Zlalihavadiscreen

‫‪Cover Photo: ‘Ammar Younes‬‬

‫صورة الغالف‪ :‬شاي ألوني צילום עטיפה‪ :‬שי אלוני‬

‫ظـ ــالل الـ ــزمن | צללי הזמן |‬ ‫‪Shadows of Time‬‬

‫‪Thanks‬‬ ‫‪The “Shadows of Time” Exhibition, displaying photos of the elderly‬‬ ‫‪of Wadi ‘Ara, is an important layer in structuring the narrative and‬‬ ‫‪memory of life in Wadi ‘Ara. In addition to its mere display, the‬‬ ‫‪importance of the exhibition and the catalogue lies in them constituting‬‬ ‫‪a historic document that is added to a long chain of achievements,‬‬ ‫‪strengthening the foundations of the Um Al-Fahem Photo Archive and‬‬ ‫‪its establishment as a historic archive.‬‬ ‫‪This historic document could not have been published without the‬‬ ‫‪support and assistance of many institutions and comrades:‬‬ ‫ ‪Nehemia Cohen Foundation, Dreifuss Foundation‬‬‫‪Switzerland, Nathan Foder, Yoel and Nina Horowitz, Faruk‬‬ ‫‪Hijress, Mahmoud Arif Abu-Khalil, Mifal Hapayis, Raya Cohen,‬‬ ‫‪Pierre Hazan, Dudu Shalita, Idea, Mahmud Rashid Mahamid,‬‬ ‫‪Khalil Shawahneh, Muhammad Hani Asalia, Camla Egbaria,‬‬ ‫‪Layla Jabarin, Iman Agbaria, Taysir Mahamid, SanaPix, Uri‬‬ ‫‪and Lea Rusak, Irit Carmon Popper, Rich Foundation, Doris‬‬ ‫‪and Mori Arkin,Patsy and Beni Landa, Lubna Zu’bi, Abeer‬‬ ‫‪Aboud, Mahmoud Halluk Mahajneh, Pilonka Jeovani and‬‬ ‫‪Karmella Calea - Tha Italian Culture Institute, Lili Stern,‬‬ ‫‪Imad S’ud Mahajneh, Ashraf Makhlouf Mahajneh, Mahmoud‬‬ ‫‪Eghbariyya (Abu Anas), Milka Har-Tal, Yoav & Norit Levi.‬‬

‫‪Said Abu Shaqra‬‬ ‫‪Director of the Um Al-Fahem Art Gallery‬‬

‫ُ‬ ‫شك ٌر وامتنان‬ ‫إ َّن مع��رض «ظالل الزَّمن» الذي يعرض صور مس��ني وادي عارة هو لبن��ة ها َّمة في بناء‬ ‫ال ّرواي��ة ّ‬ ‫والذاك��رة للحياة في بل��دات وادي عارة‪ ،‬وباإلضافة إلى أهم ّية املعرض نفس��ه‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ف��إ َّن أهم َّية املعرض والكتالوج املصاحب له تكمن في أنّهما يش��كالن وثيقة تاريخ َّية‬ ‫تضاف إلى قائمة طويلة من اإلجنازات التي تس��اهم في وضع أس��س األرشيف املص َّور‬ ‫أرشيف‬ ‫أل ّم الفحم‪ ،‬وحتويله إلى‬ ‫ٍ‬ ‫تاريخي‪ .‬وما كان لهذه الوثيقة التّاريخ َّية أن ترى النّور َ‬ ‫ّ‬ ‫مؤسسات وأصدقاء كثيرين‪:‬‬ ‫لوال دعم ومساعدة‬ ‫ّ‬ ‫ُصن��دوق نحميا كوهني‪ ،‬صندوق درايفوس ‪ -‬سويس��را‪ ،‬األصدقاء نت��ان فودر‪ ،‬يوئيل‬ ‫هپايس‪ ،‬رعيا‬ ‫ونين��ا هوروفيت��س‪ ،‬فاروق هجرس‪ ،‬محمود ع��ارف أبو خليل‪ ،‬مفع��ال‬ ‫ِ‬ ‫كوهني‪ ،‬دودو شليطا‪ ،‬شركة إيديئا‪ ،‬محمود رشيد محاميد‪ ،‬خليل شواهنة‪ ،‬شركة‬ ‫س��نابيكس‪ ،‬محمّ د هاني عس��ل َّية‪ ،‬كامل��ة إغباريَّة‪ ،‬ليلى جبارين‪ ،‬إمي��ان إغباريَّة‪،‬‬ ‫تيس��ير محاميد‪ ،‬أوري وليئة روس��ك‪ ،‬عيري��ت كرمون بوبر‪ ،‬صن��دوق ريتش‪ ،‬دوريس‬ ‫وموري آركني‪ ،‬باتس��ي وبيني لندا‪ ،‬لبنى زعبي‪ ،‬عبير عبود‪ ،‬محمود حلوق محاجنة‪،‬‬ ‫بيلونكا جوفاني وكرميال كليه ‪ -‬املعهد الثقافي االيطالي في اسرائيل‪ ،‬بيير حزان‪،‬‬ ‫ليلي شتيرن‪ ،‬عماد سعود محاجنة‪ ،‬أشرف مخلوف محاجنة‪ ،‬محمود اغبارية (أبو‬ ‫أنس)‪ ،‬ميلكا هار طال‪ ،‬املصور يوآڤ ليڤي وزوجته نوريت‪.‬‬ ‫سعيد ابو شقرة‬ ‫مدير صالة العرض للفنون ام الفحم‬

‫תודות‬

‫الزمن‬ ‫ظالل ّ‬

‫‪Shadows‬‬ ‫‪of Time‬‬

‫צללי הזמן‬

‫‪Photographic Documentation‬‬ ‫‪of the Elders of Wadi ‘Ara‬‬

‫‪2007-2012‬‬

‫‪Editors: Prof. Mustafa Kabha | Guy Raz‬‬

‫‪2012‬‬

‫حترير‪ :‬بروفيسور مصطفى كبها | غاي راز‬ ‫עורכים‪ :‬פרופ' מוסטפא כבהא | גיא רז‬

‫توث ـ ـ ــيق مص ـ ـ ـ ّور ل ُـمسنِّي وادي ع ـ ــارة‬ ‫תיעוד צילומי של זקני ואדי עארה‬

