţa ochilor totalitatea principiilor estetice ale înaintaşilor şi maeştrilor acestui domeniu artistic. De unde de altundeva ar putea izvorî risipa aceasta continuă de culori şi forme? Această tehnică străveche nu este însă nici o clipă imitaţie : artista se regăseşte mereu, într-o formă sau alta, expresiv şi emoţional, în operele sale. Caracteristica principală a lucrărilor sale o constituie lumina, o strălucire particulară ce este prezentă în aproape fiecare pictură a sa: fie ea peisaj, natură statică cu flori sau, pur şi simplu, o străfulgerare aparte de culoare. E deosebit de larg domeniul asociativ pe baza căruia Azaduhi Varduca îşi concepe coloristic impresiile, dispoziţiile de-o clipă. Este, cu adevărat, stăpîna tehnicii acuarelei, uneori se îndepărtează atît de mult de ea încît aceasta aproape că se impune creată în ulei. În realitate, artista lucrează cu acril şi alizarin. Culorile acuarelelor pictate pe fond umed sînt seducătoare şi impresionante. Artista aplică adesea tehnica aceasta

la pictarea peisajelor, în acest caz revărsarea culorilor fiind deosebit de expresivă. Priveliştile născute astfel, petele de culoare difuze sînt cu totul altfel decît pictura creată cu mijloace tradiţionale, fiindcă formele ciudate sînt uneori foarte sugestive. La vederea frumoaselor opere ale lui Azaduhi Varduca ne convingem că acuarela are mereu valoare de artă de înaltă clasă. Ca exemplificare, amintesc titlurile cîtorva din cele 27 de creaţii expuse aici: Triumful luminii, Primăvara, Apus de soare, Vibraţie, Lumina dătătoare de viaţă, Visînd Armenopolis – aşa cum ştim cu toţii, Gherla.

Ne bucură faptul că, după expoziţia de success de la Cluj-Napoca, putem să cunoaştem şi să admiram operele lui Azaduhi Varduca şi aici, la Centrul Cultural Armean.

Miniaturile codexurilor armeneşti ne cuceresc, în primul rînd, prin risipa de culori vii, prin bogăţia şi eleganţa elementelor decorative, prin modalitatea nemijlocită de prezentare. În acelaşi timp, devine de înţeles şi modul cum au fost preluate modele străine, în parte din stilul vestic renascentist, şi cum au fost armonizate cu stilul naţional: în decoraţiunile marginilor paginii, între motivele decorative florale se ivesc, de exemplu, animale imaginare.

Cum pot fi aduse toate acestea înspre secolele al XX-lea şi al XXI-lea?

Martaian Ermone caută în lucrările sale răspunsurile potrivite. Lucrează pe sticlă cu materiale din zilele noastre, interpretînd, în acelaşi timp, miniaturile strămoşeşti. În timpul realizării picturilor sale, artista trebuie sa aibă în vedere mereu şi faţa şi verso-ul foii de sticlă. Buncii lui Martaian Ermone s-au refugiat din

Turcia în Ardeal, în urma masacrelor din 1915. Născută în anul 1973, Martaian Ermone avea 4 ani cînd s-au mutat în oraşul natal al tatălui ei, Gherla. Strămoşii ei s-au ocupat cu ţesutul covoarelor şi, e de presupus, că de la ei a moştenit artista sensibilitatea pentru frumos.

Transpunerea pe sticlă a miniaturilor armeneşti se caracterizează prin folosirea culorilor vii, puternice, atît de către monahii care au pictat miniaturile cît şi în pictura pe sticlă . Creaţiile fără titlu sînt, într-un anumit sens, regîndiri, reluări ale chipurilor existente, ale paginilor codexurilor.

Evident, cele 21 de miniaturi au temă sacră: de cinci ori apare tema Vizitei, de mai multe ori Sfîntul Gheorghe ucigînd balaurul şi, tot de mai multe ori, Intrarea lui Hristos în Ierusalim. Mai ales ilustrările Fecioarei urmează modele ortodoxe, cele mai multe fiind executate după paginile de codexuri aflate la Veneţia, în Mănăstirea San Lazzaro, respectiv în biblioteca Matenadaran. Desigur, Martaian Ermone nu ar fi cu adevărat de simţire armeană dacă nu ar picta şi alfabetul armean sau portretul Sfîntului Grigorie. În ce măsură pictura pe sticlă poate fi personală, de actualitate – deşi, în continuare, sacră – o ilustrează cel mai bine posibil lucrarea de mici proportii Îngerii păzitori. Cele trei plăcute figuri bucălate, mai ales acum, de Crăciun, revarsă asupra noastră seninătate şi blîndeţe.

Am început cu aceea că Gherla este pepinieră de artişti. Voi termina la fel: două artiste, una din Cluj-Napoca, cealaltă din Budapesta, ambele originare din Gherla, au dovedit că pot cuceri imaginaţia şi sensibilitatea noastră pentru frumos“.

Ziarul Făclia (Cluj)

12/2009

13

Tîrgul Gaudeamus 2009 la final S

Cristina MANUK

-a încheiat de curînd ediţia 2009 a Tîrgului Internaţional Gaudeamus – Carte de Învăţătură, organizat de Radio România în Pavilionul Central Romexpo. În pofida crizei economice şi a campaniei electorale prezidenţiale aflate pe ultima sută de metri, interesul pentru carte a bătut din nou recordul. Mai concret: chiar dacă numărul „expozanţilor“ (edituri şi organizaţii culturale) a fost mai mic (cca. 385) numărul vizitatorilor a fost puţin peste cel din 2008 – circa 100000. Nu-i vorbă, reducerile substanţiale de preţuri au avut şi ele rostul lor în atragerea clienţilor, dar principalele puncte de interes leau reprezentat, ca de obicei, evenimentele literare – lansări, dezbateri, sesiuni de autografe etc. – desfăşurate pe parcursul celor cinci zile (25-29 noiembrie). E de remarcat faptul că, anul acesta, Tîrgul a fost inclus de Comisia Europeana în calendarul Anului European al Creativităţii şi Inovării. După cum era de aşteptat, trofeul „cărţii celei mai rîvnite“ (trofeul în valoare de 2000 de RON) a revenit volumului Încă de pe atunci vulpea era vînătorul de Herta Muller, apărut în colecţia „Humanitas fiction“ după ce, în urmă cu peste 15 ani, aceeaşi Denisa Comănescu îl edita la Univers în traducerea Norei Iuga. Un alt eveniment major l-a reprezentat sesiunea de autografe de la standul Editurii Polirom a marelui scriitor anglo-indian Salman Rushdie: în pofida riscurilor unui atentat, coada a numărat sute de oameni... Tot în cadrul actualei ediţii a Tîrgului, criticul literar Nicolae Manolescu, prospăt reales ca preşedinte al Uniunii Scriitorilor din România, şi-a serbat cei 70 de ani prin patru volume, toate apărute la editura Paralela 45: o carte de memorii (Viaţă şi cărţi), un volum omagial coordonat de Ion Bogdan Lefter şi Călin Vlasie, o monografie semnată de eseistul clujean Lazslo Alexandru (Criticul literar Nicolae Manolescu, reeditată,

14

12/2009

de fapt, după şapte ani) şi un volum de comentarii critice despre cărţile aceluiaşi semnat de Ion Bogdan Lefter. Spaţiul numi permite să dau nici măcar o vagă idee despre numărul evenimentelor şi al lansărilor notabile. Remarc faptul că, din nou, traducerile, nonficţiunea, critica şi eseul au ţinut capul de afiş, deşi nici beletristica românească nu s-a descurcat prea rău: printre apariţiile notabile, am reţinut primul roman al Ionei Pârvulescu, Viaţa începe vineri de la Humanitas, Medgidia, oraşul de apoi de Cristrian Teodorescu şi Fugi din viaţa ta, îngrozitoare şi slută, în cartea mea de Daniel Bănulescu de la Cartea Românească, volumele de versuri de la Vinea şi Aula... De departe cel mai bun volum de proză al anului, Cartea şoaptelor de Varujan Vosganian a beneficiat de o neaşteptată lansare, din păcate prea „pe fugă“. Un element de culoare l-a reprezentat „întîmplarea“ organizată la standul editurii Corint întru relansarea volumului Miss Perfumado de Bedros Horasangian.

Printre titlurile care au stîrnit un interes deosebit s-au numărat, de asemenea, Ultimii eretici ai imperiului de Vasile Ernu, volumul de convorbiri al filozofului Mihai Şora (incredibil de vital la cei 93 de ani ai săi) cu Leonid Dragomir şi impresionanta monografie teoretică despre critica lui G. Călinescu semnată de tînărul critic Andrei Terian. Colegul său de generaţie şi-a lansat la Editura Art un volum despre Modernismul retro în romanul românesc interbelic.

