?YUMANIY HAOY} MIYUTOAN ERGLEZVOAN AMSACIR
DARI 66 TIV 5 -6 (2(23 -2(24ƒ Մայիս - Հունիս 2015
Ծ.գույն վրդ. տոքթ. Զարեհ Պարոնյանի՝ քահանա ձեռնադրության 50-ամյակ
Խմբագրական
թեև ամբողջ 2015 թվականը կըգտնվի հայոց ցեղասպանության 100 ամյակի նշանին ներքո, արդեն կրնանք որոշ հետևություններ ընել: անցյալ տարիներու ընթացքին առկա այն տպավորությունը, թե 2015 թ.-ի ապրիլ 24-ը վճռական՝ նույնիսկ ճակատագրական պահ մը պիտի ըլլա, երբ պիտի որոշվեին հայկական պահանջատիրության ընդդեմ թուրքական ժխտողականության պայքարի հաղթողները և պարտվողները, ցրվեցավ: 2015 թ.-ի ապրիլ 24-ը ոչ ոքի համար եղած է ո՛չ հաղթանակ, ո՛չ պարտություն և ո՛չ ալ բեկումնային պահ մը: Սակայն ժխտողականության քարոզիչներուն համար այն եղած է հիասթափության առիթ մը, քանի որ ակնհայտ է, որ հայության պահանջատիրական ձայնը պիտի շարունակվի լսվիլ նույն ուժգնությամբ: նույնպես հիասթափվեցան նաև այն խանդավառ լավատեսները, ովքեր հույս ունեին, թե պրագմատիզմի և քաղաքական շահի պարիսպը պիտի քանդվի 2015-ի ապրիլ 24-ի խորհրդանշական ճնշման տակ: Փաստորեն, ցեղասպանության հարյուրամյակը չհանգեցուց ճանաչում-ժխտում ուժերու հարաբերակցության շրջվելուն, այլ միայն ալ ավելի թանձրացուց երկու ճամբարներու միջև առկա սահմանագիծը և ավելի տեսանելի դարձուց երկու մոտեցումներու կողմնակիցները: ոչ մեկ ժխտողական մեկեն չըճանչցավ հայոց ցեղասպանությունը (արդյո՞ք ամն նախագահ Օպաման ժխտողական է): Սակայն, եթե ուզենք տեսնել բաժակի լեցուն մասը, կրնանք ըսել, թե եվրոպական Խորհրդարանի բանաձևը դրական է և հույսի շունչ մը բերավ ժխտողականության դեմ պայքարին համար: ավելին, թուրքական ուժեղ լոպպիի ճնշման տակ գտնվող որոշ եվրոպական երկիրներ՝ գերմանիա և Պելճիգա կարծես թե այլևս իրենց ականջները գոցած չեն պահեր հայոց արդարախույզ ձայնի հանդեպ: ուստի ոչինչ անցած չէ, այլ ամեն ինչ մեր առջևն է:
2
5-6/2015
PYVANXAGYUTOYUN Օրհնության ԽոՍք ....................................................... =` 7 տ. տիրայր արքեՊիՍկոՊոՍ մարտիկյանի դեՊի անմահություն մեկնման 5-րդ տարելիցի ոգեկոչումը ..................................... =` 8 ԽոՍք երաԽտիքի ............................................................... =` 8 մոլտովայի հայերու ներկայությունը Սբ. գրիգոր լուՍավորիչի տոնին .......................... =` 10 յաշի հայ համայնքը «Սուրբ երաժշտության եւ միջնադարյան արվեՍտի Փառատոն»-ի բեմին վրա ....................... =` 11 Պաքըու. երեԽաները կյանքի Ծիլերն են .............................. =` 12 Պոթոշան. քայլ մը քաՂաքի Պատմության մեջեն ................. =` 13 Սուչավա «Սբ. Սիմիոն» հայ եկեՂեցվո հին գերեԶմանատունեն հանվաԾ ոՍկորներու վերաթաՂումը ............... =` 14 ցեՂաՍՊանության կաՊակցությամբ կոնֆերանՍ տումՊրըվենի մեջ՝ լռություն Փոթորիկեն առաջ .............................. =` 16 հայաՍտանի «գեՂարդ» Պարային համույթի մաՍնակցությունը «երաժշտություն եւ ավանդույթներ չիշմիճիուի մեջ» Փառատոնին ............................... =` 17 ցուցահանդեՍ. «հայաՍտանի Պատմական ակնարկ մը՝ քարտեԶագրական նմուշներու միջոցով» ............................................. =` 18 ալֆորվիլ քաՂաքի հայկական «արաՊյան» դՊրոցին բացումը ............................... =` 20
Supliment limba rom`n[
Martirii catolici ai Genocidului arMean din 1914-1923 ................................ p. 22 după 100 de ani trei deputați de oriGine arMeană ajunG în parlaMentul turc .............................................. p. 26 Senatul federal a adoptat, în unaniMitate, o rezoluție cu privire la recunoașterea Genocidului arMean ............................................................. p. 26
չնուաճուաԾ աշԽարհամաՍ ................................... =` 27 անտեՍվաԾ նահատակներ ............................................ =` 28
ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MIHAOIL GEYRGIYU Œ lyusangari¿[ MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi
COLECTIVUL «NOR GHIANK»
MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MIHAI GHEORGHIU – fotoreporter MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare
REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. 314.67.83 redactia@araratonline.com
TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATĂ: HĂțULESCU MIHAI
TIPARUL: S.C. ARARAT srl.I.S.S.N. 1221-9169
Ծ.գույն վրդ. տոքթ. Զարեհ Պարոնյանի՝ քահանա ձեռնադրության 50-ամյակ
2015թ. մայիս15 կիրակի, Պուքրեշի մայր տաճարին մեջ Սբ. Պատարագ մատուցվեցավ ձեռամբ Ծ. գույն վարդապետ, ռումանիո հայոց արքեպիսկոպոսության նախկին առաջնորդական փոխանորդ, տոքթ, Զարեհ Պարոնյանի: Սբ. Պատարագեն ետք, ռումանիո հայոց թեմի առաջնորդ գերաշնորհ տ. տաթև եպսկ. հակոբյան կարդաց ամենայն հայոց կաթողիկոս տ.տ. գարեգին բ-ի կողմե ուղարկված գովասանագիրը՝ հասցեագրված Ծ. գույն վրդ. տոքթոր Զարեհ Պարոնյանին, իր քահանա ձեռնադրության 50-ամյակի առիթով: այս տոնական արարողության մասնակցեցան ռումա-
նիո մեջ արտակարգ և լիազոր դեսպան հալետ գասպարյան, ծերակուտական, ռհմ նախագահ վարուժան ոսկանյան և ռումանիո Խորհրդարանի փոքրամասնություններու խումբի նախագահ, երեսփոխան վարուժան Փամպուքչյան: այնուհետև, ներկաները տուտյան գրադարանի սրահը մասնակցեցան կոկտեյլի մը, ուր և ներկայացվեցավ «Խոսք հայոց եկեղեցվո պատարագի և արեվելյան պատարագներու վերաբերյալ» հատորը՝ գրված Ծ. գույն վրդ. տոքթ. Զարեհ Պարոնյանի կողմե, որ վերահրատարակվեցավ ռումանիո հայոց միության բարեհաճությամբ:
մայիս ամսույն կեսերը լրացավ հոգեշնորհ Ծ.գույն վրդ. տքթ. Զարեհ Պարոնյանի Պուքրեշի հայ ուղղափառ եկեղեցվո մեջ իր ունեցած մտավոր և հոգևոր գործունեության 50-ամյակը: տոքթոր Զարեհ Պարոնյան ծնած է 1941թ. հոկտեմբեր 2 հայ դպրոցի արժանապատիվ ուսուցչի մը ընտանիքի մեջ (հայրը ճանչցված է, որպես ժամանակի հայ քնարերգակ, բանաստեղծ Զարեհ Պլպուլ անունով) և մայրը հարգարժան տկն. հայկուհի Պարոնյան, որ դասավանդած է հայ դպրոցի մեջ հայ և գերմաներեն լեզուներ, իսկ իր հայ աշակերտները հետագային սփռված են ամբողջ աշխարհին մեջ: դեռևս դեռահաս տարիքին ավարտելով Պուքրեշի հայ դըպրոցը, հակոբ Պարոնյանը կմեկնի երևան՝ ուսումը շարունակելու տեղվույն մանկավարժական երկրորդական վարժարանին մեջ և ապա 1959-1961թթ. կվերադառնա Պուքրեշ՝ հին հայկական դպրոցին մեջ, շարունակելու իր ծնողներու աշխատանքը, դասավանդելու մտադրությամբ: Սակայն, երիտասարդ հակոբ Պարոնյանին ունեցած սերը դեպի եկեղեցին ավելի զորեղ էր և այն ատենվա ռումանիո հայոց թեմի նոր առաջնրդ եպսկ. տ. տիրայր մարտիկյանի առաջարկով, ան կմեկնի մայր աթոռ Սբ. Էջմիածին՝ հետևելու աստվածաբանական ակադեմիո դասընթացքներուն, որու անմիջական հսկողը և առաջնորդը եղավ ամենայն հայոց վազգեն ա. կաթողիկոսը՝ ծագոմով ռումանիայեն: 5-6/2015
3
1963թ.-ին Սբ. Խաչի համբարձման օրը վազգեն ա. վեհափառի բարեօրհնությամբ երիտասարդ հակոբ Պարոնյան ձեռնադրվեցավ սարկավագ և ուղարկվեցավ մեկ տարով Զագորսկ (ռուսիա) ուսուցման աստվածաբանական ակադեմիո մեջ: 1965թ. հունվարին արտոնագիր ստանալեն հետո, ան ձեռնադրվեցավ քահանա և համաձայն եկեղեցական կանոններու, նույն տարվա մայիսին ընդունեց Զարեհ անունը, ճիշտ 50 տարի առաջ, երբ սկսավ ծառայիլ «միքայել և գաբրիել» եկեղեցվո մեջ՝ սիրալիությամբ ու գորովանքով
4