‫‪2012-2007‬‬

‫תערוכת "צללי הזמן"‪ ,‬המציגה תצלומים של זקני ואדי עארה‪ ,‬היא נדבך‬ ‫חשוב בהבניית הנרטיב והזיכרון של החיים ביישובי ואדי עארה‪ .‬נוסף על‬ ‫עצם הצגתה‪ ,‬חשיבות התערוכה והקטלוג הנלווה אליה היא בהיותם מסמך‬ ‫היסטורי‪ ,‬המתווסף לשורה ארוכה של הישגים‪ ,‬המבססים את כינונו של‬ ‫הארכיון הצילומי של אום אל־פחם ואת מיסודו בתור ארכיון היסטורי‪.‬‬ ‫מסמך היסטורי זה לא היה יכול לצאת לאור בלא תמיכתם ועזרתם של‬ ‫מוסדות וחברים רבים‪:‬‬ ‫קרן נחמיה כהן‪ ,‬קרן דרייפוס ‪ -‬שוויץ‪ ,‬החברים נתן פודר‪ ,‬יואל ונינה הורוביץ‪,‬‬ ‫פארוק הגרס‪ ,‬מחמוד עארף אבו ח'ליל‪ ,‬מפעל הפיס‪ ,‬רעיה כהן‪ ,‬דודו שליטא‪,‬‬ ‫חברת אידיאה‪ ,‬מחמוד רשיד מחאמיד‪ ,‬ח’ליל שוואהנה‪ ,‬חברת סאנאפיקס‪,‬‬ ‫מוחמד האני עסליה‪ ,‬כאמלה אע’באריה‪ ,‬לילא ג'בארין‪ ,‬אימאן אע’באריה‪,‬‬ ‫תייסיר מחאמיד‪ ,‬אורי ולאה רוסק‪ ,‬עירית כרמון פופר‪ ,‬פייר חזן‪ ,‬קרו ריץ’‪,‬‬ ‫דוריס ומורי ארקין‪ ,‬מחמוד חלוק מחאג’נה‪ ,‬פטסי ובני לנדא‪ ,‬לובנא זועבי‪,‬‬ ‫עביר עבוד‪ ,‬פילונקה ג’ובאני וכרמלה קליה ‪ -‬מכון תרבות איטליה בישראל‪,‬‬ ‫לילי שטרן‪ ,‬עמאד סעוד מחאג’נה‪ ,‬אשרף מח'לוף מחאג’נה‪ ,‬מחמוד אע’בארייה‬ ‫(אבו אנס)‪ ,‬מילכה הר‪-‬טל‪ ,‬הצלם יואב לוי ואשתו נורית‪.‬‬ ‫סעיד אבו שקרה‬ ‫מנהל הגלרייה לאמנות אום אלפחם‬

‫ظالل الزّمن‬ ‫צללי הזמן‬

‫جمعية الصبّار‬ ‫صالة العرض للفنون أم الفحم‬ ‫الصالة‪ :‬سعيد أبو شقرة‬ ‫مدير ّ‬

‫עמותת אלסבאר‬ ‫הגלריה לאמנות אום אל‪-‬פחם‬ ‫מנהל הגלריה‪ :‬סעיד אבו שקרה‬

‫ظالل الزمن‬ ‫توثيق مصور ملس ّني وادي عارة‪2012-2007 ,‬‬

‫צללי הזמן‬ ‫תיעוד צילומי של זקני ואדי עארה‪2012-2007 ,‬‬

‫املعرض‬ ‫أمني املعرض‪ :‬غاي راز‬ ‫مستشار أكادميي‪ :‬بروفسور مصطفى كبها‬ ‫إنتاج وتنسيق‪:‬عيريت كرمون بوبر‬ ‫طباعة الصور‪ :‬ديجيتال فوتو برينت‪ ,‬نتانيا‬ ‫تأطير‪ :‬سعيد صيداوي‬ ‫تعليق‪ :‬أحمد محمد محاجنة‬

‫תערוכה‬ ‫אוצר‪ :‬גיא רז‬ ‫יועץ אקדמי‪ :‬פרופ’ מוסטפא כבהא‬ ‫הפקה ותיאום‪ :‬עירית כרמון פופר‬ ‫הדפסת צילומים‪ :‬דיגיטל פוטו פרינט‪ ,‬נתניה‬ ‫מסגור‪ :‬סעיד סידאווי‬ ‫תלייה‪ :‬אחמד מוחמד מחג’אנה‬

‫الكتالوج‬ ‫كتابة وحترير‪ :‬بروفسور مصطفى كبها‬ ‫مساعدو بحث‪ :‬إميان أغبارية‪ ,‬ليلى جبارين‪ ,‬محمد هاني‬ ‫تصميم‪ :‬توفيق غزال‪ ،‬أورينتاتسيا‪ ,‬القدس‬ ‫إنتاج الترجمة والتصميم والطباعة‪ :‬أورينتاتسيا‪ ,‬القدس‬

‫קטלוג‬ ‫כתיבה ועריכה‪ :‬פרופ’ מוסטפה כבהא‪ ,‬גיא רז‬ ‫עוזרי מחקר‪ :‬אימאן אע’באריה‪ ,‬לילה ג’בארין‪ ,‬מוחמד האני‬ ‫עיצוב‪ :‬תוופיק גזאל‪ ,‬אוריינטציה‪ ,‬ירושלים‬ ‫הפקה‪ :‬אוריינטציה‪ ,‬ירושלים‬