Tot la Art a apărut ediţia completă a ciclului poetic La Lilieci de Marin Sorescu, îngrijit de Sorina Sorescu. Şi o colecţie pitorească: „Prima dată“. În rest, Humanitas, Polirom, Cartea Românească, Vremea, Curtea Veche, Paralela 45, Nemira, Tritonic şi celelalte s-au întrecut în a-şi răsfăţa publicul. Cîteva delicatese de sezon:

un nou volum din jurnalul lui Radu Petrescu, acoperind intervalul 1970-1975 (la Paralela), incitantul Germanofilii de istoricul Lucian Boia (la Humanitas)... Pe palierul „consumist“ al ofertei editoriale, starletele Mihaela Rădulescu şi Andreea Marin şi-au lansat, fiecare, cîte un op lucios, magnetizîndu-şi fanii. Nici politicienii nu s-au lăsat mai prejos – dacă e campanie, nu-i aşa?: dacă prezidenţiabilul Mircea Geoană şi-a lansat un volumaş improvizat cu valoare de credo, intelectualii şi politicienii apropiaţi preşedintelui Băsescu au participat la lansarea mai multor volume cu rezonanţă. Nu au lipsit dezbaterile (cea despre traduceri, organizată cu sprijinul ICR, întîlnirea cu tema „scriitorul şi Securitatea“ păstorită de Bujor Nedelcovici ş.a.). Mi-a atras atenţia o glumă a unui vizitator potrivit căruia, dacă un terorist ar fi pus o bombă sîmbătă la Romexpo, jumătate din scriitorii români ar fi sărit în aer – într-adevăr, concentraţia de personalităţi literare pe metru pătrat a fost una pe măsură, iar restaurantele şi terasele de pe marginea principalelor „inele“ nu au făcut nici de data asta faţă cererii, cu personalul lor de serviciu ce părea a fi absolvit la fără frecvenţă şcoala de ospătari...

Editura Ararat s-a prezentat şi ea cu fruntea sus pe inelul doi, la standul DRI, cu întreaga oferă de carte din anul 2009. Şi, din cîte mi-am putut da seama, publicul n-a părut deloc neinteresat de volumele expuse... Nu-i puţin, la vremuri de criză şi în condiţiile în care edituri cu firmă precum Compania sau Muzeul Literaturii Române au lipsit, din diferite motive.

Una peste alta, a fost neaşteptat de bine.

N-ar fi prima dată cînd, la vremuri nu uşoare, cartea ne oferă motive de satisfacţie şi optimism...

manga-badanegan Qna\ tacauyr; Ciuka]in ezner; g†ar™ag= cyutan=n# yr qi[ m; ara\en# inqn al clyu,; g; xn= cednin# yrb=szi qi[ m; qnanao yu hancsdanao$ >yudyv g†ellao dek=n eu g; desnao ezner; [gan# cyk]a\ en$ G†ertao tacauyrin qyv cancadi$ Œ Tacauyr; abra\ ;llao#- g†;s=#- im ezners cyk]a\ dara\ en^ mna]a\ em .yuara\$ Œ +„# xyun i%n[ g†;n=ir# yr cyk]an#- g; har]n= tacauyr;$ Œ Es g; qnanaoi eu cyk]an$ Œ In[y%u g; qnanaoir# [es cider# yr qyun mda\ marxyun abranq; g; cyknan$ Œ Tacauyr; abri#- g†;s= ciuka]in#- es cid=i# t= xyun artyun es eu es adyr hamar al qna]ao$ Et= cidnaoi tacauyr; g; qnanao* es [=i qnanar$ Tacauyr; g; hramao= ir a,y/=n ergyu ez dan ciuka]iin# cykern al g; p/nen eu [yrs ezan cin g†a/nen anyn]m=$

Ergyu hn'vyr

Ama/yuan @r m; haor; eu ir dasnergyu daregan dkan g†ertan ard; hyun™i$ Qi[ m ; hn™el=n edq# haor; g†;s=^ Œ Dkas# an@ti enq# nsdinq ha] yudelyu$ G; nsdin ha]i# haor; dkao=n# dkan* h@rmen .adager g†;llao$ Dkan g; desnao* haor; me\-

me\ bada/neryv g†yud=^ inqn al g; sgsi me\-me\ bada/neryv yudel$ Ver`ab=s# erp g†yuden# g; g.danan# dkan g†;s=^ Œ Haorig# desa%r in[ lau geranq# aosqan ha] yudel g†;lla%o$ Haor; g†;s=^ Œ +h# es a/iu\ m;# xyun al a/iu\i ™ac# i harg= b=dq = yudenq$ G; sgsin hyun™q ;nel$ Dagauin qi[ m; [hn™a\* g; \yulanan# g;

hycnin$ Dkan g†;s=^ Œ Haorig# es hycna\ em# eg hancsdananq$ G; nsdin# yr hancsdanan# g; naoin# g; desnen ard=n miaon gdyr m; hn™yua\ =$ Œ Haorig#- g†;s= yrxin#- in[y%u aosqan qi[ hn™a\ enq$ Œ Sireli yrxeags# es \eryug marx m;# xyun al bzdig ere,ao m;# in[b=%s .ad hn™enq$

12/2009

15

ARA BABOAN

Միացյալ Նահագների նախագահ ŠՄ Վուդրո Վիլսոնը իր Իրավարար վճռով մեկընդմիշտ որոշել է Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանը, այն ուժի մեջ է առ այսօր և ենթակա չէ բեկանման‹

2((8-in# Er&ani & Angaraoi mi`& sgsa\ xivanacidagan haraperyutoyunneryu Šnyrmala]man‹ cyr\;nta];# & hadgabes syuon darva Hygdemper 1(-in }oyuri,i sdyracrva\ hao-tyurqagan ergyu ar'anacryutoyunner;# dekiq dvav haogagan hasaragyutoan me` pyu/n qnnargyumneryu# yrynq g.y.awen .ad gyngred* ]ekasbanyutoan zyud paryoagan 0ana[yumen ver har]er$ Amenen gyngred har]eren meg;# ter&s Haoasdani abacaoin hamar amenen gar&yr;* hao-tyurqagan sahmani

16

12/2009

har]n =$ Tyurqia zavta\ = y[ miaon vilsynoan iravarar v0i/yv Haoasdani Hanrabedyutoan; drvyk dara\qner;# aol& a/a`in a.,arhamarden a/a` /yusagan gaosryutoan; badganyk haogagan dara\qner$ Iren drvyk Vanin# Garinin gam Drapzynin diranalyu wy,aren Haoasdan sdibva\ ekav Tyurqiy han'nel Arxahan;# Gars;# Icxir;$ Ev aosbes# i he0yugs adyr# te mardn[a\ en haktyk 0amparin .arqer;# haoer; miagn =in yrynq dara\qner gyrsn]yu]a\ en Šbardva\neryu‹ a/`&$

Sagaon hi.ykyutoyun; & @rinaganyutoyun; gmnan & y[ meg xivanacidagan ha.varg [i grnar vera]nel 0.mardyutoyun; bnxelyu & qnnargelyu iravyunq;$ A/ga hao-tyurqagan sahmanaci\in hance]yu]a\ badmairavapanagan hancamanqneryu# ter&s mer @reryu amenen lyur` wasdargner; peryk verlyu\apan; Ara Baboann =$ Wyr'a/yu badmapan & xivanaced# Ara Baboan amenaon yu.axryutoamp ghed&e hao-tyurqagan Šmer'e]man‹ a/a`a]yu]a\ qakaqagan zarca]yumner;$ :llalyv

manragrgid desapan & zcyn verlyu\apan# Ara Baboan; gwyr'e sahmanel aon iravapanagan himqer;# yryn] vra bedq = gerdvin abaca Haoasdan-Tyurqia haraperyutoyunner;$ Hao-tyurqagan zyuoc ar'anacryutoyunneryu hrabaragyumen edq# Ara Baboan gwyr'e cedin sdek\el aox wasdatyukteryu 0i.d megnapanyutoan hamar* baoqarelyv ergyu gykmeryu xivanacedneryu tyuol dva\ badma-qakaqagan an0;.dyutoyunneryun xem$ Hygdemper 2-in# Ara Baboan ghrabarage pa] namag m; Haaosdani ardaqin cyr\eryu na,arar +xvarx Nalpanxoanin# isg Hygdemper 23-in pa] namag m;* Tyurqiy ardcyr\na,arar Ahmex Davyut@klyuin ‚ver`inis gykme Angaraoi ,yrhrxaranen ners hao-tyurqagan ar'anacryutoyunneryu nergaoa]yumen edqƒ$ Aox namagneryun me` Ara Baboan glyusapane hao-tyurqagan sahmani har];* xidva\ mi`azcaoin iravyunqi desangoyunen$ Xjpa,dapar Ara Baboani a/a` qa.a\ anvi0eli wasdargner; & xadykyutoyunner; crete liyvin gandesvin mi`azcaoin Širagan qakaqaganyutoan‹ xeragadarneryu gykme# qani yr y‰[ Evrybaoi# y‰[ al Amerigaoi me` aol&s y[ meg; gmda\e versdin qnnargyumneryu sekanin xnel Haoasdani hanxeb in; dasnamoag a/a` sahmanva\ & a/aos@r andesva\ mi`azcaoin han'na/yutoyunner;$ Nyuonisg ete .y.aweli arxoyunq bidi [peren# harg =# yr Ara Baboani badma-iravapanagan & xivanacidagan xadykyutoyunner; 0an[]va\ ;llan laon hasaragyutoan & hadgabes xivanacedneryu gykme$ Y[ miaon Er&ani# aol na& Va.ingtyni# Mysgvaoi# Broyuseli# Warizi & hadgabes Angaraoi me` bedq = imanan# te hao-tyurqagan y&= Šwy,zi`yum‹ y[ aol in[ =# ete

