Khader

‫‪Khader Oshah: Arab Spring‬‬

‫جمعـ ــية الصبــار עמותת אלסבאר (ע’’ר)‬

‫خضر وشاح‪ :‬الربيع العربي‬ ‫חאדר ושאח‪ :‬האביב הערבי‬

‫جمعـ ــية الصبــار עמותת אלסבאר (ע’’ר)‬

‫خضر وشاح‪ :‬الربيع العربي‬

‫חאדר ושאח‪ :‬האביב הערבי‬

‫جمعـ ــية الصبــار עמותת אלסבאר (ע’’ר)‬

‫جمعـ ــية الصبــار עמותת אלסבאר (ע’’ר)‬

‫جمعية الصبار‬ ‫صالة العرض للفنون ام الفحم‬ ‫مدير الصالة‪ :‬سعيد ابو شقرة‬

‫עמותת אלסבאר‬ ‫הגלריה לאמנות אום אל פחם‬ ‫מנהל הגלריה‪ :‬סעיד אבו שקרה‬

‫خضر وشاح ‪ :‬الربيع العربي‬

‫חאדר ושאח‪ :‬האביב הערבי‬

‫املعرض‪:‬‬ ‫امني املعرض‪ :‬بروفسور حاييم مائور‬ ‫إنتاج وتنسيق‪:‬عيريت كرمون حكمون‬ ‫تأطير‪ :‬سعيد صيداوي‪ ,‬عارة‬ ‫تعليق‪ :‬احمد محمد محاجنة‬

‫תערוכה‬ ‫אוצר‪ :‬פרופ' חיים מאור‬ ‫הפקה ותיאום‪ :‬עירית כרמון פופר‬ ‫מסגור‪ :‬סעיד סידאווי‪ ,‬עארה‬ ‫תלייה‪ :‬אחמד מוחמד מחג'אנה‬

‫الكتالوج‪:‬‬ ‫كتابة وحترير‪ :‬بروفسور حاييم مؤور‬ ‫تصوير األعمال‪ :‬يجئال فردو‬ ‫تصميم‪ :‬توفيق غزال ‪ -‬اورينتاتسيا‪ ,‬القدس‬ ‫حترير لغوي بالعبرية‪ :‬رونيت روزنتال‬ ‫حترير لغوي باالجنليزية‪ :‬يتسحاق كوميم‬ ‫ترجمة وحترير للعربيِّة‪ :‬طارق أبو رجب‬ ‫ترجمة لإلجنليزية‪ :‬دنيئيل هامين‬

‫קטלוג‬ ‫כתיבה ועריכה‪ :‬פרופ' חיים מאור‬ ‫צילום עבודות‪ :‬יגאל פרדו‬ ‫עיצוב‪ :‬תאופיק גזאל ‪ -‬אוריינטציה‪ ,‬ירושלים‬ ‫עריכה לשונית בעברית‪ :‬רונית רוזנטל‬ ‫עריכה לשונית באנגלית‪ :‬יצחק קומם‬ ‫תרגום ועריכה בערבית‪ :‬טארק אבו רג’ב‬ ‫תרגום לאנגלית‪ :‬דניאל היימן‬

‫إنتاج‪:‬أورينتاتسيا م‪.‬ض‪ ,‬القدس‬

‫הפקה‪ :‬אוריינטציה בע''מ‪ ,‬ירושלים‬

‫القياسات بالسنتميترات عرض‪ /‬إرتفاع‬ ‫بدعم من وزارة الثقافة والرياضة ومفعال هپايس‬

‫המידות נתונות בסנטימטרים‪ ,‬רוחב ‪ /‬גובה‬ ‫בתמיכת משרד התרבות והספורט‪ ,‬מפעל הפיס‬

‫© ‪ 2012‬جميع احلقوق محفوظة للفنان‪ ،‬جلمعية‬ ‫الصبار ولصالة العرض للفنون ام الفحم‬

‫© ‪ ,2012‬כל הזכויות שמורות לאמן‪ ,‬לעמותת‬ ‫אלסבאר ולגלריה לאמנות אום אל פחם‬

‫خضر وشاح‪ :‬في تلك األ ّيام في هذا ال ّزمان‬ ‫بروفيسور حاييم مؤور أمني املعرض‬

‫سيرة حياة خضر وشاح وإبداعه الفنّي متداخالن م ًعا‪ ،‬ويؤ ِّث ُر أح ُدها في اآلخر‪ .‬ولد خضر وشاح عام‬ ‫‪ 1966‬في عائلة فلسطينيَّة من غزَّة‪ ،‬تز َّوج فيما بع ُد بامرأة بدو َّية وهما يعيشان م ًعا في رهط مواطنني‬ ‫إن التَّجربة الوجود َّية املعقَّدة التي يعيشها تشغله كإنسان وفنّان‪.‬‬ ‫إسرائيليّني‪َّ .‬‬

‫فلسطيني أحمل هُ و َّية إسرائيل َّية أعيش في إسرائيل ويتآكلني َّ‬ ‫الشوق‬ ‫من جهة أنا‬ ‫ّ‬ ‫باستمرار إلى أبناء عائلتي الذين يعيشون في غ َّزة‪ ،‬وسيناء‪ ،‬واألر ُدنّ ‪ ،‬واإلمارات‪.‬‬ ‫فلسطيني بل وعد ّو ً‬ ‫أيضا‪ .‬ومن‬ ‫بدوي‪،‬‬ ‫عربي‪،‬‬ ‫في نظر اإلسرائيل ّيني اليهود أنا مسلم‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫إسرائيلي متا ًما‪ ،‬أتك ُّلم العبر َّية‪ ،‬وأشارك في حياة املجتمع‬ ‫جهة أخرى أشعر بأ ّنني‬ ‫ّ‬ ‫اإلسرائيلي ومشاكله‪ .‬أبناء عائلة زوجتي‪ ،‬أبنائي وأصدقائي املق ّربني يعيشون هنا‬ ‫ّ‬ ‫إسرائيلي‪ ،‬ويعتبرونني عد ًّوا‪ .‬في إحدى‬ ‫معي وإلى جانبي‪ .‬في نظر الفلسطين ّيني أنا‬ ‫ّ‬ ‫زياراتي العائل َّية إلى غ َّزة أصبتُ في عمل َّية إرهاب َّية [خضر وشاح]‪.‬‬ ‫في هذا الوضع – حيث هو ّيته مر َّكبة وتتأرجح في واقع ِّ‬ ‫الفلسطيني‪ -‬يعالج مرا ًرا‬ ‫اإلسرائيلي‬ ‫الصراع‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫واملهني‪ .‬رقم بطاقة‬ ‫قافي‪ ،‬والقومي‪،‬‬ ‫وتكرارا في أعماله قضيَّة االنتماء‬ ‫ّ‬ ‫العائلي‪ ،‬وال ّديني‪ ،‬والقبلي‪ ،‬والثّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫هو ّيته اإلسرائيليَّة مرسوم أو مطبوع على لوحات صفيح فضيَّة‪ ،‬وملصق بالوجوه املرسومة ألبناء عائلته‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ألشخاص آخرين‪ .‬الوجوه مختلفة‪ ،‬لك ّن الهو َّية مشتركة‪ .‬يشير ال َّرقم إلى العالقة اجلينيَّة‪ :‬كلّهم خضر‬ ‫أو‬ ‫وشاح‪.‬‬ ‫ألي أسلوب فنّي‪ ،‬أو إلحدى‬ ‫الصريح لديه ّ‬ ‫جتد هو َّية وشاح املفتوحة واملر َّكبة صداها في عدم االلتزام َّ‬ ‫التّقنيّات بعينها‪ .‬إنَّه يحافظ في إبداعه على حر ّيته (ما بعد احلداثة) في التّنقُّل بني أساليب وموا ّد مختلفة‪.‬‬ ‫الصارمة واملنضبطة‪ ،‬وبني التَّعبير َّية احل َّرة املنطلقة‪:‬‬ ‫تُرا ِوح ُرسوماته وتتأرجح في الفسحة بني الواقعيَّة ّ‬ ‫والسجاجيد‪ ،‬وجلود احليوانات‪،‬‬ ‫رسومات بخطوط تلميحيَّة ومقتضبة‪ ،‬رسومات ماد َّية على قماش ال ِقنَّب‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫الصفيح‪ ،‬وأوراق التَّصوير‪ ،‬واإلعالنات‬ ‫ّراثي‪ ،‬وألواح اخلشب املتآكلة‪ ،‬وألواح َّ‬ ‫واألقمشة املط َّرزة بالتّطريز الت ّ‬ ‫الفنيَّة‪ ،‬والتَّركيبات واملوا ّد املتاحة‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫لقد أ ُ ِ‬ ‫جنزَت اللَّوحات املعروضة في املعرض احلالي في صالة الفنون بأ ّم الفحم بني األعوام ‪2012-2010‬‬ ‫وهي تنتمي إلى سلسلة متتابعة من األعمال التي ُر ِ‬ ‫سمت في حلظة من جيشان القلب‪ ،‬وثورة املشاعر‬ ‫العارمة‪ .‬في جميع هذه ال ّرسومات يستجيب خضر وشاح لألحداث ِّ‬ ‫السياسيَّة ال ّدراماتيكيَّة‪ ،‬العنيفة غير‬ ‫املسبوقة من حيثُ ق ّوتها وشمولها‪ ،‬تلك األحداث التي بدأت في ‪ 18‬كانون اال َّول عام ‪ 2010‬في تونُس‪ ،‬ث َّم‬ ‫العربي»‪ .‬انتهت‬ ‫تتابعت واح ًدا تلو اآلخر في معظم ال ُّدول العربيَّة‪ -‬األحداث التي أطلِق عليها اسم‪« :‬ال َّربيع‬ ‫ّ‬ ‫هذه األحداثُ في عد ٍد من ال ُّد َول بإسقاط احلاكم (على سبيل املثال في مصر وليبيا) وأ ّدت في عد ٍد آخر‬ ‫إن‬ ‫إلى إصالحات في نظام احلكم‪ ،‬بينما أ َّدت في بعضها إلى مذابح ما زالت مستم َّرة (في سوريا مثالً)‪َّ .‬‬ ‫إيجابي للمواطنني‬ ‫جذري‬ ‫العربي» متفائل‪ ،‬ويبعثُ األمل بأن تؤ ّدي هذه األحداث إلى تغيي ٍر‬ ‫مصطلح «ال َّربيع‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫املتعطشني إلى «ال ّدميوقراطيَّة‪ ،‬والعدل‪ ،‬واحلر َّية» (كما تقول بعض الشّ عارات في املظاهرات)‪ .‬حتّى اآلن ما‬