‫حترير لغوي بالعبرية‪ :‬رونيت روزنتال‬ ‫حترير لغوي باالجنليزية‪ :‬يتسحاق كوميم‬ ‫ترجمة للعبرية‪ :‬يئير هداري‬ ‫ترجمة وحترير للعربيِّة‪ :‬طارق أبو رجب‬ ‫ترجمة لإلجنليزية‪ :‬دانييل هامين‬ ‫تنقيح بـ ‪ 3‬لغات‪ :‬ميخائيل كوميم‬

‫עריכה לשונית בעברית‪ :‬רונית רוזנטל‬ ‫עריכה לשונית באנגלית‪ :‬יצחק קומם‬ ‫תרגום לעברית‪ :‬יאיר הדרי‬ ‫תרגום ועריכה בערבית‪ :‬טארק אבו רג’ב‬ ‫תרגום לאנגלית‪ :‬דניאל היימן‬ ‫הגהה ב‪ 3-‬שפות‪ :‬מיכאל קומם‬

‫طباعة‪:‬آرت بلوس ‪ -‬طباعة خضراء‬

‫הדפסה‪ :‬ארט פלוס ‪ -‬דפוס ירוק‬

‫بدعم من وزارة الثقافة والرياضة ومفعال هپايس‬

‫בתמיכת משרד התרבות והספורט‪ ,‬מפעל הפיס‬

‫© ‪ ،2012‬احلقوق محفوظة للمصورين‬ ‫ولصالة العرض للفنون أم الفحم‬

‫© ‪ ,2012‬כל הזכויות שמורות לצלמים‪ ,‬לעמותת אלסבאר‬ ‫ולגלריה לאמנות אום אל‪-‬פחם‬

‫ظالل الزّ من‬

‫צללי הזמן‬

‫توث ـ ـ ــيق مصـ ـ ـ ّـور لـمسنِّي وادي ع ـ ــارة‬ ‫תיעוד צילומי של זקני ואדי עארה‬

‫حترير‪ :‬بروفيسور مصطفى كبها | غاي راز‬ ‫عمار يونس | وجدان وخالد فاعور‬ ‫تصوير‪ :‬شاي ألوني | ّ‬ ‫עורכים‪ :‬פרופ' מוסטפא כבהא | גיא רז‬ ‫צלמים‪ :‬שי אלוני | עמאר יונס | ווג'דאן וח'אלד פאעור‬

‫‪2012-2007‬‬

‫جيل الزعماء التقليديني‪ ،‬كفر قرع‪ ،‬سنوات الستينات‪ ،‬تقدمة جمعية البير‬ ‫דור המנהיגים המסורתיים מכפר קרע‪ ,‬שנות ה‪ ,60-‬באדיבות עמותת אל‪-‬ביר‬ ‫‪The generation of the traditional leaders from Kufr Qari’, 1960’s, courtesy of the al-Bir association‬‬

