Op de Rails 6 - Juni 2023

OP DE RAILS

2023-6

IN DIT NUMMER:

Spoor- en tramlijnen op de kaart

Railcoop

Goederenvervoer in Amsterdam

Museum Tauernbahn

De tram van Alexandrië

Spoor- en tramlijnen op de kaart

Veel spoor- en tramweghobbyisten hebben een zekere fascinatie voor kaarten. Dat is niet verwonderlijk want op kaarten kun je de ligging van spoor- en tramlijnen nagaan, overigens in uiteenlopende mate van nauwkeurigheid en detaillering. Lange tijd was de vervaardiging van deze kaarten puur handwerk. Circa dertig jaar geleden kwam het digitaal tekenen van kaarten langzaam op gang. In dit artikel geven we in vogelvlucht een overzicht van de ontwikkelingen en toepassingen van spoor- en tramwegkaarten bij de NVBS. Wie meer algemene informatie over spoorwegatlassen zoekt, wordt verwezen naar Kowalczyk (2021).

Al ruim voor de NVBS in 1931 werd opgericht, werden er speciale spoorwegatlassen uitgegeven Nietmann's Eisenbahnatlas, waarvan zeker achttien herdrukken verschenen, behoort tot de bekendste. Deze atlas richtte zich op het Duitse Rijk en de Oostenrijks-Habsburgse monarchie. Een spoorwegkaart van Nederland ontbrak in deze atlas die in 1906 voor het laatst verscheen. Voor een kaart van het Nederlandse spoorwegnet kon je bijvoorbeeld wel terecht in Dr. Kochs Internationaler

Eisenbahnverkehrs-Speditions-, Möbeltransport- und HotelAtlas von Europa. Nederland werd met twee kaarten afgebeeld. Deze atlas omvatte in de 9e druk uit 1907 niet minder dan tachtig kaarten, zes overzichtsbladen en 34 nevenkaarten. Deze atlassen waren gericht op professionele gebruikers en door hun prijs voor eenvoudige hobbyisten niet weggelegd. Rond 1920 was het vooralsnog gedaan met de uitgave van dit soort atlassen. Met de komst van de ’Eisenbahnatlas Deutschland’ in 1994 zou uitgeverij

[1] Spoorwegnet Noord-Nederland circa 1906; deel van kaartblad 58 Dr. Kochs. Bron: Eisenbahnatlas, collectie Sjef Janssen.

[2] De eerste tekening van een emplacement in Op de Rails: Den Haag HS, getekend door J.J.B. Vellekoop. Bron: OdR juni 1934.

antwoord op mobiliteitsarmoede

Railcoop: een maatschappelijk initiatief

Weinig treinen op het platteland, een opgeheven spoorverbinding en de overtuiging dat maatschappelijke betrokkenheid onmisbaar is bij de overgang naar een duurzame samenleving. Dit waren de beweegredenen voor Nicolas Debaisieux en zijn team om in 2019 Railcoop op te richten, een nieuwe Franse spoorwegmaatschappij in de vorm van een niet op winst gerichte coöperatie. Eerste doel: een rechtstreekse trein Bordeaux − Lyon over de klassieke route. Een bijzonder experiment. Werkt het?

In het begin van de jaren dertig beschikte Frankrijk over 62.500 kilometer spoorwegen. Bijna elk dorp was per spoor verbonden met de buurgemeenten. Het netwerk bestond niet alleen uit hoofdspoorwegen (lignes d’intérêt général, 42.000 kilometer) maar ook uit secundaire spoorlijnen (chemins de fer secondaires/départementales), lokaalspoorwegen (chemins de fer d’intérêt local) en interlokale tramlijnen (tramways), in totaal nog eens 20.500 kilometer. Terwijl hier en daar nog werd gewerkt aan de aanleg van ‘ontbrekende spoorlijnen’, gingen rond 1930 ook de eerste

lijnen buiten dienst. In de jaren twintig had zich een revolutie voorgedaan in de autotechniek, met de productie van meer en goedkopere auto’s, de komst van rubberen met lucht gevulde autobanden en de asfaltering van het wegennetwerk, zodat vervoer over de weg veel aantrekkelijker was geworden. Waar de hoogste klassen de trein al snel verruilden voor een privéauto, stapte het grootste deel van de bevolking massaal in de autobus. Overal ontstonden busbedrijven; wetgeving die tarieven en routes regelde bestond nog niet. De autobusdiensten, aangeboden door

Railgoederenvervoer in Amsterdam (vervolg*)