շրջապատված ըլլալով հավատացյալներու կողմե, այսպիսով դառնալով լուսավոր դեմք մը ռումանիո հայ համայնքին կյանքին մեջ, ծառայելով նվիրվածությամբ ու բարեպաշտությամբ, ինչպես ինք կսիրե ըսել «աստուծո ծաղիկներով լեցուն պարտեզին մեջ»: հիշատակենք նաև, 1973-ին մինչև 2001-ը կենսաթոշակի անցնելը, արժանապատիվ Զարեհ Պարոնյան զբաղեցուց ռումանիո հաոց արքեպիսկոպոսության առաջնորդական վարչական փոխանորդի պաշտոնը: ժամանակի ընթացքին ան բարձրացավ հոգևորական հիե-
Սբ. Էջմիածին. մայիս 1972 թ. ռումեն ուղղափառ եկեղեցվո պատվիակությունը հյուրընկալված վազգեն ա.-ի կողմե
5-6/2015
րարխիայի աստիճաններով, այսպիսով 1969-ին ձեռնադրըվելով վարդապետ Օշականի նշանավոր եկեղեցվո մեջ, ուր և կգտնվին հայ այբուբենի հիմնադիր Սբ. մեսրոպ մաշտոցի մասունքները(ոսկորները): նույն տարին ընդունեց իր առաջին «Պատրիարքական Խաչը»: 1971թ.-ին Էջմիածնի մայր տաճարին մեջ բարձրացավ Ծայրագույն վարդապետի աստիճանի, երբ արժանացավ ևս մեկ «Պատրիարքական Խաչ»-ի: նույն տարին ան ավարտեց Պուքրեշի աստվածաբանական ինսթիտուտի տոքթորատի դասընթացքները, տոքթորական թեզի խորագիրը ըլլալով «հայ եկեղեցվո Պատարագը արևելյան պատարագներու ծիսակատարության շրջանակեն ներս» այն ըլլալով համեմատական ուսումնասիրություն մը՝ առաջնորդությամբ հոգևոր փրոֆեսոր տոքթոր Էնե Պրանիշթեի, որ աշխատանքը գնահատած էր «գերազանց»: ան առաջին հայ հոգևորականն էր ռումանիո մեջ, որ իր տոքթորական թեզը պաշտպանեց այստեղ և իր աշխատանքը տպագրվեցավ 1975-ին հայերեն և գերմաներեն լեզուներով: հեղինակը նույն թեմային անդրադարձավ և իր «Խոսք
հայ եկեղեցվո պատարագի և արևելյան պատարագի մասին» աշխատության մեջ, լույս տեսած 2003թ.-ին Eikon հրատարակչության կողմե: տարիներու ընթացքին, արժանապատիվ հայր սուրբ աշխատակցեցավ ռումանիո աստվածաբանական հանդեսներու և յուրաքանչյուր անգամ առաջ քաշելով թեմաներ, որ մեծապես կհետաքրքրեն ուղղափառ եկեղեցիներու ծառայողներուն: իր անունը երբեք չէ պակսած և ռհմ «Ararat» պարբերականի էջերեն, ուր ան հայ եկեղեցվո պատմության և հոգևոր կյանքի վերաբերյալ բազում արժեքավոր էջեր նվիրած է: հոգեշնորհ վարդապետը գործուն մասնակցություն ունեցած է և ռումանիո Էքումենիք կյանքի մեջ, գնահատված ըլլալով բոլոր կրոնական պաշտամունքներու ներկայացուցիչներու և բարձրաստիճան ատյաններու կողմե: 1971-ին հոգշն. վարդապետ ռումանիո ուղղափառ եկեղեցիներու Պատրիարք յուս-
թինեան մարինաի կողմե արժանացած է «Պատրիարքական Խաչ»-ի բարձր պարգևին, ռումանիո ուղղափառ եկեղեցվո և հայ առաքելական ուղղափառ եկեղեցվո միջև եղած կապերու ավելի սերտացման` իր բերած նպաստին համար: 2001թ-ին, իր 60 ամյակի առիթով թեոքթիստ Պատրիարք պարգևատրեց հայր սուրբը երկրորդ «Պատրիարքական Խաչ»-ով, իսկ 2004թ.-ին ռումանիո նախկին նախագահ յոն իլիեսկու պարգևատրեց զինքը «մշակույթի արժանիքի համար» սպայի աստիճանի մետալով: վարդապետ, տոքթ. Զարեհ Պարոնյան նշանակալի ներկայություն մըն է ռումեն մշակութային կյանքի մեջ, ան երբեք չէ պակսած ռումեն ազգային Օփերայի ներկայացումներեն, Ateneul Roman-ի մեջ ճորճե Էնեսքու ֆիլհարմոնիքի սիմֆոնիկ համերգներեն, «միհայիլ ժորա» ռումեն ձայնասփյուռի ստուդիային մեջ շատ սիրված և գնահատված է երկրի
նշանավոր երաժիշտներու կողմե, տարիներու ընթացքին արտակարգ մոտ ըլլալով այնպիսի փայլուն դեմքերու ինչպես կարպիս Զոպյան, դավիթ Օհաննեսյան և Էդվարդ թումաճանյան կամ ռումեն շատ այլ արտիստներ: այլ խոսքով մեր հայրենակցի համար երաժշտություն կնշանակե հավասարակըշռություն և հոգեկան սնունդ: հակառակ որ հայր սուրբ կենսաթոշակի անցած է դեռևս տասը տարի առաջ, բայց հոգեշընորհ Ծ. գույն վրդ. տոքթ. Զարեհ Պարոնյան կշարունակե երբեմն և մանավանդ տ. տաթև եպսկ. հակոբյանի խնդրանքով ներկա գտնվիլ մեր հայոց մայր տաճարի 100 ամյա գմբեթին ներքո: հայր սուրբ կշարունակե իր հոգևոր առաքելությունը, իբրև մեր հինավուրց եկեղեցվո խանդավառ հոգևորական: ռումանիո հայոց արքեպիսկոպոսություն
5-6/2015
5
6
5-6/2015
Օրհնության ԽոՍք
հոգեշնորհ հայր Սուրբ, ռումինիայի հայոց թեմի՝ թեմական և ծխական խորհուրդների անունից շնորհավորում ենք ձեր քահանայագործության 50-ամյակը: մեր մաղթանքի սրտաբուխ խոսքը ուղղուած է օծեալ քահանայական ճանապարհին, որ առողջ և արդյունավոր քրիստոսասեր հովիվը եղաք: աներկբա ծառայեցիք հոգիների փրկության համար՝ հույսով և ակնկալությամբ լեցուն կամեցաք տեսնել բաղձալի բարիքը՝ ամբողջ և անանջատ: հայ ժողովուրդը իր հոգևոր և ազգային կյանքի մեջ ի խընդիր իր եկեղեցուն ու ազգի փառքին ու փրկության սուրբ գործին, միշտ ամուր կառչած է եղել իր հավատքին և խոնարհ հավատացյալը իր եկեղեցուն: մեր պարտքն է, որ մենք այսօր մեր գնահատանքն բերենք ձեր բարգավաճ, արդյունավետ գործունեության համար: մեր տիրախնամ թեմի և հայաստանյայց Ս. եկեղեցու պատիվն է, որ արժանավոր հովվի կերպարը կերտեցիք անցնող 50 տարիների ընթացքում` ի պայծառության, բարգավաճման ի փառս հայաստանեայց Ս. եկեղեցու և օրհնյալ հայոց ազգի:
այս զգացումով և մոտեցումով պետք է հալի հոգիներից ներս տարիներից ի վեր կուտակված սառույցը, և պիտի ջերմանա ռումինիայի հայոց թեմի հայ ժողովուրդի զավակների սիրտերը և նոր ու կենսագործող գործունեությունը թափ պետք է հավաքի հայության հոգեկան կյանքի մեջ` իբրև ուրախության նոր առիթ և գործելու նոր թափ ու եռանդ տվող զորություն: «Սիրտ ի սիրտ և ձեռն ի ձեռն» գործելու առիթն է այն օրը, երբ մեր ճակատին եպիսկոպոսը օծում է Ս. մյուռոնը, իբրև հոգևոր խրախճանքի ու խանդավառության օր, ինչպես նաև ուխտի նոր օր, փրկության հույս, որ կարգված է հավատացյալի համար՝ օծյալ քահանայի միջոցով, ով ուրանում է իր անձը և հետևում քրիստոսին՝ փնտրելու մոլորյալ ոչխարին, որ կորուսեալ է: մեր եկեղեցին դարեր շարունակ աստվածահաճո իր առաքելությունը մշտապես ի կատար է ածել իր հոգևոր սպա-
սավորների հավատարիմ ու նվիրյալ աշխատանքով: դուք, սիրելի հայր Սուրբ, պատկանում եք հոգևոր դասի այդ խմբին` ձեր կյանքի հիսուն տարիների եկեղեցանվեր գործունեությամբ մշտապես վայելելով բոլորի սերն ու հարգանքը: հիսուն տարիներ շարունակ, ձեր հովվությամբ ու հոգենորոգ քարոզչությամբ, ձեր նախանձախնդրությամբ միշտ բարձր եք պահել հայ եկեղեցու սուրբ անունը` հավատարիմ մնալով ձեր կոչմանն ու հայ ժողովրդին: վեհ է այդ կոչումը, որ պարուրեց ձեզ շուրջ 50 տարի: թող մեր հայրերի աստվածը զորավիգ և նեցուկ լինի ձեզ, որպեսզի աստծու օգնությամբ և ամենակալ հոր հզոր աջով զորացած սերն ու միությունը և ձեր ուսերին դրված այս ծանր բեռը համբերությամբ, սիրով, ներողամտությամբ ու մանավանդ արդյունալից հաջողությամբ ի կատար ածվի` ի փառս հայաստանեայց Ս. եկեղեցու և ի բարգավաճումն ռումինիայի հայոց թեմի: մեր սերն ու օրհնությունը, մեր գնահատանքն ու քաջալերանքն ենք բերում ձեզ, սիրելի հայր Սուրբ և մաղթում նաև, որ ամենախնամ աստված հովանավոր իր աջով հանապազ օրհնություն բաշխի բարի ու հավատարիմ ծառայիդ` պարգևելով քաջառողջ կյանք և հովվական բեղմնավոր ծառայություն:
Օրհնությամբ՝ տ.տաթև եպս. հակոբյան ռումինիայի հայոց թեմի առաջնորդ 5-6/2015
7
տ. տիրայր արքեՊիՍկոՊոՍ մարտիկյանի դեՊի անմահություն մեկնման 5-րդ տարելիցի ոգեկոչումը
մայր տաճարին մեջ, արքեպիսկոպոսական Սբ. Պատարագ մատուցվեցավ սկսյալ առավոտյան ժամը 1030-ին: Սբ. Պատարագի ավարտեն ետք,հոգեհանգստյան Սբ պատարագ մատուցվեցավ ռումանիո հայոց թեմի նախկին առաջնորդ տ. տիրայր արք. մարտիկյանի հոգվո հանգստյան և սրբազանի մշտապես արժանի հիշատակին համար, որ 5 տարի առաջ մեկնեցավ դեպի անմահություն: հանգուցյալ Սրբազանի հիշատակի կապակցությամբ, տուտյան գրադարանի սրահին մեջ 2015թ. մայիս 10. կիրակի, ռու- ցուցադրված էին բազում լումանիո հայոց թեմի առաջնորդ սանկարներ, գրքեր և եկեղետ. տաթև եպսկ. հակոբյանի ձե- ցական նմուշներ՝ կապված հանռամբ Պուքրեշի «միքայել և գաբ- գուցյալ տ. տիրայր արք. մարրիել» Սբ. հրեշտակապետաց տիկյանի կյանքի և 50 ամյա