‫مس ّنو الوادي – مكان لإللهام‬ ‫سعيد أبو شقرة‪ ،‬مدير صالة العرض‬ ‫ٍ‬ ‫سنوات على والدة فكرة إنشاء أرشيف صور أم الفحم ومنطقة وادي عارة‪ ،‬باإلضافة إلى‬ ‫خمس‬ ‫مضت‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫إقامة املعرض الثابت وإصدار الوثيقة التّاريخيَّة األولى من نوعها‪ ،‬كتالوج املعرض «ذاكرة املكان»‪ .‬ها نحن‬ ‫مت تصويرهم خالل‬ ‫معكم اليوم كي نعرض لكم وثيقة تاريخيَّة إضافيَّة‪ :‬توثيق مسنّي وادي عارة الذين ّ‬ ‫القصة الشّ خصيَّة‬ ‫السنوات األخيرة‪ ،‬ولألسف فقد غادر ُدنيانا عد ٌد كبير منهم‪ ،‬لكنّهم تركوا لنا وللمعرض‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ٍ‬ ‫ّ‬ ‫لكل واحد منهم‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫قصة عن احلياة وعن التّرحال وعن صراع البقاء واالنتماء إلى املاضي واألرض‪ ،‬إنّه ملما يبعثُ على‬ ‫إنّها َّ‬ ‫ممن عرف قدرهم‪ .‬لقد سحرتني‬ ‫السرور أنّني أنتمي إلى اجليل الذي نشأ وترعرع في كنف شيوخ البلدة و َّ‬ ‫ُّ‬ ‫ّ‬ ‫قصص حياتهم وطفولتهم واستَ ْهوتني روح الشّ باب التي بثتها تلك القصص من خالل الهيبة التي أغدقوها‬ ‫وحي واعتزاز لي‪.‬‬ ‫علي وعلى محيطهم بحضورهم وجبروتهم الذي كان مصدر‬ ‫ٍ‬ ‫ّ‬ ‫ٍ‬ ‫ّ‬ ‫انتهزت كل وقت متاح كي أستمع إلى قصص املاضي وأتأ َّمل مالمح وجوههم‪:‬‬ ‫لذلك‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫التحقت بصفوف الث ّوار الفلسطينيّني الذين حاربوا اجلنود‬ ‫السادسة عشرة من عمري عندما‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫كنت في ّ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫اإلجنليز في معركة بالقرب من قرية ُبريكة الواقعة إلى جوار زمارين (زخرون يعكوڤ)‪ُ ،‬قتل أربعة‬ ‫يوسف أنبا ٌء بأنّني من جملة الشُّ هداء في تلك املعركة‪ .‬سافر‬ ‫فلسطينيّني من ُق ّوا ِتنا وبلغت والدي الشّ يخ ُ‬ ‫الطري وكان متأ ِّك ًدا أنّه قبري‪ ،‬قرأ بعض اآليات القرآنيَّة ث ّم صلّى و َق َفل‬ ‫والدي إلى بريكة وتع َّرف على القبر‬ ‫ّ‬ ‫راج ًعا إلى أ ّم الفحم‪ ،‬وهناك‪ ،‬في ساحة البيت القدمي‪ ،‬أقا َم سرادق للعزاء‪.‬‬ ‫يوسف شريدي (أبو سامي) للز ّوار الكثيرين الذين تزاحموا في بيته الواسع‬ ‫هذا ما روا ُه اخلال مح ّمد ُ‬ ‫َّ‬ ‫احلج في مكة‪.‬‬ ‫حينما وفدوا إليه لتوديعه قبل يو ٍم من سفره لتأدية فريضة‬ ‫ّ‬ ‫ٍ‬ ‫كنت فخو ًرا ج ًّدا بخالي الذي كان في نظري بطالً حقيقيًّا والذي كان ُقدوة لي لسنوات طوال‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫رجال تقيًّا‪ ،‬حماه‬ ‫كان خالك بطال عظي ًما‪ ،‬لقد حارب اإلجنليز واحلكم العسكري‪ ،‬وصمد أمامهم‪ .‬لقد كان ُ‬ ‫الله برعايته‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫هذا ما همس به في أذني خالي أسعد عزّام‪ ،‬قريب اخلال أبو سامي‪ ،‬وهو يرتدي اجلالبيَّة ويعتم ُر الكوفيَّة‪.‬‬ ‫كانت مالمح وجهه وشاربه ونظراته تشي بإنسان قد م ّر بتجارب كثيرة في حياته‪.‬‬ ‫احلج بإذن الله أيها اخلال أبو سامي سأعود إلى هنا كي أص ِّورك بالفيديو‪ .‬أتوقُ إلى أن يرى‬ ‫بعدما تعود من‬ ‫ّ‬ ‫أوالدي ويسمعوا ج ّدهم البطل وهو يخاطبهم ويسرد ذاكرة املاضي‪.‬‬ ‫ُقت إلى فعله‪.‬‬ ‫هذا ما‬ ‫وعدت به اخلال أبا سامي وهذا ما ت ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٍ‬ ‫بحزن شديد‬ ‫شعرت‬ ‫صحته وعمره وتو ِفّي في م َّكة و ُد ِفن فيها‪.