Amsterdam heeft twee goederenemplacementen die vanaf het achterland bereikbaar zijn voor elektrische locomotieven en die bovendien voorbereid zijn op treinen met een lengte van 740 meter: Westhaven en Aziëhaven. Van daaruit wordt met diesellocomotieven naar de verschillende bedrijfsaansluitingen gereden. Wat opvalt is dat hier met name kleine, oude (en waarschijnlijk goedkope) rangeerlocomotieven worden ingezet. In de herfst van 2022 heb ik veel treinbewegingen op de voet gevolgd. De rangeerlocomotieven staan in de regel op emplacement Westhaven geparkeerd, maar hun inzet is vooral in de Houtrakpolder. De locaties van de hieronder genoemde bedrijven vindt u op de kaart ‘Amsterdam Westhavens’ in OdR 2023-5 blz. 234-235.

692 en TMA

Een staaltrein afkomstig van Tata Steel is op 16 september met staalproducten in 33 Duitse huifwagens Shimmns van VTG en Zweedse Rilns op weg naar de TMA-terminal. De 66-jarige 692 van Rail Force One (RFO) verlaat met de lange trein emplacement Aziëhaven. De volgorde met voorop de oranje elektrische locomotief RFO 1831, dan de tractie leverende 692 en daarachter de staalwagens is niet gebruikelijk, maar emplacement Aziëhaven staat vol, waardoor omlopen niet mogelijk is. Pas op de hoek van de Ruijgoordweg, waar een omloopspoor ligt, gebeurt dat: de locomotieven lopen samen om, waardoor de rangeerlocomotief achteraan komt te staan. Zodra de omloopactie klaar is, kan de trein verder

opgedrukt worden naar de TMA-terminal; de huifwagens worden op het rechter spoor geplaatst. Op het linkerspoor staat de beladen Duisburgshuttle maar nog zonder locomotief.

De 692 is een drie-assige dieselelektrische rangeerlocomotief die rond 1992 radiografische besturing kreeg, waarbij ze haar oude nummer 649 verloor. De machine werd in 1956 gebouwd bij de English Electric Company Ltd. in Preston en heeft decennialang bij NS dienstgedaan. In de jaren 1970 was ze gestationeerd in Rotterdam Feijenoord. De 692 reed van 1999 tot 2004 voor NS-Reizigers en werd in 2005 verkocht aan de MiddlePeak Railways in het VK waar de gele achterzijde van zwarte schrikstrepen werd voorzien. In 2018 stak de 692 opnieuw de Noordzee over en kwam een jaar later in dienst bij RFO, dat de machine door J. Fijn Techniek in Wezep liet reviseren. Tussen januari 2020 en mei 2022 verzorgde ze rangeerwerk in Oss. Sinds juli 2022 is de machine actief in het Westhaven- en Houtrakpoldergebied. Overigens is de RFO 1831 ook al op leeftijd, veertig jaar om precies te zijn (ex-Locon 9904 – ex-NS 1831/1631).

6002 en GPS

De eveneens veertigjarige dieselhydraulische 6002 van Railexperts (RXP) trekt ketelwagens naar de pas in januari 2022 geopende terminal van Global Petro Storage (GPS) aan de Oceanenweg. Op het terrein liggen drie sporen, twee

* Vervolg van OdR 2023-5

De oudjes aan zet

Locomotief 1144 012

komt met trein REX 14693, de ‘Freizeit & Radsprinter Hohe Tauern’, van Villach Hbf naar Mallnitz-Obervellach over de brug bij Oberfalkenstein; 6 juli 2020.

Foto: Chris Pescher.

Museum

Tauernbahn

Miljoenen mensen reizen jaarlijks per trein door de Oostenrijkse bergen en passeren daarbij vaak de Tauernbahn tussen Schwarzach-St. Veit in de provincie Salzburg en Spittal an der Drau in Karinthië. De aanleg van deze bergspoorlijn dwars door de Hohe Tauern, met vele viaducten en niet te vergeten de Tauerntunnel, was een prestatie van formaat van de toenmalige ingenieurs en baanwerkers. Het Museum Tauernbahn werd in 2005 geopend, niet geheel toevallig ter gelegenheid van de viering van het honderdjarig bestaan van deze spoorlijn.

KARL THALLER 1

Het kleine spoorwegmuseum is gevestigd in de voormalige locloods in Schwarzach-St. Veit waar de Tauernbahn begint aan het traject van 81 kilometer naar Spittal-Millstättersee. Het museum heeft een uitgebreide verzameling voorwerpen die bij de bouw van de spoorlijn zijn gebruikt. Elk voorwerp kan een verhaal vertellen en het museum brengt deze verhalen tot leven.