‫زالت صورة األمور غائمة‪ ،‬وث ّمة احتمال معينَّ بأن تتمخَّ ض االحتجاجات عن أنظمة محافظة‪ ،‬أو إسالميَّة‬ ‫متط ِّرفة‪ ،‬تقوم على رؤي ٍة للعالم تختلف عن املفاهيم ال ّدميوقراطيَّة‪ ،‬والعدل واحلر َّية التي يصبو املتظاهرون‬ ‫إليها‪ .‬شعا ُر‬ ‫عب ُيري ُد إسقاط النِّظام!» ارتبط باالحتجاج ض ّد الفقر‪ ،‬واجلوع‪ ،‬والبطالة‪ ،‬وفساد‬ ‫احملتجني «الشَّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫النِّظام‪ ،‬وسيطرة أقليَّة عرقيَّة على الغالبيَّة‪ ،‬والهيمنة على أجهزة اإلعالم وحر َّية املعلومات‪ ،‬وغير ذلك‪.‬‬

‫ثالثي ال ُهو َّية‪ :‬عايش كواحد من أبناء األ ّمة العربيَّة‬ ‫تابع وشاح ما يجري بترقّب شديد كمتأ ِّمل مشارك‬ ‫ّ‬ ‫ق َّوة أحداث االحتجاج التي قام بها أبنا ُء شعبه‪ ،‬ر ّد فعل غاضب ومؤلم على املعاناة التي عانوا منها نتيجة‬ ‫ٍ‬ ‫ّ‬ ‫لسنوات طوال في دو ٍل مثل تونُس‪ ،‬ليبيا‪ ،‬اليمن‪،‬‬ ‫االجتماعي الذي ُف ِرض عليهم‬ ‫والظلم‬ ‫القهر املتواصل‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫وحوشا بشر َّية ذبحت‪،‬‬ ‫إسرائيلي مبا يجري وتساءل كيف أنتجت الثَّور ُة‬ ‫سوريا‪ ،‬ومصر‪ ،‬وتأ َّمل كمواطن‬ ‫ّ‬ ‫واغتصبت وأهانت أبناء شعبها‪ ،‬وع ّذبتهم باسم اإليديولوجيا وبرعاية اجليش‪ ،‬وكمسل ٍم شاهد كيف تل َّطخ‪،‬‬ ‫ّقي الذي في القرآن بأيدي أولئك الذين يعظون باسم ال ّدين أو يعملون‬ ‫وتش َّوه «منهج َّ‬ ‫السالم» (اإلسالم) الن ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫إنا يزرون عليه بأفعالهم‪.‬‬ ‫باسمه أو باسم النّظام املهيمن‪ ،‬وه ّم مّ‬ ‫اإلنترنت‪ ،‬ومن‬ ‫قنوات التّلفاز‪ ،‬ومواقع‬ ‫العربي»‪ ،‬التي تدفَّقت من‬ ‫لقد ُح ِفظت املشاه ُد املص َّورة من «ال َّربيع‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫صفحات اجلرائد أو من شاشات الهواتف النقّالة‪ ،‬في احلاسوب الشَّ‬ ‫خصي لوشاح كي تصبح خلي ًطا من‬ ‫ّ‬

‫والصدمة‪ ،‬والشَّ فقة للفنّان‪-‬اإلنسان‪.‬‬ ‫التّشبيهات املرسومة املصنَّعة التي تشتمل على الغضب‪ ،‬وال ّذهول‪،‬‬ ‫َّ‬ ‫الصور املل ّونة املأخوذة من املواقع اإلخبار َّية – حا َّدة أو‬ ‫لقد احتوت ال ّرسومات الفظائع التي تط ّل من ّ‬ ‫كسلة – صور التُقطتها أطقم حرفيَّة‪ ،‬وصور التقطها ُهوا ٌة أو شهود‬ ‫مش َّوشة‪ ،‬دعائيَّة ومفتَ َعلة أو معتّمة و ُمبَ َ‬ ‫ِ‬ ‫عيان الذين عبّرت أيديهم املرجتفة ع ّما وقع أمام أعيُنهم‪.‬‬ ‫لك ّن رسومات خضر وشاح تتض ّمن أكثر من ذلك‪ .‬ليست رسوماته مج َّرد معلومات إخبار َّية غير منتظمة‪،‬‬ ‫معاصرة وعابرة‪ .‬حت َّولت رسوماته هذه إلى وثائق فنيّة َتتّخ ُذ موق ًفا – هي تعبي ٌر عن االشمئزاز من الش ّر‬ ‫املتفجر الذي يبيح د َم «اآلخر» حتّى لو كان من أفراد العائلة‪ ،‬أخً ا أو أختًا‪ -‬شهادة تدين طبع اإلنسان‪.‬‬ ‫ِّ‬ ‫مثل فرانشيسكو جويا ‪ Francisco Goya‬في سلسلة أهوال احلرب (‪ )1815–1812‬يخترق وشاح‬ ‫قلب ّ‬ ‫الظالم‪ ،‬ويتأ َّمل بع ٍ‬ ‫اإلنساني‪ ،‬ويشي ُر إلى الفظائع والويالت التي ح ّولت‬ ‫ني سابرة في صميم الوحش‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫العربي» إلى شتاء متج ّمد‪.‬‬ ‫«ال ّربيع‬ ‫ّ‬ ‫‪4‬‬

‫العائلي‪ ،‬وماضي أبناء شعبي‪ .‬إ ّنها‬ ‫ماضي‬ ‫أعمل في إبداعي على موا ّد ال ّذاكرة من‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫موا ّد ترف ُد وتؤ ِّلف وعيي َّ‬ ‫خصي‪ ،‬الذي هو ً‬ ‫وقومي‪ .‬ولك ّني‬ ‫عائلي‬ ‫أيضا وعي‬ ‫الش‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬

‫في األحداث‬ ‫أعايش في نفس الوقت موا ّد احلاضر من خالل ال ّتلفاز واإلنترنتّ ‪ .‬تثي ُر َّ‬ ‫الدراماتيك َّية التي جتري اليوم من حولي رغب ًة عارمة لل ّر ّد‪ ،‬للفخر‪ ،‬لل ّتوثيق‪ ،‬وألن‬ ‫أكون شاه ًدا على العصر‪ .‬عندما أشاهد قت َل األطفال في سوريا ال أستطيع أن أجتاهل‬ ‫ما يجري‪ .‬أنا أتضامن مع نضالهم‪ ،‬وأريد أن أخلِّ َد ذكراهم‪ ،‬وأن أكون شاه ًدا على قتل‬

‫شعبٍ ‪ ،‬وعلى جرائم احلرب [خضر وشاح]‪.‬‬

‫األوروبي‪ .‬وهي تتض َّمن مجموعة من املشاهد قو َّية‬ ‫ّاريخي‬ ‫تتَّص ُل رسومات وشاح مع تراث ال ّرسم الت‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫التَّعبير‪ ،‬مرسومة بألوان قو َّية أو أحاد َّية اللَّون‪ ،‬بلمسات ألوان تعبير َّية‪ ،‬وبقطع كبير وبتقطيعات ديناميَّة‬ ‫من التَّشكيل احل ّر‪.‬‬ ‫الضوء األ َّول ِّ‬ ‫تفتتح لوحة َّ‬ ‫ُسي الذي‬ ‫السلسلة‪ ،‬وهي مهداة لشخصيَّة محمد البوعزيزي‪ ،‬املتظاهر التّون ّ‬ ‫ٍ‬ ‫االقتصادي وحت َّول إلى شعلة أضرمت نار الثَّورة في قلوب املقهورين‬ ‫احتجاجا على وضعه‬ ‫نفس ُه‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫أحرق َ‬ ‫ّ‬ ‫املغطاة إعالميًّا إلى البوعزيزي‬ ‫في بلده وفي البلدان املجاورة‪ .‬صورة زيارة ال ّرئيس زين العابدين بن علي‬ ‫ملقى على‬ ‫في املستشفى يستخدمها خضر وشاح ما ّدة أ َّوليَّة ملقولة ناقدة‪ .‬يظهر في اللَّوحة البوعزيزي‬ ‫ً‬ ‫سريره‪ّ ،‬‬ ‫مغطى بضمادات طبّيَّة من أخمص قدميه وحتّى رأسه مثل مومياء فرعونيَّة في كفنها‪ ،‬يعاينه‬ ‫األصلي الذي استخدمه إشارات‬ ‫ال ّرئيس وحاشيته‪ ،‬وطاقم األطبّاء واملم ِّرضات‪ .‬أضاف وشاح إلى املشهد‬ ‫ّ‬ ‫أخرى‪ :‬صورة امرأة (مأخوذة من مشهد ملظاهرة احتجاجيَّة في اليمن) ترتدي حجا ًبا أسود‪ ،‬ومتسك‬ ‫بيافطة مكتوبة باللّغتني العربيَّة واإلجنليز َّية وقد كتب فيها مطلبها‪« :‬نحتاج إلى ال ّدميوقراطيَّة‪ ،‬والعدل‪،‬‬ ‫واحلر َّية»‪ .‬على النّقيض من هو َّية املتظاهر احلريق‪ ،‬فإن املرأة ذات الل ِّباس األسود حاضرة‪-‬غائبة – غير‬ ‫العربي‪ .‬يبرز خضر وشاح عينيها‬ ‫مرئيَّة‪ ،‬ومجهولة‪ ،‬متثِّل شخصيّتها أكبر مجموعة مقهورة في املجتمع‬ ‫ّ‬ ‫املتو ِقّدتني ويرسمها مع احلريق‪ .‬مقابل ذلك ُيبيِّض عيني ال ّرئيس املتعاميتني عم ًدا عن الواقع‪ ،‬وهكذا يجعل ُهما‬ ‫عينني خاويتني‪ ،‬ويبقي في العتمة شخصيَّة ال ّرئيس وحاشيته‪ .‬على الشّ اشة املثبتة إلى جوار احلريق بدالً‬ ‫من التّخطيط العادي ُكتبت كلمة ‪ NON‬التي تعني بالفرنسيَّة‪ :‬ال‪ .‬في «ال َّربيع العربي» كلمة ال هي كلمة‬ ‫املفتاح لكسر حاجز اخلوف‪ .‬الكلمة‪ ،‬بتصميمها على شاشة املرا ِقب هي اقتباس من نقش مارسيل دوشامب‬ ‫(‪ )Marcel Duchamp‬الذي ن ُِش َر في الكتاب املوسوم بـ َّ‬ ‫فإن‬ ‫الضوء األ َّول [‪ .]1959‬بالنِّسبة لوشاح َّ‬ ‫الضوء اخلاطف للثّورة املتعاظمة‪ّ .‬‬ ‫خط مائل يقسم اللَّوحة‬ ‫الضوء األ َّول‪ّ ،‬‬ ‫املشهد الذي يصف حلظة انبالج ّ‬ ‫الضوء األ َّول» ومن هم «رجال ال ّظالم»‪.‬‬ ‫إلى نصفني‪ ،‬يح ّد و ُيع ِّرف من هم «رجال ّ‬ ‫في لوحة أخرى ُعنوانها كسر حاجز اخلوف يرسم وشاح الشَّ خصيَّة املقصوصة للمتظاهر الذي يندفع‬ ‫بالبنفسجي‪ ،‬محاوالً أن يشقّ وحدة‪/‬أحاد َّية صفوفهم بإدخال‬ ‫إلى ثلَّة حاجزة من اجلنود املصر ّيني املل ّونني‬ ‫ّ‬