‬‬ ‫لك َّن اخلال لم يرجع من ال ِّرحلة‪ ،‬خانته‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫أملت في أن يعود‬ ‫قصة لن تُروى أب ًدا‪.‬‬ ‫لفقدان اخلال أبو سامي‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫وشعرت كذلك بخسارة فادحة لفقدان َّ‬ ‫السالح‪ ،‬عن مشاعره قبل املعركة وبعدها‪ ،‬عن مجرى املعركة‬ ‫اخلال ويح ّدثني عن عهد ّ‬ ‫الصبا‪ ،‬عن رفاقه في ّ‬ ‫وأملت في قرارة نفسي أن نقصد م ًعا مكان املعركة من أجل استرجاع‬ ‫واألصدقاء الذين لقوا حتفهم‪ ،‬بل‬ ‫ُ‬ ‫جزئي‪.‬‬ ‫أحداث تلك األ ّيام ولو بشك ٍل‬ ‫ّ‬ ‫ولك َّن اخلال لم ي ُعد من رحلته تلك كما لم ي ُعد من قبله والده ً‬ ‫يوسف شريدي‪ ،‬فقد ترامت‬ ‫أيضا اجل ّد الشّ يخ ُ‬ ‫قصة‬ ‫به األصقاع إلى أن استق ّر به النّوى في مخيّم اليرموك لالجئني الفلسطينيني في سور ّيا‪ ،‬وتوفّي هناك‪َّ .‬‬ ‫حياته وتش ّرده في أصقاع األرض لم تر َو ولن تُروى هي ً‬ ‫أيضا‪.‬‬ ‫ومثل قصصهم ضاعت ً‬ ‫أيضا قصص آالف كثيرين رحلوا عن دنيانا‪.‬‬ ‫لم يسمع أح ٌد قرع ناقوس اخلطر باندثار جي ٍل كامل‪ ،‬بينما نقف نحن اجليل األصغر في َدع ٍة غير آبهني‬ ‫بواقع ال قيمة فيه للتّاريخ وال معنى لل ّذاكرة‪.‬‬ ‫منذ اللِّقاء في بيت اخلال أبو سامي تطلّب منّي أكثر من عشر سنوات كي أعي القيمة احلقة لشيوخ البلد‬ ‫كمصدر وحي ملواصلة حياتنا‪ ،‬و ِكبَ َر مه ّمة التّوثيق ومقدار املسؤوليَّة امللقاة على عاتقنا في إعادة املجد‬ ‫القصة الفلسطينيَّة إلى األجيال التّالية هي حصيلة‬ ‫األخالقي في جمع وتوثيق وإيصال‬ ‫إن واجبنا‬ ‫التّليد‪َّ .‬‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫هذا الوعي‪.‬‬ ‫ظلّت فكرة إقامة املعرض تراودني سنوات طويلة‪ ،‬واكتملت خالل هذه الفترة إلى أن خرجت إلى حيِّز‬ ‫أن تلك الفكرة غدت‬ ‫الوجود‪ ،‬وعلى ال ّرغم من صعوبات االستعداد والتّشغيل‬ ‫والصعوبات املهنيَّة األخرى إالّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫كيانًا ميكن التّواصل والتّماهي معه‪ .‬من امله ّم البكاء على فقدان قصص عظيمة‪ ،‬لكن األكثر أهميَّة هو التّشمير‬ ‫عن ساعد اجل ّد والبدء في العمل اجلا ّد ال ّدؤوب من أجل إنقاذ ما يمُ كن إنقاذه‪.‬‬ ‫وحي ال‬ ‫متثُل أمامنا في املعرض وفي الكتالوج صو ُر شيوخ الوادي بكامل عزّتهم وأ ّبهتهم‪ ،‬إنّهم ح ًّقا معني‬ ‫ٍ‬ ‫ينضب حلياة املاضي واملستقبل على ح ٍّد سواء‪.‬‬ ‫أجنز املص ِّورون شاي ألوني‪ ،‬وع ّمار يونُس‪ ،‬والزّوجان وجدان وخالد أبو فاعور عمالً رائ ًعا‪ .‬لقد كانت متعة‬ ‫قمت بتنسيق ال ِزّيارات بنفسي‬ ‫ال تضاهى بالنّسبة لي حينما رافقتهم في رحلة التّصوير‪ ،‬في بعض احلاالت ُ‬ ‫وملست عن كثب االحترام العظيم الذي حظي به جميع املساهمني‪.‬‬ ‫إنّهم فئة ممتعة ومنضبطة من النّاس‪ ،‬أناس يرتدون ثيابهم وفق التّقاليد التّراثية ويشعرون مبتعة بسبب‬ ‫ال ّدراما التي تدور من حولهم‪ .‬ال يفهمون في غمرة تواضعهم كيف حصل وتذ ّكروهم على غير ميعاد‪،‬‬ ‫تحف للتّاريخ؟‬ ‫وتُطرح األسئلة املمازحة‪« :‬ماذا؟ أأصبحت عجوزًا إلى درجة أنّني أستحق أن أوضع في ُم َ‬ ‫أي مالبس يج ُدر بي أن أرتدي؟ ما األفضل‪ ،‬مع كوفيَّة أم بال كوفيَّة؟ املرأة ً‬ ‫أيضا؟ ملاذا؟‬ ‫هل للتّجاعيد معنى؟ ّ‬ ‫بالضحك‪.‬‬ ‫وتغص القاعة‬ ‫حاجة‪ ،‬تعالي لتتص ّوري»–‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫حسنًا‪ ،‬ارتدي مالبسك يا َّ‬ ‫‪6‬‬

