İdeoloji - Şerif Mardin

Hazırlayan : Mehmet Ünal KİTAP: İDEOLOJİ KİTABIN YAZARI: ŞERİF MARDİN Yazar hakkında bilgi 1927 yılında İstanbul'da doğdu. Galatasaray Lisesi’nde başladığı orta öğrenimini ABD’de tamamladı. Kökleri İslam dininin peygamberi Muhammed'in torunu Hüseyin'e kadar gittiği iddia edilen Merdinizde ailesine mensuptur ve baba tarafından Betül Mardin ve Arif Mardin'in kuzenidir. Şerif Mardin, 2007 yılında Vatan Gazetesi'nden Ruşen Çakır'la yaptığı bir röportajda 'mahalle baskısı' kavramını ortaya attı. Bu kavramla, muhafazakârlaşan bir toplum içerisinde, bu muhafazkarlaşmanın baskın hale gelmesi durumunda "dini" bir hayat tarzını benimsemeyenlerin kendilerini dışlanmış hissedeceklerini ve baskın hale gelen muhafazakarların değerlerinin ağırlık kazanabileceğini anlatmaya çalıştı.

Kitapları



Din ve İdeoloji İdeoloji



Bediüzzaman Said Nursi Olayı/Modern Türkiye'de Din ve Toplumsal Değişim



Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908



Siyasal ve Sosyal Bilimler



Türk Modernleşmesi



Türkiye'de Din ve Siyaset



Türkiye'de Toplum ve Siyaset



Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu



Kitabın sunuşu: Şerif Mardin'in İdeolojisi ülkemizde alanında yayımlanmış ilk kitaptır. Mardin bu çalışmasında, ideoloji üzerine yapılagelen "iyi ve kötü" değerlendirmelerin dışına çıkıyor. İdeolojik düşüncenin özelliklerini, ideolojik düşünceyi oluşturan etkenleri, bu düşünce tarzının yapısal özelliklerini, kavramın tarihi gelişim süreci içinde tartışıyor. Şerif Mardin'in incelemesi, "ideoloji ve bilim felsefesi", "ideoloji ve sosyal değişme" ve "simgelerin dağıtımı ve bilginin üretilmesi" başlıklarında meydana geliyor. İçindekiler BİRİNCİ BÖLÜM İDEOLOJİ KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ. İKİNCİ BÖLÜM

İDEOLOJİ VE BİLİMFELSEFESİ.... ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİLGİ, SEMBOL VE KÜLTÜR...

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İDEOLOJİ VE SOSYALDEĞİŞME BEŞİNCİ BÖLÜM SİMGELERİN DAĞITIMI VE BİLGİNİN ÜRETİLMESİ ALTINCI BÖLÜM İDEOLOJİNİN GERİLEME SAVI İDEOLOJİ KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ İdeoloji kavramının tarihsel gelişimine ideolojinin kavramını açıklayarak başlayalım. İdeoloji fikir manasındaki “id” ve herhangi bir nesneye ilişkin araştırma ya da bilim terimini niteleyen “loji” kelimesinin bir araya gelmesiyle “insan fikirlerine ilişkin bilimsel araştırma” anlamına gelmektedir.

Tarihsel gelişim aşamasında ideolojiye yüklenen kavramsal anlamlara bakalım. Marxist ideolojiden başlayalım.Marxist ideoloji negatif ideoloji örneğinin belirgin özelliklerini taşır.Marxa göre ideoloji yanlış bilinçtir.Çünkü marxa göre ideoloji gerçekleri olduğu gibi yansıtmamaktır.ideolojiye ikinci bir görüş Edwards shılls’den gelmiştir.shılls ideolojiyi yoğunluk derecelerine göre sınıflandırmıştır.Ayrıca shılls kendi ideoloji sunuşunda "ideoloji" ile "mezhep"in aynı kalıplar incelemiştir.Shils'e göre bunun sebebi her ikisinin "insan, toplum veinsanın kainatın içindeki yeri konusuna değinen geniş kapsamlı bilişsel ve inanç sistemleri olmalarından ileri geliyor. İdeoloji kavramının zamanla nasıl olupta sosyal yaşantımızın tüm devirlerinde etkili olmuştur onun üzerinde duralım.İnsan toplumsal bir varlıktır,kendisini ve yaşadığı toplumu algılamak ister.Bu algılama süreci boyunca ortam bireye “toplum haritası” kazandırmıştır.Bu toplumsal harita gerçek haritalar gibi somut ve keskin çizgilerle çizilmemiştir.Aksine esnek bir yapıya sahiptir.somutlaştırmak istersek durağan bir düşünce yapısı toplumsal yapının değişimine bağlı olarak değişime uğrar.İdeoloji kavramı ile bağdaştırırsak eğer; değişen toplum haritarının sonucu olarak görebiliriz ideoloji kavramını.