արքեպիսկոպոսական գործունեության հետ: այսօր ալ, բոլոր հավատացյալներու սիրտերու և հոգիներու մեջ կշարունակե կենդանի և վառ մնալ սրբազանին անկորնչելի հիշատակը: նույն օրը ցուցադրվեցավ նաև վավերագրական ժապավեն մը հանգուցյալ սրբազանի կյանքի և գործունեության վերաբերյալ: ձեռնարկի վերջավորության, բոլոր ներկաները եղբայրական սեղանի շուրջ անգամ մը ևս հարգեցին տ. տիրայր արք. մարտիկյանի հիշատակը:
վատքն ու ավետարանական ճշմարտությունները քարոզել և աստվածահաճո գործին ծառայել է հավատարմորեն, ջերմեռանդությամբ և ամենայն նվիրվածությամբ: անուրանալի, ոգևորող, գնահատարժան է հոգևոր ծառայությունը մեր սիրելի տիրայր սրբազանի: ավարտելով երուսաղեմի Սրբոց հակոբյանց վարժարանի ուսումնառության շրջանը և քահանայական ձեռնադրություն ստանալով մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում, ինչպես նաև բարձրյալ աստծու կամոք երջանկահիշատակ վազգեն ա
ամենայն հայոց հայրապետի ձեռամբ արժանանալով եպիսկոպոսական ձեռնադրության և Սուրբ օծման` արդեն իսկ կարգված լինելով իբրև առաջնորդ ռումինիայի հայոց թեմի տիրայր սրբազանը քաջալերանքով ու նախաձեռնությամբ իրագործվեցին բազում եկեղեցաշեն ու ազգանվեր ծրագրեր` կենդանի ու զորավոր պահելով հայորդյաց ազգային և եկեղեցական կյանքը, որի ականատեսն ենք եղել բոլորս: հատկանշական է, որ իր առաջնորդության տարիներին սրբազան հոր անմիջական միջամը-
ԽոՍք երաԽտիքի
ռումինիայի հայոց թեմի նախկին առաջնորդ տ. տիրայր արքեպիսկոպոս մարտիկյանը, շուրջ հինգ տասնամյակ, որպես հոգևոր սպասավոր քրիստոսասեր մեր ժողովրդի, իր կարողություններն ի սպաս դրեց հանուն մեր Սուրբ եկեղեցու աստվածաշնորհ առաքելութեան արդյունավորման: ռումինիայի հայոց թեմի պատմության էջերը թերթելիս շատ ուրախալի է արձանագրել այն փաստը, որ մեր հայաստանյայց առաքելական Ս. եկեղեցու քաջ և նվիրյալ սպասավորը նախնյաց սուրբ հա8
5-6/2015
ռումանիո հայ եկեղեցվո արքեպիսկոպոսության մամլո գրասենյակ
տությամբ փրկվում է գալացի Ս. աստվածածին եկեղեցին: անաստվածության ծանր տարիներին պատրաստում է հոգեվորականների նոր սերունդ, ովքեր համալրում են թեմի հոգևոր դասը: Սրբազան հայրը, մեր եկեղեցու հոգևոր սպասավորի ծառայության ուղին ընտրեց այն տարիներին, երբ դա ամենևին խրախուսված չէր: ավելին, այդ ժամանակ հավատքը հանիրավի նսեմացվում էր, իսկ հավատավորները հետապընդվում էին իրենց դավանանքը պահպանելու համար: ինչպես նշեցինք, տիրայր սրբազանի հոգևոր ծառայության այդ ուղին սկսվեց Ս. Էջմիածնում երջանկահիշատակ գևորգ Զ-րդ և վազգեն ա-ին ամենայն հայոց կաթողիկոսների օրհնությամբ, ովքեր մեր ժողովրդի` իր հոգևոր արմատներին հավատարմության իսկական խորհրդանիշներն են եղել 20-րդ դարում: վազգեն ա-ը ու նրա սաները, որոնց շարքում էր նաև մեր շատ սիրելի տիրայր սրբազանը, թույլ չտվեցին, որ կտրվի ժամանակների
կապը: նրանք կանխում էին կեղծ կուռքերով իրական արժեքները փոխարինելու փորձերը: նրանք գալիս էին ստանձնելու հայաստանյայց առաքելական Սուրբ եկեղեցու վերածննդի հովիվների առաքելությունը: Սիրելի՛ հայորդիներ, տ. տիրայր արքեպիսկոպոս մարտիկյանը, որպես իսկական քրիստոնյա, զուսպ և համեստ էր իր խոսքերում: իր շուրջը տիրող ինքնագովասանքի աշխարհում նա խուսափում էր իր գործունեությունն ի ցույց դնելուց: Սակայն նրա առաջնորդության տարիների արդյունքները երբեք չի կարելի համեստ գնահատել: նրա խոնարհ ծառայության և վստահ ու հաստատուն առաջնորդության արդյունքն ակընհայտ է: աչք ունեցողը` կտեսնի, ականջ ունեցողը` կլսի: տիրայր սրբազանը իր կյանքի մեծագույն մասը նվիրեց հայ առաքելական մեր մայր եկեղեցու, մայր հայրենիքի ու հայ ժողովըրդի ծառայության սրբազան առաքելությանը` սարկավագությունից սկսյալ մինչև արքե-
պիսկոպոս ու առաջնորդ ռումանիո հայոց թեմի: հոգևորականի առաքելությունը իր կյանքի իմաստն էր, որի մեջ նա եղավ մեծ առաջնորդ ու շնորհալի ուսուցիչ, որ գիտեր քարոզների ու ճառերի միջոցով ոգի ներարկել ներկաներին ու հայ հոգիներ կերտել: ու թեև այսօր տիրայր սրբազանն այլևս մեզ հետ չէ ֆիզիկապես, բայց մեզ հետ է իր կյանքի ոգեշնչող օրինակը, իր ավանդած ժառանգությունը` լինի հոգևորական նոր սերունդ, նորոգված կամ վերակառուցված եկեղեցիներ, թե խոսված քարոզներ: առ աստված վստահությամբ իբրև քաջ հովիվ, նա հովվեց իրեն վստահված հոտը` առանց հոգնելու, առանց դադար առնելու, անձանձրույթ ծառայեց իր ժողովըրդին և այդ ճանապարհով` մարդկությանն ու աստծուն: մեր բոլորի պարտականությունն է այսօր` աղոթել մեր շատ սիրելի տիրայր Սրբազանի հոգու հանգստության համար և շարունակել եռանդով այն գործը, որ նա ժառանգել է մեզ` տիրախնամ մեր թեմի պայծառացման ու հզորացման համար:
Օրհնությամբ՝ տ. տաթև եպս. հակոբյան ռումինիայի հայոց թեմի առաջնորդ
5-6/2015
9
մոլտովայի հայերու ներկայությունը Սբ. գրիգոր լուՍավորիչի տոնին
գրիգոր լուսավորիչի Սուրբ տոնի առիթով հունիս 20-ին կեռլայի հայ եկեղեցվո մեջ ժողվվեցան հարյուրավոր հավատացյալներ երկրի բոլոր կողմերեն: այս իրադարձության մասնակցեցան մոլտովայի ուղղափառ Ծուխերու բազում հայեր՝ յաշեն, Պաքըուեն, թըրկու Օգնայեն և Պոթոշանեն: նույն օրը, շնորհանդեսը կատարվեցավ նաև վարուժան ոսկանյանին «շշուկներու մատյան» հունգարերեն թարգմանությամբ հատորին, վերջինս ըլլալով 21-րդ օտար լեզվով թարգմանությունը: ֆլորին Սիմիոն Էկներ բոլոր հայ Ծուխերու ներկայացուցիչներուն բաժնեց Պոթոշանի «ռու-
10
5-6/2015
մանական մեր օճախը» հանդեսի վերջին թիվը, ուր հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ «Սբ. մարիա» եկեղեցվո կողմե կազմակերպված ձեռնարկներու մասին՝ ընդարձակ ռեփորթաժ մը կար: ռհմ Պաքըուի մասնաճյուղի նախագահ վասիլե ակոբը, ռումանիո հայերուն հրավիրեց մասնաճյուղի «ռումեն-հայ Ծուխի հայերու մենագրություն» գիրքի շնորհանդեսին: ռոմանի հայերու առաջնորդ տոքթ. Էմանուել նազարեթյանը բոլոր ներկաներուն հրավիրեց ներկա գտնվելու ռհմ ռոմանի մասնաճյուղի կեդրոնատե-
ղիի Օգոստոս 15-ի բացման արարողության: թըրկու Օգնայեն Փաուլ մոգանու կմնա այն հայը, որ ամբողջ իր ընտանիքին հետ վերջին 20 տարիները երբեք չէ պակսած կեռլայի, ֆրումոասայի, տումպրըվենի ինչպես նաև ռումանիո այլ համայնքներու կազմակերպած ձեռնարկներեն: հայ-կաթոլիկ եկեղեցվո տոնին ներկա գտնվեցան նաև գերաշնորհ տ. տաթև եպսկ. հակոբյան, առաջն,փոխանորդ տ. գրիգոր քհն. հոլքա, այսպիսով ավելի ամրապնդելով ռումանիո հայերու միասնությունը: ֆլորին Էգներ
յաշի հայ համայնքը «Սուրբ երաժշտության եւ միջնադարյան արվեՍտի Փառատոն»-ի բեմին վրա
բի ելույթը (ղեկավար տարիա թընուշովա), այնպես ալ արտակարգ երաժշտական պահ մը յաշի «Stagion քառյակ»-ի կատարմամբ, ղեկավար փրոֆ. քորովեյ իլիե: կատարվեցան հայտնի դասական երաժշտական կտորներ և հայկական երաժըշտական գործեր՝ ուրախացնելով հանդիսականները: գեղարվեստական կատարումները արժանացան հանդիսականներու ջերմ գնահատանքին՝ բարձրացնելով հայ մշակույթն ու ավանդույթները և ավելի բարձր մառհմ յաշի մասնաճյուղը հու- ցավ մշակութային գործունեու- կարդակի հասցնելով այս ծավալուն մշակութային իրադարնիս 30 2015թ. մասնակցեցավ թյան համար գերազանցության ձությունը, որուն մասնակցե«Սուրբ երաժշտության և միջ- վկայագիր: ցան յաշի այլ փոքրամասնունադարյան արվեստի Փառագեղարվեստական ծրագի- թյուններ, նաև այլ քաղաքնետոն»ին (բացումը կատարվե- րը կընդգրկեր ինչպես հայկա- րեն ժամանած երգչախումբեր ցավ դեռևս 28-31 մայիս) և ստա- կան «Սիամանթո» պարի խում- և համույթներ:
5-6/2015
11
Պաքըու.