‫اللَّون البُنّي الفاحت‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ش ّبان مثله هم من ّ‬ ‫الصمت باتت وراءنا‪ .‬إذا ما صعد‬ ‫الصمت‪ .‬حقبة َّ‬ ‫حطموا مؤامرة َ‬ ‫قادة مستب ّدون جدد فسوف يواصلون مقارعتهم‪ .‬ليس املقصود تغيير ال ِّنظام‬ ‫فحسب‪ ،‬بل وتغيير الفرد الذي تو ّقف عن اخلوف والقبول بدور َّ‬ ‫الضح َّية [خضر‬ ‫وشاح]‪.‬‬ ‫مشهد آخر مر ِّوع‪ :‬ثالثة جنود يج ِّردون متظاهرة ويضربونها‪ .‬صورتها وكأنَّها مقصوصة من ال َّرسم‪،‬‬ ‫الصدر التي‬ ‫تراثي‬ ‫وعلى بياض قماش اللَّوحة ُعلِّق قماش مط َّرز بتطريز صلبان‬ ‫ّ‬ ‫(صدري)‪ .‬تذكر فتحة َّ‬ ‫ّ‬ ‫املخفي للمرأة‪ ،‬من حيث شكلها بالقضيب واخلصيتني‪ .‬فقط عينا املتظاهرة باديتان‪،‬‬ ‫تشير صوب الوجه‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫منفتحتان على ُوسعهما‪ .‬إلى جانبهما جرافيتي –«فل»‪ -‬احلرفان األ ّوالن اللذان يستهالن جملة «احلكم‬ ‫العسكري سوف يس ُقط» (فليس ُقط)‪ .‬قد يكون احلرفان «فل» احلروف األولى من كلمة «فلسطني»‪ .‬تستم ّر‬ ‫الكلمة حتّى حركة اجلندي الذي يهني‪/‬يغتصب الفتاة‪.‬‬ ‫مصري وهو يش ّد متظاهرة صغيرة من شعرها‪ .‬يبدو املشهد وكأنَّه عمليَّة‬ ‫في لوحة أخرى يظهر جندي‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫سجادة صالة تغطي وجه الفتاة‪ .‬يتساءل وشاح كيف سيبدو وجه‬ ‫جنسيَّة عنيفة‪ .‬ال َّرجل ملت ّذ‪ .‬قطعة من ّ‬ ‫ّ‬ ‫املصري اجلديد –ال ّدين واجليش‪/‬احلكم‪ -‬إذا كان هذا وجهها حلظة الثورة‪ .‬وفي لوحة غيرها يظهر‬ ‫املجتمع‬ ‫ّ‬ ‫مصري وهو يضرب متظاه ًرا بهراوة‪ ،‬ويدوس عليه بينما املتظاهر ملقى على األرض عاجزًا‪.‬‬ ‫جندي‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫لوحة الذبيح إسماعيل تعتمد على صورة من ليبيا‪ .‬تظهر فيها مجموعة من جنود الق ّذافي إلى جوار بطار َّية‬ ‫مدفعيَّة‪ .‬ثالثة جنود يلعبون كرة القدم‪ ،‬بينما ال ّرأس املقطوعة ألحد معارضي النِّظام هي الكرة التي يلهون‬ ‫بها‪ .‬اللَّوحة مقسومة إلى قسمني بواسطة قطعة م ّطاط خضراء تستعمل في الغالب لدى اجليش كضاغط‬ ‫ّ‬ ‫السو َّية‬ ‫لوقف النّزيف من الشرايني‪ .‬هذا‬ ‫اخلط األخضر يفصل بني القسم األيسر الذي يتض َّمن ّ‬ ‫الصورة َّ‬ ‫الصورة الهمجيَّة‪.‬‬ ‫للوحدة العسكر َّية وبني القسم االمين وفيه ّ‬

‫بال ِّنسبة لي هذا فقدان لإلنسان َّية وكرامة اإلنسان‪ .‬إ ّنه مخالف جلميع قيم اإلسالم‬ ‫ّ‬ ‫شيطاني‬ ‫أي وصف‬ ‫واإلنسان َّية‪ .‬العمل الذي يقترفونه‬ ‫بحق إخوتهم أفظع من ّ‬ ‫ّ‬ ‫هيوني» [خضر وشاح]‬ ‫الص‬ ‫ينسبونه‬ ‫«للعدو ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ٍ‬ ‫كبش‪ُ .‬كتِ َب على واحد من قرنيه‬ ‫اجلندي الذي يرفس ال ّرأس املقطوعة رسم وشاح رأس‬ ‫إلى جوار قدم‬ ‫ّ‬ ‫األرقام «‪ »17.2‬كـ «رمز لثورة ‪ 17‬شباط» – اسم الثَّورة ض ّد الق ّذافي‪ ،‬وكذلك إشارة إلى اإلعدام في‬ ‫اللوحة املروعة لفرانشسكو جويا ال ّثالث من أ ّيار ‪.1808‬‬ ‫ٍ‬ ‫لوحات أخرى شبّان مصابون أو ميّتون بني أذرع أحبّائهم الذين يبكونهم‪ ،‬ويندبونهم‪ ،‬ويصرخون‬ ‫يظهر في‬ ‫خاصة‪،‬‬ ‫مفصالً حلادثة‬ ‫َّ‬ ‫أو يحملقون بدون وجود من ينقذهم‪ .‬متويه الوجوه مقصود‪ ،‬فاملشهد ليس توثي ًقا َّ‬ ‫‪6‬‬

‫السلطة‪ ،‬واإلذالل‪،‬‬ ‫بل تذكير مبشاهد مشابهة في تاريخ العنف‬ ‫ّ‬ ‫البشري التي تتناول الق َّوة املفسدة ملمثِل ُّ‬ ‫الضحيَّة‪.‬‬ ‫واإلعداد لذبح َّ‬ ‫وعي وقصد‪ ،‬وضعيّات تشكيليَّة مشابهة ُو ِ‬ ‫ص َفت في تاريخ‬ ‫تشير املشاهد التًّصوير َّية وتذ ِّكر أو تقتبس‪ ،‬عن ٍ‬ ‫املسيحي)‪ :‬البيي ّتا (‪ )1499‬مليخائيل أجنلو بوانروتّي (‪)Michelangelo Buonarroti‬‬ ‫الف ّن (الغربي –‬ ‫ّ‬ ‫الصرخة (‪ )1893‬إلدفارت مونك (‪Edvard Munch‬‏) درس ال َّتشريح للدّكتور نقوال تولب (‪)1632‬‬ ‫َّ‬ ‫لرمبرانت فان رين (‪ )Rembrandt van Rijn‬ال ّثالث من أ ّيار ‪ )1814( 1808‬لفرانشيسكو جويا‬ ‫وغيرها‪ .‬هذه االقتباسات ّ‬ ‫توشي أعمال وشاح وتخلق عالقة من التَّداعيات الواجبة بني تلك األ ّيام وبني هذا‬ ‫الزّمان‪ ،‬مبثابة «ما كانَ فهو ما يكون»‪ .‬ترتبط هذه التَّداعيات بصور تاريخيَّة من اللُّجوء‪ ،‬الهجرة واالقتالع‪،‬‬ ‫ة‪-‬السلبيَّة ألبناء عائلته وشعبه‪ .‬مشاهد احلاضر‬ ‫املعروفة لوشاح من صور قدمية باهتة من إرث ّ‬ ‫الضحيَّ‬ ‫ّ‬ ‫تتداخل مبشاهد املاضي‪ ،‬وفي بعض األحيان ليس من الواضح للمتف ِّرج إذا ما كانت الشَّ خصيَّة املرسومة‬ ‫قد است ِ‬ ‫اإلنترنت في البارحة أو اليوم‪.‬‬ ‫ُحضرت من مخزن ال ّذاكرة اجلمعيَّة‪-‬التّاريخيَّة أم من مخازن بيانات‬ ‫ّ‬ ‫ألوان باهتة متباينة من البُنّي‪-‬األسود‪-‬واألبيض تهيمن على هذه ال ّرسومات‪ .‬هل الالجئون الذين يظهرون‬ ‫فيها‪ ،‬سواء كانوا يعتلون الشّ احنة أو ُيطلّون من اخليام‪ ،‬هم الجئون من حروبات املاضي في إسرائيل‬ ‫(‪)1967 ،1948‬؟ أو لعلّهم من «الالجئني ا ُ‬ ‫جل ُدد» الذين يف ّرون إلى األر ُد ّن ولبنان أو تركيا هر ًبا من فظائع‬ ‫وضوحا‪ :‬أوالد الالجئني ينظرون‬ ‫حكم االسد في سور ّيا؟ في بعض هذه ال ّرسومات التّحديد التّاريخي أكثر‬ ‫ً‬ ‫صوب املسجد األقصى‪ ،‬الثِّياب البيضاء املخيطة لقماش اللَّوحة كأنَّها تر ُمز إلى االستسالم أو ألوال ٍد آخرين‬ ‫يتعلَّمون في خيمة في مخيَّم لالجئني بالقرب من صيدا‪.‬‬ ‫أن «ما كان هو ما يكون»؟ ما تكرهه ال تفعله مع صديقك‪ ،‬أو مع أخيك أو أختك‪.‬‬ ‫أح ًّقا َّ‬