Tarihsel süreçlerde ideoloji; bu kavram tarih sahnesine ilk olarak “destutt de tracy” nın 1796 tarihinde verdiği konferansta dile gelmiştir. İlk kullanıldığı zaman bu kavramın ifade ettiği anlam “düşünce bilimi”dir. Destutt de tracy ideolojinin kurucusu olarak condillacı görmüştür.O yüzden tarihsel süreç içinde ideolojinın gelişimini anlatmaya Condillac’dan başlayacağım.condillac ideolojinin oluşmasında içten bir etkinin olmadığını daha çok dışsal bir etkinin var olduğunu belirtmiştir.Aslında bu yönü ile Kant’ın ideoloji anlayışı ile benzerlik göstermektedir. Kant’tabireyin değişmez bir tabiaatının olduğunu ve bireyın bu tabiatı anlama ve yorumlama da aklını kullandığını belirtmiştir. İdeoloji kavramına gelen olumsuz diyebileceğimiz görüşlerden bahsedelim biraz; ilk olarak Napolyon’dan bahsedelim;Napolyon başta ideolojist iken sonradan bu görüşten vazgeçmiş ve ideoloji

kavramının hayalperest insanların ürettiği bir düşünce yapısı olduğunu söylemiştir.Yazının başında Marx’dan bahsetmiştim ama tekrar değinmek faydalı olacaktır.Marx ideolojiyi yanlış bilinç olarak görmüştür. Dayandırdığı temel ise ideolojinin ne pratik ne üretken bir etkınlıgının sonucu oluşmamasıdır. Lenin ise marx’ın bu düşüncesine dolaylı olarak katılmış ideolojinin sınıf bilincinin oluşmasında faydalı olabileceğinibelirtmiştir.Manheim ise ideolojiyi yarattığı ütopyaların meydana getireceği sonuçlara bağlamıştır. Bu ütopyalar nelerdir peki;anabaptist,liberal-hümaniter görüş yapısı, tutucu görüş yapısı,sosyalist-komunist görüş yapısı… İDEOLOJİ VE BİLİM FELSEFESİ Bu konuya Mannheim’in görüşü ile başlamak istiyorum; ideoloji bizi yalnız sosyal hayatımıza etkılemıyor. Toplumu anlamaya yarayan kavramların yanlılığı ideolojinin esnek yapısının birözelliğidir.

Bu kavramları açıklamak da sosyal bilimcilerin bir görevidir. Bu da bizi ideoloji ile bilimin ilişkisinin toplumsal boyutunu gösteriyor. Mannheim’in bilgi sosyolojisinde kullandığı “zaman” kavramını betimleyerek ideoloji bilim ilişkısını daha somut hale getirebiliriz. Zaman” kavramı orta çağda aynı özelliklerin gün geçtikçe bir düzen içinde inip çıkması idi.Fakat gelişen toplum ile birlikte zaman anlayışı da değişime uğradı. Bunu Ahmet Haşim’in “Osmanlı toplumunda zaman” yazısından alıntılar yaparak örnekleyebiliriz, “eskiden kendimize göre yaşayışımız, zevklerimiz, giyinişimiz ve bu hayat usulüne göre saat ve günlerimiz vardı. Alafranga saatin kabulü ve alaturka saatin eski saat haline gelişi bakış açımız üzerinde büyük etki yarattı. Bu örnek de gösteriyor ki bilimin konu alanına giren değişimler ideolojide de farklı eksenlere kaydırabiliyor ve toplumsal değişimlere ön ayak olabiliyor.

Bu konuya bir de farklı bir alandan yaklaşalım; toplum farklı birey ve grupların oluşumundan meydana gelmiş komplex bir yapıdır ve bu toplumda mazmunlaşmıs fakat belli bir kitleye hitap eden ideolojik ve slogan niteliği taşıyan görüşler vardır basit bir örnek vermek istersek eğer “emperyalızm son bulacak”, “din insanı kurtarır” bir bilim adamı olarak ya da felsefeci olarak incelemek istediğimiz toplumlarda bu ideolojik görüşleri görmezden gelirsek yapacağımız araştırma bilimselliğini yitirmiş sayılır.

BİLGİ, SEMBOL VE KÜLTÜR İnsanlar yaşadıkları toplumu algıladıkları zaman toplumla bütünleşmiş kavramları tarafsız bir çağrışımla değil çoğu zaman taraflı çağrışımlarla nitelendirir. ”Kuran” kelimesi birey de bir kitaptan çok “mukaddes” bir nesne olarak çağrışım yapar. Negatif toplumsal kavramlar ise bireyde genel bir negatif etki ve düşünsel kurgu yaratır. Bir “hırsız” örneğinde olduğu gibi.