երեԽաները կյանքի Ծիլերն են
մանկությունը կյանքի կախարդական ժամանակաշրջան մըն է: չենք գիտեր ո՞ւր և ե՞րբ կսկսի և չենք գիտեր, ե՞րբ և ո՞ւր կվերջանա: կյանքը այն միակ պահն է, երբ մենք ամեն ինչ կապրինք առավել ուժգնությամբ, երբ կխնդանք և կուլանք նույն օրը, երբ կնեղվինք և կներենք քանի մը վայրկյանի մեջ: 2015թ. հունիս 1-ը Պաքըուի մասնաճյուղի հայ պզտիկներու համար ուրախության և երջանկության օր մըն էր: երեխաներու թե՛ երգերը և թե՛ ոտանավորներու արտասանությունը կհնչեին շատ ներդաշնակ և անոնք մեկը մյուսեն ավելի առաջ անցնելով կցուցնեին իրենց դեռևս չբացահայտնված տաղանդը: քանի մը ժամվա ընթացքին, երեխաները երթալով դարձան ավելի ստեղծա-
12
5-6/2015
գործ՝ասֆալտի վրա գունավոր կավիճով նկարելու, ինչպես նաև գունավոր մատիտներու միջոցով գիրքերու մեջ եղած տարբեր պատմվածքներու կերպարները գունավորե-
լու իրենց ձիրքով: անոնք պարեցին և երգեցին կատարյալ ներդաշնակությամբ, իսկ պզտիկներու այս ուրախ պզզոցին արձագանքը կտարածվեր շատ հեռուներ:
Պոթոշան.
քայլ մը քաՂաքի Պատմության մեջեն
2015թ. հունիս 19-ին Պոթոշանի «Pro Urban» ընկերակցության նախաձեռնությամբ, լիցեի շուրջ 50 խանդավառ աշակերտներու խումբ մը, մասնակցեցան մեր քաղաքի փողոցներու մեջ կազմակերպված «քայլ մը մեր քաղաքի պատմության մեջեն» մրցույթին: այս նախագիծին իր դրամական օժանդակությունը բերավ քաղաքապետարանը և Պոթոշանի տեղական Խորհուրդը, այսպիսով մեծ հետաքրքրություն առաջացնելով այս իրադարձության հանդեպ: նշանակված վայրերը, որ պետք է հայտնաբերվեին մրցույթին մասնակցող աշակերտներու խումբերու կողմե, մաս կկազմեն քաղաքի հայ մշակութային և գեղարվեստի ժառանգության: այսպիսով, ցանկալի էր անոնց արժեվորել և ավելի ևս վեր հանել ու ճանչցնել լայն հանրության, մանավանդ երիտասարդության Պոթոշանի գեղարվեստի արժեքները և գիտակցիլ մշակութային այս հարուստ
ժառանգության պահպանման անհրաժեշտությունը, որ ոչ միայն հայ համայնքին կպատկանի, այլ անբաժանելի մաս կկազմե
քաղաքի ընդհանուր ժառանգության: երեքական աշակերտներե կազմված 10 խումբերը փոխադրվեցան այն ճամբով, որ կընդգրկեր ժառանգության ամենեն հետաքրքիր վայրերը՝ հայտնաբերելով անոնք, կազմակերպիչներու առաջարկած նշաններով: մրցույթի վերջավորության, մասնակիցներու խանդավառությունը և ջանքերը վարձատրվեցան մրցանակներով, նվերներով և վկայագիրներով, իսկ երիտասարդները ուրախությամբ և մեծ հետաքրքրությամբ խնդրեցին հետագային ևս կազմակերպել այսպիսի մրցույթներ:
քրիսթիան լազարովիչ Պոթոշանի «Pro Urban» ընկերակցության նախագահ
5-6/2015
13
Սուչավա «Սբ. Սիմիոն» հայ եկեՂեցվո հին գերեԶմանատունեն հանվաԾ ոՍկորներու վերաթաՂումը
«Սբ. Սիմիոն» եկեղեցվո հայկական հին գերեզմանատունեն հանված մարդկային ոսկորները մայիս 26 երեքշաբթի 2015թ. վերաթաղվեցան հավաքական մեկ գերեզմանի մը մեջ, ուր պետք է տեղադրվի հայաստանեն բերված հայկական խաչքար մը: 16-17- րդ դարերը կառուցված «Զանգակատան աշտարակ» և «Սբ.Սիմիոն եկեղեցի» անվամբ ճանչցված և ազգային սեփականություն համարվող՝ հուշարձաններու ամրացման և պահպանման շրջանակեն ներս աշխատանքները իրականացնելու համար, անհրաժեշտություն առաջացավ խանգարելու գերեզմաններու մեջ մեռյալներու հանգիստը և տեղափոխելու հավաքական գերեզմանի մը մեջ, իսկ անոնց հոգիներու հանգստյան համար պատարագ մատուցվեցավ ձե14
5-6/2015
ռամբ տ. տաթև եպսկ. հակոբյանի, առաջնորդական փոխանորդ տ. գրիգոր քհն. հոլքայի և Սուչավայի հայ եկեղեցվո ծխատեր թորգոմ քհն. մանտալյանի: Պատարագը մատուցվեցավ ոչ միայն «Սբ. Սիմիոն»
հայկական եկեղեցվո մեջ (հուշարձանը վերանորոգված է թե կառուցվածքային և թե արտաքին տեսքի տեսանկյունե, քանի մը տարի առաջ, բայց ներքին աշխատանքները կշարունակվին) այլև բացօթյա այն հարթակին վրա, ուր և փորվեցան փոսեր և հոն ալ ամփոփվեցան վերաթաղվող ոսկորները: այս արարողության ներկա էին Սուչավայի հայ համայնքի անդամներ՝ առաջնորդությամբ Սուչավայի մասնաճյուղի, ռումանիո հայ միության նախագահ տոքթ. իոան ֆոիթ, «Սբ. Սիմիոն» ռումեն ուղղափառ եկեղեցվո Ծուխի ներկայացուցիչներ, անոնց կարգին ծխատեր քհն. քոնսթանտին չուփու, նախագիծի հեղինակներ, շինարարներ, որ կիրականացնեն նախագիծին աշխատանքները: նախորդ օրը գերաշնորհ տ. տաթև հակոբյան Սուչավա
ժամանած էր առաջն. փոխանորդ տ. գրիգոր քհն. հոլքայի ուղեկցությամբ` հանդիպելու նախագիծի բացման պատասխանատուներու հետ, որու արդյունքին որոշվեցավ վերաթաղման տեղը և նախագիծի մեջ քանի մը փոփոխություններ կատարվեցան: աշխատանքային այս արարողակարգի վերջավորության, որ տեղի ունեցավ Consuting շրջանային ֆիրմայի կեդրոնատեղին, աշխատանքային նախագիծի հեղինակը պայմանավորվեցավ փոխադարձ պարտականություններու վերարժեվորման համար, որ կնախատեսե 2 փուլերով իրագործելու «հայկական հավաքական գերեզման» կառույցը, ուր պիտի վերաթաղվին գերեզմանատան ներսեն հանված ոսկորները: առաջին անհրաժեշտ փուլը, որ կատարվեցավ ոսկորներու վերաթաղումն էր, որու համար փորվեցան երեքշաբթի երեք փոսեր (երկու փոսերու մեջ դրվեցան մինչ այժմ հանված ոսկորները պարկերով և երրորդ փո-
սը, որ վերապահված է մինչև աշխատանքներու ավարտը հանված ոսկորներու համար): հաջորդ փուլը կնախատեսե տեղադրել պատվանդան մը, ուր պիտի կանգնեցվի հայաստանեն բերված խաչքար մը (190 սմ. բարձրությամբ և 80 սմ. լայնությամբ) մոտ 5000 տոլլար արժողությամբ, առաջարկությամբ քոնսթանթին քհն. չուփուի, որ պիտի ըլլա՝ «նվիրատվություն հայ և ռումեն հավատացյալներու կողմե»: վերաթաղման ծիսակատարության համաձայն, մինչև հավաքական գերեզմանի մեջ տեղավորելը, ոսկորները թրջվեցան կարմիր գինիով, իսկ այն պարկերու վրա, որու մեջ կգտնվեին ոսկորները՝ հող ցանվեցավ: գերաշնորհ տ. տաթև հակոբյան այնուհետև խոսեցավ հարգանքի մասին, որ պետք է շնորհել մեր մեռյալներուն ընդգծելով թե՝ «այն ազգերը, որ չեն հիշեր իրենց հանգուցյալները, պատմության մեջ տեղ չեն ունենար»:
«հիշել անցյալը, կնշանակե ճանապարհ հարթել դեպի ապագա»-այսպես եզրափակեց իր խոսքը հայ արքեպիսկոպոսության առաջնորդը:
թիպերիու քոսովան
5-6/2015
15
ցեՂաՍՊանության կաՊակցությամբ կոնֆերանՍ տումՊրըվենի մեջ՝ լռություն Փոթորիկեն առաջ
գեղեցիկ և քմահաճ գարնան վերջավորության, ռհմ տումպրըվենի մասնաճյուղի նախագահ, մեր հայ բարեկամ յոն քլինեսկուի հյուրն էի: Պաքըուի, Փիաթրա նեամցի և թըրկու Օգնայի հայ համայնքի անդամներու խումբ մը միացանք մասնաճյուղի կազմակերպած ցույցերուն՝ 1915-ի երիտ թուրքերու կառավարության կողմե հայերու դեմ իրագործված սարսափելի կոտորածի կապակցությամբ: առաջին օրը՝ ուրբաթ, այցելեցինք տարբեր պատմական վայրեր հայ հին քաղաքին մեջ, ինչպես Սբ. Էլիսապեթ տաճարը, ափաֆի ամրոցը, ռոմանո-կաթոլիկ եկեղեցին և թիմոթեյ չիփարիու երկրորդական վարժարանը: շաբաթ առավոտյան, մասնակցեցանք մշակույթի տան մեջ հայ ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ կազմակերպված գիտաժողովին, ուր խոսք առին ռհմ նախագահ, ծերակուտական վարուժան ոս16
5-6/2015
կանյան, ռումանիո մեջ հայաստանի դեսպան համլետ գասպարյան, տոքթ. ժոզեֆ լուկաչ տքթ. թիպերիու յորտան և քլուժի Պապեշ-Պոյայի համալսարանի Պատմության թանգարանի տոքթ. քրիսթինա Սընթըմըրեան: բանակցություններու նիստը բացվեցավ իշխանական ժամագործ միհայիլ ափաֆիի կյանքի ներկայացումով, այնուհետև ցուցադրվեցավ 20-րդ դարու սկիզբի հայերու լուսանկարներու ընտրված, տպավորիչ
շարք մը՝ «լռություն փոթորիկեն առաջ» խորագրով, որմե ետք ներկայացվեցավ առաջին աշխարհամարտի շրջանի հայերու տխուր պատմությունը և Էջեր՝ փորձություններու ենթարկված ժողովորդի մը պատմութենեն: երեկոյան հրավիրվեցանք «կհաճիք թանգո» համերգին՝ մասնակցությամբ երգչուհի անալիա Սելիշ, թավջութակահար ռըզվան Սումա և կիթառիստ հուլիո Սանթիլան: ներկայացումը մեծ հաջողություն ունեցավ ըլլալով արտակարգ հմայիչ, դյութիչ և միևնույնատեն գերող: կիրակի, մենք մնաս բարով առինք հայկական հին քաղաքեն, որ կշարունակե պահպանել ատենվա իր հմայքը և վեհությունը: շթեֆան- տիգրան ռատու Պաքըուի հայ երիտասարդության նախագահ