y[ haogagan Šzi`yum‹ m;# qani yr haoy] iravyunqner; gydnaharvin dasnamoagnere ‚al [;senq xarereƒ i ver# isg Haoasdan; aol&s zi`elyu pan [yuni$ Haoasdan; & haoer; bedq = wy,hadyu]yum sdanan* gra\ marxgaoin & dara\qaoin vit,ari gyryusdneryu xima]# isg ete aos@r Er&an; aosbes gy[va\ Šwy,zi`man‹ m; yukkyutoamp qaol m; g;ne# aba ad hamyzva\yutoan aba]yuo] m; [=$ In[bes ]yuo] gyuda Ara Baboan;# nyuonisg ete xadenq miaon Haoasdani Hanrabedyutoan; veraperyk zyud mi`azcaoin iravyunqi desangoyunen# gdesnenq# te Er&an; Angaraoi a/`& zi`elyu pan [yuni# qani yr Tyurqia cravva\ gbahe Haoasdani Hanrabedyutoan @rinaganyren 0an[];va\ dara\qi me\ mas;$ Sagaon e%rp bidi gadaren me\ deryutoyunner; mi`azcaoin iravyunqi da/n yu ycin* hanyun aveli tyuoleryu iravyunqneryu harcman;$ Ar&myudq; a[q wage]# erp Tyurqia ydnahare] y[ miaon Haoasdani iravyunqner; in; dasnamoag a/a`# aol na& Gibrysi iravyunqner; myd qa/asyun dari a/a`$ Sagaon harg =# yr pylyr;* tyurqer; & ar&myud]iner;# xivanacedner & hasarag marxig havasarabes imanan# te Haoasdani zavtyum; va/ = haoy] hi.ykyutoan yu cidag]yutoan me` & te haotyurqagan y&= Šwy,zi`yum‹ bidi ;lla anhavasarag.i/$ A/an] gyngred hed&anqner agngalelyu mi`azcaoin qakaqaganyutoan asbarezin me`# Ara Baboani badma-qakaqagan .araxranqin pnyry. = wasdargneryu & xadykyutoyunneryu anvi0eliyutoyun;$ Aha te in[yu Baboani xadykyutoyunner; grnan himq hanxisanal Haagaoi mi`azcaoin xadarani a/`& haogagan hnaravyr hao]i m; hamar$ ?yumania xime] Haagaoi adoa-

nin* _'eryu gkzii .yur` Yugrainaoi hed yune]a\ ve0i har]yv$ Ir hertin# Serbian# i he0yugs Qysyvyoi xebi anga,yutoyun danyk an.ekeli ;nta]qin# xime] Haagaoi mi`azcaoin xadaranin* vi0argelyu hamar Qysyvyoi anga,yutoan @rinaganyutoyun’;$ Arxoy%q in[yu Haoasdan; [hed&i aox @rinagin & [xime Haagaoi xadavyrneryu arxaraxadyutoan;$ Ara Baboan ]yuo] gyuda# te Haagaoi xadarani a/`& Haoasdan; grna nergaoa]nel hao-tyurqagan sahmani tkta\;rar; abavinelyv crete anvi0eli wasdargneryun$ Isg hao-tyurqagan ar'anacryutoyunner;# ete i ver`y bidi vavera]vin# [en ,y[;nxyder nman qaol m; Haoasdani gykme$ Havanapar aos@r bracmadig ha.vargner yu .aher Haoasdan; gsdiben [sasdga]nel larva\yutoyun; Tyurqiy hed$ Sagaon dara\qa.r`anen ners larva\yutoan hnaravyr li]qatawyum;# hadgabes Adrbe0ani hed baderazmagan vi0agi hnaravyr vera]yum;# grna 0anabarh panal nman qaoli m; ximelyu hamar$ Haagaoi mi`azcaoin xadarani a/`& Tyurqiy xem hao] nergaoa]nel; a.,arhin ]yuo] bidi da# te yv ,a,da\ = ir mi`azcaoin han'na/yutoyunner; & yv yryun = bardq# in[; grna Angaraoi hanxeb xivanacidagan a/avelyutoyun m; sdek\el Er&ani hamar$ Isg Ara Baboani hama'aon* S&ri xa.nacri vra mi`azcaoin hanryutoan yu.axryutoyun; hravirel;# abacaoin grna Tyurqiy vra 0n.yum cyr\axrelyu l\ag m; hanxisanal$ Sagaon# min[ aox desnenq# te in[ gcre hao badmapan; & xivanaced; Tyurqiy ardcyr\na,ararin has]eacra\ pa] namagin me`$ V^M^

12/2009

17

ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ

Թուրքիայի Հանրապետության արտաքին գործոց նախարար պրն. Ահմեդ Դավութօղլուին Մեծարգո պարոն նախարար, Հետաքրքրությամբ կարդացի ս.թ. հոկտեմբերի 21-ին Թուրքիայի Հանրապետության խորհրդարանում Ձեր արտասանած ելույթի տեքստը: Տպավորությունները խառն էին: Սակայն հիմնական զգացումն այն էր, որ Դուք ուզում եք ցանկալին ներկայացնել իրականի տեղ: Նախ զամանալի էր, որ ՙբռնազավթման՚ (occupation) մասին է խոսում մի երկրի արտգործնախարար, որն արդեն ավելի քան երեք տասնամյակ բռնազավթված է պահում Կիպրոսի տարածքի 37%-ը, և գրեթե ինը տասնամյակ իմ հայրենիքի՝ Հայաստանի Հանրապետության, տարածքի երեք-քառորդը: Ուզում եմ շեշտել, որ խոսքը չի գնում ինչ-որ վերացական ՙհայկականհողերի՚ մասին, այլ միայն միջազգային օրինական փաստաթղթով, այն է ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի Իրավարար վճռով [arbitral award] (22 նոյեմբերի, 1920թ.) Հայաստանի Հանրապետությանը հատկացված տարածքի: Իրավարար վճռին ես կանդրադառնամ ավելի ուշ, պարզապես առայժմ ուզում եմ նշել, որ համաձայն միջազգային իրավունքի* իրավարար վճիռները ՙվերջնական են և անբեկանելի՚ (definitive and without appeal):

Մեծարգո պարոն նախարար, Մեկնաբանելով Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին արձանագրության հինգերորդ պարբերությունը, Դուք հետևություն եք անում, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է ՙգոյություն ունեցող սահմանը՚ ըստ Մոսկվայի (16 մարտի, 1921թ.) և Կարսի (13 հոկտեմբերի, 1921թ.) պայմանագրերի:

18

12/2009

Խիստ կամայական մեկնաբանություն: Փաստաթուղթը չի վկայակոչում վերոհիշյալ, այսպես ասած, պայմանագրերը: Արձանագրությունը հիշատակում է միայն ՙմիջազգային իրավունքի համապատասխան պայմանագրերը» (the relevant treaties of international law): Այսինքն, հստակ է, որ վկայակոչյալ պայմանագրերը պետք է կառավարվեն միջազգային իրավունքով (governed by international law), այսինքն՝ գոնե չհակասեն միջազգային իրավունքին: Միևնույն ժամանակ, արձանագրությունը, վկայակոչելով ՙմիջազգային իրավունքի համապատասխան պայմանագրերը՚ (the relevant treaties of international law) և ոչ ՙ իջազգային պայմաթե պարզապես մ նագրերը՚ (international treaties), տալիս է ավելի ընդգրկուն սահմանում (inclusive definition), այսինքն ներառում է ՙմիջազգային իրավունքի գործիքներն՚ (the instruments of international law) ընդհանրապես, անկախ անվանումից: Ինչպես ներկա դեպքում ունենք ՙարձանագրություն՚ կոչ-