‫‪7‬‬

‫חאדר ושאח‪ :‬בימים ההם בזמן הזה‬ ‫פרופ’ חיים מאור אוצר התערוכה‬

‫קורות חייו של חאדר ושאח ויצירתו האמנותית שזורים זה בזה ומשפיעים זה על זה‪ .‬בשנת ‪1966‬‬ ‫נולד ושאח למשפחה פלסטינית בעזה‪ ,‬ולימים נשא אישה בדווית וחי עמה ברהט כאזרח ישראלי‪.‬‬ ‫ההוויה הקיומית המורכבת שהוא נתון בה מעסיקה אותו כאדם וכאמן‪.‬‬ ‫מצד אחד‪ ,‬אני פלסטיני בעל תעודת זהות ישראלית החי בישראל ומתגעגע בלא הרף‬ ‫לבני משפחתי החיים בעזה‪ ,‬בסיני‪ ,‬בירדן ובנסיכויות‪ .‬בעיני הישראלים‪-‬היהודים אני‬ ‫מוגדר מוסלמי‪ ,‬ערבי‪ ,‬בדווי‪ ,‬פלסטיני ואולי אפילו אויב‪ .‬מצד אחר‪ ,‬אני חש שאני ישראלי‬ ‫לכל דבר‪ ,‬דובר עברית ומעורה בחברה הישראלית ובצרותיה‪ .‬בני משפחת אשתי‪ ,‬ילדיי‬ ‫וחבריי הקרובים ביותר חיים כאן אתי ולצדי‪ .‬בעיני הפלסטינים אני מוגדר ישראלי‪ ,‬ואני‬ ‫נחשב אויב‪ .‬באחד מביקורי המשפחה בעזה נפצעתי בפיגוע טרור‪[ .‬חאדר ושאח]‬ ‫במצב הזה ‪ -‬כשזהותו ‪ -‬מורכבת ומיטלטלת בהוויית הסכסוך הישראלי־פלסטיני – שוב ושוב‬ ‫הוא בוחן ביצירתו את סוגיית ההשתייכות המשפחתית‪ ,‬הדתית‪ ,‬השבטית‪ ,‬התרבותית‪ ,‬הלאומית‬ ‫והמקצועית‪ .‬מספר תעודת הזהות הישראלית שלו מצויר או מוטבע על לוחיות פח כסופות ומוצמד‬ ‫אל פניהם המצוירים של בני משפחתו או של אחרים‪ .‬הפנים שונים‪ ,‬אך הזהות משותפת‪ .‬המִספר‬ ‫מעיד על הקשר הגנטי‪ :‬כולם חאדר ושאח‪.‬‬ ‫זהותו הפתוחה והמורכבת של ושאח מוצאת את הֵדיה בחוסר המחויבות המוצהר שלו לסגנון‬ ‫אמנותי כלשהו או לאמצעי בלעדי אחד‪ .‬באמנותו הוא שומר לעצמו את החופש (הפוסט־‬ ‫מודרניסטי) לשייט בין סגנונות ובין חומרים‪ .‬ציוריו נעים ונדים במרווח שבין ראליזם מוקפד ומאופק‬ ‫לבין אקספרסיוניזם מוחצן ומשוחרר‪ :‬רישומי קו מרומזים ומינימליסטיים‪ ,‬ציורים חומריים על בדי‬ ‫קנבס‪ ,‬מרבדים‪ ,‬עורות בעלי חיים‪ ,‬בדים רקומים מסורתיים‪ ,‬לוחות עץ בלויים‪ ,‬משטחי פח‪ ,‬ניירות‬ ‫צילום‪ ,‬כרזות אמנות‪ ,‬אסמבלאז’ים וחפצים מצויים‪.‬‬ ‫הציורים המוצגים בתערוכה הנוכחית בגלריה לאמנות באום־אל־פחם צוירו בין השנים ‪,2012–2010‬‬ ‫והם שייכים לסדרה מתמשכת של עבודות שצוירו בהמיית לב ובפרץ רגשות עזים‪ .‬בכל הציורים‬

‫‪9‬‬

‫האלה חאדר ושאח מגיב לאירועים הפוליטיים הדרמטיים‪ ,‬האלימים וחסרי התקדים בעצמתם‬ ‫ובהיקפם‪ ,‬שהחלו ב־‪ 18‬בדצמבר ‪ 2010‬בתוניסיה ואחר כך נמשכו זה אחר זה ברוב מדינות ערב –‬ ‫אירועים שזכו בתקשורת לכינוי “האביב הערבי” [בערבית‪ :‬الربيع العربي‪ ,‬א־רביע אל־ערבי]‪ .‬במקצת‬ ‫המדינות נסתיימו האירועים בהפלת השליט (לדוגמה‪ ,‬במצרים או בלוב) או הובילו לרפורמות‬ ‫בשלטון‪ ,‬ובמקצתן שפיכות הדמים עדיין נמשכת (לדוגמה‪ ,‬בסוריה)‪ .‬הכינוי “האביב הערבי” הוא‬ ‫אופטימי ונוסך תקווה כי האירועים האלה יביאו לשינוי בעל משמעות חיובית בעבור האזרחים‬ ‫המשוועים ל”דמוקרטיה‪ ,‬צדק וחירות” (כנוסח אחדות מן הסִסמאות בהפגנות)‪ .‬לעת עתה‪ ,‬פני‬ ‫הדברים אינם ברורים דיים וישנה גם אפשרות סבירה שפירות המחאה יולידו דווקא משטרים‬ ‫שמרניים‪ ,‬אסלאמיים קיצוניים‪ ,‬המושתתים על תפיסת עולם שונה ממושגי הדמוקרטיה‪ ,‬הצדק‬ ‫והחירות‪ ,‬שהמפגינים ייחלו להם‪ .‬ססמת המוחים – “העם רוצה להפיל את המשטר!” [בערבית‪:‬‬ ‫“الشعب يريد إسقاط النظام!”] – נקשרה למחאתם נגד עוני‪ ,‬רעב‪ ,‬אבטלה‪ ,‬שחיתות השלטון‪ ,‬שליטת‬ ‫מיעוט אתני על הרוב‪ ,‬איסור על השימוש בתקשורת ובמידע חופשי ועוד‪.‬‬ ‫ושאח עקב אחר המתרחש בדריכות רבה כמתבונן מעורב בעל זהות משולשת‪ :‬בתור בן לאומה‬ ‫הערבית הוא חווה את עצמת אירועי המחאה של בני עמו‪ ,‬תגובה נזעמת וכואבת לסבל שנגרם‬ ‫להם בעקבות הדיכוי המתמשך ואי־הצדק החברתי שנכפו עליהם לאורך שנים במדינות כמו תוניס‪,‬‬ ‫לוב‪ ,‬תימן‪ ,‬סוריה ומצרים; בתור אזרח ישראלי הוא התבונן במתרחש ותהה כיצד הולידה המהפכה‬ ‫מפלצות־אדם שטבחו‪ ,‬אנסו והשפילו את בני עמם והתעללו בהם בשם האידאולוגיה ובחסות‬ ‫הצבא; בתור מוסלמי‪ ,‬הוא ראה כיצד “דרך השלום” (האסלאם) הטהורה שבקוראן מזדהמת‬ ‫ומתעוותת בידי אלו המטיפים בשם הדת או כביכול פועלים בשמה או בשם המשטר ההגמוני‪,‬‬ ‫ובמעשיהם מחללים ומבזים אותה‪.‬‬ ‫המראות המצולמים של “האביב הערבי”‪ ,‬שזרמו מערוצי הטלוויזיה‪ ,‬מאתרי האינטרנט‪ ,‬מדפי‬ ‫העיתונות או ממסכי הטלפונים הניידים‪ ,‬נשמרו במחשב האישי של ושאח כדי להפוך למרקחת של‬ ‫דימויים ציוריים מעובדים המכילים את הזעם‪ ,‬התדהמה‪ ,‬הזעזוע והחמלה של האמן־האדם‪ .‬הציורים‬ ‫הפנימו את הזוועות שנראו בתמונות הצבעוניות שנלקחו מאתרי החדשות חדות או מטושטשות‪,‬‬ ‫תעמולתיות ומבוימות או מגורענות ומפוקסלות תמונות שצולמו בידי צוותים מקצועיים ותמונות‬ ‫שצולמו בידי חובבים‪ ,‬עדי ראייה‪ ,‬שידם הרועדת ביטאה את שהתרחש מולם‪.‬‬ ‫אבל הציורים של חאדר ושאח מכילים יותר מכך‪ .‬ציוריו אינם רק מידע חדשותי תזזיתי מידי‪ ,‬עכשווי‬ ‫וזמני‪ .‬ציוריו אלו הפכו למסמכים אמנותיים הנוקטים עמדה ביטוי של שאט הנפש אל מול רוע‬ ‫מתפרץ המתיר את דמו של ה’אחר’ ואפילו הוא בן משפחה‪ ,‬אח או אחות עדות מרשיעה לטבעו‬ ‫של האדם‪ .‬כמו פרנצ’סקו גויה (‪ )Goya Francisco‬בסדרת זוועות המלחמה (‪,)1815–1812‬‬ ‫ושאח חודר ללב המאפליה‪ ,‬מתבונן בעין מפוכחת בלובן עיניה של המפלצת האנושית ומצביע על‬ ‫המעשים האפלים שהפכו את “האביב הערבי” לחורף מקפיא‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫באמנותי אני עובד על חומרי הזיכרון של העבר המשפחתי שלי והעבר של בני עמי‪ .‬אלו‬ ‫חומרים שמזינים ומרכיבים את תודעתי האישית‪ ,‬שהיא גם תודעה משפחתית ולאומית‪.‬‬ ‫אבל בו בזמן אני חווה את חומרי ההווה דרך הטלוויזיה והאינטרנט‪ .‬ההתרחשויות‬ ‫הדרמטיות שקורות סביבי עכשיו מעוררות בי רצון עז לתגובה‪ ,‬לגאווה‪ ,‬לתיעוד ולעדות‪.‬‬ ‫כאשר אני רואה את רצח הצעירים בסוריה אינני יכול להישאר אדיש למתרחש‪ .‬אני‬ ‫מזדהה עם מאבקם‪ ,‬רוצה להנציח את זכרם ולהעיד על רצח עם ועל פשעי מלחמה‪.‬‬ ‫[חאדר ושאח]‬ ‫ציוריו של ושאח מתכתבים עם מסורת הציור ההיסטורי האירופי‪ .‬הם כוללים מקבץ של סצנות‬ ‫עזות מבע‪ ,‬מצוירות בעצמה צבעונית או במונוכרומים‪ ,‬בהנחת צבע אקספרסיבית‪ ,‬בפורמטים‬ ‫גדולים ובחיתוכים דינמיים של קומפוזיציה פתוחה‪.‬‬ ‫הציור אור ראשון פותח את הסדרה‪ .‬הוא מוקדש לדמותו של מוחמד בֹועזיזי‪ ,‬המפגין התוניסאי‬ ‫שהבעיר את עצמו לאות מחאה על מצבו הכלכלי והפך באחת ללפיד שהצית את לבבות המדוכאים‬ ‫בארצו ובארצות השכנות‪ .‬תצלום ביקורו המתוקשר של הנשיא בן־עלי בבית החולים משמש‬ ‫לחאדר חומר גלם לאמירה ביקורתית‪ .‬בציור מוחמד בועזיזי מוטל במיטתו‪ ,‬חבוש בתחבושות מכף‬ ‫רגל עד ראש כמו מומיה מצרית בתכריכיה‪ ,‬נצפה על ידי הנשיא ופמלייתו וכן על ידי סגל הרופאים‬ ‫והאחיות‪ .‬לתוך הסצנה המקורית ששימשה אותו‪ ,‬שתל ושאח מסרים נוספים‪ :‬דמות אישה (הלקוחה‬ ‫מסצנה בהפגנת מחאה בתימן) עוטה רעלה שחורה‪ ,‬אוחזת בשלט דו־לשוני בערבית ובאנגלית‬ ‫ועליו רשומה התביעה‪“ :‬אנו זקוקים לדמוקרטיה‪ ,‬צדק וחירות”‪ .‬להבדיל מזהותו הידועה של המפגין‬ ‫השרוף‪ ,‬האישה בשחור היא נוכחת־נפקדת – שקופה ואנונימית‪ ,‬ודמותה מייצגת את הקבוצה‬ ‫המדוכאת ביותר בחברה הערבית‪ .‬חאדר מדגיש את עיניה היוקדות ומאיר אותה ואת השרוף‪ .‬מנגד‪,‬‬ ‫הוא מלבין את עיניו של הנשיא‪ ,‬העיוורות מרצון למציאות‪ ,‬וכך הופך אותן לעיניים חלולות‪ ,‬ומותיר‬ ‫באפלולית את דמותם של הנשיא ופמלייתו‪ .‬בצג שניצב לצד השרוף‪ ,‬במקום התרשים הסטנדרטי‬ ‫רשומה המילה ‪ ,NON‬שמשמעותה בצרפתית‪ :‬לא‪ .‬ב”אביב הערבי” לא היא מילת המפתח לשבירת‬ ‫מחסום הפחד‪ .‬המילה‪ ,‬בעיצובה על צג המוניטור‪ ,‬היא ציטוט של תחריט של מרסל דושאן (‪Marcel‬‬ ‫‪ ,)Duchamp‬שפורסם בספר הנושא את השם אור ראשון [‪ .]1959‬מבחינת ושאח‪ ,‬הסצנה מתארת‬ ‫את רגע הפצעת האור הראשון‪ ,‬האור המבזיק של המהפכה המתגלגלת‪ .‬קו אלכסוני חוצה את‬ ‫הציור לשניים‪ ,‬תוחם ומגדיר מיהם “אנשי האור הראשון” ומיהם “אנשי החשֵכה”‪.‬‬ ‫בציור אחר “שבירת מחסום הפחד” ושאח מצייר את דמותו הגזורה של מפגין המתפרץ אל תוך‬ ‫גוש חוסם של חיילים מצרים הצבועים בסגול‪ ,‬מנסה לבתק את האחדות‪/‬האחידות בשתילת צבע‬ ‫חום בהיר‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫צעירים כמוהו שברו את קשר השתיקה‪ .‬עידן השתיקה מאחורינו‪ .‬אם יעלו מנהיגים‬ ‫טוטליטרים חדשים הם ימשיכו להגיב נגדם‪ .‬מדובר לא רק בשינוי המשטר אלא גם‬ ‫בשינוי הפרט אשר חדל לפחד ולהתכופף אל עמדת הקרבן‪[ .‬חאדר ושאח]‬ ‫ועוד סצנה מזעזעת‪ :‬שלושה חיילים מפשיטים ומכים מפגינה‪ .‬דמותה כמו נגזרה מן הציור ועל לובן‬ ‫בד הציור הוטלא בד רקום ברקמת צלבים מסורתית (לבבית)‪ .‬פתח הלבבית‪ ,‬המכוון לעבר פניה‬ ‫הבלתי נראים של האישה‪ ,‬מזכיר בצורתו פין ואשכים‪ .‬רק עיני המפגינה נראות‪ ,‬קרועות לרווחה‪.‬‬ ‫לצדן גרפיטי –”פל” – האותיות הפותחות את המשפט “שהשלטון הצבאי ייפול” ( ַפלְיַסְקוט)‪ .‬האותיות‬ ‫“פל” יכולות להיות גם תחילת המילה “פלסטין”‪ .‬המילה נמשכת לעבר תנועת החייל המשפיל‪/‬‬ ‫אונס את האישה‪.‬‬ ‫בציור אחר חייל מצרי מושך בשערותיה של מפגינה צעירה‪ .‬הסיטואציה נראית כמו אקט מיני אלים‪.‬‬ ‫הגבר נהנה‪ .‬קטע של שטיח תפילה מכסה את פני האישה‪ .‬ושאח תוהה כיצד ייראו פני החברה‬ ‫המצרית החדשה – הדת והצבא‪/‬השלטון – אם אלו פניה ברגעי המהפכה‪ .‬בציור נוסף חייל מצרי‬ ‫מכה מפגין באַלה ודורך על גופו בעוד המפגין מוטל על הקרקע חסר אונים‪.‬‬ ‫הציור עקדת ישמעאל מבוסס על תצלום מלוב‪ .‬רואים בו קבוצה מחייליו של קדאפי לצד סוללה‬ ‫ארטילרית‪ .‬שלושה חיילים משחקים כדורגל‪ ,‬כאשר ראשו הכרות של אחד ממתנגדי השלטון‬ ‫משמש להם כדור‪ .‬הציור מחולק לשני חלקים ברצועת גומי ירוקה המשמשת בדרך כלל בתור‬ ‫חוסם עורקים צבאי‪ .‬הקו הירוק הזה מפריד בין החלק השמאלי ובו הדימוי התקני של היחידה‬ ‫הצבאית לבין החלק הימני ובו הדימוי הברברי‪.‬‬ ‫מבחינתי זה אבדן האנושיות וכבוד האדם‪ .‬זה מנוגד לכל ערכי האסלאם והאנושות‪.‬‬ ‫המעשה שהם עושים לאחיהם נורא יותר מכל תיאור דמוני שהם מייחסים ל’אויב הציוני’‪.‬‬ ‫[חאדר ושאח]‬ ‫ליד רגלו של החייל הבועט בראש הכרות צייר ושאח ראש של כבש‪ .‬על אחת מקרניו כתובות‬ ‫הספרות “‪ ,”17.2‬רמז ל”מהפכת ‪ 17‬בפברואר” כינויה של ההפיכה נגד קדאפי‪ ,‬אך גם אזכור‬ ‫ההוצאה להורג בציור המצמית של פרנצ’סקו גויה‪ ,‬השלושה במאי ‪.1808‬‬ ‫בציורים אחרים מוצגים צעירים פצועים או מתים בזרועות יקיריהם‪ ,‬המבכים‪ ,‬מקוננים וזועקים או‬ ‫בוהים באין מושיע‪ .‬טשטוש הזהויות מכוון‪ .‬הסצנה אינה תיעוד פרטני של אירוע ייחודי אלא מזכירה‬ ‫סצנות דומות בהיסטוריה של האלימות האנושית‪ ,‬העוסקות בכוחו המשחית של נציג השלטון‪,‬‬ ‫בהשפלה ובהכנה לשחיטת הקרבן‪.‬‬ ‫במודע ובמכוון‪ ,‬הסצנות הציוריות מאזכרות או מצטטות סיטואציות חזותיות דומות שתוארו‬ ‫כּלאנְג ֶ’לֹו פּואֹונ ָרֹוטִי (‪Michelangelo‬‬ ‫בתולדות האמנות (המערבית־נוצרית)‪ :‬הפייטה (‪ )1499‬של מי ֶ‬ ‫‪ ,)Buonarroti‬הזעקה (‪ )1893‬של אדוארד מונק (‪Munch Edvard‬‏)‪ ,‬שיעור האנטומיה של ד”ר טולפ‬ ‫(‪ )1632‬של רמברנדט ואן ריין (‪ ,)Rijn van Rembrandt‬השלושה במאי ‪ )1814( 1808‬של פרנצ’סקו‬