հայաՍտանի «գեՂարդ» Պարային համույթի մաՍնակցությունը «երաժշտություն եւ ավանդույթներ չիշմիճիուի մեջ» Փառատոնին
հունիս 19-21-ը, Պուքրեշի մեջ մեծ խանդավառությամբ տեղի ունեցավ «երաժշտութուն և ավանդույթներ չիշմիճիուի մեջ» միջազգային ժողովրդական Փառատոնը, որուն մեծ հաջողությամբ մասնակցեցավ նաև հայաստանի «գեղարդ» պարային համույթը: Փառատոնին ներկա բազմությունը, անոնց մեջ նաև հայ համայնքի մեծաթիվ անդամներ, ջերմ ծափահարություններով ընդունեցին բացօթյա բեմին վրա յուրաքանչյուր ելույթ և մանավանդ «գեղարդ» պարային համույթի խրոխտ և վարակիչ հայկական պարերու փայլուն կատարումները, որ արժանացան ներկաներու բուռն ծափերուն և «պռավո» բացականչություններուն: լուսանկարները՝ աուրել վըրլանի. https://www.facebook.com/FIF.MuzicisiTraditiiinCismigiu
5-6/2015
17
ցուցահանդեՍ. «հայաՍտանի Պատմական ակնարկ մը՝ քարտեԶագրական նմուշներու միջոցով»
մայիս 16-են 31-ը, քարտեզներու և հին գիրքերու ազգային թանգարանը հյուրընկալեց հայ աշհարհագրագետ և քարտեզագիր ռուբեն գալիչյանի պատրաստած «հայաստանի պատմական ակնարկ մը՝ քարտեզագրական նմուշներու միջոցով» խորագրով ցուցահանդեսը՝ ռումանիո մեջ հայաստանի հանրապետության դեսպանության, քարտեզներու և հին գիրքերու ազգային թանգարանի, հայաստանի մշակույթի նախարարության և հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողովի կազմակերպմամբ: ցուցահանդեսի բացմանը ներկա գտնվեցան հհ դեսպան նորին գերազանցություն համլետ գասպարյանը, ռումանիո հայոց միության նախագահ՝ սենատոր վարուժան ոսկանյանը, ռումանիո հայոց թեմի առաջնորդ տ. տաթև եպիսկոպոս 18
5-6/2015
հակոբյանը, ռումանիո արտաքին գերատեսչության և դիվանագիտական կազմի ներկայացուցիչներ: իր ելույթին մեջ, հայաստանի դեսպանը ըսավ հետևյալը. «հայաստանի պատմության եւ աշխարահագրության հետ կապված ցանկացած վկայություն մեզ տանում է դեպի առասպելներ, մարդկության ծնունդ, ժողովուրդների գաղթ, քառատը-
րոփ արշավներ, որ անցել են հին աշխարհի մեծ կայսրությունների միջեւ գտնվող այդ տարածքներով եւ որոշել նրա ճակատագիրը: վերջին 100-150 տարիներին այն, ինչ ժամանակին կոչվում էր Armenia Maior, աշխարհաքաղաքական ցնցումների, աշխարհի նոր բաժանումների, հայերի հետեւողական տեղահանումների եւ բնաջնջումների պատճառով գրեթե զրկվել է բնիկ բնակչությունից եւ երբեմնի փառահեղ հայկական քաղաքակրթական հիշատակներից: այն, ինչ այսօր դժվար է պատկերացնել` ամբողջական մի հայաստան, շռայլորեն գտնվում է քարտեզների վրա, թիկնած հայկական բարձրավանդակին, Պոնտական ծովի եւ միջերկրականի միջեւ, գլուխը գեղեցկորեն հենած փառահեղ արարատի գագաթին: նրա ոտքերը երբեմն հասել են մինչեւ կիլիկիայի ափերը, իրանը ողողել Սեւ ծովի ջրերը: Armeniaն հա-
րափոփոխ է ըստ փոթորկահույզ ժամանակների, սեփական ու օտար տիրակալների, նվաճումների ու բաժանումների, սակայն հնուց ի վեր մշտապես եւ անխափան ներկա այն տարածքներում, ուր սկիզբ են առել եւ զարգացել համաշխարհային քաղաքակրթություններ, կրոններ եւ ուսմունքներ: ռուբեն գալիչյանը կատարել է խիստ օգտակար մի գործ` ի մի հավաքելով հայաստանի պատմական քարտեզների այս փունջը, որը պատկերացում է տալիս հայ ժողովրդի անցած ուղու եւ մաքառումների մասին անհիշելի ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը, ուր, ընկնելով եւ հառնելով, այսօր նա ծվարել է մի կտոր հողի վրա` ցուցաբերելով կենսասիրության եւ արարման աննկուն կամք: շնորհակալություն ռումինիայի քարտեզների եւ հին գրքերի ազգային թանգարանին այն պատրաստակամության եւ բարյացկամության համար, որով նա ոչ միայն հյուրընկալեց այս ցուցահանդեսը, այլեւ
այն լրացրեց իր բացառիկ հարուստ ու եզակի հավաքածուի արժեքավոր նմուշներով:» հայաստանի քարտեզներու ցուցահանդեսը բացվեցավ մայիս 16-ին՝ թանգարաններու
գիշերվա առթիվ և ունեցավ ավելի քան 700 այցելուներ: առանձին ցուցադրվեցան նաև հայաստանը ներկայացնող քարտեզներ՝ քարտեզներու և հին գիրքերու ազգային թանգարանի հավաքածոյեն:
5-6/2015
19
ալֆորվիլ քաՂաքի հայկական «արաՊյան» դՊրոցին բացումը
հուլիս 4-ին, ֆրանսայի ալֆորվիլ քաղաքին մեջ մեծ շուքով բացումը կատարվեցավ «արապյան» հայկական դպրոցին:բացմանը ներկա գտնվեցան ֆրանսական քաղաքական ներկայացուցիչներ, երեսփոխաններ՝ ռուքե,շվարզենպերկ, ալֆորվիլի և գլամարի քաղաքապետեր՝գարվանաս և քալենպախ, Խորհրդարանի նախագահ Պարթոլոն և այլ հյուրեր: հայկական կողմեն մասնակցեցան կառավարության անդամներ՝ հայաստանի կրթության և գիտության նախարար արմեն աշոտյան, սփյուռքի նախարար հրանուշ հակոբյան, գյուղատնտեսության նախարար Սերգեյ կարապետյան, արտաքին գործոց փոխնախարար կարեն նազարյան, դեսպաններ: եկեղեցական դասեն ներկա էին ֆրանսայի թեմի առաջնորդ վահան եպիսկ.հովհաննիսյան, նորվան արք. Զաքարյան, գերմանիո թեմի առաջնորդ գարեգին արք. Պեքճյան, ռումանիո թեմի առաջնորդ տ. տաթև եպիսկ.հակոբյան և հոգևոր դասու ներկայացուցիչներ: դպրոցի բացման ժապավենը կտրեցին երկու երկիրներու վարչապետները՝ մանուել վալս և հովիկ աբրահամյան, ներկայությամբ բարերար գեորգ արապյանի և հոգևոր ու աշխարհական դասու, որմե ետք տեղի ունեցավ դպրոցի բակին մեջ զետեղված խաչքարին օծումը ներկայությամբ դպրոցի ճարտարապետ միրիամ հակոբյանի: դպրոցաշինության, հայ մշակույթի զարգացման և հայապահպանության գործին մեջ ունեցած նշանակալի ավանդին համար, հայաստանի վարչապետ հովիկ աբրահամյան բարերար գեորգ արապյանը պարգևատրեց հ.հ. վարչապետի հուշամետալով:
20
5-6/2015
2015
MAI-IUN
PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA
andreea tănase și poveștile armenilor Vineri 8 mai, la Muzeul Țăranului Român a avut loc lansarea albumului de fotografii Armenii din România. Poveștile oamenilor de lângă noi realizat de Andreea Tănase. Au vorbit senatorul Varujan Vosganian, realizatorul de la DIGI 24, Balazs Barabas, Mihai Stepan Cazazian, redactor șef al revistei Ararat și Bogdan Cristel fotojurnalist Reuters care i-a fost un adevărat sfătuitor pe tot parcursul demersului jurnalistic.
despre educația și nunta la armenii din imperiul otoman Între 22-24 mai, Muzeul Național al Țăranului Român a prezentat două expoziții tematice cu ocazia Centenarului Genocidului Armean. Este vorba de prezentarea unor imagini care ilustrează educația armenilor din provinciile vestice și nunta la armeni în imperiului otoman. Evenimentul a fost organizat de Ambasada Armeniei în România și Muzeul Național al Țăranului Român în colaborare cu Muzeul-Institut al Genocidului de la Erevan și Uniunea Armenilor din România.
prietenia dintre Gherla și orașe din armenia, franța și Germania, sărbătorită la zilele Municipiului
S-au scurs 25 de ani de când Gherla a început dezvoltarea relațiilor de prietenie cu orașe din lume. Zilele Municipiului Gherla au prilejuit o plăcută și emoționantă întâlnire cu reprezentanții acestora, de la Idjevan (Armenia) la Yzeure (Franța) sau Forchheim (Germania). Cinematograful din Gherla a găzduit vineri 19 iunie festivități aniversare, la care au fost prezente autoritățile locale, oaspeți și invitați: ambasadorul Armeniei la București, Excelența Sa Hamlet Kasparian, Varujan Vosganian, Pascal Perrin, primarul localității Yzeure din Franța, viceprimarul din Yzeure Michele Denis, dl. Pierrot Sabot – președintele Asociației de Prietenie Yzeure-Gherla, dl. Paul Gerhard Kaeding – președintele comitetului de parteneriat Forchheim – Gherla.