վող փաստաթղթերի պարագային: Ըստ այդմ, ՙպայմանագիր՚ հասկացությունը պետք է մեկնաբանել անկախ փաստաթղթի անվանումից, որպես զուտ միջպետական օրինական գրավոր համաձայնություն: [“Treaty” means an international agreement concluded between States in written form and governed by international law. Article 2.1(a), Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969]. Ակնհայտ է, որ արձանագրության մեջ հիշատակվող ՙգոյություն ունեցող սահմանը՚ դա բոլշևիկաքեմալական գործարքի հետևանքով առաջացած անօրինական բաժանարար գիծը չէ: Անօրինականությունը չի կարող առաջացնել օրինական հետևանք՝ ex injuria non oritur jus: ՙԳոյություն ունեցող սահման՚ նշանակում է միջազգային իրավունքի մեջ գոյություն ունեցող և միջազգային իրավունքին համապատասխանող սահման: Իսկ նման միայն մի սահման կա Հայաստանի և Թուրքիայի միջև՝ դա ԱՄն նախագահ

Ara Baboan \na\ = 1961 t^ Er&an$ Avarda\ = Er&ani Bedagan Hamalsarani Ar&elacidyutoan fagyulded;* iranacidyutoyun masnacidyutoamp$ 1994-in cerazan]yutoamp avarda\ = Mysgvaoi Xivanacidyutoan agaxemian# isg 1998-in avarda\ = NAD_-I ?azma-xivanacidagan agaxemian* H/ymi me`$ 1999-in avarda\ = _qsfyrdi hanraoin xivanacidyutoan xas;nta];$ ?yumanahaoeryus Ara Baboan; haodni = hadgabes ir xivanacidagan cyr\yuneyutoamp$ An a.,ada\ = HH xesbanyutoyunneryun me`* Tehran ‚1992-1993tt^* yrbes ergryrx qardyukarƒ & Byuqre. ‚1995-1996 tt^* yrbes ergryrx qardyukar# 1997t^* yrbes cyr\eryu havadarmadarƒ$ Ara Baboani xivanacidagan qarieraoi cacatnaged; hanxisa]av Canadaoi me` Haoasdani ardagarc & liazyr xesbani ba.dyn;* 2(((-2((6tt^$ Ara Baboan gkegavare 1999-in himnaxrva\ sy]iylyciagan yusyumnasiryutoyunneryu ŠMydyus Vivendi‹ gexryn;# yryun nbadagn = Šdara\qa.r`anaoin ,nxirneryu lyu\yum; ,akak mi`y]neryv mi`azcaoin iravyunqi @cnyutoamp‹$ Gexryn; gbaoqare S&ri baomanacri i gadar a\man hamar# elnelyv hed&oal wasderen & wasdargneren^ Nergaois Haoasdani Hanrabedyutoyun; ‚1991 tvaganen sgsoalƒ Haoasdani a/a`in Hanrabedyutoan ‚1918-192(tt^ƒ @rinagan iravaha`yrxn =$ Haogagan <yrhrxaoin Sy]ialisdagan Hanrabedyutoyun; ‚192(-1991tt^ƒ lyg <SHM-I meg masn =r & [=r 0an[]va\ a.,arhi y&= ergre gykme yrbes anga, bedyutoyun$ Haoasdani Hanrabedyutoan & Tyurqiy Hanrabedyutoan mi`& a/ga xe faqty sahman; miaon na,gin <SHM-I & Tyurqiy mi`& sahmani meg masn =# yrn aos@r @rinagan [=$ Haoasdani Hanrabedyutoan & Tyurqiy Hanrabedyutoan mi`& @rinagan de oyure sahman; bedq = ;lla Haoasdani a/a`in Hanrabedyutoan sahman;# yr; a/a`argva\ = AMN 28-rx na,acah Vyudry Vilsyni ‚na,acaha\ = 1913-1921tt^ƒ gykme Iravarar v0i/yv ‚22 Nyoemper 192(t^ƒ & 0an[]va\ = pazmativ bedyutoyunneryu ‚AMN# Fransa# Me\ Pridania# Idalia# )abynia & aolnƒ# nera/oal Tyurqiy gykme ‚S&ri xa.nacir# 1( @cysdys 192(t^ƒ$ Absdamp tyurqagan & pyl.&igoan ner,yujyum; 192(t^ Nyoemperin ;nxhade] Haoasdani a/a`in Hanrabedyutoan goanq; & sahmanazadman yu sahmanac\man nyrmal cyr\;nta];$‹

Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճռով որոշված սահմանն է: Ձեր ելույթում վկայակոչված Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերն, միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, ընդհանրապես պայմանագրեր էլ չեն: Որպեսզի նշյալ գործարքները պայմանագիր համարվեն, նրանք պետք է կնքված լինեին ճանաչված պետությունների օրինական իշխանությունների լիազոր ներկայացուցիչների կողմից: Ո՜չ քեմալականները և ո՜չ էլ բոլշևիկները, առավել ևս Հայաստանում իշխանության բերված հայ բոլշևիկները, 1921թ. չեն եղել այդպիսին: Այսինքն, պայմանագրերը կնքելու բուն գործողությունը կնքելու իսկ պահին հակասել է միջազգային իրավունքի հիմնարար նորմերի՝ jus cogens-ների: Իսկ համաձայն Ձեր իսկ ելույթում վկայակոչված Վիեննայի Պայմանագրերի իրավունքի մասին կոնվենցիայի (Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969) 53 հոդվածի ՙՊայմանագիրն անվավեր է, եթե կնքման պահին այն հակասել է միջազգային ընդհանուր իրավունքի հիմնարար նորմի» (A treaty is void if, at the time of its conclusion, it conflicts with a peremptory norm of general international law): Արդյո՞ք Դուք իսկապես կարծում եք, որ երկու չճանաչված, հետևաբար անօրինական վարչախմբեր, ինչպիսիք էին բոլշևիկներն ու քեմալականները 1921թ.-ին, կարող էին երկկողմ պայմանագրով (Մոսկվայի պայմանագիր) չեղյալ հայտարարել օրինապես բանակցված և 18 ճանաչված պետությունների կողմից ստորագրված միջազգային փաստաթուղթը (Սևրի պայմանագիրը): Միթե՞ Դուք կարծում եք, որ ՌիբենտրոպՄոլոտով պակտն օրինական փաստաթուղթ է: Ես կարծում եմ, որ ոչ, որովհետև երկու երկիր՝ տվյալ դեպքում ՍՍՀՄ և Գերմանիան, չէին կարող որոշել երրորդ երկրների սահմանները: Իսկ ինչո՞ւ եք կարծում, որ երկու խռովարարական շարժում, ինչպիսիք էին, կրկնում եմ, բոլշևիկներն ու քեմալականները 1921թ., իրավասու էին Մոսկվայում որոշելու մեկ այլ երկրի՝ թեկուզև բռնազավթված Հայաստանի Հանրապետության, սահմանի հարցը: Միթե՞ Դուք կարծում եք, որ Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը,