Hayatımızda bir gerçek var ki her zaman var olan simgesel kavramlar somut hale getirilmek istenmiştir. Böylece var olan kültürel simgeler daha iyi acılanılmıştır.

Sonuç olarak bahsettiğimiz simge niteliğindeki kültürü oluşturan kavramlar bir bilgi dönüşümü sonucu oluşmuş kültür ise toplumdaki bu simgelerin bütününe bağlı olarak meydan gelmiştir. İDEOLOJİ VE SOSYALDEĞİŞME..

Diğer bölümlerde ideolojinin yapısını ve gelişimini anlattık. Peki, ideolojinin kapladığı alan ne kadar.

Bir önceki konuda ideolojinin sadece toplumun bir yönü ile değil birçok konu ile ilgili olduğunu belirtmiştik. Bu konumuzda ise sosyal değişim ve yenilenen kültürle ideolojinin ilişkilerini değerlendireceğiz. Öncelikle sosyal değişimden bahsedelim; sosyal değişim önceki durumdan

farklılaşmayı başkalaşmayı ifade eder. Farklılaşan sosyal yapı bireyın toplum görüşünü de etkiler.

Daha önceki konularda “toplum haritalarından”bahsetmiştık sosyal değişim bu haritaların değişimi ve farklı bir haritaya dönüşümüdür.

Bu toplumsal değişimi kolaylaştıran olayları inceleyelim; nedir bu olaylar peki? Feodalizmin çöküşü rönesans ve reform olayları. Bu olaylar nasıl biretki yaptı derseniz ben ideolojiye tanım yapmak zorunda kalırım şunu bilmeliyiz ki ideoloji bireysel özgürlüktür ve bu özgürlük olmadan objektif bir düşünce yapısı oluşmaz. Bireye özgür ortam yaratılmadığı sürece özgün bir düşünce ortaya çıkmaz işte bu geniş etki yapan tarihsel olaylar bireyin özgür düşünmesini sağlamıştır.

Sonuç olarak değişen toplumsal yapı bireyde düşünsel olarak da bir değişime sürükler.

SİMGELERİN DAĞITIMI VE BİLGİNİN ÜRETİLMESİ Şimdiye kadar bilgilerimizin şekillenmesinde iki ana "yanlılık" unsuru ortaya çıkardık: bunlardan biri insanın içinde gömülü olduğu "grup “un etkisi, ikincisi “kültür" gözlüğü. Bunlara şimdi de bir üçüncüsünü katmak gerekiyor: o da toplumun simge dağarcığını koruma görevini üstlerine alan kimselerin etkisidir. Simgelerle uğraşmayı kendi özel uzmanlık alanları yapan kimseler çağdaş toplumda geniş bir grup oluştururlar. Bunların içinde dinsel kişileri, öğretmenleri, yazarları, bir kısım üniversite öğretim üyelerini sayabiliriz. Bu uzmanların simgelerle olan ilişkileri aynı türden bir ilişki değildir: dinsel kişinin kendi toplumunun simge dağarcığı ile ilişkisi, üniversite öğretim üyesinin simge kümeleriyle olan ilişkisinden değişiktir. Toplum simgeleri dağarcığı ile ilgilenen aydın, içinde bulunduğu toplumunşekillendirdiği kurumlarda iş görür. Bunlar aydının stilini biçimlendirir.

Biranlamda Fransız aydınının düşüncesini "lise" şekillendirir. Amerikan aydınınındüşüncesini ise "üniversite" oluşturur. Üstelik belirli bir aydın kümesinin “dünya görüşü" zaman değiştikçe başka139şekiller alıyor. Örneğin Türkiye'de öğretmenlerin çoğunluğunun 1930'lardakigörüşü "milliyetçi" olarak tanımlanabilir. Bugün bu görüşün içine "sosyalizmeyaklaşan" (sosyali-zan) bir içerik girmiştir. Pek tabiî ki bugünkü öğretmenlerindünya ve toplum hakkındaki öğretisi 1975'te, 1935'tekinden farklı olacak. İştesimge aktarıcıların bu farklılıkları ideolojinin incelenmesinde bizim içinbirinci derecede önemli.

