Weermuziek – Zeeklanken

Harry Geurts (KNMI, voormalig persvoorlichter)

In de jaren 80 van de vorige eeuw, toen Radio 4 nog maar net bestond, begon de klassieke muziekzender op zaterdag met een klankquarel. Heerlijk wakker worden was dat, met een mix van klassiek en new age zonder aan- of afkondigingen maar met het geluid van de zee als verbindende factor tussen de verschillende muziekstukken. Dat leverde bijzondere crossovers op wat de muziek een extra dimensie gaf.

Het fjord van Grieg

Misschien was de programmamaker op het idee gekomen door Edvard Hagerup Grieg, de Noorse componist vooral bekend van zijn muziek bij ‘Peer Gynt’ van toneelschrijver Hendrik Ibsen, waarin het beroemde stuk ‘Ochtendstemming’ over het krieken van de dag en de zonsopkomst. Hoewel het verhaal in Afrika speelt past de muziek bij de sfeer van de Noorse fjordenkust waar de componist leefde. Grieg woonde van 1885 tot zijn dood in 1907 in Troldhaugen nabij Bergen. Zijn woonhuis ligt op een hoge rots die via een steil pad naar een fjord afdaalt. Vanuit een toren op het huis is het fjord zichtbaar, met daarin kleine eilandjes waarop dennenbomen groeien. Naast het huis staat een tuinhuisje met uitzicht over het fjord waar Grieg componeerde. Tegenwoordig is het een museum met een concertzaal (Figuur 1). Het is niet verwonderlijk dat het indrukwekkende uitzicht over de zee en de wisselende weersomstandigheden een bron van inspiratie vormden. Het weer en de seizoenen komen in verschillende werken van Grieg voor, zoals de concertouverture ‘In de herfst’, zijn ‘Lentesymfonie’, het lied ‘Voorjaarsregen’ en ‘Stormachtige avond aan zee’ voor vierhandig piano. Op en top romantische muziek van een natuurliefhebber en levensgenieter die het liefst door het Noorse landschap wandelde om zijn fantasie de vrije loop te laten (Figuur 2).

Mahlers Zomermiddagsdroom

Ook de Oostenrijkse componist Gustav Mahler trok zich voor het schrijven van muziek naar het water. Niet naar zee zoals Grieg, maar in zijn componeerhuisje aan de Attersee, het grootste meer van Oostenrijk. Daar schreef hij zijn derde symfonie waarin het heerlijke gevoel doorklinkt van een warme zomerdag tijdens een wandeling door schaduwrijke bossen met het geluid van kabbelende beekjes en vogels. ‘Je hoeft niet rond te kijken, want ik heb het allemaal al op muziek gezet,’ zei Mahler tegen een gast die hem in 1896 in zijn zomerresidentie bezocht. Hij kon daar heerlijk in de omgeving wandelen, wat hem de rust gaf om muziek te bedenken. Hij noemde zijn derde symfonie waarin “de hele schepping voorbij komt” een ‘Zomermiddagsdroom’. Een vingerwijzing naar de ‘Midzomernachtsdroom’ van Shakespeare waar Felix Mendelssohn de muziek bij schreef. Mahler componeerde de meeste muziek in de zomer zoals ook zijn vierde symfonie, de symfonie van het hemelsblauw. Hij had ook componeerhuisjes in Zuid-Tirol en aan de Wörthersee waar hij zich ’s zomers kon afzonderen van het drukke Wenen. De rust van de natuur en het water hadden op hem een grote aantrekkingskracht. Tijdens zijn reizen door Nederland, waar hij in het begin van de vorige eeuw zijn eigen werk dirigeerde, bracht hij zijn vrije tijd graag door op het water en aan zee. Hij maakte uitstapjes naar Leiden, Scheveningen, Zandvoort en de Zuiderzee en voer met een boot door het waterrijke Nederland. “Als je dit ziet begrijp je pas waarom schilders zich hier thuis voelen… waar je maar kijkt zie je water, vliegende en zwemmende meeuwen, schepen, een woud van masten, alles in wonderlijk