12/2009

19

ինչպես նաև Վրաստանի և Ադրբե- իրավունքի համաձայն: Արձանագ- խագահ Վիլսոնը տվեց իր դրական ջանի Սովետական Սոցիալիստա- րությունները դրանից ավելի ոչինչ պատասխանը և ստանձնեց Հայասկան Հանրապետությունները, երբևէ, չեն ասում»: տանի և Թուրքիայի միջև սահմանը ըստ միջազգային իրավունքի, ունեցել որոշող իրավարարի պարտակաՊարզ և հստակ: են պայմանագիր կնքելու կարողուՀիմա տեսնենք, թե ո՞րն է այն նություններն ու լիազորությունը: թյուն (capacity to make treaties under ՙգերակա միջազգային իրավունքը», Հատուկ ուզում եմ շեշտել, որ սա international law): Իհարկե ոչ: 1920թ. որի համաձայն ՙՀայաստանի և Թու- Սևրի պայմանագիրը ստորագրեապրիլից (Ադրբեջան), 1920թ. դեկ- քիայի սահմանների հարցը ենթակա լուց (10 օգոստոսի, 1920թ.) գրեթե տեմբերից (Հայաստան) և 1921թ. երեք ամիս առաջ էր: Կլիներ Սևրի է լուծման»: փետրվարից (Վրաստան) ի վեր այս պայմանագիրը, թե ոչ, իրավարաՍա հասկանալու համար պետք երկրները եղել են պարզապես տարրության օրինական հայցադիմումը է վերադառնանք ոչ վաղ անցյալի բեր վարչատարածքային միավոր(compromis) կար, հետևաբար Հաայն կարճատև ժամանակահատվածին, ների տեսքով ռուսական բոլշևիզմի յաստանի և Թուրքիայի միջև սահերբ Հայաստանի Հանրապետությունը կողմից բռնազավթված տարածքներ: մանը որոշող իրավարար վճիռը որպես պետություն միջազգային Հայաստանի պարագայում Միացյալ կայացվելու էր: Ուրիշ բան, որ Սևրի հանրության կողմից ձեռք էր բերում Նահանգների Սենատը 1924թ. հունիսի պայմանագիրը պարունակում է ևս իր ճանաչումը: Երբ Փարիզի խա3-ին իր ընդունած #245 բանաձևով մեկ՝ լրացուցիչ, հայցադիմում: Հարկ ղաղության վեհաժողովի Գերագույն միանշանակորեն արձանագրել է եմ համարում նշել, որ հայցադիխորհուրդը (Supreme Council) 1920թ. դա. ՙՀայկական պետությունը կործանմումների (compromis) վավերակավել է Սովետական Ռուսաստանի և հունվարի 19-ին, հանձինս Բրիտա- նության (validity) համար բավարար նական կայսրության, Ֆրանսիայի և Թուրքիայի համատեղ գորէ միայն լիազոր ներկայածունեության արդյունքում»: ցուցիչների ստորագրու( Turkey joined with Soviet թյունները, և հայցադիŠEs gar\yum em# yr vdancva\ en haoyuRussia in the destruction of toan gensagan .aher;# yryvhed& [naoa\ haoda- մումները վավերացման the Armenian State):Եթե1920թ. rarva\ nbadagnerin# aon =* xivanacidagan (ratification) կարիք չունեն: դեկտեմբերի 2-ից չկար haraperyutoyunneri hasdadyum & hao-tyurqagan Ըստ այդմ, Սան ՌեՀայաստանի Հանրապեsahmani pa]yum# aos wasdatkteri me`# pa]i aox մոյի (26 ապրիլի, 1920թ.), տությունը, ինչպե՞ս էր ergyu gedi]# a/ga en pazyum-pazyum an;nxyuneli ինչպես նաև Սևրի (10 այն կարող 1921թ. հոկbaomanner# na,abaomanner & bardavyryutoyun- օգոստոսի, 1920թ.) հայտեմբերին Կարսում միner$ Ete miaon aox ergyu gedin veraperer ter&s ցադիմումների (comproջազգային պայմանագիր aoxqan hagasyutoyunner [linein$ Pao] aosdek mis) հիման վրա, ԱՄՆ ;sd =yutoan nera/va\ en tyurqagan pylyr ereq նախագահՎուդրոՎիլսոնը կնքել: na,abaomanner;# yr Haaosdani anga,a]yumi] 1920թ. նոյեմբերի 22-ին Միջազգային իրաi ver tyurqer; bnxel en$‹ վունքի անվիճելի նորմ է, կայացրեց Հայաստանի և որ զավթիչների գործոԹուրքիայի սահմանների ARA BABOAN ղությունները իրավական վերաբերյալ իր իրավահետևանք չեն ստեղծում րար վճիռը (Arbitral Award), նվաճված երկրների համար. ՙբռնաԻտալիայի, ճանաչեց Հայաստանի որն ըստ պայմանավորվածության զավթման ժամանակ երկրի տարածքի Հանրապետությունը, դա արեց որո- ուժի մեջ մտավ անմիջապես (theորևէ մասի զիջում հետևանազուրկ է շակի պայմանով՝ Հայաստանի Հան- reupon) և անվերապահորեն: (a cession of territory during occupation Երկու օր հետո՝ նոյեմբերի 24-ին, րապետության սահմանները պետք is not effective): Սրա մասին երկու վճիռը պաշտոնական հեռագրով փոէ որոշվեին հետագայում: Նույն պայկարծիք լինել չի կարող: մանով 1920թ. ապրիլի 23-ին Հայաս- խանցվում է Փարիզ՝ Խաղաղության Այն որ արձանագրությունները տանի Հանրապետությունը ճանաչեց վեհաժողովի և Ազգերի լիգայի չեն օրինականացնում Հայոց ցեղաս- նաև ԱՄՆ: տնօրինմանը: Վճիռն ընդունվում է ի պանության հետևանքով առաջացած Հայաստանի Հանրապետության գիտություն, սակայն մնում է առիրավիճակը և չեն ճանաչում որևէ սահմանների մեջ, բնականաբար, կախ, քանի որ վճռի շահառուն՝ Հասահման միանշանակորեն արձակարևորագույնը հայ-թուրքական սահ- յաստանի Հանրապետությունը, 1920թ. նագրված է Հայաստանի Հանրամանի հարցն էր: Ուստի, Փարիզի դեկտեմբերի 2-ին դադարում է պետության նախագահ պրն. Սերժ վեհաժողովի Սան Ռեմոյի նիստը, ի գոյություն ունենալուց: Սարգսյանի 2009թ. հոկտեմբերի 10-ի շարս այլ հարցերի, 1920թ. ապրիլի ուղերձի մեջ: Նա հստակորեն հայ24-27-ին քննության առավ այդ տարարում է. ՙՑանկացած հարաբեՎիլսոնի իրավարար վճռի հարցը և ապրիլի 26-ին պաշտոնարություն Թուրքիայի հետ չի կարող պես դիմեց ԱՄՆ նախագահ Վուդրո ներկա կարգավիճակի կասկածի տակ դնել հայ ժողովրդի Վիլսոնին որպեսզի Միացյալ Նահարցը. հայրենազրկման ու ցեղասպանուհանգների նախագահը իրավարաթյան իրողությունը», ինչպես նաև. րությամբ վճռի Հայաստանի սահՙՀայաստանի և Թուրքիայի միջև Նախ անհրաժեշտ է նշել, որ մանները (to arbitrate the frontiers of առկա սահմանների հարցը ենթակա ցանկացած իրավարար վճիռ անArmenia): 1920թ. մայիսի 17-ին նաէ լուծման գերակա միջազգային վեհապահորեն պարտադիր է կա-