http://www.gherlainfo.ro
5-6/2015
21
Martirii catolici ai Genocidului armean din 1914-1923
Sunt unii care nu știu că au existat armeni catolici în Armenia Apuseană (Anatolia, Armenia turcească, Armenia Istorică, Armenia Mare). Și că aceștia au avut aceeași soartă cu restul armenilor în anii Primului Război Mondial (1914-1918). Nu este vina lor, istoria Armeniei nu s-a predat și nu s-a popularizat de aproape 50 de ani în România. Iar dacă au apărut ceva cărți care, fragmentar, prezintă ceva din istoria armenilor, acestea au avut o circulație extrem de redusă. Și nu din vina tipografilor. De aceea se cade să amintim că a existat timp de circa trei secole un Regat Armean în Cilicia care a fost catolic. (1080-1375). Ultima dinastie era deja franceză (Lusignan) și se trăgea din spița lui Hugo Capet drept care ultimul rege, Levon al V-lea odihnește alături de regii Franței în capela Saint Denis (Paris). Catolicii armeni nu erau doar în Cilicia. Ei se găseau și în zona Erzerumului și în alte părți, dar 22
5-6/2015
acum nu răspândirea lor este tema noastră ci dorim să risipim eronata părere cum că Turcii au măcelărit doar pe armenii ortodocși, nu și pe cei catolici, de teama Vaticanului. Acest lucru este absolut fals și nimeni altul nu o arată mai bine decât profesorul Andrea Riccardi (n. 1950), profesor universitar din 1981. Specialist în istoria Bisericii în epoca modernă și contemporană, a predat la universitătile din Bari și Roma – La Sapienza. Actualmente este titularul catedrei de Istorie contemporană la Universitatea Roma Tre. Peocupările sale se axează asupra istoriei religioase, pe evoluția politică a societății italiene din perioada postbelică până astăzi, pe analiza bazinului mediteranean ca spațiu de coabitare (islam vs. creștinism) și pe tema contactului între diverse culturi. Lucrarea din care vom culege datele acestui articol, publicată de prof. A. Riccardi, este: „Secolul martiriului, creștinii în veacul XX” și e apărută la Editura Enciclopedică din București, 2004 (615 p., traducere dr. V. Turcuș). În introducerea-argument a autorului este citată memorabila frază a Papei Ioan Paul al II-lea : „În secolul XX Biserica a devenit din nou o Biserică a martirilor”. Și mai apoi: „În secolul nostru s-au reîntors martirii, adesea necunoscuți, aproape militi ignoti ai marii cauze a lui Dumnezeu. Pe cât posibil, Biserica nu trebuie să piardă memoria lor”. El a înființat Comisia pentru noii Martiri, care a adunat din întreaga lume mărturii despre martiriul creștinilor din lumea întreagă –
zeci de mii de documente, mii de pagini, sosite la Vatican. Acestea au fost izvorul documentar pentru profesorul Riccardi. Dedicând câte un capitol martirilor creștini din „secolul” sovietic, Europa lui Hitler, Europa de Est, Misionarii (Asia, China, Oceania, Africa, America Latină), comunismul asiatic, suferințele unei minorități religioase (armenii N.N.), Mexicul, Spania, țările africane independente, mafia, Prof. Riccardi caută să nu omită nici o nelegiure, nici o suferință pe care de-a lungul sângerosului secol XX au îndurat-o creștinii de pretutindeni. Așa se face că această emoționantă carte este și o carte de istorie științifică dar și o carte de memorialistică uneori cutremurătoare. În dorința de a generaliza experiența tragică a poporului armean capitolul care se ocupă de Ciart și Axor se întituleaza „Suferințele unei Minorități religioase” – ”Dificultățile statutului de minori-
Prof. Andrea Riccardi
Mănăstirea armeano-catolică din Mardin
tar.” Creștinismul, spune Riccardi, nu poate fi considerat o religie de import în statele islamice. Dimpotrivă, el a ființat și dezvoltat acolo mult înainte de apariția islamului. Minoritățile din Imperiul Otoman, (armenii, grecii, caldeenii) care au viețuit fortuit în localități polietnice au ajuns în sec. XIX-XX în epoca trezirii naționale, atitudine intolerabilă pentru un imperiu care vedea purificarea etnică drept scop. Aceste minorități au pus la baza revendicărilor lor naționale factorul religios în speranța de a fi sprijiniți de o Europă ce se declara creștină. Conducătorii acestora, naivi, chiar credeau că Europa îi va ajuta pe gratis. Turcii însă știau bine asta și și-au văzut de treabă. Ciartul. Așa au apărut martirii turcocrației (expresia prof. Riccardi) care și-au dat viața pentru apărarea credinței. „Episodul cel mai grav și mai renumit din acest areal geografic în sec. XX, se referă la armenii din Imperiul Otoman. Evenimentele tragice ale primelor decenii ale secolului au dus la dispariția sau la eliminarea unei mari
părți a populației armene din Anatolia.” Bazându-se pe un important volum de documente se poate afirma existența unui genocid la care a fost supusă populația armeană ortodoxă dar și populația armeană catolică și protestantă. Lucrările mai importante de referință aparțin următorilor autori: Lord Bryce și Arnold Toynbee, Johannes Lepsius, Yves Ternon, G. Chaliand, K. Bahdjian ș.a. Istoriografia turcă a negat existența unui genocid (deși în ultimii ani acceptă existența unor masacre n.n.). Motivul acestui negaționism ar putea proveni „din teama că o atare recunoaștere ar legitima operații de fărâmițare a edificiului fondat de Kemal Ataturk.” Acceptând chiar toate argumentele părților la un loc, rămâne incontestabil faptul că populația armeană a fost supusă unui imens masacru și a fost mutată din așezările ei tradiționale, spune prof. Riccardi. junii turci urmăreau eliminarea otomanismului cosmopolit și înlocuirea lui cu o Turcie omogenă purificată etnic.
La Mardin exista o comunitate de armeni catolici. Nu erau acolo armeni ortodocși. Arhiepiscopul Ignazio Maloyan era eparhul comunității și a fost numit în 1911. Nu simpatiza luptele politice și fusese decorat de Înalta Poartă. După declanșarea războiului monseniorul Maloyan a încredințat arhiepiscopului siro-catolic monseniorul Tappouni, o declarație unde afirma: „Mărturisesc și faptul de a nu fi plănuit să acționez împotriva Sublimei Porți căreia i-am fost totdeauna credincios, așa cum o cere datoria unui arhiepiscop catolic”. Arhiepiscopul Maloyan a fost arestat sub acuzația, în mod evident nefondată, că ar ascunde arme. Împreuna cu 12 dintre preoții săi, cu un misionar capucin și cu alți armeni (cu toții 400 de persoane) a fost deportat departe de Mardin spre Dyarbekir. Uciderea acestor 400 de armeni a fost executată pe grupuri, ultimul fiind arhiepiscopul Maloyan. „Tu nu ai dreptul – îi spusese guvernatorului – să lovești o persoană pe care Înaltul Guvern a desemnat-o drept cap religios și căreia i-a acordat o decorație de
Arhiepiscopul Ignazio Maloyan beatificat ca martir de Papa Ioan Paul II în anul 2001
5-6/2015
23
Catedrala Armeană din Malatya
onoare și firmanul El-Chahani”. A fost acuzat ca trădător al imperiului și a murit ca un creștin. I se propusese să trecă la islam ceea ce el a refuzat. Aceași propunere fusese făcută unui grup de familii armene bogate ortodoxe și catolice de la Samsun, pe țărmul Mării Negre. Destinul monseniorului Mikael Khaciadurian, episcopul armeano-catolic de Malatya, este asemănător. „A fost invitat în mod curtenitor de către caimacamul kasah-ului (guvernatorul provinciei) în biroul său. S-a prezentat și a fost supus unui interogatoriu. A fost maltratat și aruncat în închisoare. Apoi torturat. Șeicul orașului i-a propus renegarea ca preț al salvării. A refuzat. Atunci a fost strangulat și aruncat peste o grămada de cadavre de armeni executați. „Convertirea la islamism ar fi însemnat nu doar un succes politico-religios, dar și un semnal vizibil al abandonării identității naționale armene. În realitate unul dintre obiectivele Junilor Turci era deznaționalizarea armenilor”. Membrele Congregației religioaselor armence ale Imaculatei Concepțiuni, secțiune a ordinului fondat recent (1847), care gestiona 24
5-6/2015
școli și orfelinate în întreg imperiul, au suferit martiriul. Au fost ucise 13 maici, iar despre alte 3 nu se mai știe nimic. Soarta femeilor care au sfârșit în familii musulmane e un capitol aproape în întregime necunoscut. Deși motivațiile reale ale luptei contra armenilor erau pur politice, vizând epurarea etnică, ea a fost gândită ca un război sfânt (jihad). Motivația politică, la o populație semianalfabetă și fără priză la ideile politice nu avea aderență, în schimb prezentată în lumina religioasă avea șanse mari de reușită. Comitetul Uniune și Progres era în mare parte ateu. Dar ideea jihadului era eficientă, dacă doreau ca populația să le fie alături. S-a mizat deci pe „confuzia dintre identitatea etnică și cea religioasă”. Jihadul era util și pentru mobilizarea populațiilor neturce, de exemplu kurzii. „Pentru a-l smulge din inerție pe țăranul anatolian, care nu se simțea turc deși vorbea turcește, pentru a activa triburile kurde a căror aport era decisiv în anumite regiuni, lupta împotriva armenilor trebuia să fie un Jihad, care a și
fost proclamat de sultanul Mohamed al V-lea în noiembrie 1914.” Asta în pofida faptului că aliații importanți ai Imperiului erau creștini (Germania, Austria). Dar Jihadul nu i-a privit numai pe armeni ci și toate comunitățile creștine din Imperiu: siriacii, ( atât catolici cât și ortodocși), asirienii. Siriacii din Dyarbekir au dat 80.000 de victime. Au fost distruse 84 de biserici și 14 mănăstiri și un mare număr de sate. Era un adevărat război intern, unilateral, deoarece victimile nu erau înarmate. Cu alte cuvinte măcelurile care au debutat ca fiind naționaliste au căpătat un caracter religios. Convertirea era oferită ca salvare dar cazurile de acceptare au fost rare. Cei care nu au fost uciși pe loc, sau prin masacre organizate (autori trupe neregulate sau Organizația Specială) au fost trimiși pe jos în deșertul sirian fără hrană și mijloace de transport. Cartiere și sate armenești au fost rase de pe fața pământului, distruse și imediat reocupate de populații turcești, kurde, arabe, bisericile au fost transformate în moschei, dar adesea și în grajduri, hambare, săli de sport, locuințe, cum se poate vedea încă și astăzi. Au dispărut 14 dioceze armeano-catolice, ele nu mai există după 1915. Episcopul armean catolic de Dyarbekir, Andreea Tchelebian a fost capturat împreună cu unele maici din Congregația armeano-catolică a Imaculatei Concepțiuni și cu un numeros grup de credincioși. „I-au scos pe malurile Tigrului. Aici episcopul a fost îngropat până la piept lăsându-i-se doar brațul drept liber. Jandarmii au început să arunce cu pietre și apoi i-au constrâns pe credincioși destinați și ei morții, să treacă prin fața
episcopului lor în agonie pentru a primi binecuvântarea și a-i săruta inelul. Pâna la urmă monseniorul Tchelebian a fost înmormântat de pietrele cu care îl loveau. Zbirii intenționau ca prin tortură și batjocură să-și umilească victimele, să le împingă spre disperare, să le învingă orice rezistență”. Condițiile de viață din lagărele de refugiați erau înspăimântătoare. Lipsea mâncarea și armenii mureau de tifos, dizenterie și alte boli. Există mărturia lui Armin T. Wegner, infirmier al armatei germane, din Orientul Apropiat, mărturie sprijinită de fotografii: „… atunci când ne opream pentru a încropi tabăra, treceam pe lângă lagărul morții, unde armenii, alungați făra apărare în deșert, așteptau o moarte lentă.