‫المست شغاف قلبي الكلمات التّمهيد َّية للمص ِّورين الذين بادروا إلى طرح بعض أسئلة استفسار عن ماضي‬ ‫الشّ يوخ الذين ينبغي تصويرهم‪ ،‬مكان والدتهم‪ ،‬أعمارهم وعدد أوالدهم وأحفادهم‪ .‬شعر الشّ يوخ الذين‬ ‫ٍ‬ ‫بشرف عظيم في ال ّر ّد على األسئلة بينما الكاميرا منتصبة على قوائمها الثّالثيَّة وهي‬ ‫ينبغي تصويرهم‬ ‫تنتظر البدء في تصوير الوضعيّات املختلفة‪.‬‬ ‫انصب اهتما ُم شاي ألوني على الشّ يوخ وبيئتهم احلميمة واملجاملة‪ ،‬مقابل ذلك انصبّت عناي ُة ع ّمار يونُس‬ ‫ّ‬ ‫والزّوجان وجدان وخالد أبو فاعور على شخصيَّات الشّ يوخ‪ ،‬ومالبسهم‪ ،‬وتعبيرات وجوههم‪ ،‬كما أرادوا أن‬ ‫الصورة للمشاهد مشاعر االنتقال في حياة الشّ يوخ‪،‬‬ ‫تعبِّر وجوههم عن الذكريات البعيدة‪ .‬سعوا ألن متنح ّ‬ ‫أي ذكر للحياة‪.‬‬ ‫مسيرة التّرحال وذكرى أبناء عائالتهم الذين تف ّرقوا شذر مذر ولم يبق منهم ّ‬ ‫الصور شيخ بك ّل كبريائه وحضوره ال ّطاغي منتصب القامة‪ ،‬على ال ّرغم من جيله وك ّل ما م َّر‬ ‫يقف في جميع ّ‬ ‫احلقيقي‪ .‬جميع احلضور‪-‬‬ ‫عليه في حياته‪ ،‬يبتسم وميسك بيد زوجته ويعلم أنّه في هذه اللَّحظة هو البطل‬ ‫ّ‬ ‫الصدفة وال ّ‬ ‫شك‬ ‫أبناء عائلته‪ ،‬األصدقاء واجليران‪ ،‬ينظرون إليه بتقدي ٍر عظيم‪ ،‬إذ لم يأتوا لتصويره مبحض ّ‬ ‫أن هناك سببا ً وجي ًها لذلك‪.‬‬ ‫َّ‬ ‫ّاس ويكشفون ك ّل ما يذكرونه‪.‬‬ ‫تفتح زيار ُة الشّ يوخ من أجل تصويرهم أمامنا عاملًا غنيًّا‪ ،‬إذ‬ ‫يتبس ُط الن ُ‬ ‫َّ‬ ‫يتذ ّكرون حوادث ووقائع ذات أهميَّة تاريخيَّة‪ ،‬واجتماعيّة‪ ،‬وسياسيَّة‪ .‬ك ّل عجوز‪ ،‬وك ّل شيخ قبيلة أو حمولة‬ ‫قصته الشّ خصيَّة واجلماعيَّة‪.‬‬ ‫يجلب معه ّ‬ ‫ولكن ليس ث َّمة ّ‬ ‫مصب واحد‪ :‬إلى األرض‪ .‬فقد كانت األرض في ذلك‬ ‫أن جميع القصص تؤ ّدي إلى‬ ‫شك في ّ‬ ‫ّ‬ ‫الزّمان محور حياة اإلنسان وحر ّيته‪ ،‬منها رضع قيم احلياة وهي التي بلورت ُهو َّية وشخصيَّة ونهج حياة‬ ‫الفلسطيني الذي زرع األرض وتفانى في خدمتها‪.‬‬ ‫الفالح‬ ‫ّ‬ ‫وصحتهم ث ّمة خطر ُمحيق يته َّدد استمرار وجود‬ ‫أهميّة شيوخ الوادي كبيرة ج ًّدا‪ ،‬ولكن بسبب سنّهم‬ ‫ّ‬ ‫ال ّرواية الفلسطينيَّة‪ ،‬لذلك فامله ّمة األولى لألرشيف هي تعداد الس ّكان ال ّطاعنني في الس ّن من شيوخ الوادي‪،‬‬ ‫تواصل فوري معهم‪.‬‬ ‫جمع املعلومات عنهم وخلق‬ ‫ُ‬ ‫ملحة إلنقاذ ما ميكن إنقاذه بواسطة التّصوير‬ ‫كان جليًّا َّ‬ ‫أن بعضهم كان على شفا املوت ولذلك هناك حاجة ّ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫وتفان‬ ‫حرص‬ ‫معلومات وتصوير بالفيديو‪ .‬تولَّد لدى ال ّطاقم الذي يقود عمليَّة التّوثيق‬ ‫الثّابت‪ ،‬وجمع‬ ‫ٌ‬ ‫وإخالص مطلق للفكرة‪.‬‬ ‫إلي محمود إغبار َّية أبو أنس‪ ،‬مر ِّكز األرشيف‪ ،‬وح ّدثني‬ ‫في أحد األ ّيام أثناء إعداد املعرض والكتالوج ّ‬ ‫توجه ّ‬ ‫عن الشّ يخ توفيق قاسم (أبو بهجات) ابن التّسعني وعن أهميّته التّاريخيَّة والثّقافيَّة‪ .‬ال ّرجل مريض ج ًدا وقد‬ ‫أدخل املستشفى في األسبوعني األخيرين‪ ،‬وباءت ك ّل محاوالت أبي أنس في الوصول إليه من أجل التّوثيق‬ ‫«نسقت مع أوالده قبل يومني كي أقابله وأص ِّوره‪ .‬أحد أوالده ينتظرني في‬ ‫بالفشل‪ .‬لكنّه اليوم في البيت‪ّ :‬‬ ‫البيت»‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫بوقت قصي ٍر عاد وال ّدموع متأل عينيه‪:‬‬ ‫حزم أبو أنس الكاميرات وانطلق في سبيله قبل صالة ال ّظهر‪ .‬بعد ذلك‬ ‫الصوت في املساجد عن وفاة الشّ يخ توفيق قاسم‪ ،‬أبو بهجات‪ ،‬تنطلق اجلنازة بعد‬ ‫«أعلنوا اآلن في مكبّرات ّ‬ ‫صالة ّ‬ ‫الظهر من مسجد قرية البيّاضة»‪.‬‬ ‫قوي بال ّرضا على أنّنا وصلنا‬ ‫قصة أخرى لن تروى‪ ،‬وإلى جانب ذلك شعو ٌر ّ‬ ‫استحوذ علينا شعو ٌر ثقيل بفقد ّ‬ ‫إلى اللّحظة التي نبكي فيها على ضياع الذاكرة‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫عبد ابو شقرة بجانب بيته القدمي‪ ،‬سنوات الستني‪ ،‬تصوير‪ :‬غير معروف‪ ،‬مكتب الصحافة احلكومي‬ ‫עבד אבו שקרה ליד ביתו הישן‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪,1960,‬צלם לא ידוע‪ ,‬לשכת העיתונות הממשלתית‬ ‫‪‘Abd Abu Shaqra near his old home,Um Al-Fahem, 1960, photographer unknown, Goverment Press Office‬‬