Er zijn drie afdelingen. Allereerst een geschiedkundig deel, waar historische voorwerpen te zien zijn en waar uitleg over hun werkwijze wordt gegeven. Er is bijvoorbeeld een nivel-

leerinstrument uit de tijd van de aanleg waarmee de stijging werd gemeten, of een theodoliet om hoeken te meten. Voor de bouw van de tunnels hadden de arbeiders speciale lampen nodig die ook te zien zijn. Tussen 1901 en 1903 (en ook nog later) moesten paarden het materieel de bergen in brengen. In de tunnels werd toen nog met de hand gewerkt, met hamer en puntbeitel. Pas na 1903 zijn grote boormachines ingezet. Zes van deze machines, Mineuren genaamd, hebben het grove werk gedaan. Voor een meter boren in tunnels waren vierduizend boorkoppen nodig. Wij kunnen

1 De auteur is NVBS-lid en vrijwilliger bij het museum.

Een robuuste driewagentrein van Japanse makelij op de Ramleh-lijn. El Hadaja, 10 oktober 2022. Op en langs de sporen lopen is plaatselijk gebruik. Foto’s bij dit artikel: Maurits van den Toorn.

Het trambedrijf van Alexandrië

Het trambedrijf van Alexandrië is iets om je over te verbazen. Materieel en infrastructuur verkeren in een bijkans ongeloofwaardig slechte staat, terwijl de tram tóch rijdt. Dat kan nooit lang meer duren, is de gedachte dan – maar tien of twintig jaar geleden zag de boel er amper beter uit, en toch is de tram er nog steeds. Een korte impressie.

MAURITS VAN DEN TOORN

Alexandrië (Iskandariya) aan de Middellandse Zee, de tweede stad van Egypte, bestaat al sinds 331 voor Christus en is opgericht in opdracht van Alexander de Grote. Het is de voornaamste haven van het land en heeft officieel zes miljoen inwoners; in de praktijk zijn het er zeker meer. Lange tijd was de stad grotendeels door Europeanen bevolkt, vooral Grieken en in mindere mate Italianen; het grote aantal kerken herinnert daar nog aan. De nationalisaties ten tijde van het bewind van kolonel Nasser (1954-1970) leidden ertoe dat de meeste Europeanen het land verlieten.

De stad heeft momenteel het enige trambedrijf van Egypte. Weliswaar is er één tramexploitant, in het Engels de Alexandria Passengers Transport Authority genaamd, maar er is eigenlijk sprake van twee trambedrijven: een stadsnet in de binnenstad en een spoorwegachtige lijn van Raml

(Ramleh) aan de oostkant van de binnenstad naar het oostelijker gelegen El Nasr. Ze zijn allebei normaalsporig, maar verschillen van karakter.

Villawijken

De parallel aan de kust verlopende Ramleh-lijn, ontstaan uit een Brits initiatief, bestaat gedeeltelijk al sinds 1863 als paardentram en is daarmee een van de oudste tramlijnen ter wereld. Nadat er eind negentiende eeuw een paar jaar stoomtrams hadden gereden volgde in 1903 elektrificatie. De lijn, die onderweg twee splitsingen met parallel verlopende trajecten heeft die na enkele kilometers weer samenkomen, is ongeveer vijftien kilometer lang. Het was ooit een voorstadslijn naar een aantal villawijken aan de kust, maar tegenwoordig is het een geheel door hoge bebouwing omgeven stadslijn. De trams rijden frequent,

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS)

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen Er is ook een afdeling Jongeren

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort

Afdelingen

Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden

Excursies

De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Documentatie

De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften De bibliotheek heeft

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel

Winkel

In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Beeldmateriaal

Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd

Afdeling Jongeren

Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject

Op de Rails

Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties

www facebook com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www nvbs com

Bij NS zijn de ‘Nez-Cassés’ bijna uitgereden, maar bij particuliere maatschappijen bewijzen de locomotieven serie 1700 en 1800 naar Frans ontwerp nog goede diensten. Ook spooraannemers gebruiken deze elektrische trekkrachten als milieuvriendelijke aanvulling op de dieseltractie. Boven: De Strukton 1740 ‘Jannie’ met overbrenging van Lint-treinstel 40 van Syntus naar Amersfoort bij Colmschate op 12 april 2023. Onder: De 7143 van Volker Rail met ballasttrein 58117 van Amsterdam Westhaven naar Eindhoven bij Loenersloot op 1 maart 2023.

Foto’s: Tjarco Lucas en Bob Visser.