Turcii evitau sau negau prezența acestor lagăre. Germanii nu mergeau să le vadă și nici nu doreau să știe de ele… „ Monseniorul Etienne Israelian, episcopul catolic armean de Karput, a cerut asasinilor îngăduința de a-și pregăti camarazii pentru moarte și apoi a fost împușcat. Alte masacre, mai puțin cunoscute, au vizat pe creștinii caldeeni care aparțineau bisericii unite cu Roma. Tânăra măicuță Raji Krandi din Congregația caldeeană a dominicanelor Sfintei Ecaterina de Siena, era născută la Mossul, în Irak, în 1885, și trăia într-un convent din Seert, în Anatolia. În iunie 1915, măicuțele au fost obligate să plece într-o călătorie lungă, sub soarele arzător al deșertului, maltratate de
Biserica armeano-catolică din Dyarbekir
soldați. Maica Raji a fost ucisă odată cu ceilalți 30.000 de credincioși, 3 episcopi și 20 preoți. În cadrul prelungirii violențelor după sfârșitul Primului Război Mondial și-au găsit moartea mulți creștini și printre aceștia și misionari occidentali, precum franciscanii italieni Salvatore Sabatini și Francesco di Vittorio. Un întreg univers creștin care a supraviețuit veacuri de-a rândul a dispărut. Din circa 20% de non-musulmani la începutul sec. XX, au mai rămas 0,2% (cu evrei cu tot), încheie prof Andreea Riccardi paginile dedicate armenilor și altor creștini din Turcia anilor 1915. a. Sahaghian
5-6/2015
25
după 100 de ani trei deputați de origine armeană ajung în parlamentul turc
Rezultatele alegerilor legislative din Turcia arată că partidul islamo-conservator al președintelui turc Recep Tayyip Erdogan este pe primul loc. Totuși a pierdut majoritatea absolută în parlament și nu mai poate guverna singur, potrivit rezultatelor după ce au fost numărate aproape toate buletinele de vot, informează AFP. Partidul Justiției și Dezvoltării (AKP), la putere din 2002, obține 259 de locuri de deputați din 550 cu 41% din voturi, în timp ce partidul kurd HDP (Partidul Democratic al Poporului) a obținut 12,5% din voturi și va avea 78 de deputați în parlament, potrivit rezultatelor citate de televiziuni după numărarea a 98% din sufragii. După numărarea a 75% din buletine, Partidul Justiției și Dezvoltării (AKP) a obținut 43% din sufragii, fapt ce marchează o evoluție majoră, întrucât înce-
pând din anul 2002 această formațiune a obținut majoritatea absolută la toate alegerile. Formațiunea kurdă HDP (Partidul Democratic al Poporului) a trecut pragul electoral de 10% și ar putea obține astfel peste 70 de mandate în legislativ. Cele două partide de opoziție, Partidul Republican al Poporului (CHP, social-democrat) și Partidul Acțiunii Naționaliste (MHP, de dreapta), acestea au obținut circa 24% și respectiv 17% din voturi. Rata participării la urne a fost de 85%. După 100 de ani trei deputați, de origine armeană ajung în Parlamentul de la Ankara. Este vorba de Garo Paylan și Markar Essayan, journalist la publicația Yeni Safak aleși din partea Partidul Justiției și Dezvoltării (AKP) și Selina Dogan din partea HDP (Partidul Democratic al Poporului).
Senatul federal al Braziliei a adoptat, în unanimitate, o rezoluție cu privire la recunoașterea genocidului armean
Vineri 29 mai, Senatul Federal al Braziliei, a adoptat, în unanimitate, o rezoluție care recunoaște oficial Genocidul Armean. Rezoluția nr 550/2015 a fost prezentată în comun de președintele Comisiei pentru afaceri externe și președintele Comisiei naționale de apărare a Senatului, senatorul federal Aloizio Nunez Ferreira Filio și senatorul federal Jose Sera. Rezoluția adoptată de Senatul Federal al Braziliei menționează că „Senatul Federal al Braziliei recunoaște genocidul săvârșit împotriva națiunii armene, al cărui centenar a avut loc la 24 aprilie 2015. Aducem omagiu victimelor genocidului și apreciem contribuția miilor de descendenți armeano-brazilieni ai refugiaților armeni la dezvoltarea socială, economică și culturală. Senatul subliniază că nici un Genocid nu trebuie uitat pentru a nu se repete“. 26
5-6/2015
manga-badanegan
չնուաճուաԾ աշԽարհամաՍ
ով, ով, բայց մեծ հայրիկն ու թոռնիկը իրարու լաւ կը հասկընային: երբ մեծ հայրը կը նստէր բազմոցին եւ կը թիկնէր բարձին, հակոբիկը կը զգար, որ ան խօսել կուզէ: կ’ երթար ու կատուի մը պէս կը կծկուէր ոտքերուն քով: աշխարհի բոլոր մեծհայրերը գեղեցիկ հէքիաթներ գիտեն: արշակ մեծհայրը սակայն ուրիշ էր: ան միայն մէկ հէքիաթ մը գիտէր: «կար, չկար լեռներու մէջ մոլորուած գիւղ մը կար: ատ գիւղը մէկ ճանապարհ մը միայն ունէր, ան ալ կը տաներ լեռան գագաթ...»: ատ տխուր և անվերջանալի պատմութիւն մըն էր, հեռուն ձգած ծննդավայրի, հարազատ մարդոց ու լեռներու մասին. «ձեռքդ կը մեկնէիր եւ քիչ կը մնար աստղերը մնային ափիդ մէջ...»:
երբ մեծ հայրը կը յուզուէր եւ թոռմէ կը պահէր արտասւալից աչքերը, հակոբիկը ըմբոստացած վեր կը թռէր, «մեծհայրիկ, ո՞վ հնարեց ատ հէքիաթը, ո՞վ»: արշակ մեծհայրը կը լռէր: այսօր մեծհօր հէքիաթը այլ ընթացք ունեցաւ, որովհետեւ հակոբիկն ըսաւ. – մեծհայրիկ, ըսեմ քանի աշխարհամաս կա: – ըսէ, գառնուկս: – եվրոպա, ասիա, ամերիկա, աֆրիկա, ավստրալիա, Է, մէկը մօռցայ, դժուար անուն էր: – տուն, - գրէթե պոռալով ըսաւ մեծհայրը: – ինչ,- զարմացաւ հակոբիկը: – տուն, հակոբիկ, տուն:ատ աշխարհամասին անունը ոչ մէկ գիրքի մէջ ալ գրուած չէ, բայց ամէնէնմեծ աշխարհամասն է, ամէնէնսիրունը, ամէնէնիրականը: գիրքին մէջ կը գրեն այն աշխարհամասին անունը, որը նուաճած է, իսկ տունը չնուաճուած աշխարհամաս մըն է: հակոբիկը կը հաւատար, որ կայ այդպէսի աշխարհամաս մը՝ չնուաճուած, ամէնէնսիրուն, ամէնէնիրական... – նկարել կը սիրես,-յանկարծ կը հարցնէ մեծհայրը: – նկարչութիւնս հինգ է դպրոցը,-հպարտ-հպարտ կըսէ հակոբիկը: – տուն նկարէ: – ատկէ դիւրին բան,-կըսէ հակոբիկը ու կը վազէ թուղթ բերելու: նկարը աւարտելէն յետոյ կը յանձնէ այն մեծհօրը:
– չէ, ատ չէ: իմ ուզածս տունը նկարէ: այնպէս մը նկարէ, որ եւ դուրսը երևայ եւ ներսը: բայց ինչպէ՞ս մեծհայրիկ: գառնուկս, տուն ըսուածը միայն պատերը չեն:անանկ մը նկարէ, որ ամբողջ աշխարհը գիտնայ, որ շեն տուն է: որ գիտնան պատերէն այն կողմ եօթը բազմոց կայ, հինգ օրօրոց: Օճախին սալը շիկացած է, ճեյրան, շեկո կովերը, կարմիր եզը կուշտ են: գիտնան, որ իսրօ մեծհայրը կը քնանայ, ճիշտ է, բայց ամբողջ օրը ձիու վրայ եղած է: նկարէ՛, հակոբիկ քու հոգուդ մեռնիմ... հակոբիկը կրկին կսկսի: – չեղաւ, հակոբիկ, քու տունդ տուֆ քարով շինուած է: քանդէ, նորէն սկսէ: Պատերը շարէ անտաշ քարով, ծեփէ հարդախառն ցեխով: դուռը փոխէ, դարձուր մէկ փեղկով: բազմոցները սենեակէն փոխադրէ պատըշգամբ, իբր ամառ է: իսրօ մեծհայրը թող ձին հեծնէ՛: Օրօրոցները բակ հանէ: մայրս ալ դուրսը թող երկանք աղա՛յ... արշակ մեծհայրը գորովանքով կը դիտէ թոռանը ու կը հրճուի: հակոբիկ,- կըսէ ան,-դուն չնուաճուած աշխարհամասի բնակիչ ես: ով, ով, բայց մեծհայրը եւ թոռնիկը իրարու կը հասկնան:
5-6/2015
իմ մայր լեզու իմ ուժն ես դու 27
անտեՍվաԾ նահատակներ երբ եղեռնի նշանավոր եղած նահատակներու մասին կխոսինք, միշտ կհիշենք Զոհրապին, վարուժանին, Սիամանթոին ու Սևակին անունները և գրեթե երբեք այլ գրողներ: 1919-ին, թեոդիկ, որ տարիներ շարունակ հռչակավոր տարեցույց մը հրատարակած է, հատուկ համար մը լույս ընծայած էր, հատկացված ու նվիրված նահատակ հայ մտավորականության: այդ հատորը կընդգրկեր 761 անուններ – գրողներ, լրագրողներ, ուսուցիչներ, բժիշկներ, փաստաբաններ, հեղափոխականներ, կուսակցականներ, վաճառականներ, եկեղեցականներ և այլն – ներառյալ 1915 ապրիլ 24-ին կ. Պոլսո մեջ ձերբակալված այն 235 հայ գործիչները և ներառյալ այլ գրողներ՝ բացի վերև նշված այդ իսկապես ակնառու անձերեն: տեսնենք – գոնե այսօր և գոնե այստեղ – ուրիշ ինչ արժեքներ կորսընցուց հայ ազգը և որքանով աղքատացավ հայ մշակույթը: անշուշտ, այդ ցանկեն միայն քանի մը օրինակներ կրնանք բերել, բայց և այնպես՝ հատկանշական է անոնց մարտիրոսությունը:
ներու խոստումով, արտասահմանեն վերադարձած է կ. Պոլիս,
արծիվը, կազմած է հայոց պատմության մը առաջին մեկ հա-
