Op de Rails 10 - oktober 2023

OP DE RAILS

2023-10

IN DIT NUMMER: Rotterdam Maas De stoomtrein Katwijk Leiden Veranderingen in en rond Wenen De Green Hornets in Chicago MAANDBLAD VAN DE NVBS, 91E JAARGANG, OKTOBER 2023 BLZ. 469-520

Op de Rails 2023-10.indb 1

02-10-2023 14:34

Locomotief NS 1827 met reizigerstrein 135 naast een elektrisch treinstel mat ’36 in station Rotterdam Maas; 3 juli 1939.

Foto: H.G. Hesselink, verzameling SNR.

Rotterdam Maas In 2023 is het zeventig jaar geleden dat het Maasstation in Rotterdam werd gesloten. Na een periode van honderd jaar kwam er een einde aan een situatie die door niemand echt was gewild: er bestonden immers in Rotterdam Maas geen overstapmogelijkheden naar de rest van het spoorwegnet. De situering van het station langs de Nieuwe Maas was in de negentiende eeuw geheel bepaald door de belangen van scheepvaart en handel.

H

JAN VAN BARNEVELD*

et enthousiasme in Rotterdam voor het nieuwe verschijnsel ‘ijzeren weg’ was aanvankelijk gering.

De stad had immers via de rivieren uitstekende verbindingen met het achterland. En de machtige Rijnschippers waren mordicus tegen het faciliteren van een nieuwe concurrent. Op eerste plannen uit 1835 van Willem C. Brade, een van de latere oprichters van de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij, voor een spoorlijn over Gouda, Oudewater en IJsselstein naar Utrecht en vervolgens over Arnhem verder naar Keulen, werd dan ook lauw gereageerd. Al in 1837 lag er een nieuw voorstel, waar ook koning Willem I bij betrokken was, voor een spoorweg Amsterdam – Utrecht – Arnhem – Pruisische grens met een zijtak Utrecht – Rotterdam. De lijn werd in de jaren 1842 en 1845 tussen Amsterdam en Arnhem aangelegd door de Rijn-Spoorweg (RS), een maatschappij die sterk afhankelijk was van het kapitaal dat Willem I erin had gestopt. Na diens overlijden gaf Willem II de opdracht de RS te verkopen aan

een particulier bedrijf en kwam de spoorlijn op 1 september 1845 in handen van de Nederlandsche RhijnspoorwegMaatschappij (NRS) met in de beginjaren veel Engelse aandeelhouders (zie ook OdR 2021-11 en -12).

De zijtak naar Rotterdam had voor de NRS voorlopig geen prioriteit. Alle zeilen moesten worden bijgezet om de verbinding met Pruisen zeker te stellen. Dat land en de CölnMindener Eisenbahn-Gesellschaft weigerden medewerking zolang de maatschappij haar ‘Hollandse’ spoorwijdte van 1945 millimeter niet aanpaste aan de in Duitsland en de meeste andere Europese landen gangbare 1435 millimeter.

Pas zes jaar later werd overeenstemming bereikt. In een verdrag van 18 juli 1851 verplichtte de NRS zich haar spoorwijdte te versmallen. De zijtak naar Rotterdam kwam *Een veel uitgebreidere versie van dit artikel stond eerder in het maandblad ‘Ons Rotterdam’ (nummers 2009-4, 2010-1 en 2010-2).

De tekst is door de redactie van Op de Rails ingekort en bewerkt.

488 O P D E R A I L S 1 0 - 2 0 2 3

Op de Rails 2023-10.indb 488

02-10-2023 14:34

Dubbeltractie langs het Valkenburgse Meer: de locomotieven 8 (Hen­ schel, 1928) en 4 (O&K, 1937) onderweg met een trein. Valkenburg ZH, 29 augustus 2020.

Alle foto’s: Gerard de Graaf tenzij anders vermeld.

De Stoomtrein Katwijk Leiden Een excursie in 1969 van de afdeling Den Haag van de NVBS naar het smalspoornet van de Leidse Duinwater Maatschappij (LDM) bij Katwijk leidde in 1970 tot de oprichting van de Nederlandse Smalspoorweg Stichting (NSS). Sinds 2015 opereert deze als Stoomtrein Katwijk Leiden en is uitgegroeid tot volwaardige museale attractie waar jong en oud gemakkelijk een dag door kunnen brengen. De laatste NVBS-excursie was alweer in 2015; sindsdien is er veel gebeurd.