Kutsallaştırılan gelenekleri koruyanlar başlangıçta rahipler veya onlarla eşanlamlı fonksiyonlar görenlerdi. Fakat bu noktada zamanla önemli bir gelişme ile karşılaşıyoruz: kutsal simgeler âleminin anlamlarını başkalarına aktarabilmek için rahibin fonksiyonlarından biraz farklı bir fonksiyon gören "öğretici"nin ortaya çıkması gerekiyordu. Gene aynı simgeler topluluğundaki anlamların kötü niyetli kimseler tarafından değiştirilip değiştirilmediğini anlamak için bir yorumcu fonksiyonunun, yani hukukçu fonksiyonunun yaratılması gerekiyordu. Böylece geleneklerin sürdürülmesi çabası üç ayrı tipte insan ortaya çıkması için bir ortam hazırladı: rahip, eğitici, hukukçu. Bunlar her ne kadar aynı simgeler âleminin yorumcuları idiyseler de menfaat bakımından da, dünya görüşü bakımından da bir yol ayrımına gelmişlerdi. Bundan sonraki bir aşamada aydın, temel uğraşısı simgeler âlemini anlamak ve onları başkalarına anlatma kolan Öğretmen’in görevinin bir tek yönüne, "doğru" ile "yanlış" arasındaki ilişkilere eğildi. Bunun da şöyle geliştiğini tahmin edebiliriz: Öğretici, öğretmek için mevcut metinleri kullandığı zaman, bu simgeler âleminin anlaşılması zor veya boşlukları olan bölümlerinde simge sisteminin eksikliklerinin farkına varıyordu. Bu eksiklikleri de -başkalarına söylemese bile- kendi kafasında yorumlamaya çalışıyor, eksikliklerin çok fazla olduğu kanaatine varırsa sisteme karşı çıkmasına yol açan ortam yaratılmış oluyordu. İşte bu noktada öğretmen görevi "aydın" fonksiyonuna dönüşmüştü. Eleştirifonksiyonunun ortaya çıkmasını kolaylaştıran bir gelişme de öğretici rolününkurumlaşması olmuştur. Bu kurumlaşmanın aldığı biçim, bahis konusu ettiğimiz"felsefî aşama" devrinden sonra ortaya çıktı. Yapısal farklılaşmasının çok dahaaçık olarak

ortaya çıktığını belirttiğimiz çağdaş dünyada öğreticilik giderekbir düzene bağlandı. Anlattığımız simgesel değerlerin en "yüksek" şekillerinin korunması için batıda yaratılan ilk kurumlar, manastırlar, ve sonradan okullar oldu. İDEOLOJİNİN GERİLEME SAVI İdeolojinin toplumların düşünsel olarak çalkantılı olduğu dönemlerde çıktığı ve toplumsal sorunları çözümlemede faydalı olduğu bir gerçektir.İdeolojinin gerileme savı 1950’lerde ortaya atılan teoridir.

Bu iddianın gerçeklik düzeyine göz atalım 1955’te Milano’da toplanan kültür hürriyeti kongresi ideolojinin gerilemesi savını desteklemiş ve bunu şu noktalara bağlı olarak açıklamıştır.

Tümçü veya aşırı ideolojiler gerileme halindeydi bunun olmasının sebebi batıda erişilen bolluk düzeyiydi bir diğer neden ise “sağ” ve “sol” uçların birbirine benzerlik göstermesidir Bu görüşlere karşın gelen sosyal bilimciler bu belirtilen nedenlerin yanlış gözlemler sonucu elde edildiği ve ideolojilerin sonu teriminin genel bir şekilde kullanılmasıdır. Zamanla gelişen öğrenci hareketleri ile “ideolojinin sonu” savı geçerlilik göstermemiştir. Zamanla baskın ideolojilerin ortadan kalkması sınıfsal dengesizliğin olmamasına bağlıda görüşüde ortaya çıkmış peki geçerlilik payı var mıdır? Sınıfsal dengesizlik halledilebilir. Fakat kişiler arası bağ nasıl düzeltilecek? İşte Marx ve Weber üstünde durduğu özellik budur. Burokratikleşen toplumda ilişkiler samimiyetini kaybeder.

Statüler ilişkilerin samimiyet derecesini belirler İdeolojinin son bulması demek bireylerin amaçlarından vazgeçmesi demektir. Şu bir gerçektir ki herkes ideoloji kendi amaçları için kullanır. Kurumlar, partiler, cemaatler vb. …

KİTABA DAİR YORUM Şerif Mardin'in İdeolojisi ülkemizde alanında yayımlanmış ilk kitaptır. Bu yönüyle önemli bir eserdir. İdeolojinin gelişimini ve bireye kattıklarını kendi özgün anlatımının dışına çıkarak anlatmıştır.

Kendi özgün anlatısının dışına çıkmak cümlesinden kastım; Şerif Mardin anlatımında ağır terimler kullanan bir yazardır.ama ideolojiyi anlatırken daha yalın bir üslup takınmıştır.