licht,” schreef Mahler aan zijn vrouw Alma die in Wenen was achtergebleven. In Mahler’s tijd, het begin van de 20 e eeuw, was de zee voor kunstenaars een geliefd thema. De Franse componist Claude Debussy schreef ‘La Mer’, een magistraal orkestwerk in drie delen: van ochtend tot middag op zee, het spel van de golven en een dialoog tussen wind en zee. De pianosuite ‘Une Barque sur l’ Ocean’ van Maurice Ravel verklankt een bootreis over de deinende golven. Gabriel Dupont schreef de pianobundel ‘La maison dans les dunes’ met een sfeerimpressie van een wandeling door de duinen van de Franse kust. In Engeland componeerde Edward Elgar de sfeervolle liederencyclus ‘Sea Pictures’, John Ireland schreef het lied ‘Sea Fever’ over het geluid van de zee, de wolken en het verre uitzicht, en Charles Villiers Stanford werd bekend door zijn ‘Songs of the Sea’ en ‘Songs of the Fleet’ met daarin het lied van de Sou’wester, de overheersende windrichting op zee.

Symfonische zeeklanken

Het bekendste werk uit die tijd is echter ‘A Sea Symphony’ van de Engelse componist Ralph Vaughan Williams. Het kostte hem bijna tien jaar om het monumentale stuk ‘A song for all Seas’ compleet met koor te voltooien. ‘To me the sea is a continual miracle,’ schreef de Amerikaanse dichter Walt Whitman waarvan Vaughan Willams de teksten gebruikte. Veel Engelse componisten hebben de klanken van de zee in hun muziek verwerkt, wat niet verwonderlijk is voor een land omringd door water. Daarin is zeker Frank Bridge (1879 – 1841) goed geslaagd. In 1911 schreef hij in Eastbourne aan de Engelse zuidoostkust de ‘Zee-suite’. Vrijwel alle aspecten van de zee, ook het weer, komen tot uiting: de altviolen vertolken de klank van de golven tijdens een fikse storm met zeeschuim op de rotsen. Zijn beroemde leerling Benjamin Britten (1913 – 1976) trad in zijn voetsporen en schreef de orkestsuite ‘Four Sea Interludes’. In het laatste deel van dit vierdelige werk dat deel uitmaakt van de opera ‘Peter Grimes’ barst een storm los, met hevige regen en enorme golven, waardoor de zeelui een veilige haven op moeten zoeken. De onrustige atmosfeer en de ruige zee worden in de muziek van Britten vertolkt door snerpende trompetten en angstige klinkende klanken van trombones en hoorns. Britten woonde in Aldeburgh aan de Engelse oostkust waar hij het leven aan zee en het weer op de voet volgde en in zijn muziek verwerkte. Een van zijn bekendste werken is de lentesymfonie waarover hij schreef: ‘The progress of winter to spring and the reawakening of the earth and life which that means’. Aldeburgh is tegenwoordig the place to be voor kunst en muziek maar helaas moet menig openluchtvoorstelling worden afgelast vanwege het slechte weer. Grace Mary Williams (1944 – 1977), een prominent componist uit Wales, schreef een orkestwerk voor strijkers met als titel ‘Sea Sketches’. Net als bij Britten, die haar waarschijnlijk inspireerde, is storm op zee het centrale thema van haar ‘atmosferische werk’ zoals ze het zelf omschreef. In het vijfde deel verklankt ze de zee op een rustige zomerdag: ‘Calm Sea in Summer’. De onbeweeglijke zee is ook thema in ‘Meerrestille und glückliche Fahrt’, een orkestouverture van Mendelssohn, gebaseerd op het gelijknamige gedicht van Goethe, waarin violen de zwakke wind verklanken. Ook Beethoven gebruikte dit gedicht voor zijn muziek en verwerkte het in een gelijknamige cantate.

Glückliche Fahrt Die Nebel zerreißen, Der Himmel ist helle, Und Äolus löset Das ängstliche Band. Es säuseln die Winde, Es rührt sich der Schiffer. Geschwinde! Geschwinde! Es teilt sich die Welle, Es naht sich die Ferne; Schon seh ich das Land!