GERARD DE GRAAF

In OdR 2016-6 is ruim aandacht geschonken aan de ontwikkelingen sinds de beginjaren van de stichting in de Katwijkse duinen. Die werden noodgedwongen verlaten vanwege milieuontwikkelingen; een vertrek dat vanwege de fraaie landschappelijke inbedding van het smalspoor in de duinen werd betreurd. De locatie bij de Katwijkse watertoren bood ook veel beperkingen, meer ruimte dan er was toebedeeld door de LDM was niet te krijgen. De nieuwe locatie langs de A44 in Valkenburg ZH bood die wel: een grote museumhal en een zeer ruime werkplaats ontstonden. Restauraties hoefden daardoor niet langer in de open lucht te worden uitgevoerd. Volgens de in 1989 gemaakte afspraken met de provincie Zuid-Holland zou de lijn rond het jaar 2000 volledig rond het Valkenburgse Meer kunnen liggen, nadat de zandwinner daar zijn activiteiten beëindigd zou hebben. Van die afspraak kwam niet veel terecht: het

duurde tot 2019 voordat toestemming werd verkregen om de laatste kilometer spoor aan te leggen. Hierbij loopt de spoorlijn nu voor een deel over het bedrijfsterrein van de zandwinner die hier nog altijd actief is. De museumhal was na de verhuizing in 1992 uit Katwijk haastig ingericht, de expositie was die naam nauwelijks waardig. De coronaperiode is gebruikt om de museumhal een grote opknapbeurt te geven. In de hal is een grote tussenverdieping aangebracht en er werd een geheel nieuwe expositie ingericht.

Deze is begin 2022 in gebruik genomen.

De lijn rond het Valkenburgse Meer

Het leek glashelder toen uiteindelijk in 1993 de handtekeningen werden gezet onder de gemaakte afspraken door de toenmalige bestuursleden Pieter van der Ham en Ab Reinders aan de ene zijde en vertegenwoordigers van de

496 O P D E R A I L S 1 0 - 2 0 2 3

Op de Rails 2023-10.indb 496

02-10-2023 14:35

Foto 1. Treinen tussen Wenen en Bratislava c.q. Boedapest komen in de buurt van de Weense luchthaven, maar kunnen deze pas bereiken als een oostelijke verbinding tussen de Ostbahn en de luchthavenlijn is gerealiseerd. Op 19 mei 2022 rijdt loc 1116 049 bij Kledering met EuroCity 148 van Boedapest naar Wenen over de aansluiting met de in 2014 geopende verbindingsboog tussen de Ostbahn en de Flughafenschnellbahn.

Foto’s: Albert Koch.

Veranderingen in en rond Wenen Zes jaar geleden berichtte OdR over de veranderingen die sinds 1990 aan de spoorinfrastructuur in en rond Wenen plaatsvinden. Sindsdien is een aantal projecten gereedgekomen en zijn nieuwe begonnen. Ook ging een aantal spoorlijnen dicht. Als vervolg op het artikel in OdR 2017-10 maken we een nieuwe spoorse rondreis door Wenen en omgeving.

ALBERT KOCH

Z

oals beschreven in OdR 2017-10 is de Westbahnspoorlijn van Wenen via Linz naar Salzburg sinds begin jaren 1990 in fasen uitgebreid en opgewaardeerd voor snelheden tot 230 km/h. De extra sporen volgen deels een eigen tracé om ruimere boogstralen mogelijk te maken, maar liggen op veel plaatsen ook naast de oude sporen. Momenteel wordt nog gewerkt aan (de voorbereiding van) spoorverdubbeling tussen Linz en Wels, waar de lijnen naar Passau en Salzburg zich splitsen. Over de Westbahn vindt 30 % van het spoorvervoer in Oostenrijk plaats, terwijl de lijn een tiende van het aantal kilometers spoor voor zijn rekening neemt.

In het Weense Westbahnhof is het stiller geworden na de opening van de Lainzer Tunnel, waarmee treinen uit westelijke richting snel het nieuwe Hauptbahnhof kunnen bereiken. Alle langeafstandstreinen van ÖBB en partners tussen Wenen en Duitsland zijn tussen 2013 en 2015 successievelijk naar of via het Hauptbahnhof gaan rijden, en de vrijge-

komen ruimte in Wien West wordt deels benut door private vervoerder WESTbahn, die zijn aanbod op de gelijknamige lijn richting Linz en Salzburg gestaag uitbreidt. Sinds april 2022 exploiteert WESTbahn ook grensoverschrijdende diensten naar München. In 2018 en 2019 reed WESTbahn ook treinen vanuit Salzburg via de S-Bahn-stamlijn naar Wien Praterstern, maar sinds december 2019 is het Westbahnhof het vaste begin- en eindpunt in Wenen.