ուր իր կյանքը դաժանորեն վերջ պիտի գտներ:
տորը, ձգած է բանաստեղծություններու ձեռագիր հատոր մը:
ռուբեն Զարդարյան եղած է արձակագիր, հիմնած է «ազա-
տամարտ» օրաթերթը, հրատամելքոն կյուրճյան, հրանդ րակած է «բագին» շաբաթաթերծածկանունով, բացի իր ուսուց- թը: չական գործունեութենեն, երբ Սմբատ բյուրատ, որուն ի միջի այլոց դասավանդած է գրաբար լեզուն, եղած է գրող, իսկական ազգանունն էր տերստվար վեպի մը հեղինակը, ղազարենց, պատրաստած է գրաբարի դասագիրք մը կազ- Զեյթունի (կամ ուլնիայի) տեմողը: նշենք նաև, որ, ինչպես ղագրականը, եղած է դպրոցբազում այլ մտավորականներ, ներու տնօրեն, գահիրեի մեջ խաբված՝ Օսմանյան նոր Սահ- դպրոց հիմնած է, գրած է ազմանադրության վերանորոգում- գավեպեր, ընդ որս ավարայրի 28
5-6/2015
երուխան, իր բուն անունով՝ երվանդ Սրմաքեշխանլյան, պատանի հասակեն նորավեպերով աշխատակցած է տարբեր հանդեսներու, վառնայի մեջ թերթ հրատարակած է, եգիպտոսի մեջ շարունակած է գրագետի և ուսուցիչի իր զբաղում-
ները, աղեքսանդրիո մեջ՝ բյուրատին հետ հիմնած է «Սիսուան» ամսաթերթը: թուրքիա վերադարձած, պաշտոնավարեց ազգային դպրոցներ և աշխատակցեցավ հայկական թերթերու:
թլկատինցի ծածկանունով՝ հատորներով հրատարակած հովհաննես հարությունյանը գոր- է և մնացած են անտիպ գործած է ուսուցչական ասպարե- ծեր ևս: զի մեջ, իր ջանքերով հիմնած Է. ակնունին, իրական անուէ կրթարան մը իր ծննդավայր՝ Խարբերդի մեջ, որուն մեկ սա- նով Խաչատուր մալումյան, նը եղած է Զարդարյանը: գրած եղած է արծրունիի հետնորդը՝ «մշակ» թերթի հրատարակման, ծածկանունով աշխատակցած է «դրոշակ»ին: 1904-ին մասնակցած է երիտթուրքերու և հայերու Փարիզի ժողովին և իբր դաշնակցության պատվի-
է արձակ գործեր ու թատերախաղեր, որոնք տպված են թրքահայ և արտասահմանյան թերթերու մեջ: եղած է ամենացըցուն դեմքերեն մեկը՝ գավառիկ գրականությունը մշակողրակ՝ հայևթուրք խորհուրդին ներու շարքին մեջ: մեջ աշխատած է Օսմանյան հարություն շահրիկյան որոշ Սահմանադրության վերահրաժամանակ փաստաբանություն տարակման վրա: տպած է հրաընելեն հետո, նվիրվեցավ հան- պարակախոսական գրությունրային գործունեության, ուշագ- ներ: րավ հոդվածներ գրեց «ազահամբարձում Պոյաճյան կամ տամարտ»ին, բայց նաև այլ թերթերու մեջ, ատոմ ծածկանունով: մուրատ եղած է ազգային գորմերժած է իթթիհատին հրավե- ծիչ, հնչակյան կուսակցության րը, այն էր՝ Պետական Խորհուր- առաջին կազմակերպիչը՝ 1888-ին դին անդամակցիլ: իր գործերը ու համիտյան վարչակարգի
դեմ թունդ բողոքարկու: ընտրված է ազգային երեսփոխան և խորհըրդարանի անդամ (մեպուս), իր ելույթներուն պատճառով հակառակորդներ ունենալով թուրք պաշտոնյաներուն շարքին մեջ:
վարդգես (հովհաննես Սերենկյուլյան), որը գրիգոր Զոհրապին հետ միասին պիտի նահատակվեր, ժամանակ մը ուսուցչություն ըրավ: մաս կազմեց բաբգեն Սյունիի ղեկավարած՝ Օսմանյան դրամատան դեմ ցույցին մասնակցող 19 հոգիներե բաղկացած խումբին:
եղած է ազգային երեսփոխան ու խորհրդարանի անդամ և իր ձայնը միշտ բարձրացուցած է՝ զգայացունց վեճերով:
մարզպետ ծածկանունն էր Ղազար Ղազարյանին, որը մանկավարժության ասպարեզին մեջ գործած է: մասնակցած է
5-6/2015
29
րոստոմ կամ րյուսթեմ րոստոմյանց, որը կկոչվեր նաև արիստակես, եղած է մետաքսի և կարպետի մեծ վաճառական, ընդլայնելով գորգի գործառնությունը. ռուսահպատակ էր, լավ ճանչցված՝ եվրոպայի և ամերիկայի մեջ: չէ պատկանած որևէ կուսակցության և ոչ ալ ազգային գործունեուարիստակես գասպարյան, թյուն վարած է, իսկ իր շփոթ ազգային պետական և առևտտարագրումը կպարտի հեղարական պաշտոններ վարելեն փոխական հայտնի գործիչ ռոսհետո, իրավաբանական ասպատոմին անվանակից ըլլալուն: րեզին մեջ հաստատված է և եղած է ազգային երեսփոխան: լևոն շաշյան, որ կպատկալուրջ հոդվածներ հրատարա- ներ հայ կաթոլիկ շաշյան հայտկած է թուրքական և հայկական նի գերդաստանին, ունեցած է թերթերու մեջ և իր մասնագի- արկածախնդիր կյանք մը Պուլտական երկերը լույս տեսած կարիա և եգիպտոս, իսկ Սահեն հատորներով: մանադրության հռչակումեն հետո հաստատված է կ. Պոլիս: հարություն կ. ճանկյուլյան հեղափոխական կուսակցուեղած է հնչակյան գործիչ: մահ- թյանց զենքի գավառ առաքումվան դատապարտված, հաջո- ներու գործին մեջ կարևոր դեր ղեցավ բանտեն փախչիլ և անց- խաղացած է: ձերբակալված ու նիլ արտասահման, ուրկե վե- տեր Զոր քշված, այնտեղ պանրադարձավ Սահմանադրու- դոկ-ճաշարան մը հաստատեց, թյան հռչակումեն հետո, երբ մեծ օգտակարություն ցույց տաընտրվեցավ ազգային երեսփո- լով չքավոր տարագիրներուն: խան և միացյալ ընկերության բանտի տանջանքներե հետո, հիմնադիր ժողովի անդամ: չորս փոխադրվեցավ մուրատ գյուղը, ուր նահատակվեցավ: հատորով հրատարակած է ազգային հեղափոխական կյանհակոբ շահպազ, վանեցի, քեն` անձերու և անցքերու մավաղեմի դաշնակցական, Սահսին ուշագրավ վավերագրումանադրութենեն հետո կ. Պոլիս թյուններ: եկավ ու Պատրիարքարանի Պարսկաստանի մեջ հայ-թաթարական ընդհարումներուն, թուրքիա վերադարձած՝ Սահմանադրության հռչակումեն հետո, վերստին լծվեցավ ուսուցչական գործին: եղած է նույնատեն մտավորական ու հայդուկ:
քարտուղար դարձավ: քուրդո-հայ ժողովրդական երգերու մասին ուսումնասիրության մը հեղինակն է:
30
5-6/2015
առյալ վանի ինքնապաշտպանողական կռիվներուն, ուր մեծ դեր կատարած է, այսուհետև իր անունը երգերով նվիրա-
գործված ըլլալով: բազմիցս բանտարկված է ռուս կառավարության կողմե: կ. Պոլսո մեջ երկար դատավարութենե մը հետո, մահվան դատապարտված է և իր 19 ընկերներուն հետ կախաղան հանված:
երվանդ թոփուզյան, հնչակյան կախվածներեն, վարած է ուսուցչական պաշտոններ իր ծննդավայր՝ Պարտիզակի մեջ,
նաև այլ բնակավայրերու մեջ: Փարամազ, ծնված՝ արցախի աշխատակցած է տարբեր թերմեջ ու ծանոթ նաև մատթեոս թերու՝ բանվոր ծածկանունով: Սարգիսյան և կամ ռոտոսթցի մինաս քեշիշյան, որուն անհամբարձում գրիգոր անուններով, եղած է հնչակյան հայտ- վանած էին Սամսոնցի Սարը նի գործիչ, մասնակցելով զա- Խաչիկ, ծնված կեսարիա, մանազան շարժումներու, ներ- նուկ հասակեն անդամակցած
կելի է աղթամարինը: Սահմանադրութենեն հետո, գործած է գրչով, հոդվածներ հանձնելով «աշխատանք» թերթին, ու բանախոսություններ կատարած է տարբեր ժողովներու: շատախը քյուրտերու հարձակումի ենթակա ըլլալու պատճա-
է հնչակյան կուսակցության և հայ-թաթարական կռիվներուն ժամանակ երևան ու շուշի պատասխանատու դեր ստանձնած է: բարձրացված է կախաղան:
դարձյալ կախված, շապին գարահիսարցի գառնիկ Պոյաճյանը սրճագործությունով զբաղված է: թալաաթին դեմ գործվելիք ոճրափորձի մը իբր մասնակից ձերբակալվելեն հետո, ազատ արձակվելու համար իրեն պայման դրվեցավ, որ 30 ոսկի վճարե, իսկ քանի որ չի կարողացավ, բանտը մընաց մինչև կախաղան բարձրանալը:
իշխան կամ բուն անվամբ նիկողայոս Պողոսյան, արցախ ծնված ու կանուխ հեղափոխական ասպարեզ իջած, դարձած է վանի պաշտպան, անդուլ կռվելով, բայց նաև այդ շրջանին մեջ բացած է բազմաթիվ դպրոցներ, որոնցմե հիշատա-
ռով կառավարության հրամայած քննության համար դաշնակցության կողմե նշանակված, իշխանը և իր չորս ընկերները կուսակալ ճեվտեթի սադրանքով գիշերը քնացած ժամանակ հողհողվեցան:
այստեղ վերջ կդնենք անկատար ու համառոտ այս ցանկին, մեջբերելով արդեն հիշատակված հարություն շահրիկյանի նշանակալից ու մեր նյութին համար տեղին խոսքերը. «մեծ ազգերու պատմությունն անոնց մեծ դեմքերուն պատմությունն է: ջնջեցե’ք կեսարներու, աղեքսանդրներու, արիս-
տոտելներու պատմությունը և այլևս չմնար փայլը հռոմեական, մակեդոնական, հունական մեծություններեն ու փառքերեն: բայց այս պայմանադրական ճշմարտություն մըն է: այդ մեծությունները չէին կրնար դարբնվիլ եթե միջավայրը և զանոնք ծնող ժողովուրդներն ընդունակ չըլլային այդ մեծությունները ծնելու, սնուցանելու, մեկ խոսքով՝ դարբնելու: անհատին դերը մեծ եղած է ու դեռ երկար դարեր պիտի ունենան անհատներն իրենց մեծ կշիռը. գուցե այդ ծանրությունները պիտի կշռեն ցորչափ մարդկությունը կապրի, բայց երբեք անհատները չեն կրցեր ժողովուրդները քաշել իրենց ետևեն, չէ ստեղծված ո’չ մեկ քաղաքակրթություն, չէ կատարված ո’չ մեկ հեղաշրջում եթե անոնց պատկանած ժողովուրդներու ձգտումներեն, հոգեբանութենեն չեն արտադրված, հետևորդներ չեն ունեցած, բանակներ չեն կազմված: այդ պատճառով է, որ կապրին ա’յն ժողովուրդները, որոնք անցյալի հպարտությունն ունին, ներկային պինդ փարած են իրենց ստեղծագործություններով և իդեալներով, ու որոնք իրավամբ վստահաբար կնային ապագային:» Սարգիս Սելյան
5-6/2015
31