20

12/2009

տարման համար (binding document): Վուդրո Վիլսոնի վճիռը: Ըստ միջազԳործադիր իշխանության Ավելին, իրավարար վճիռները ՙվերգային իրավունքի, իրավարարի անձդիրքորոշումը. ջնական են և անբեկանելի՚ (final and նական ստորագրությունը և կնիքը, without appeal): ՙԻրավարար վճիռն եթե կա այդպիսին, միանգամայն ԱՄՆ-ի բարձրագույն գործադիր իրավարարի վերջնական և կատարբավարար է Իրավարար վճռի վաիշխանությունը ոչ միայն ճանաչել է ման համար պարտադիր որոշում է՚ վերականության համար: Վուդրո (The arbitral award is the final and Վիլսոնի իրավարար վճիռը, այլև Վիլսոնը կարող էր բավարարվել միայն վավերացրել է այն և, ըստ այդմ, այն իր ստորագրությամբ կամ նաև իր՝ binding decision by an arbitrator): դարձրել ԱՄՆ ներքին օրենսդրունախագահական, կնիքով: Այդ դեպքում Իրավարար վճիռների վերջնաթյան մաս (the law of the land): ԱՄՆ վճիռը կլիներ անհատական, թեկուզև կան և անբեկանելի լինելը ամրագըրնախագահական, պարտավոված է (codified) միջազգային րություն: Սակայն Իրավարար իրավունքի մեջ: Ի մասնաŠIn' hamar a/a`naoin mdahyվճիռը վավերացված է պետուվորի՝ Միջազգային վեճերի cyutoyun;# & gasei dacnab;# aox sah- թյան մեծ կնիքով և ամրագըրխաղաղ կարգավորման Հաաmanneri 0ana[man har]n =$ In[yu%$ Yryv- ված է այդ կնիքի պահապան գայի կոնվենցիայի (The Ha(keeper) պետքարտուղարի կողhed&# i darperyutoyun @rinag moyus bardague Convention for the Pacific մից: Ըստ այդմ, Վուդրո Վիլսոնի Settlement of International Disvyryutoyunneri# yrynq gareli glini hedaիրավարար վճիռը Միացյալ putes), 1899թ. խմբագրման #54 caoyum in[ yr '&i .r`el & veraxa/nal Նահանգներ պետության անև 1907թ. խմբագրման #81 na,nagan xirq;# tegyuz & gyryusdner վերապահ պարտավորությունն հոդվածներում: Ըստ այդմ, yunenalyv# sahmanneri 0ana[man har]; է: Միացյալ Նահագների նաan.r`eli =$ Yryvhed& menq 0ana[yum enq խագահ Վուդրո Վիլսոնը իր nerga sahmanner;$ Mi`azcaoin iravyunqi Իրավարար վճռով մեկընդme` cyoyutoyun yuni aosbisi mi xygdrin# yr; միշտ որոշել է Հայաստանի և Օրենսդիր իշխանության Թուրքիայի միջև սահմանը, gy[vyum = estoppel $ Estoppel-; aon er&yuotn դիրքորոշումը. այն ուժի մեջ է առ այսօր և =# erp gykmer; in[ yr mi har]i .yur` ete ենթակա չէ բեկանման: ve0 yunen* egel en hama'aonyutoan# aosinqn Իրավարար վճիռները ենՀետևաբար, երբ Հայասiren] cyr\ykyutoamp gam ancyr\yutoamp թակա չեն որևէ օրենսդրական տանի Հանրապետության և ]yuo] en dvel# yr har]; aol&s lyu\va\ =$ հավանության կամ վավերացԹուրքիայի Հանրապետուման: Նրանք ղեկավարվում են թյան միջև դիվանագիտական Hed&apar# erp menq Tyurqiaoi hed միջազգային հանրային իրահարաբերություններ հասgnqyum enq mi`bedagan wasdatyukt* վունքով: Հետևաբար, ԱՄՆ Սետատելու մասին արձանագ;nxyunyum enq# yr har]; lyu\va\ =$ Yuremn նատը, որին ըստ ԱՄՆ սահրության 5-րդ պարբերություcyr\yum = estoppel-i sgzpyunq;# yr n.a- մանադրության վերապահված նը արձանագրում է ՙմիջազnagyum =# yr hedacaoyum menq har]; [enq է արտաքին քաղաքականության գային իրավունքի համապաgaryk aol&s verapa]el$ Aosinqn mer miag հարցերին անդրադառնալու տասխան պայմանագրերով իրավունքը, երբևէ ուղղակիոորոշված գոյություն ունեցող haktatyukt; hao-tyurqagan ximagaoyu- րեն քննության չի առել հայսահմանի փոխադարձ ճաtoan me` mi`azcaoin iravyunqn =$ Yryv- թուրքական սահմանը որոշող նաչումը», ապա այն միանըhed& linenq irades & cidenq# yr y‰[ dnde- իրավարար վճիռը: Այսուհանշանակորեն նկատի ունի առ sagan# y‰[ qakaqagan# y‰[ =l /azmagan դերձ, այլ հարցերի քննարկման այսօր գոյություն ունեցող a/yumyv menq aos har]; [enq garyk lyu\el$ ժամանակ ԱՄՆ Սենատը միանմիակ օրինական փաստաHar]; bidi lyu\vi mi`azcaoin iravyunqi շանակորեն, առնվազն մեկ անթղթով՝ ԱՄՆ նախագահ Վուդhiman vra & menq .ad zyravyr himqer yunenq գամ, արտահայտել է իր վերարո Վիլսոնի իրավարար վճռով, բերմունքը նշյալ վճռի նկատsra hamar$ Vyudry Vilsyni iravarar v0i/ որոշված (defined) սահմանը: մամբ: Ուրիշ մեկ այլ օրինական, yunenq# Azceri licaoi mi .arq yry.yumner Երբ 1927թ. հունվարի 18-ին ինչպես արձանագրության & aoln$‹ ԱՄՆ Սենատը մերժեց 1923թ. տեքստում է՝ ՙմիջազգային իրաօգոստոսի 6-ի թուրք-ամերիկվունքի», փաստաթուղթ չկա: ARA BABOAN յան պայմանագրին հավանուԱյստեղ կարևոր է անդթյուն տալը, դա արեց երեք պատրադառնալ մի կարևոր հարցի ճառով: Պատճառներից մեկն այն էր, ևս. Իսկ ԱՄՆ իշխանական և նախագահ Վուդրո Վիլսոնը և պետոր ՙԹուրքիան ձախողել է Վիլսոնի հանրային կառույցները երբևէ՞, քարտուղար Բեյնբրիջ Քոլբին (Bainվճռի իրականացումը Հայաստանի որևէ՞ դիրքորոշում արտահայտել են bridge Colby) իրենց ստորագրուհանդեպ՚ (failed to provide for the fulնախագահ Վիլսոնի Հայաստանի և թյուններով և Ամերիկայի Միացյալ fillment of the Wilson award to Armenia): Թուրքիայի սահմանը որոշող Նահանգներ պետության Մեծ կնիքով Այդ առիթով սենատոր Ուիլյամ Քինգը (The Great Seal of the United States) վա- պաշտոնական հայտարարության մեջ իրավարար վճռի նկատմամբ: վերացրել են իրավարար (Arbitrator) շատ ավելի հստակ է արտահայտվել.

12/2009

21

ՙԱկնհայտորեն Միացյալ Նահանգների կողմից ոչ ճիշտ և անհիմն կլիներ հավատ և հարգանք ընծայել Քեմալի պնդումներին ու հավաստիացումներին, քանի դեռ նա շարունակում է իր վերահսկողության ու ինքնիշխանության տակ պահել Վիլսոնյան Հայաստանը՚ (Obviously it would be unfair and unreasonable for the United States to recognize and respect the claims and professions of Kemal so long as he persist in holding control and sovereignty over Wilson Armenia): 1927թ. Սենատի քվեարկությունը միանշանակորեն վկայում է, որՎիլսոնիիրավարարվճիռը1927թ.-ին վավերական և իրավական ուժ ունեցող վճիռ էր: Դրանից հետո իրավական տեսանկյունից ոչինչ չի փոխվել, հետևաբար, այն շարունակում է ուժի մեջ մնալ առ այսօր:

Հանրային կառույցների դիրքորոշումը.

Միացյալ Նահանգներում ամենակարևոր հանրային կառույցները կուսակցություններն են: Դրանց ծրագրային հիմնադրույթներն ամփոփվում են Կուսակցությունների հիմնածրագրի (Party Platform) մեջ, որոնք հաստատվում են կուսակցությունների համագումարների կողմից: Միացյալ Նահանգների Դեմոկրատական կուսակցությունը (ներկա նախագահ Օբամայի և պետքարտուղար Քլինթոնի կուսակցությունը) երկու անգամ՝ 1924թ. և 1928թ., պաշտոնական դիրքորոշում է արտահայտել Վիլսոնի իրավարար վճռի նկատմամբ: Դեմոկրատական կուսակցությունը 1924թ. իր ծրագրի մեջ առանձին տողով, որպես հիմնադրույթնպատակ, ամրագրել է ՙՀայաստանի նկատմամբ նախագահ Վիլսոնի իրավարար վճռի իրականացումը՚ («Fulfillment of President Wilson’s arbitral award respecting Armenia»): Դեմոկրատական կուսակցության 1928թ. ծրագիրը գնում է մի քայլ առաջ և խոսում է ԱՄՆ որպես պետության և Դաշնակից պետությունների ՙխոստումների և պարտավորությունների՚ մասին. ՙՄենք զորակցություն ենք հայտնում Միացյալ Նահանգների անկեղծ ջանքերին, որոնք նպատակամղված են Առաջին համաշխարհային պատերազմի և դրան հաջորդող տարիներին Միացյալ Նահանգ-

22

12/2009

ների և դաշնակից ուժերի կողմից Հայաստանին և հայ ժողովրդին տված խոստումների և պարտավորությունների իրականացումն ապահովելուն»: («We favor the most earnest efforts on the part of the United States to secure the fulfillment of the promises and engagements made during and following the World War by the United States and the allied powers to Armenia and her people»): ՀայաստանիՀանրապետությանըտված Միացյալ Նահանգների միակ անկատար ՙխոստումն ու պարտավորությունը՚ եղել և մնում է նախագահ Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճիռը Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանի վերաբերյալ:

Մեծարգո պարոն նախարար, Ի տարբերություն ամերիկացիների և եվրոպացիների ներկա սերնդի, մենք թուրքերին լավ ենք ճանաչում, ուստի պատրանքներ չունենք: Կարծում եմ, դուք էլ մեզ եք լավ ճանաչում, հետևաբար պատրանքներ պիտի չունենաք: Եթե դուք՝ թուրքերդ, կարծում եք, որ Հայաստանի ձեռքերն ոլորելով հայ ժողովրդին ինչ-որ բան կարելի է պարտադրել, չարաչար սխալվում եք: Մեր պատմությունը դրա հակառակի ապացույցն է: Մենք՝ հայերս և թուրքերը, դատապարտված ենք միասնաբար, երկուստեք ընդունելի լուծումներ գտնելու: Լուծումները կարող են տարբեր դրսևորումներ ունենալ, բայց մի բան հստակ պիտի լինի՝ այն պիտի նպաստի ողջ տարածաշրջանում կայուն խաղաղության հաստատմանը,

տնտեսության բազմակողմանի զարգացմանը, գործակցական մթնոլորտի ձևավորմանը, ինչպես նաև ծառայի համաշխարհային ուժային կենտրոնների որոշակի շահերի կենսագործմանն ու նրանց տարածաշրջանի հարցերի մեջ ավելի լայն ներգրավմանը: Ընդսմին, այդ ձևը պիտի լինի այնպիսին, որ փարատի հայկական կողմի անվտանգության մտահոգությունները, հնարավորություն ընձեռի Հայաստանի Հանրապետության տնտեսությանը հարաճուն և շարունակական զարգանալու համար, ինչպես նաև երաշխավորի հայկական մշակութային արժեքների պահպանումը: Միևնույն ժամանակ, հարցի լուծումը չպիտի էականորեն ոտնահարի Թուրքիայի շահերը և թուրքական կողմին պետք է հնարավորություն տա զգալու, որ հարցի առաջարկվող լուծումը արժանապատիվ ելք է ստեղծված իրավիճակից:

Մեծարգո պարոն նախարար, Մենք պատրաստ ենք համագործակցության, սակայն մի ընկալեք դա որպես թուլության նշան և մի փորձեք մեզ ստիպել, որ սպիտակ դրոշ պարզենք: Դա երբեք չի լինի: Ընդունեցեք, պարոն նախարար, հարգանացս խորին հավաստիքը: Արա Պապյան Մ ՙ ոդուս վիվենդի՚ կենտրոնի ղեկավար Կանադայում Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան, 2000-2006թ թթ. թ.