Johann Wolfgang von Goethe

De reislustige Mendelssohn was net als Mahler in zijn vrije tijd liefst op of aan de zee. In 1836 bracht hij zijn vakantie door in het kuuroord Scheveningen, waar de oververmoeide componist aan het strand en in de duinen tot rust probeerde te komen. Een mooi aandenken is de aquarel van de Groenmarkt in Den Haag die de veelzijdige musicus, componist en schilder Mendelssohn op de pier van Scheveningen maakte

Figuur 3. Aquarel van de Groenmarkt in Den Haag in 1836 geschilderd door Felix Mendelssohn Bartholdy tijdens zijn verblijf in Nederland (bron: Radcliffe Science Library, Oxford, UK).

(Figuur 3). De rust die deze aquarel uitstraalt staat haaks op de onrustige reis die Mendelssohn maakte naar de eilandengroep de Hebriden bij Schotland. De overtocht over de ruwe zee leide tot zeeziekte, maar desondanks was hij diep onder de indruk van de wind en de golven en leverde deze ervaring een van zo’n mooiste composities op: de ouverture ‘de Hebriden’. Aanzwellende klanken vertolken de schuimende golven door enorme windvlagen in deze orkestrale natuurschildering. De ouverture wordt vaak gecombineerd met de Schotse symfonie waarin hij zijn indrukken van de natuur uitvoeriger verklankte, maar die zijn naam dankt aan de Schotse volksmelodieën en doedelzakken weergegeven door hobo en klarinet.

Mooiste vertolking van de zee

De volgens een recensent ‘finest evocation of the sea, ever, produced in music’ schreef de Fin Jean Sibelius. Hij componeerde in 1914 het symfonisch gedicht ‘De Oceaniden’ (Aallottaret in het Fins) gebaseerd op mediterraanse zeenimfen uit de Griekse mythologie. Oorspronkelijk noemde hij dit werk waarvan meerdere versie bestaan, het ‘Rondo van de Golven’. De muziek werkt toe naar een climax: van een rustige zee naar een aanzwellende storm en uiteindelijk enorme windvlagen en hoge golven die de overdonderende kracht van de zee symboliseren. Huizenhoge golven op zee inspireerden ook Richard Wagner die op de vlucht voor schuldeisers de Oostzee moest oversteken tijdens een storm. Zijn spookschip voer naar de Noorse fjorden om een veilige haven te vinden en daardoor duurde die reis niet een week, zoals gepland, maar drie weken. Wagner stond doodsangsten uit en verwerkte het drama in ‘De Vliegende Hollander’, een opera uit 1843. Het geluid van de zee is de verbindende factor van mens en natuur in dit werk. Het deinen van de zee komt ook tot zijn recht in ‘Sheherazade’ van Nikolai Rimsky-Korsakov. In het eerste deel van deze symfonische orkestsuite ‘De Zee en Sinbads Schip’ laat de componist het deinende zeewater harmonieus verklanken door de golvende beweging van de strijkers.

Zee-orgel in Kroatië

Mocht u eerdaags in Kroatië komen, ga dan zeker kijken in de kustplaats Zadar waar een zee-orgel (Morske Orgulje) is gebouwd. Een Kroatische architect ontwierp een instrument van zeventig meter lengte aan zee dat het ritme van de golven omzet in muziekklanken. Smalle kanalen uitgehouwen uit marmeren trappen aan het water sluiten aan op 35 orgelpijpen, die verschillende akkoorden laten horen. Door de golven die tegen de trappen slaan wordt lucht in de orgelpijpen geperst en aldus harmonieuze klanken tevoorschijn getoverd. Overigens zijn er meer plekken aan zee met kunstwerken die golven en wind in muziek omzetten. Dichter bij huis, in Vlissingen, staat op de boulevard een windorgel met orgelpijpen van bamboe waarmee de wind tonen produceert. Een eerdere versie van het windorgel dat in 1975 werd geplaatst op de boulevard van Vlissingen en deel uitmaakte van een keten van windorgels langs de kust van West-Afrika tot aan de Noordpool, verdween na nog geen jaar tijdens de zware storm van januari 1976 in zee. Het windorgel dat daarna verscheen werd door vandalen vernield, maar bij de huidige die inmiddels al bijna vijftien jaren alle stormen van zee en het publiek heeft doorstaan kunt u nog altijd uw oor te luisteren leggen.