‫‪12‬‬

‫גויה ועוד‪ .‬הציטוטים האלה מרבדים את עבודותיו של ושאח ויוצרים קישור אסוציאטיבי מתבקש‬ ‫בין הימים ההם לבין הזמן הזה‪ ,‬בבחינת ‘מה שהיה הוא שיהיה’‪ .‬אסוציאציות אלו נקשרות גם‬ ‫לדימויים היסטוריים של פליטות‪ ,‬הגירה ועקירה‪ ,‬המוכרים לושאח מתצלומים דהויים ומצהיבים‬ ‫מן המורשת הפסיבית־קרבנית של בני משפחתו ושל עמו‪ .‬מראות ההווה מצטלבים עם מראות‬ ‫העבר ולעתים לא ברור לצופה אם הדימוי המצויר נשלף ממאגר הזיכרון הקולקטיבי־היסטורי או‬ ‫ממאגרי האינטרנט של אתמול או היום‪ .‬גוונים של חום־שחור־לבן דהויים שולטים בציורים האלה‪.‬‬ ‫האם הפליטים הנראים בהם‪ ,‬בין שהם עולים על משאית בין מציצים מן האוהל‪ ,‬הם פליטים‬ ‫ממלחמות העבר בישראל (‪ ?)1967 ,1948‬או אולי הם “הפליטים החדשים”‪ ,‬הנמלטים לירדן‪ ,‬ללבנון‬ ‫או לטורקיה מאימת שלטונו של בשאר אסד? במקצת הציורים האלה הזיהוי ההיסטורי מובהק‬ ‫יותר‪ :‬ילדי הפליטים מביטים לעבר מסגד אל־אקצה; הבגדים הלבנים התפורים לבד הציור כמו‬ ‫רומזים על כניעה או על ילדים אחרים‪ ,‬הלומדים באוהל במחנה פליטים ליד צידון‪.‬‬ ‫האמנם מה שהיה הוא שיהיה? מה ששנוא עליך אל תעשה לחברך‪ ,‬לאחיך או לאחותך‪.‬‬

‫‪13‬‬

14

‫خضر وشاح‪ :‬سيرة حياة‬

‫غزة‬ ‫‪ُ :1966‬ول َِد في َّ‬ ‫واستقر في رهط‬ ‫تزوج بجواهر‬ ‫‪َّ :1998‬‬ ‫َّ‬ ‫اإلسرائيلية‬ ‫‪ :1992‬حصل على املواطنة‬ ‫َّ‬ ‫السبع‪.‬‬ ‫‪ :2004–2000‬درس الفنون في مركز الفنون ال ّت‬ ‫كلية «كي»‪ ،‬بئر َّ‬ ‫شكيلية‪َّ ،‬‬ ‫َّ‬ ‫جماعية في البالد وخارجها‪.‬‬ ‫فصاعدا‪ :‬يشارك في معارض‬ ‫‪2004‬‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫‪َّ :2007‬أول معرض فردي له في جامعة بن غوريون في ال َّنقب‪.‬‬ ‫و«هاجر»‪ ،‬في دارة الفنون‪ ،‬عني حرود‪.‬‬ ‫شخصية»‪،‬‬ ‫«صور‬ ‫فرديان‪ُ ،‬‬ ‫َ‬ ‫‪ :2012‬معرضان ّ‬ ‫َّ‬ ‫السالم وفي رهط‪.‬‬ ‫يعيش في رهط ويعمل في شقيب َّ‬

‫חאדר ואשח‪ :‬קורות חיים‬ ‫‪ :1966‬נולד בעזה‬ ‫‪ :1998‬נשא את ג’ואהר לאישה והתיישב ברהט‬ ‫‪ :1992‬קיבל אזרחות ישראלית‬ ‫‪ :2000-2004‬לימודי אמנות במרכז לאמנות חזותית‪ ,‬מכללת קיי‪ ,‬באר שבע‬ ‫‪ 2004‬ואילך‪ :‬משתתף בתערוכות קבוצתיות בארץ ובחו”ל‬ ‫‪ :2007‬תערוכת יחיד ראשונה באוניברסיטת בן גוריון בנגב‬ ‫‪ :2012‬שתי תערוכות יחיד‪“ ,‬דיוקנאות” ו”הגר”‪ ,‬במשכן לאמנות‪ ,‬עין חרוד‬ ‫חי ברהט ועובד בשגב שלום וברהט‬ ‫‪Khader Oshah: Life Story‬‬ ‫‪1966: Born in Gaza‬‬ ‫‪1998: Married Jwaher and settled in Rahat‬‬ ‫‪1992: Received Israeli Citizenship‬‬ ‫‪2000-2004: Art studies at the Centre of Visual Art, Kay‬‬ ‫‪College, Beer-Sheva‬‬ ‫‪2004 onwards: Has participated in group exhibitions in‬‬ ‫‪Israel and abroad‬‬ ‫‪2007: First one-man exhibition at the Ben-Gurion‬‬ ‫‪University in the Negev‬‬ ‫‪2012: Two one-man exhibitions, “Portraits” and “Hagar” at‬‬ ‫‪the En-Harod Museum of Art‬‬ ‫‪Lives in Rahat and works in Segev Shalom and Rahat‬‬