‫عبد أبو شقرة في مدخل بيته اجلديد‪ ،‬أم الفحم‪ ،‬سنوات الستني‪ ،‬تصوير‪ :‬غير معروف‪ ،‬مكتب الصحافة احلكومي‬ ‫עבד אבו שקרה בכניסה לביתו החדש‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪,1960 ,‬צלם לא ידוע‪ ,‬לשכת העיתונות הממשלתית‬ ‫‪‘Abd Abu Shaqra at the entrance to his new home, Um Al-Fahem,1960, photographer unknown, Goverment Press Office‬‬

‫‪8‬‬

‫זקני הוואדי ‪ -‬מקום של השראה‬ ‫סעיד אבו שקרה‪ ,‬מנהל הגלריה‬

‫חמש שנים מלאו להולדתו של רעיון הקמת הארכיון הצילומי של אום אל־פחם ואזור ואדי עארה‪,‬‬ ‫וזאת נוסף על הקמת תערוכת הקבע והוצאתו לאור של המסמך ההיסטורי הראשון מסוגו‪ ,‬קטלוג‬ ‫התערוכה “זיכרון מקום”‪ .‬והנה שוב אנו ניצבים כאן כדי להציג בפניכם מסמך היסטורי נוסף‪ :‬תיעוד‬ ‫זקני ואדי עארה שצולמו במהלך השנים האחרונות‪ .‬לצערנו‪ ,‬שיעור לא קטן מאוכלוסייה זו הלך‬ ‫לעולמו‪ ,‬אך הותיר לנו ולארכיון את הסיפור האישי של כל אחד ואחת מאלו שצולמו‪.‬‬ ‫זה סיפור על החיים‪ ,‬על מסע הנדודים‪ ,‬על ההישרדות ועל השייכות לעבר ולאדמה‪ .‬לשמחתי‬ ‫הרבה‪ ,‬אני שייך לדור שצמח וגדל בצִלם של זקני היישוב ומכיר בחשיבותם‪ .‬הם תמיד ריתקו אותי‬ ‫בסיפורי חייהם‪ .‬סיפורי ילדותם ורוח הנעורים שנשבה מהם ריתקו אותי דרך הסמכות שהקרינו‬ ‫עליי ועל סביבתם בנוכחותם ובעצמתם‪ ,‬שהיו לי למקור השראה וגאווה‪.‬‬ ‫על כן ניצלתי כל זמן פנוי כדי להקשיב לסיפורי העבר ולהתבונן בתווי פניהם‪:‬‬ ‫הייתי ילד בן ‪ 16‬בלבד כשהצטרפתי לשורות המורדים הפלסטינים שלחמו בחיילים האנגלים‪.‬‬ ‫בקרב נגד האנגלים בכפר בורייכה ליד זומרין (זיכרון יעקב)‪ ,‬נהרגו ארבעה פלסטינים מכוחותינו‪.‬‬ ‫לאבא שלי‪ ,‬שיח’ יוסף‪ ,‬הגיע מידע שאני הייתי אחד השאהידים בקרב זה‪ .‬הוא נסע לכפר בורייכה‪,‬‬ ‫זיהה את הקבר הטרי והיה בטוח שהוא שלי‪ .‬קרא פסוקי קוראן‪ ,‬נשא תפילה וחזר לאום אל־פחם‪,‬‬ ‫ושם‪ ,‬בחצר הבית העתיק‪ ,‬הקים סוכת אבלים‪.‬‬ ‫כך סיפר הדוד מוחמד יוסף שריידי (אבו סאמי)‪ ,‬לאורחים הרבים שהצטופפו בביתו הרחב בבואם‬ ‫להיפרד ממנו יום לפני נסיעתו למצוות החאג’ במכה‪.‬‬ ‫הייתי גאה מאוד בדוד שלי‪ ,‬שהיה בעיניי גיבור אמִתי ולאורך שנים רבות היה לי מודל לחיקוי‪.‬‬ ‫הדוד שלך היה גיבור גדול‪ ,‬הוא נלחם באנגלים ובממשל הצבאי והצליח לשרוד‪ .‬הוא היה אדם ירא‬ ‫שמים‪ .‬שאלוהים רק ישמור עליו‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫כך לחש באוזניי הדוד אסעד עזאם‪ ,‬בן גילו של הדוד אבו סמי‪ ,‬עטוף גלבייה וחבוש כאפייה‪ .‬תווי‬ ‫פניו‪ ,‬שפמו העבות ומבטו החד העידו על אדם שעבר רבות בחייו‪.‬‬ ‫שתחזור מהחאג’‪ ,‬אינשאללה‪ ,‬דוד אבו סמי‪ ,‬אחזור לכאן כדי לצלם אותך בווידאו‪ .‬אני רוצה מאוד‬ ‫שהילדים שלי יראו וישמעו את הסבא הגיבור פונה אליהם ומספר את זיכרון העבר‪.‬‬ ‫כך הבטחתי לדוד אבו סמי וכך השתוקקתי לעשות‪.‬‬ ‫אלא שהדוד לא חזר מן המסע הזה‪ .‬בריאותו וגילו הכריעו אותו והוא נפטר במכה ונטמן בה‪ .‬חשתי‬ ‫צער גדול על אובדנו של הדוד אבו סמי וגם תחושת החמצה על אובדנו של הסיפור שלא יסופר‬ ‫עוד‪ .‬ציפיתי שהדוד יחזור ויספר על ימי נעוריו‪ ,‬על חבריו לנשק‪ ,‬על תחושותיו לפני הקרב ולאחריו‪,‬‬ ‫על מהלך הקרב ועל החברים שנפלו‪ ,‬ובסתר לבי אף קיוויתי שנצא יחד למקום הקרב בניסיון‬ ‫לשחזר‪ ,‬ולו במעט‪ ,‬את מאורעות אותם הימים‪.‬‬ ‫ואולם הדוד לא חזר ממסעו כשם שאביו‪ ,‬הסבא שיח’ יוסף שריידי לא חזר גם הוא‪ .‬יחד עם אלפי‬ ‫פליטים נדד ונדד עד שנחה דרכו במחנה הפליטים אלירמוק בסוריה‪ ,‬ושם הוא נפטר‪ .‬גם הסיפור‬ ‫של חייו ונדודיו הקשים לא סופר ולא יסופר עוד‪.‬‬ ‫כמוהם נעלמו גם סיפוריהם של אלפים רבים שהלכו לעולמם‪.‬‬ ‫שום נורה אדומה לא נדלקה כדי להתריע שדור שלם נכחד‪ ,‬בעוד אנו‪ ,‬הדור הצעיר יותר‪ ,‬עומדים‬ ‫שאננים ואדישים אל מול מציאות שבה ההיסטוריה חסרת ערך והזיכרון חסר משמעות‪.‬‬ ‫מאז המפגש בביתו של הדוד אבו סמי נדרשו לי יותר מעשר שנים כדי להבין את ערכם האמִתי‬ ‫של זקני היישוב בתור מקור השראה להמשך חיינו‪ ,‬את גודל משימת התיעוד ואת מלוא האחריות‬ ‫המוטלת עלינו להחזרת עטרה ליושנה‪ .‬חובתנו המוסרית לאסוף‪ ,‬לתעד ולהנחיל את הסיפור‬ ‫הפלסטיני לדורות הבאים היא פועל יוצא של הבנה זו‪.