23 հոկտեմբերի, 2009թ

î³ñí³ ³Ù÷á÷áõÙ

²

ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ 2009 Ãí³Ï³ÝÁ г۳ëï³ÝÇ Ñ³Ù³ñ ³Ýó³í ÇÝãå»ë ÙÇßï, å³ñï³¹Çñ »õ ³Ýëå³ë»ÉÇ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñáí, áñáÝóÇó ³Ù»Ý³Ï³ñ»õáñÁ гÛ-Ãáõñù³Ï³Ý ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëïáñ³·ñáõÙÝ ¿ñ ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý »õ ѳÛ-Ãáõñù³Ï³Ý ë³ÑÙ³ÝÇ µ³óÙ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É, ÇÝãÝ ÇÝùÝÇÝ ³é³ÝÓÇÝ Ëáë³ÏóáõÃÛ³Ý ¿ ³ñųÝÇ, ÇÝã ¿É Ù»Ýù ³ñ»É »Ýù áÕç ï³ñí³ ÁÝóóùáõÙ: ê³Ï³ÛÝ, Ùdzݷ³Ù³ÛÝ Ñ³ëϳݳÉÇ ¿, áñ ÙdzÛÝ ³Û¹ ²ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ãë³Ñٳݳ÷³Ïí»ó:

ö»ïñí³ñÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÁ гí³ù³Ï³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý å³Ûٳݳ·ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÙÛáõë å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï ѳٳӳÛݳ·Çñ ëïáñ³·ñ»ó ²ñ³· ³ñÓ³·³ÝùÙ³Ý Ñ³í³ù³Ï³Ý áõÅ»ñÇ (²²Ðàõ) ëï»ÕÍÙ³Ý Ù³ëÇÝ, áñáÝù ÙdzëÇÝ Ïå³Ûù³ñ»Ý ÇÝãå»ë ³Ñ³µ»ÏãáõÃÛ³Ý »õ ÃÙñ³ÝÛáõûñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý ¹»Ù, ³ÛÝå»ë ¿É ÙdzëÇÝ Ïѳϳ½¹»Ý вäÎ ³Ý¹³Ù áñ»õ¿ »ñÏñÇ íñ³ ѳñÓ³ÏÙ³Ý ¹»åùáõÙ: ²²Ðàõ í»ñ³µ»ñÛ³É Ñ³Ù³Ó³Ûݳ·ÇñÁ µÝ³Ï³Ý³µ³ñ å³ßïáÝ³Ï³Ý ´³ùíÇ Ñ»ñÃ³Ï³Ý áã ѳٳñÅ»ù ³ñÓ³·³ÝùÁ ëï³ó³í, ë³Ï³ÛÝ Ï³ë»óí»ó è¸ Ý³Ë³·³Ñ ¸ÙÇïñÇ Ø»¹í»¹»õÇ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ïáßï ѳÛï³ñ³ñáõÃÛ³Ý ßÝáñÑÇí, áñÁ ѳëï³ï»ó, áñ ³·ñ»ëÇ³Ý Ð²äÎ ³Ý¹³Ù ó³Ýϳó³Í »ñÏñÇ ¹»Ù ϷݳѳïíÇ áñå»ë ѳñÓ³ÏáõÙ áÕç ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý íñ³, ³Ûëï»ÕÇó µËáÕ µáÉáñ Ñ»ï»õ³ÝùÝ»ñáí: ²²Ðàõ ëï»ÕÍÙ³Ý Ù³ëÇÝ Ñ³Ù³Ó³Ûݳ·ÇñÁ ëïáñ³·ñí»É ¿ ÷»ïñí³ñÇ 4-ÇÝ, ÇëÏ Ù³ÛÇëÇ 7-ÇÝ äñ³Ñ³ÛáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»ó³í ºíñ³Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ §²ñ»õ»ÉÛ³Ý ·áñÍÁÝÏ»ñáõÃÛáõݦ ݳ˳ӻéÝáõÃÛ³Ý ë³Ñٳݳ¹Çñ ·³·³ÃݳÅáÕáíÁ, áñÁ Ïáãí³Í ¿ ÁݹɳÛÝ»É ºØ ϳå»ñÁ Ñ»ïËáñÑñ¹³ÛÇÝ í»ó »ñÏñÝ»ñÇ` г۳ëï³ÝÇ, ìñ³ëï³ÝÇ, ²¹ñµ»ç³ÝÇ, àõÏñ³ÇݳÛÇ, Øáɹáí³ÛÇ áõ ´»É³éáõëÇ Ñ»ï: Ìñ³·ñáí ݳ˳ï»ëíáõÙ ¿ å³ñ½»óÝ»É ÙáõïùÇ ³ñïáݳ·ñ»ñÇ é»ÅÇÙÁ ºØ »ñÏñÝ»ñÇ Ñ»ï, ³½³ï ³é»õïñÇ ·áïÇÝ»ñ ëï»ÕÍ»É »õ ³ç³Ïó»É ݳ˳ӻéÝáõÃÛ³Ý Ù³ëݳÏÇó »ñÏñÝ»ñÇÝ: ö»ïñí³ñÇ ëϽµÇÝ ²ØÜ 11-ñ¹ ÎáÝ·ñ»ëáõÙ ÏñÏÇÝ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç ¹ñí»ó гÛáó ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý ×³Ý³ãÙ³Ý Ù³ëÇÝ µ³Ý³Ó»õÁ: ´³Ý³Ó»õÇ Ñ»ÕÇݳÏÝ ¿ ÏáÝ·ñ»ë³Ï³Ý ²¹³Ù ÞÇýÁ: 2008 Ãí³Ï³ÝÇÝ ÝٳݳïÇå ÃÇí 106 µ³Ý³Ó»õÁ ëï³ó³í Ü»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇ å³É³ïÇ ²ñï³ùÇÝ ·áñÍ»ñÇ ÏáÙÇï»Ç ѳí³ÝáõÃÛáõÝÁ, ë³Ï³ÛÝ ´áõßÏñïë»ñÇ í³ñã³Ï³½ÙÁ ³·»É³÷³Ï»ó ùí»³ñÏáõÃÛáõÝÁ: ÂÇí 252 ³Ûë µ³Ý³Ó»õÁ ϳñáÕ ¿ ѳçáÕáõÃÛ³Ý Ù»Í