‫‪15‬‬

‫الضوء األول | ‪ | 151\320‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫האור הראשון | ‪ |151\320‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪The First Light | 320/151 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪16‬‬

17

‫السابع عشر من فبراير | ‪ | 150\205‬الوان زيتية على قماش وتقنية مختلطة | ‪2012‬‬ ‫השבעה עשר בפברואר | ‪ | 150\205‬צבעי שמן על בד וטכניקה מעורבת | ‪2012‬‬ ‫‪The 17th of February | 205/150 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2012‬‬

‫‪18‬‬

2012 | ‫ | الوان زيتية على قماش وتقنية مختلطة‬137\205 | ‫تعرية فتاة مصرية في مظاهرة ضد العسكر‬ 2012 | ‫| צבעי שמן על בד וטכניקה מעורבת‬137\205 | ‫הפשטת נערה מצרית בהפגנה נגד הצבא‬ The stripping (off the clothes) of an Egyptian girl during a demonstration against the military | 205/137 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2012

19

‫اندثار التراث النسائي الفلسطيني | ‪ | 146\109‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫מחיקת המורשת הנשית הפלסטינית | ‪ | 146\109‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪The erosion of the Palestinian women heritage | 109/146 | Oil painting on canvas and mixed‬‬ ‫‪technique | 2012‬‬

‫‪20‬‬

‫صورة ذاتية | ‪ | 132\96‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫דיוקן עצמי | ‪ | 132\96‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Self portrait | 96/132 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2012‬‬

‫‪21‬‬

‫‪ 25‬يناير في مصر | ‪ | 147\110‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫ה‪ 25-‬בינואר במצרים | ‪ | 147\110‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪25th of January in Egypt | 110/147 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2012‬‬

‫‪22‬‬

‫األجداد بعد الترحيل | ‪ | 142\100‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫הסבים לאחר הגירוש | ‪ | 142\100‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Ancestors after emigration | 100/142 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2012‬‬

‫‪23‬‬

‫تونس األم | ‪ | 150\146‬ألوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫תוניס הא ֵם | ‪ |150\146‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Mother Tunisia | 146/150 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪24‬‬

‫الصرخة | ‪ | 102\82‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫הצעקה | ‪ | 102\82‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪The scream | 82/102 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪25‬‬

‫مخيم الالجئني رقم ‪ | 100/82 | 1‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫מחנה הפליטים מספר ‪ | 100\81 | 1‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Refugee camp number 1 | 81/100 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2012‬‬

‫‪26‬‬

‫بنت املخيم | ‪ | 100\81‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫בת מחנה הפליטים | ‪ | 100\81‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד |‪2011‬‬ ‫‪A girl in the camp | 81/100 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2011‬‬

‫‪27‬‬

‫مخيم الالجئني رقم ‪ | 140\107 | 4‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫מחנה הפליטים מספר ‪ |140\107 | 4‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2011‬‬ ‫‪Refugee camp number 4 | 107/140 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2011‬‬

‫‪28‬‬

‫القدس | ‪ | 138\100‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫ירושלים | ‪ | 138\100‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Jerusalem | 100/138 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2012‬‬

‫‪29‬‬

‫فاس‪ -‬املغرب | ‪ | 155\109‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫פס ‪ -‬מרוקו | ‪ | 155\109‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Fez - Morocco | 109/155 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪30‬‬

‫مخيم الالجئني رقم ‪ | 137\108 | 5‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫מחנה הפליטים מספר ‪ | 137\108 | 5‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד |‪2011‬‬ ‫‪Refugee camp number 5 | 108/137 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2011‬‬

‫‪31‬‬

‫مدرسة املخيم | ‪ | 140\100‬الوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫בית הספר של מחנה הפליטים | ‪ |140\100‬צבעי שמן על בד | ‪2011‬‬ ‫‪The school at the camp | 100/140 | Oil painting on canvas | 2011‬‬

‫‪32‬‬

‫الضحية | ‪ | 146\110‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫הקורבן | ‪ |146\110‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪The victim | 110/146 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪33‬‬

‫هاجر وابراهيم قبل الترحيل | ‪ | 100\142‬تقنية مختلطة والوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫הגר ואברהם לפני הגירוש | ‪ | 100\142‬טכניקה מעורבת וצבעי שמן על בד | ‪2011‬‬ ‫‪Hagar and Ibrahim before exile | 142/100 | Oil painting on canvas and mixed technique | 2011‬‬

‫‪34‬‬

‫التهجير رقم ‪ | 119\155 | 1‬الوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫הגירוש מספר ‪ | 119\155 |1‬צבעי שמן על בד | ‪2011‬‬ ‫‪Expulsion number 1 | 155/119 | Oil painting on canvas | 2011‬‬

‫‪35‬‬

‫اطفال املخيم | ‪ | 116\89‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫ילדי מחנה הפליטים | ‪ | 116\89‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Children of the camp | 89/116 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪36‬‬

‫التهجير رقم ‪ | 116\82 |2‬الوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫הגירוש מספר ‪ | 116\82 | 2‬צבעי שמן על בד | ‪2011‬‬ ‫‪Expulsion number 2 | 82/116 | Oil painting on canvas | 2011‬‬

‫‪37‬‬

‫بنت املخيم رقم ‪ | 100\81 | 2‬الوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫בת מחנה הפליטים מספר ‪ | 100\81 | 2‬צבעי שמן על בד | ‪2011‬‬ ‫‪A girl in the camp number 2 | 81/100 | Oil painting on canvas | 2011‬‬

‫‪38‬‬

‫مخيم الالجئني رقم ‪ | 116\89 | 3‬الوان زيتية على قماش | ‪2011‬‬ ‫מחנה הפליטים מספר ‪ | 116\89 | 3‬צבעי שמן על בד | ‪2011‬‬ ‫‪Refugee camp number 3 | 89/116 | Oil painting on canvas | 2011‬‬

‫‪39‬‬

‫كسر حاجز اخلوف | ‪ | 140\205‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫שבירת מחסום הפחד | ‪ |140\205‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Breaking the fear barrier | 205/140 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪40‬‬

41

‫الثاكلة «البييتا» | ‪ | 82\82‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫האם השכולה “הפייטה” | ‪ | 82\82‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪The bereaved “Pietá” | 82/82 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪42‬‬

‫محمد الدرة | ‪ | 82\82‬الوان زيتية على قماش | ‪2012‬‬ ‫מוחמד א‪-‬דורה | ‪ | 82\82‬צבעי שמן על בד | ‪2012‬‬ ‫‪Mohammad Al-Durrah | 82/82 | Oil painting on canvas | 2012‬‬

‫‪43‬‬

‫حبيبة | ‪ | 80\56‬الوان زيتية على ملصق اعالنات العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬ ‫חביבה | ‪ | 80\56‬צבעי שמן על כרזה של אמנים אחרים | ‪2007‬‬ ‫‪Habiba | 56/80 | Oil painting on canvas on poster of other artists | 2007‬‬

‫‪44‬‬

‫منة الله | ‪ | 70\50‬الوان زيتية على على ملصق اعالنات العمال فنانني آخرين | ‪2007‬‬ ‫מינת אללה | ‪ | 70\50‬צבעי שמן על כרזה של אמנים אחרים | ‪2007‬‬ ‫‪Menat Allah | 50/70 | Oil painting on canvas on poster of other artists | 2007‬‬

‫‪45‬‬

‫خديجة | ‪ | 80\56‬الوان زيتية على ملصق اعالنات‬ ‫العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫خديجة | ‪ | 80\56‬الوان زيتية على ملصق اعالنات‬ ‫العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫ח’דיג’ה | ‪ | 80\56‬צבעי שמן על כרזה של‬ ‫אמנים אחרים | ‪2007‬‬

‫ח’דיג’ה | ‪ | 80\56‬צבעי שמן על כרזה של‬ ‫אמנים אחרים | ‪2007‬‬

‫‪Khadeeja | 56/80 | Oil painting on poster of‬‬ ‫‪other artists | 2007‬‬

‫‪Khadeeja | 56/80 | Oil painting on poster of‬‬ ‫‪other artists | 2007‬‬

‫‪46‬‬

‫لينه | ‪ | 80\56‬الوان زيتية على ملصق اعالنات العمال‬ ‫فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫لينه | ‪ | 80\56‬الوان زيتية على ملصق اعالنات العمال‬ ‫فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫לינה | ‪ | 80\56‬צבעי שמן על כרזה של אמנים‬ ‫אחרים | ‪2007‬‬

‫לינה | ‪ | 80\56‬צבעי שמן על כרזה של אמנים‬ ‫אחרים | ‪2007‬‬

‫‪Lenah | 56/80 | Oil painting on poster of‬‬ ‫‪other artists | 2007‬‬

‫‪Lenah | 56/80 | Oil painting on poster of‬‬ ‫‪other artists | 2007‬‬

‫‪47‬‬

‫محمد ‪ | 80\56‬الوان زيتية على ملصق اعالنات‬ ‫العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫جواهر | ‪ | 85\60‬الوان زيتية على ملصق اعالنات‬ ‫العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫מוחמד ‪ | 80\56‬צבעי שמן על כרזה של‬ ‫אמנים אחרים | ‪2007‬‬

‫ג’ואהר ‪ | 85\60‬צבעי שמן על כרזה של‬ ‫אמנים אחרים | ‪2007‬‬

‫‪Mohammad | 56/80 | Oil painting on‬‬ ‫‪poster of other artists | 2007‬‬

‫‪Jawaher | 60/85 | Oil painting on poster‬‬ ‫‪of other artists | 2007‬‬

‫‪48‬‬

‫صورة ذاتية | ‪ | 70\50‬الوان زيتية على ملصق اعالنات‬ ‫العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫لينه | ‪ | 70\50‬الوان زيتية على ملصق اعالنات العمال‬ ‫فنانني اخرين | ‪2007‬‬

‫דיוקן עצמי | ‪ | 70\50‬צבעי שמן על כרזה של‬ ‫אמנים אחרים | ‪2007‬‬

‫לינה | ‪ | 70\50‬צבעי שמן על כרזה של אמנים‬ ‫אחרים | ‪2007‬‬

‫‪Self portrait | 50/70 | Oil painting on poster‬‬ ‫‪of other artists | 2007‬‬

‫‪Lenah | 50/70 | Oil painting on poster of‬‬ ‫‪other artists | 2007‬‬

‫‪49‬‬

‫ياسني | ‪ | 70\50‬الوان زيتية على ملصق اعالنات العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬ ‫יאסין | ‪ | 70\50‬צבעי שמן על כרזה של אמנים אחרים | ‪2007‬‬ ‫‪Yassin | 50/70 | Oil painting on poster of other artists | 2007‬‬

