Spitsbergen: een archipel op de rand van de Arctic

Richard Bintanja (KNMI, RUG)

Sommigen zeggen dat het landschap er onherkenbaar is veranderd, zeker vergeleken met 50 jaar geleden, toen Ko de Korte en mede-expeditiegenoten op Edgeøya (het oostelijke eiland van Spitsbergen) een jaar lang ijsberen onderzochten. De archipel warmt 1 tot 2 graden per 10 jaar op (ruwweg tien keer zo snel als Nederland), en is daarmee de hotspot van klimaatopwarming, dus onverwacht zijn de veranderingen niet. Wel ongewenst, als je van polaire omstandigheden houdt. De eerste indrukken tijdens de Scientific Expedition Edgeøya Svalbard (SEES) in juli 2022, waarbij 50 voornamelijk Nederlandse wetenschappers onderzoek deden naar de veranderende omstandigheden op Spitsbergen, zijn duidelijk: grote verschillen vergeleken met 7 jaar geleden, de eerste SEES-expeditie (Figuur 1).

Grote verschillen Zelfs in de relatief korte tijdspanne van 7 jaar zijn de veranderingen onmiskenbaar: vegetatie die nauwelijks herkend wordt, ijsberen die het land in bezit hebben genomen omdat ze het terugtrekkende zee-ijs gemist hebben, temperaturen ruim boven de 10 °C, afbrokkelende gletsjers. De landschappelijke veranderingen over een iets langere periode zijn volgens poolveteraan en SEES-deelnemer Ko de Korte zelfs dramatisch te noemen: gletsjers hebben zich tientallen kilometers teruggetrokken door de oplopende temperaturen van zowel de atmosfeer als de zeeën rondom Spitsbergen. Als gevolg hiervan zijn kakelverse eilanden tevoorschijn gekomen en ontstaan nieuwe scheepsroutes. Het zal niet lang meer duren voordat de Hornsund – een prachtig fjord in het zuiden van Spitsbergen – een bevaarbare doorvaart wordt, zodat schepen de omweg rond de zuidpunt van de archipel kunnen vermijden (Figuur 2). “We gaan geen uitstervende gletsjers meer bekijken,” zegt een geëmotioneerde expeditieleider bij het zoveelste afbrokkelende ijsveld.

Metingen De wetenschappers aan de SEES-expeditie beoefenen een kaleidoscopische veelheid aan professies: reconstructies van het verleden klimaat in meersedimenten, methaanmetingen in diezelfde meertjes, het micro-dierenleven in het water en op land, vegetatie, rendieren, vogels, permafrost, gletsjers, afval op de stranden, verspreiding van microplastics, luchtvervuiling, en ga zo maar door. Nagenoeg alle aspecten van het veranderende milieu worden nauwkeurig onderzocht, en, waar mogelijk, vergeleken met de resultaten van 7 jaar geleden. Voor de onderzoekers is Spitsbergen eigenlijk een ideaal “laboratorium”, juist omdat de veranderingen zo snel gaan. Toch is de sfeer tijdens de SEES-expeditie ingetogen, onder de indruk van het kennelijke besef dat men het voorland van het Arctische gebied aanschouwt, en van het gegeven dat de nieuwverworven kennis wellicht al achterhaald is voordat de meting überhaupt heeft plaatsgevonden.

Toekomst Tientallen cruiseschepen doorkruisen elke zomer de archipel van Spitsbergen. Iedereen wil nog een laatste glimp van het poolgebied opvangen, zo lijkt het, voordat het over de rand van de Arctic kukelt. De SEES-expeditie heeft een enorme hoeveelheid waardevolle gegevens opgeleverd, waar de diverse onderzoekers nog maanden- en jarenlang op zullen studeren, en die inzichten zullen geven in hoe-verre het milieu het opwarmende klimaat kan bijbenen. Wellicht volgt over een aantal jaar nog een derde SEES-expeditie, en daarna een vierde, een vijfde, enzovoorts. Deze zullen een onmisbare bron van kennis blijken te zijn in de hotspot van ons veranderende klimaat.

Figuur 1. Het SEES-expeditieschip de Ortelius te midden van smeltende ijsbergen.

Figuur 2. Een eenzaam rendier begraast de toendra nabij de Hornsund, het fjord dat tot niet al te lang geleden volledig met gletsjers gevuld was.