Op de zogeheten Verbindungsbahn tussen Hütteldorf en Meidling/Inzersdorf rijdt S-Bahnlijn S 80 naar Aspern Nord Leestips: de cijfers bij de foto’s corresponderen met de cijfers in de overzichtskaarten. Daarnaast verdient het aanbeveling het genoemde artikel uit 2017 nog even door te nemen alvorens dit artikel te lezen. Wie in het bezit is van de jongste editie van de Eisenbahnatlas Österreich van Schweers + Wall, kan ook daarin meekijken. In de editie 2022 zijn vooral de kaarten 14-15, 22-23, 24-25, 34-35, 36-37, 104-105 en 106-107 relevant.

502 O P D E R A I L S 1 0 - 2 0 2 3

Op de Rails 2023-10.indb 502

02-10-2023 14:35

‘Green Hornet’ 7109 van de CTA in North Clark Street bij het Lincoln Park; 8 november 1953.

Foto: Ray DeGroote.

De Green Hornets in Chicago Ooit was het trambedrijf van Chicago het grootste ter wereld. Op het hoogtepunt deden ruim 3600 trams dienst op een net met een spoorlengte van zo’n 1600 kilometer. Vanaf 1947 werd dit net in elf jaar tijd opgeheven. Op 10 juni 1958 reed de laatste tram door Chicago, een PCC bijgenaamd ‘Green Hornet’. Dit artikel beschrijft de opkomst en ondergang van dit interessante, bij ons relatief onbekende tramnetwerk.

C

WIM BEUKENKAMP

hicago ligt op de zuidwestoever van het Meer van Michigan in de staat Illinois, in het middenwesten van de Verenigde Staten. De stad werd gesticht in 1830 en kreeg vanaf 1837 stadsstatus. De eerste bebouwing was hoofdzakelijk van hout en daardoor kwetsbaar. Tussen 8 en 10 oktober 1871 werd een groot deel van de stad door brand verwoest. Daarna werd de stad herbouwd, waarbij de modernste concepten in de bouwkunst de vrije hand kregen. De eerste wolkenkrabbers verschenen ten tijde van de Wereldtentoonstelling van 1893.

Chicago is van oudsher een zakencentrum, marktplaats en een knooppunt van spoorlijnen, (snel)wegen, scheepvaart via de Grote Meren en luchtvaart. Daarnaast kent Chicago maar liefst vijftien universiteiten. De stad groeide snel: in

1860 waren er 112.000 inwoners, in 1890 1,1 miljoen en in 1920 2,7 miljoen; daarmee was Chicago na New York de grootste stad van de VS. In 1950 bereikte het inwonertal een maximum met 3,62 miljoen inwoners. Tijdens de ‘drooglegging’ in de jaren twintig was Chicago het werkterrein van veel beruchte criminelen, met als bekendste Al Capone.

De ‘drooglegging’ was een poging om de productie en het gebruik van alcohol uit te bannen. Door de ligging aan de Grote Meren en de nabijheid van Canada was Chicago een prima uitvalsbasis voor dranksmokkelaars.

Paardentrams en kabeltrams

De eerste trams waren paardentrams van de Chicago City Railway Company en de North Chicago City Railway

510 O P D E R A I L S 1 0 - 2 0 2 3

Op de Rails 2023-10.indb 510

02-10-2023 14:36

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails?

Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).

De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer!

In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.

In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort.

Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.

ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel.

Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.

Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!

Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.

Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.

Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies.

Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.

www.facebook.com/OpdeRails

Lid worden?

Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com

De inzet van de Lint41-treinstellen begon in 2001 bij Syntus in het geel-wit. Later zijn stellen in het Veolia-wit-rood en Arriva-rood gebracht en voor de dienst Almelo – Mariënberg zijn er in 2017 drie in het blauw bestickerd. De overige zeven stellen van Arriva krijgen nu een iets aangepaste Blauwnet-uitvoering. Boven: stel 40 in de oorspronkelijke kleuren bij vertrek uit Ruurlo naar Zutphen op 15 augustus 2012. Onder: de stellen 30 en 25 in Blauwnet-outfit op 20 augustus 2023 bij binnenkomst in Doetinchem als overbrengingsrit naar Arnhem Berg na het bestickeren in Winterswijk. Foto’s: Rudi Liebrand, Rob Dammers.

000

Op de Rails 2023-10.indb 520

02-10-2023 14:36