OP DE RAILS 2023-11
IN DIT NUMMER: Rangeerstation Elst European Sleeper Breedspoormaterieel van de NRS Een tijdelijk eindpunt voor 43 jaar MAANDBLAD VAN DE NVBS, 91E JAARGANG, NOVEMBER 2023 BLZ. 521-572
Station Elst op 27 april 1977 gezien vanuit een van de gebouwen van het bedrijf Luxan. Zie beschrijving in kader op pagina 541. Foto: verzameling Rudi Liebrand.
Herinneringen aan rangeerstation Elst Onlangs dook een unieke foto uit 1977 van het emplacement Elst op. Veel foto’s zijn gemaakt vanaf de overwegen of vanaf het stations gebouw, maar deze biedt een blik vanaf een hoog bedrijfsgebouw aan de oostzijde. Elst had tot 1978 een druk rangeerstation, lazen we in OdR 2020-3 en -4. In dit artikel bekijken we de dagelijkse gang van zaken rond 1970 door de ogen van een medewerker van toen.
E
RUDI LIEBRAND
lst was in de jaren vijftig van de vorige eeuw vooral een rangeerstation voor wagenladingtreinen uit het zuiden op weg naar het westen en noorden van het land en voor buurtgoederentreinen in de directe omgeving. Toen begin jaren zeventig het railgoederen vervoer een ingrijpende reorganisatie onderging, werd Elst een van de zes groepshoofdstations: Amsterdam Watergraafsmeer, Rotterdam Zuid Goederen, Elst, Susteren, Venlo en Onnen. Groepswagenladingtreinen verbonden Elst met de andere groepshoofdstations en de buurtgoederentreinen bestreken een veel uitgebreidere regio dan in de jaren vijftig. Elst werd een RBP, een regionaal beheers punt: het vrachtgoederenkantoor in Elst verzorgde de administratie voor het hele rayon. Aldus coördineerde Elst 540 O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 2 3
al het railgoederenvervoer in het rayon Oost-Nederland. Cor van Noordenburg was werkzaam op dat vrachtgoederenkantoor, ik sprak hem enkele jaren geleden. Zijn herinneringen vormen de bron van dit artikel. Van Noordenburg is geboren in Arnhem, zijn grootvader was ploegbaas bij NS in Amersfoort; hij werd in 1914 overplaatst naar Elst. Cor werkte van 1967 tot 1970 bij NS in Kesteren, daarna tot 1977 in het vrachtgoederenkantoor te Elst, waar hij het railgoederenvervoer van nabij meemaakte.
Treinenloop
Over de treinenloop vertelt Van Noordenburg het volgende. In de avond en nacht arriveerden er in de jaren zeventig vele wagenladingtreinen uit alle delen van Nederland en het
Traxx-locomotief 186 424 met de uit vijf rijtuigen bestaande European Sleeper 452 naar BrusselZuid na aankomst op 11 oktober 2023 in Roosendaal. Foto's, tenzij anders vermeld: Emiel de Block.
European Sleeper op de rails In mei 2022 deed een nieuw bedrijf zijn intrede in het reizigersvervoer. Het Nederlandse European Sleeper begon een nachttrein tussen Brussel en Berlijn via Nederland en heeft plannen voor meer verbin dingen. Hoe wordt een idee werkelijkheid en wat komt er allemaal bij kijken om zo’n trein te laten rijden?
H
EMIEL DE BLOCK
et is half zeven in de ochtend. Op spoor 5 in het nog vrij stille Amsterdam Centraal komt zachtjes een grijze Traxx-locomotief met vijf rijtuigen voorrijden. Een handvol reizigers met grote tassen stapt uit, een paar mensen stappen in. Daarna vertrekt trein 452 en nog in het donker gaat het de hoofdstad uit. We nemen plaats op de bank in een aangenaam gedempt verlichte zespersoons coupé in een van de couchetterijtuigen. Tegenover mij zit Chris Engelsman, mededirecteur en mede-eigenaar van het bedrijf European Sleeper. Hij vertelt hoe de hobbelige weg verloopt om met ‘zijn’ trein driemaal per week reizigers slapend naar Berlijn en terug te brengen. Het begon in de jaren voor 2016. Onder de naam Noord West Express hield Chris als reisfanaat een website bij waar alles over nachttreinen in Europa te vinden was. Elmer van Buuren deed als treinreislustige iets dergelijks met het lobby-vehikel Train2EU, samen met een paar anderen. Het aanbod van nachttreinen was in die periode klein: de geest van die tijd was dat zulk marginaal vervoer per trein achter-
548 O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 2 3
haald was en mensen liever sneller en goedkoper per lowcost vliegtuig of met eigen vervoer reisden. De nachttreinen naar en van Nederland leken definitief ter ziele te gaan: DB stopte eind 2016 met de City Night Line en behalve wat incidentele Alpen Expressen was er aan nachtaanbod niets meer. De frustratie was groot bij Chris. Dat moest toch anders kunnen, dacht hij. ‘Waarom werd er door de politiek wel ingezet op langeafstandsvervoer en hogesnelheidstreinen en werd deze nichemarkt die het nachttreinvervoer toen was, vergeten?’ Zijn website gebruikte hij inmiddels niet alleen als informatiebron voor anderen, maar vooral als contactmiddel om te kunnen lobbyen. In 2019 deed hij een pilot en regelde een festivaltrein vanuit Nederland naar Berlijn. Het toenmalige Railpromo deed het vervoer met Euro Express-rijtuigen. Dat was een succes, zowel voor hem als voor de enthousiaste reizigers die meegingen; het voornemen was dit voortaan ieder jaar te doen. Toen kwam de coronapandemie en stopte dat initiatief. Ondertussen was Chris bekend geraakt met de spoorsector en begon hij te begrijpen hoe je een trein moet laten rijden: capaciteit
Tekening van het eerste stationsgebouw in Arnhem voor de Rijn-Spoorweg waar een Stephenson’s Long Boiler breedspoorlocomotief van de serie 11-16 (mogelijk de ‘Etna’ of de ‘Vesuvius’) wordt verwelkomd door de bevolking op de dag van de opening van de spoorlijn; 14 mei 1845. Tekening: verzameling SNR.