‫‪50‬‬

‫لينه | ‪ | 80\56‬الوان زيتية على ملصق اعالنات العمال فنانني اخرين | ‪2007‬‬ ‫לינה | ‪ | 80\56‬צבעי שמן על כרזה של אמנים אחרים | ‪2007‬‬ ‫‪Lenah | 56/80 | Oil painting on poster of other artists | 2007‬‬

‫‪51‬‬

‫صوره ذاتية | ‪ | 70\50‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2006‬‬

‫لينه | ‪ | 55\40‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2006‬‬ ‫לינה | ‪ | 55\40‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2006‬‬

‫דיוקן עצמי | ‪ | 70\50‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2006‬‬

‫‪Lenah | 40/55 | Oil painting on wood board | 2006‬‬

‫‪Self portrait | 50/70 | Oil painting on wood board | 2006‬‬

‫‪52‬‬

‫محمد | ‪ | 75\50‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2006‬‬ ‫מוחמד | ‪ | 75\50‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2006‬‬ ‫‪Mohammad | 50/75 | Oil painting on wood board | 2006‬‬

‫‪53‬‬

‫سمر | ‪ | 75\60‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2008‬‬ ‫סמר | ‪ | 75\60‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2008‬‬ ‫‪Samar | 60/75 | Oil painting on wood board | 2008‬‬

‫‪54‬‬

‫صوره ذاتية | ‪ | 73\45‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2006‬‬ ‫דיוקן עצמי | ‪ | 73\45‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2006‬‬ ‫‪Self portrait | 45/73 | Oil painting on wood board | 2006‬‬

‫‪55‬‬

‫محمود | ‪ | 60\45‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2008‬‬ ‫מחמוד | ‪ | 60\45‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2008‬‬ ‫‪Mahmoud | 45/60 | Oil painting on wood board | 2008‬‬

‫‪56‬‬

‫جواهر | ‪ | 110\60‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2007‬‬ ‫ג’ואהר | ‪ | 110\60‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2007‬‬ ‫‪Jawaher | 60/110 | Oil painting on wood board | 2007‬‬

‫‪57‬‬

‫جواهر | ‪ | 80\60‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2008‬‬ ‫ג’ואהר | ‪ | 80\60‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2008‬‬ ‫‪Jawaher | 60/80 | Oil painting on wood board | 2008‬‬

‫‪58‬‬

‫حبيبة | ‪ | 70\55‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2007‬‬ ‫חביבה | ‪ | 70\55‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2007‬‬ ‫‪Habiba | 55/70 | Oil painting on wood board | 2007‬‬

‫‪59‬‬

‫خديجة | ‪ | 100\70‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2008‬‬ ‫ח’דיג’ה | ‪ | 100\70‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2008‬‬ ‫‪Khadija | 70/100 | Oil painting on wood board | 2008‬‬

‫‪60‬‬

‫موسى | ‪ | 80\60‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2007‬‬ ‫מוסא | ‪ | 80\60‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2007‬‬ ‫‪Mousa | 60/80 | Oil painting on wood board | 2007‬‬

‫‪61‬‬

‫محمود | ‪ | 69\47‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2006‬‬ ‫מחמוד | ‪ | 69\47‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2006‬‬ ‫‪Mahmoud | 47/69 | Oil painting on wood board | 2006‬‬

‫‪62‬‬

‫احمد | ‪ | 58\40‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2008‬‬ ‫אחמד | ‪ | 58\40‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2008‬‬ ‫‪Ahmad | 40/58 | Oil painting on wood board | 2008‬‬

‫‪63‬‬

‫لينه | ‪ | 98\55‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2006‬‬ ‫לינה | ‪ | 98\55‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2006‬‬ ‫‪Lenah | 55/98 | Oil painting on wood board | 2006‬‬

‫‪64‬‬

‫منة الله | ‪ | 90\50‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2007‬‬ ‫מינת אללה | ‪ | 90\50‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2007‬‬ ‫‪Menat Allah | 50/90 | Oil painting on wood board | 2007‬‬

‫‪65‬‬

‫صورة ذاتية | ‪ | 65\55‬الوان زيتية على الواح خشبية | ‪2007‬‬ ‫דיוקן עצמי | ‪ | 65\55‬צבעי שמן על לוח עץ | ‪2007‬‬ ‫‪Self portrait | 55/65 | Oil painting on wood board | 2007‬‬

‫‪66‬‬

‫افينوعم | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2005‬‬ ‫אבינועם | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2005‬‬ ‫‪Avenoam | 51/61 | Painted with chemicals on photographic paper | 2005‬‬

‫‪67‬‬

‫لينه | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2007‬‬

‫غزالن | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫לינה | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2007‬‬

‫ג’וזלאן | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫‪Lenah | 51/61 Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2007‬‬

‫‪Gozlan | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪68‬‬

‫حسن | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫جناح | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫חסן | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫נג’אח | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫‪Hassan | 51/61 | Painted with chemicals on‬‬ ‫‪photographic paper | 2006‬‬

‫‪Najah | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪69‬‬

‫آمنه | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬ ‫אמנה | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬ ‫‪Amenah | 51/61 | Painted with chemicals on photographic paper | 2006‬‬

‫‪70‬‬

‫صورة ذاتية | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫سمر | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫דיוקן עצמי | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום |‬ ‫‪2006‬‬

‫סמר | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫‪Self portrait | 51/61 | Painted with chemicals on‬‬ ‫‪photographic paper | 2006‬‬

‫‪Samar | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪71‬‬

‫مؤمن | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫لينه | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫מּואְמִין | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫לינה | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫‪Mou’men | 51/61 | Painted with chemicals on‬‬ ‫‪photographic paper | 2006‬‬

‫‪Lenah | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪72‬‬

‫االء | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2007‬‬

‫احالم | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫א ָלאא | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2007‬‬

‫אחלאם | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫‪Alaa’ | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2007‬‬

‫‪Ahlam | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪73‬‬

‫منة الله | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫ياسني | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫מינת אללה | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר‬ ‫צילום | ‪2006‬‬

‫יאסין | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬ ‫‪Yassin | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪Minat Allah | 51/61 | Painted with chemicals on‬‬ ‫‪photographic paper | 2006‬‬

‫‪74‬‬

‫سمر | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫احالم | ‪ | 61\51‬رسم مبواد كيميائية على ورق تصوير | ‪2006‬‬

‫סמר | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫אחלאם | ‪ | 61\51‬ציור בחומרים כימיים על נייר צילום | ‪2006‬‬

‫‪Samar | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪Ahalam | 51/61 | Painted with chemicals on photographic‬‬ ‫‪paper | 2006‬‬

‫‪75‬‬

‫خديجة | ‪ | 110\90‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2009‬‬ ‫ח’דיג’ה | ‪ | 110\90‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2009‬‬ ‫‪Khadeja | 90/110 | Ink and oil painting on leather | 2009‬‬

‫‪76‬‬

‫عبد الرحمن | ‪ | 100\80‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2009‬‬ ‫עבד אל‪-‬רחמן | ‪ | 100\80‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2009‬‬ ‫‪‘Abd Al-Rahman | 80/100 | Ink and oil painting on leather | 2009‬‬

‫‪77‬‬

‫باسل | ‪ | 70\50‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2008‬‬

‫محمود جميل | ‪ | 60\50‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2008‬‬

‫באסל | ‪ | 70\50‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2008‬‬

‫מחמוד ג’מיל | ‪ | 60\50‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2008‬‬

‫‪Basel | 50/70 | Ink and oil painting on‬‬ ‫‪leather | 2008‬‬

‫‪Mahmoud Jameel | 50/60 | Ink and oil painting on‬‬ ‫‪leather | 2008‬‬

‫‪78‬‬

‫محمد | ‪ | 80\60‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2008‬‬

‫منة الله | ‪ | 110\80‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2007‬‬

‫מוחמד | ‪ | 80\60‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2008‬‬

‫מינת אללה | ‪ | 110\80‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2007‬‬

‫‪Mohammad | 60/80 | Ink and oil painting on‬‬ ‫‪leather | 2008‬‬

‫‪Menat Allah | 80/110 | Ink and oil painting on‬‬ ‫‪leather | 2007‬‬

‫‪79‬‬

‫محمد | ‪ | 100\80‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2007‬‬

‫موسى | ‪ | 100\80‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2007‬‬ ‫מוסא | ‪ | 100\80‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2007‬‬

‫מוחמד | ‪ | 100\80‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2007‬‬

‫‪Mousa | 80/100 | Ink and oil painting on leather | 2007‬‬

‫‪Mohammad | 80/100 | Ink and oil painting on leather | 2007‬‬

‫‪80‬‬

‫حبيبه | ‪ | 70\50‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2008‬‬

‫بيسان | ‪ | 80\60‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2008‬‬

‫חביבה | ‪ | 70\50‬דיו וצבעי שמן על עור |‪2008‬‬

‫ביסאן | ‪ | 80\60‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2008‬‬

‫‪Habiba | 50/70 | Ink and oil painting on leather | 2008‬‬

‫‪Besan | 60/80 | Ink and oil painting on leather | 2008‬‬

‫‪81‬‬

‫احمد | ‪ | 120\90‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2008‬‬ ‫אחמד | ‪ | 120\90‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2008‬‬ ‫‪Ahmad | 90/120 | Ink and oil painting on leather | 2008‬‬

‫‪82‬‬

‫ياسني | ‪ | 70\50‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2007‬‬ ‫יאסין | ‪ | 70\50‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2007‬‬ ‫‪Yassin | 50/70 | Ink and oil painting on leather | 2007‬‬

‫‪83‬‬

‫سليمان | ‪ | 70\50‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2007‬‬ ‫סלימאן | ‪ | 70\50‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2007‬‬ ‫‪Suleiman | 50/70 | Ink and oil painting on leather | 2007‬‬

‫‪84‬‬

‫محمد جميل | ‪ | 70\50‬حبر والوان زيتية على جلد | ‪2007‬‬ ‫מוחמד ג’מיל | ‪ | 70\50‬דיו וצבעי שמן על עור | ‪2007‬‬ ‫‪Mohammad Jameel | 50/70 | Ink and oil painting on leather | 2007‬‬

‫‪85‬‬

For me this is the loss of humanity and human dignity. It is contrary to all the values of Islam and humanity. What they are doing to their brethren is more horrible than any demonic description they attribute to the “Zionist Enemy”. [Khader Oshah] Next to the leg of the soldier kicking the head, Oshah painted a head of a lamb. On one of its horns the digits “17.2” are written, a hint at the “Revolution of 17th February” – the nickname given to the revolt against Gadhafi, but also a reference to the execution in Goya’s annihilating painting, The Third of May 1808.

Other paintings portray wounded or dead youngsters lying in the arms of their loved ones, who are crying, lamenting and calling out or staring helplessly. The identities are intentionally indistinct. The scene is not a detailed documentation of an individual event but recalls similar scenes in the history of human violence, dealing with the corruptive power of the government representative, with humiliation and preparation for slaughtering the victim.