ß³Ýë»ñ áõݻݳÉ: ê³Ï³ÛÝ, ó³íáù, ¹³ ϳËí³Í ¿ Ýñ³ÝÇó, û ÇÝãå»ë Ϲñë»õáñ»Ý Çñ»Ýó Ãáõñù³Ï³Ý Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ѳÛ-Ãáõñù³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: ²åñÇÉÇ 23-ÇÝ Ññ³å³ñ³Ïí»ó »ñÏáõ »ñÏñÝ»ñÇ ÙÇç»õ ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý Ù³ëÇÝ Ð³Û-Ãáõñù³Ï³Ý ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï»ùëïÁ: » ÇÝãáõ ¹ñ³Ýù Ññ³å³ñ³Ïí»óÇÝ Ñ»Ýó ³Û¹ ûñÁ, ѳëϳݳÉÇ ¹³ñÓ³í ³åñÇÉÇ 24-ÇÝ, »ñµ ²ØÜ Ý³Ë³·³Ñ ´³ñ³ù úµ³Ù³Ý ²ØÜ Ñ³Û Ñ³Ù³ÛÝùÇÝ ÑÕ³Í Çñ áõÕ»ñÓáõÙ ÏñÏÇÝ Ëáõë³÷»ó §ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛáõݦ µ³é»½ñÇó: ºí Ýñ³ÝÇó, áñ ݳ û·ï³·áñÍ»ó ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛáõÝ µ³éÇ Ñ³Û»ñ»Ý §Ø»Í ºÕ»éݦ ³ñï³Ñ³Û³ïáõÃÛáõÝÁ, áõÕ»ñÓÇ ¿áõÃÛáõÝÁ ¹ñ³ÝÇó ã÷áËí»ó` úµ³Ù³Ý, ÇÝãå»ë »õ ²ØÜ ÙÛáõë µáÉáñ ݳ˳·³ÑÝ»ñÁ ãϳñáÕ³ó³í ϳ٠ãó³Ýϳó³í §Ý»Õ³óݻɦ ÂáõñùdzÛÇÝ, áñÝ ²ØÜ-Ç Ï³ñ»õáñ ¹³ßݳÏÇóÝ ¿ Æñ³ùÇ ¹»Ù å³ï»ñ³½ÙáõÙ: ÆÝã»õ¿, Ññ³å³ñ³Ïí³Í ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ »õ úµ³Ù³ÛÇ áõÕ»ñÓÝ ³ñ»óÇÝ Çñ»Ýó ·áñÍÁ` ê÷ÛáõéùÝ ³é³í»É Ïáßï ¹ÇñùáñáßáõÙ áñ¹»·ñ»ó гÛáó ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛáõÝÁ ׳ݳã»Éáõ »õ ÂáõñùdzÛÇ ÏáÕÙÇó áã ÙÇ å³ÛÙ³Ý ãÁݹáõÝ»Éáõ Çñ å³Ñ³ÝçáõÙ: гëϳݳÉÇ ¿, áñ ²Ýϳñ³ÛáõÙ áñáß ã³÷áí ³½³ï ßáõÝã ù³ß»óÇÝ »õ ÝáõÛÝÇëÏ ÷áñÓ»óÇÝ ë»÷³Ï³Ý ˳ÕÁ Ë³Õ³É Õ³ñ³µ³ÕÛ³Ý Ï³ñ·³íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ¹³ ãëï³óí»ó: ÂáõñùdzÛÇ í³ñã³å»ïÇ í»ñçÇÝ ³ÛóÝ ²ØÜ ¾ñ¹áÕ³ÝÇÝ áãÇÝã ãïí»ó Ñdzëó÷áõÃÛáõÝÇó µ³óÇ, ÇëÏ »Ã» ¹ñ³Ý ѳí»É»Ýù ݳ»õ áñáß É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ Çëñ³Û»É³-Ãáõñù³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ³å³ å³ñ½ ¿, áñ ÂáõñùÇ³Ý ³ÛÝù³Ý ¿É ѳçáÕ ãÇ ³í³ñïáõÙ ï³ñÇÝ: Ø»ñ ³Û¹ã³÷ ë»õ»éáõÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳñ»õ³Ý »ñÏñÇ Ñ³Ý¹»å å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ýñ³Ýáí, áñ ݳ ß³ï ¹»åù»ñáõÙ ¹³éÝáõÙ ¿ ³ÛÝ ·áñÍáÝÁ, áñÁ áñáßáõÙ ¿, ×Çßï ¿, ³ÝáõÕÕ³ÏÇ Ï»ñåáí, г۳ëï³ÝÇ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ: ²ÛëÇÝùÝ ºñ»õ³ÝÝ ³ÝáõÙ ¿ ³Ù»Ý ÇÝã, ϳ٠·ñ»Ã» ³Ù»Ý

ÇÝã, 㻽áù³óÝ»Éáõ ѳٳñ ÂáõñùdzÛÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ Ñ³ÝñáõÃÛ³Ý íñ³ ѳÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñóáõÙ: ÆëÏ »Ã» ·áõÙ³ñ»Ýù ݳ»õ ²¹ñµ»ç³ÝÁ, áñÁ í»ñç»ñë Çñ µáÉáñ ù³ÛÉ»ñÁ ѳٳӳÛÝ»óÝáõÙ ¿ ÂáõñùdzÛÇ Ñ»ï, ³å³ ëï³óíáõÙ ¿, áñ г۳ëï³ÝÁ ÙdzÛÝ³Ï ¹ÇٳϳÛáõÙ ¿ Ãñù³Ï³Ý ³ß˳ñÑÇ ·ñ»Ã» Ï»ëÇÝ: ºñÏñáñ¹ Ï»ëÁ, ÑÇÙݳϳÝáõ٠λÝïñáÝ³Ï³Ý ²ëdzÛÇ »ñÏÁñÝ»ñÁ, ÷³éù ²ëïÍá, ³Ûë ѳñóÇÝ ã»Ý ÙÇç³ÙïáõÙ: ÐáÏï»Ùµ»ñÇ 10-ÇÝ òÛáõñÇËáõÙ ëïáñ³·ñí»óÇÝ Ð³Û-Ãáõñù³Ï³Ý ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ »õ ³ÝÙÇç³å»ë ´³ùíáõÙ µ³ñÓñ³ó³í Ñ»ñÃ³Ï³Ý Ñ³Ï³Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÑÇëï»ñdzÝ, áñÝ áõÕ»ÏóíáõÙ ¿ñ ݳ˳·³Ñ ²ÉÇ»õÇ §Õ³ñ³µ³ÕÛ³Ý ËݹñÇ é³½Ù³Ï³Ý ÉáõÍÙ³Ý Ù³ëÇݦ ѳÛï³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí: ²Û¹ ѳÛï³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³ÛÝù³Ý »Ý ½³Ûñ³óñ»É ѳٳß˳ñѳÛÇÝ Ñ³ÝñáõÃÛ³ÝÁ, áñ ³ÛÝ ÝáõÛÝÇëÏ ¹ÇïáÕáõÃÛáõÝ ãÇ ³ÝáõÙ ²ÉÇ»õÇÝ... ÐáÏï»Ùµ»ñÇ 14-ÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ý³Ë³·³ÑÁ ïáõñù ï³Éáí ù³Õ³ù³í³ñáõÃÛ³ÝÁ, Ù»ÏÝ»ó ´áõñë³ ÂáõñùdzÛÇ áõ г۳ëï³ÝÇ ýáõïµáÉÇ Ñ³í³ù³Ï³ÝÝ»ñÇ Ë³ÕÇÝ: ²Ýó³Í ï³ñáõ٠г۳ëï³ÝÇ áõ ²¹ñµ»ç³ÝÇ Ý³Ë³·³ÑÝ»ñ ê»ñÅ ê³ñ·ÁëÛ³ÝÝ áõ ÆÉѳ٠²ÉÇ»õÁ ѳݹÇå»É »Ý ÑÇÝ· ³Ý·³Ù: ²Û¹ ѳݹÇåáõÙÝ»ñÇó áãÇÝã ãëï³óí»ó, »Ã» ãѳßí»Ýù, áñ ´³ùíÇÝ óáõÛó ïí»óÇÝ, áñ ³ÝÃáõÛɳïñ»ÉÇ ¿ µéÝáõóù ó÷ ï³É »õ í³ñ»É ëå³éݳÉÇùÝ»ñÇ áõ ß³Ýï³ÅÇ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ: ê³Ï³ÛÝ ¹ñ³Ýáí ³Ù»Ý ÇÝã ³í³ñïí»ó: ²ØÜ-Ý ÷áË»ó º²ÐÎ ØÊ-áõÙ Çñ ѳٳݳ˳·³ÑÇÝ` Ø»ÃÛáõ ´ñ³Û½³ÛÇÝ ÷á˳ñÇÝ»ó èáµ»ñï ´ñ³¹ïÏ»Ý: Ø»Í ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ ãѳݷ»óñ»ó, ·áõó» ÙdzÛÝ Ýí³½»óÇÝ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ÏáÕÙÇ §áã ѳٳñÅ»ù¦ ѳÛï³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÇÝãáí ³ãùÇ ¿ñ ÁÝÏÝáõÙ ´ñ³Û½³Ý: ØÇ Ëáëùáí, ëáíáñ³Ï³Ý ï³ñÇ ¿ñ, 2009 Ãí³Ï³ÝÇ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ ϳÝ˳ï»ë»ÉÇ ¿ñ »õ ³ÛÝ, áñ ³Û¹ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ñ»Ýó ³ÛÅÙ ï»ÕÇ áõÝ»ó³Ý, áã û »ñ»Ï ϳ٠»ñµ»õ¿, Ù»Ï ³Ý·³Ù »õë ѳëï³ïáõÙ »Ý ³ÛÝ ×ßÙ³ñïáõÃÛáõÝÁ, áñ ÇÝã ϳï³ñíáõÙ ¿, ³ÛÝ ¿É µ³ñÇÝ ¿: ÜáõÛÝÇëÏ »Ã» ³é³çÇÝ Ñ³Û³óùÇó ³Ù»Ý ÇÝã ß³ï í³ï ¿:

γñÇÝ» î»ñ-ê³Ñ³ÏÛ³Ý PanARMENIAN.Net

12/2009

23