Breedspoormaterieel van de NRS De Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS) behoorde tot de drie grote spoorwegbedrijven in ons land. In 1890 moest de NRS als gevolg van regeringsingrijpen haar activiteiten staken. De algemene geschiedenis van de Rijn-Spoorweg (RS) en NRS is al uitstekend beschreven (zie literatuurlijst). Dankzij het nagelaten werk van oud-NS-archivaris Cees Gravendaal valt nu ook meer te schrijven over de materieelhistorie.
D
DIRK EVELEENS MAARSE
e spoorlijn Amsterdam – Utrecht – Arnhem werd tussen 1843 en 1845 geopend door de RS, een door koning Willem I gesteund initiatief. Men koos voor een spoorwijdte van 1945 mm. Deze werd toen ook toegepast op de reeds bestaande HSMlijn Amsterdam – Haarlem – Den Haag. Op 1 september 1845 ging de RS op in de NRS, die in 1854/’55 de lijn Amsterdam – Arnhem verbouwde naar normaalspoor en daarna het net uitbreidde met lijnen van Rotterdam, Den Haag en Leiden naar Utrecht, plus twee stoomtramlijnen. Deze lijnen werden aangelegd in normaalspoor. De locomotieven van RS en NRS zijn beschreven in het
552 O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 2 3
standaardwerk bekend als ‘de Waldorp’ (zie literatuurlijst). Over de rijtuigen en wagens van RS en NRS, zeker waar het gaat om de breedspoorperiode, is tot heden veel minder, of zelfs niets, gepubliceerd. Dankzij het werk van Gravendaal kan in dit artikel een goed inzicht gegeven worden in de breedspoorrijtuigen van de RS en NRS in de periode 18381855, waarbij de lezer ook een inkijkje krijgt in de moeizame eerste jaren van de Nederlandse materieelindustrie.
Rollend materieel van de RS 1831-1843 Al in 1831 publiceerde artillerieofficier W.A. Bake een spoorwegplan voor het vervoer tussen Amsterdam en
De Turfmarkt met de drie buitenlijnen naar Delft, Voorburg en Leiden; voorjaar 1961. De oude bebouwing is nog grotendeels intact, links is het kantoorgebouw van Lummus in aanbouw. Foto: G.J. de Swart/ Verzameling SNR.
Een tijdelijk eindpunt voor 43 jaar Het is alweer veertig jaar geleden dat het trameindpunt op de Haagse Turfmarkt verdween. Het was ooit bedoeld als een tijdelijke oplossing voor de buitenlijnen, maar het provisorium zou niet minder dan 43 jaar blijven bestaan.
I
MAURITS VAN DEN TOORN
n de beginjaren van de Haagse tram was het Plein het middelpunt van het net. Dat was in de paardentramtijd al het geval en dat bleef het ook in de eerste jaren na de in 1904 begonnen elektrificatie. Niet minder dan zeven lijnen passeerden hier of hadden op het Plein hun begin- en eindpunt. Gaandeweg verminderde het belang van dit knooppunt door een aantal doorbraken elders in de binnenstad. Door de aanleg van de Vijverdam langs de Gevangenpoort verdwenen de trams eind 1924 van het Binnenhof en enkele jaren later van het Plein; sinds 1931 wordt gereden over Tournooiveld en Korte Voorhout. Ook de doorbraak van de Grote Marktstraat en de Kalvermarkt leidde in de jaren twintig tot nieuwe tramroutes tussen de binnenstad en Bezuidenhout. Toch bleef het Plein ook nadien een tramknooppunt, omdat hier de (elektrische) buitenlijnen naar Wassenaar en Leiden, Delft en Voorburg hun beginpunt kregen. De lijn naar Delft bestond al sinds 1866 en was dus niet nieuw, 560 O P D E R A I L S 1 1 - 2 0 2 3
maar de stoomtram mocht niet verder rijden dan het Huygensplein. In 1927 werd de inmiddels geëlektrificeerde lijn uit Delft via het Zieken en het Spui doorgetrokken naar het Plein. Een jaar later volgde de lijn uit Leiden, die tot dan toe een tijdelijk eindpunt aan de Benoordenhoutsche Weg had gehad.
Bestuurscentrum
Die situatie bleef bestaan tot het begin van de Duitse bezetting. De Duitsers namen het Plein en omgeving in gebruik als bestuurscentrum en wensten daar geen tram met alle bijbehorende drukte bij te hebben. De trams moesten weg, en wel zo snel mogelijk. Met grote spoed werd daarom een eindpunt op de Turfmarkt aangelegd, recht tegenover de Nieuwe Kerk. Deze als tijdelijk bedoelde oplossing kwam op 5 augustus 1940 in gebruik. Dit plein was ooit de Turfgracht geweest, maar de gracht was wegens overbodigheid en stinkend water in 1903 gedempt.
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
Verkleurend loof, een lage zonnestand, regen en gladde sporen: trammen door de herfst. Op de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam nadert een Combino op weg naar het Centraal Station; 1 november 2015. Onder een Alstom Citadis, voorzichtig tot stilstand gekomen op een halte van lijn 4 in de Le Fèvre de Montignylaan in Rotterdam-Hillegersberg; 14 november 2016. Foto’s: Tim Boric en Paul van Baarle.
000