Consciously and deliberately, the figurative scenes cite or quote similar visual scenes which have been described in the history of (Western-Christian) art: Michelangelo Buonarroti’s Pietà (1499), Edvard Munch’s The Scream (1893), Rembrandt van Rijn’s The Anatomy Lesson of Dr. Nicholas Tulp (1632), Francisco Goya’s The Third of May (1808) and others. These quotations stratify Oshah’s works and create a called for associative link between those days and this time, in the sense of ‘the thing that hath been, it is that which shall be’. These associations are also connected to historic images of refugees, immigration and uprooting, with which Oshah is familiar through faded and yellowing photos of the passive and victim-like heritage of his family and people.

The sights of the present intersect with those of the past and it is sometimes not clear to the viewer, whether the painted image was taken from the collective-historic repository or today’s or yesterday’s internet database. Dim hues of brown-black-white dominate these paintings. Are the people seen in them, whether boarding a truck or peeking from a tent, refugees from the past wars in Israel (1948, 1967)? Or perhaps they are the “new refugees”, fleeing to Jordan, Lebanon or Turkey out of fear of Bashar Assad’s regime? In some of these paintings, the historic identification is clearer: the children of the refugees are looking towards the Al-Aqsa mosque; the white clothes sewn to the canvas sort of hint at surrender or at other children, who study in a tent near Sidon.

Will that, which has been, really be again? What is hateful unto you do not do to your friend, brother or sister.

86

leaves the figures of the president and his entourage in the dark. On the monitor next to the burnt man, instead of the standard graph, appears the word NON, meaning NO in French. In the “Arab Spring”, NO was the keyword to breaking the fear barrier.

The word, as shaped on the monitor screen, is a quote of an engraving by Marcel Duchamp, published in a book carrying the name First Light [1959]. For Oshah, the scene describes the moment of the breaking of first light, the flashing light of the rolling revolution. A diagonal line splits the painting in half, defining and determining the “People of First Light” and “People of Darkness”.

In another painting – Breaking the Wall of Fear – Oshah depicts the cut out figure of a protestor erupting against a block of Egyptian soldiers painted in purple, trying to pierce the unity/uniformity by planting a light brown colour.

Youngsters like him have broken the conspiracy of silence. The age of silence is behind us. If new totalitarian leaders should rise to power, they would protest against them. This is not only about changing the regime, but also about changing the individual, who has stopped being afraid and kneeling down in the victim’s position. [Khader Oshah] And another appalling scene: three soldiers undressing and hitting a woman demonstrator. Her figure looks as if it has been cut off from the painting and a fabric with a traditional cross embroidery (heart) has been patched onto the whiteness of the canvas. The shape of the heart opening, aimed at the woman’s invisible face, reminds one of a penis and testicles. Only the demonstrator’s eyes are visible, wide open. Beside them is a graffiti – “Pal” – the opening letters of the sentence “May the miltary regime fall” (Paliaskot). The letters may also indicate the beginning of the word “Palestine”. The word extends towards the movement of the soldier, who is humiliating/raping the woman.

In another painting an Egyptian soldier is pulling the hair of a young woman protestor.

The situation seems like a violent sexual act. The man is enjoying himself. The woman’s face is covered by a part of a prayer carpet. Oshah is wondering what the face of the new Egyptian society will look like – religion and miltary/regime – if this is its face at the time of the revolution. In another painting, an Egyptian soldier is hitting a demonstrator with a truncheon and steps over his body while the protestor is lying helpless on the ground.

The painting The Binding of Ishmael – is based on a photo from Libya. It depicts a group of Gadhafi’s soldiers standing beside an artillery battery. Three soldiers are playing football, with the cut off head of one of the protesters used as a ball. The painting is divided in two by a green rubber band, normally used as a military tourniquet. This green line separates the left part, with the army unit’s standard image, and the right part, with the barbaric image.

87

But Khader Oshah’s paintings contain more than that. They are not only immediate frantic, contemporary and temporary news information. These paintings have become artistic documents taking a stance - an expression of repugnance towards erupting evil, which allows the killing of the ‘other’ – even if they are family, a brother or a sister – a convicting evidence of human nature. Like Francisco Goya in his Disasters of War series (1812-1815), Oshah penetrates the heart of darkness, looks the human monster in the eye with a realistic view and points at the dark deeds which soberly transformed the “Arab Spring” into a freezing winter.

In my art I work on the memory materials from the past of my family and my people. These are materials that feed and make up my personal consciousness, which is also a family and national consciousness. But at the same time I experience the materials of the present through television and the internet. The dramatic occurrences taking place around me now waken in me a strong desire of reaction, pride, documentation and testimony. When I see the murder of the young in Syria, I cannot remain indifferent. I identify with their struggle, want to commemorate them and testify to genocide and war crimes. [Khader Oshah] Oshah’s paintings correspond with the tradition of European painting. They include a series of strongly expressive themes, painted with colourful power or in monochrome, expressive laying on color, in large formats and dynamic cuts of open composition.

The painting First Light opens the series. It is dedicated to Mohamed B’Wazizi, the Tunisian demonstrator who burnt himself alive as a protest against his economic situation and at once became a torch that lit the hearts of the oppressed in his country and in neighbouring statement. The photo of President’s Bin-Ali’s much covered hospital visit is used by Khader as raw material for a critical saying. In the painting B’Wazizi is lying in his bed, bandaged from head to toe like an Egyptian mummy in its shrouds, observed by the president and his entourage as well as hospital staff. Into the original scene, of which he made use, Oshah planted additional messages: a woman’s figure (taken from a scene at a protest demonstration in Yemen) wearing a black purdah, carrying a bi-lingual sign in Arabic and English with the demand: “We need democracy, justice and freedom”. Unlike the known identity of the burnt demonstrator, the woman in black is present-absent – transparent and anonymous, and her figure represents the most oppressed group in Arab society.

Khader emphasizes her blazing eyes and lights her and the burnt man. In contrast, he whitens the president’s eyes, willingly blind to reality, making them hollow, and

88

The paintings currently on display at the Umm el-Fahem Art Gallery were painted in 2010-2012, and belong to a continuous series of works painted with intense fervour and an intense of emotions. In all these paintings Oshah reacts to the dramatic, violent political events, unprecedented in their intensity and scale, which began on the 18th December 2010 in Tunisia and later spread to most Arab countries – events which were nicknamed by the media as the “Arab Spring” [in Arabic: ‫الربيع العربي‬, ‘A-Rabia al-Arabi’]. In some countries (for example, Egypt or Libya), the events resulted in the overthrow of the rulers or reforms in government, while in others the bloodshed is still going on (for example, in Syria). The nickname “Arab Spring” is optimistic and infused with hope, that these events will bring about a change with positive significance for the citizens, who cry out for “democracy, justice and freedom” (as declared in some of the slogans at the demonstrations). For now, things are not clear enough and there is also a likely possibility that the fruits of the protest will actually give birth to conservative and extreme Islamist regimes, based on principles completely contradictory to the concepts of democracy, justice and freedom, for which the protestors have been longing. The motto of the protestors – “The People want to bring down the Regime” [in Arabic: ”!‫ – ]“الشعب يريد إسقاط النظام‬has been connected to their protest against poverty, hunger, unemployment, corruption of the regime, the rule of an ethnic minority over the majority, prohibition of the free use of media and information and more.

Oshah had strictly followed the events as an observer with a triple identity: as a son of the Arab nation he himself experienced the intensity of his people’s protest, a furious and painful reaction to the suffering caused by the on-going oppression and social injustice in countries such as Tunisia, Libya, Yemen, Syria and Egypt; as an Israeli citizen he viewed what was happening and wondered how the revolution created manmonsters who slaughtered, raped and humiliated their own people and abused them in the name of ideology and with the sponsorship of the military; as a Muslim, he saw how the pure “Way of Peace” (Islam) of the Quran was being polluted and twisted by those who preach in the name of religion or allegedly act in its name or that of a hegemonic regime, while actually desecrating and ridiculing it.

The photographed sights of the “Arab Spring”, which flowed from TV channels, websites, newspapers or mobile phone screens, were kept in Oshah’s personal computer to become a concoction of processed figurative images containing the rage, astonishment, shock and compassion of the man-artist. The paintings assimilated the horrors seen in the colorful photos taken from news websites – sharp or blurry, propagandist and staged or granulated and pixelated – photos taken both by professional crews and amateurs, witnesses whose shaking hands expressed what was going on in front of their eyes.

89

Khader Oshah: In Those Days at This Time Prof. Haim Maor Exhibition Curator

Khader Oshah’s life story and artistic work are entwined and influence each other. In 1966 Oshah was born into a Palestinian family in Gaza, and later married a Bedouin woman with whom he now lives in Rahat as an Israeli citizen. The complex existential experienced in which he is situated preoccupies him both as a person and an artist.

On one hand, I am a Palestinian with an Israeli ID, living in Israel and continuously longing for my family who live in Gaza, Sinai, Jordan and the Emirates. In the eyes of Jewish-Israelis I am defined as a Muslim, an Arab, a Bedouin, a Palestinian and perhaps even an enemy. On the other hand, I feel as a complete Israeli, I speak Hebrew and am involved in Israeli society and its troubles. My wife’s family, my children and closest friends live here with and beside me. By the Palestinians I am defined as an Israeli, and therefore considered an enemy. On one of my family visits to Gaza I was injured in a terrorist attack. [Khader Oshah] Being in this situation – with his complex identity shaking in the existence of the IsraeliPalestinian conflict – he again and again examines in his work the issue of familial, religious, tribal, cultural, national and professional belonging. His Israeli ID number is painted or engraved on silvery tin tablets and attached to the painted faces of his family members or others. The faces are different, but the identity is common. The number attests to the genetic connection: everyone is Khader Oshah.

Oshah’s open and complex identity echoes in his declared lack of obligation to a specific artistic style or one exclusive means. In his art he reserves the (post-modernistic) freedom to cruise among styles and materials. His paintings wander within the space between punctilious realism and extrovert and extraverted expressionism: hinted and minimalistic line drawings, material painting on canvas, rugs, animal skins, traditionally embroidered fabrics, weather beaten wooden boards, tin plates, photocopy papers, artistic posters, assemblages and household articles.

90

)‫جمعـ ــية الصبــار עמותת אלסבאר (ע’’ר‬

Elsabar Association The Um El Fahem Art Gallery Gallery Director: Said Abu Shaqra Khader Oshah: Arab Spring Exhibition Curator: Prof. Haim Maor Production and coordination: Irit Carmon Popper Framing: Sai’d Sidawi, ‘Ara Gallery hanging: Ahmad Muhammad Mahajnah Catalogue Text and editing: Prof. Haim Maor Photography: Yigal Pardo Design: Tawfik Gazal - Orientation, Jerusalem Hebrew language editing: Ronit Rozenthal English language editing: Isaac Komem Arabic translation and editing: Tarek Rajab English translation: Daniel Heimann Production: Orientation LTD, Jerusalem The measurements are in centimeters, width / hight With the support of The Ministry of Sports and Culture, Mifal HaPayis © 2012; All rights are reserved by the photographers, Elsabar Association, Umm el Fahem Art Gallery

‫‪Khader Oshah: Arab Spring‬‬

‫جمعـ ــية الصبــار עמותת אלסבאר (ע’’ר)‬