‬‬ ‫שנים מספר נשאתי בקרבי את רעיון הקמת הארכיון‪ .‬בתקופה זו הוא קרם עור וגידים עד שיצא‬ ‫לפועל‪ ,‬ולמרות קשיי ההיערכות והתפעול וקשיים מקצועיים אחרים הפך לישות שאפשר לתקשר‬ ‫אִתה ולהתחבר אליה‪ .‬חשוב מאוד לבכות על אובדן סיפורים גדולים אך עדיף להפשיל שרוולים‬ ‫ולהתחיל במלאכת מחשבת של עבודת נמלים כדי להציל את מה שעוד אפשר להציל‪.‬‬ ‫מולנו‪ ,‬בתערוכה ובקטלוג‪ ,‬ניצבים זקני הוואדי במלוא זקיפותם והדרם‪ .‬אכן‪ ,‬הם מקור ההשראה‬ ‫הבלתי נדלה לחיים של העבר והעתיד גם יחד‪.‬‬ ‫הצלמים שי אלוני‪ ,‬עמאר יונס ובני הזוג ווג’דאן וח’אלד אבו פאעור עשו עבודה מופלאה‪ .‬היה לי‬ ‫לעונג גדול ללוות אותם במסע הצילום‪ .‬במקצת המקרים תיאמתי את הביקורים בעצמי וחשתי‬ ‫מקרוב בכבוד הרב שזכו לו כל העושים במלאכה‪.‬‬ ‫מדובר באוכלוסייה מרתקת וממושמעת‪ ,‬באנשים הלבושים לפי מיטב המסורת ומרגישים הנאה מן‬ ‫הדרמה הנוצרת סביבם‪ .‬בצניעותם הם אינם מבינים כיצד קרה שפתאום נזכרים בהם‪ ,‬ושוב עולות‬ ‫השאלות בהלצה‪“ :‬מה‪ ,‬אני כל כך זקן שכבר ראוי לי להיות במוזאון להיסטוריה? האם לקמטים יש‬ ‫משמעות? איך עדיף להתלבש? מה עדיף‪ ,‬עם כאפייה או בלי כאפייה? גם האישה? בשביל מה?‬ ‫טוב‪ ,‬תתלבשי יא חאג’ה‪ ,‬בואי להצטלם” – והצחוק ממלא את האולם‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫ריגשו אותי מאוד מילות הפתיחה של הצלמים‪ ,‬שהקדימו ושאלו כמה שאלות מזהות על עברם של‬ ‫המצולמים‪ ,‬מקום הולדתם‪ ,‬גילם וכמה ילדים ונכדים יש להם‪ .‬המצולמים חשו כבוד גדול לענות‪,‬‬ ‫כשהמצלמה ניצבת על החצובה ומחכה להתחיל בצילום התנוחות השונות‪.‬‬ ‫שי אלוני התמקד בזקנים ובסביבתם החמה והמפרגנות‪ .‬לעומתו‪ ,‬עמאר יונס ובני הזוג ווג’דאן‬ ‫וח’אלד אבו פאעור התרכזו בדמותו של הזקן‪ ,‬בלבושו ובהבעת פניו‪ ,‬כמו רצו שפניו יבטאו את‬ ‫הזיכרון ארוך הימים‪ .‬הם ביקשו שהתצלום יעניק לצופה את תחושות המעברים בחיי הזקנים‪ ,‬את‬ ‫מסע הנדודים והזיכרון של בני ביתם ומשפחתם‪ ,‬שהתפזרו בכל מקום בלי להותיר זכר לחיים‪.‬‬ ‫בכל התצלומים ניצב הזקן בעל העצמה והנוכחות המסיבית זקוף קומה‪ ,‬למרות גילו וכל מה‬ ‫שעבר בחייו‪ .‬הוא מחייך‪ ,‬אוחז בידי אשתו ויודע שברגע זה הוא הגיבור האמִתי‪ .‬כל הנוכחים ‪ -‬בני‬ ‫ביתו‪ ,‬חברים ושכנים‪ ,‬מביטים בו בהערצה גדולה‪ .‬הרי לא סתם באו לצלם ולבטח יש סיבה טובה‬ ‫לכך‪.‬‬ ‫הביקור לצורך הצילום פותח בפנינו עולם ומלואו‪ .‬האנשים נפתחים ומגלים את כל מה שהם‬ ‫זוכרים‪ .‬הם נזכרים באירועים ובהתרחשויות רבות בעלות משמעות היסטורית‪ ,‬חברתית ופוליטית‪.‬‬ ‫כל זקן‪ ,‬כל ראש שבט או חמולה מביא אתו את הסיפור האישי והקולקטיבי‪.‬‬ ‫ואולם אין ספק שכל הסיפורים מובילים לכיוון אחד‪ :‬אל האדמה‪“ ,‬אל־ארד”‪ .‬אז הייתה האדמה‬ ‫מרכז חייו וחירותו של האדם‪ .‬ממנה ינקו את ערכי החיים והיא עיצבה את זהותו‪ ,‬את אישיותו ואת‬ ‫דרכו של הפלאח הפלסטיני‪ ,‬שעיבד אותה והתמסר לה‪.‬‬ ‫חשיבותם של זקני הוואדי רבה מאוד‪ ,‬אך בשל נסיבות גילם ובריאותם קיימת סכנה ממשית להמשך‬ ‫קיומו של הנרטיב הפלסטיני‪ .‬על כן‪ ,‬משימתו הראשונה של הארכיון הייתה מיפוי האוכלוסייה‬ ‫הבוגרת של זקני הוואדי‪ ,‬איסוף מידע ויצירת קשר מיידי‪.‬‬ ‫היה ברור שמקצתם נמצאים בסכנת חיים ממשית ועל כן עלה הצורך המיידי להציל כל מה‬ ‫שאפשר להציל בעזרת צילום סטילס‪ ,‬איסוף חומרים וצילום וידאו‪ .‬אצל הצוות המוביל את עבודת‬ ‫התיעוד נוצרה קנאות‪ ,‬דבקות והתמסרות מוחלטת לרעיון‪.‬‬ ‫באחד הימים‪ ,‬אגב הפקת התערוכה והקטלוג‪ ,‬פנה אליי מחמוד אע’באריה אבו אנס‪ ,‬רכז הארכיון‪,‬‬ ‫וסיפר לי על אודות שיח’ תאופיק קאסם (אבו בהג’את) בן התשעים ועל חשיבותו ההיסטורית‬ ‫והתרבותית‪ .‬האיש חולה מאוד ובשבועיים האחרונים היה מאושפז בבית החולים‪ ,‬וכל ניסיונותיו של‬ ‫אבו אנס להגיע אליו לצורך התיעוד נכשלו‪ .‬ואולם כעת הוא בבית‪“ :‬לפני יומיים תיאמתי עם ילדיו‬ ‫כדי לראיינו ולצלמו‪ .‬אחד מילדיו מחכה לי בבית”‪.‬‬ ‫אבו אנס ארז את המצלמות ויצא לדרכו לפני תפילת הצהריים‪ .‬זמן קצר לאחר מכן הוא שב‬ ‫ודמעות בעיניו‪“ :‬הודיעו עכשיו ברמקולים של המסגדים על פטירתו של שיח’ תאופיק קאסם‪ ,‬אבו‬ ‫בהג’את‪ ,‬ההלוויה יוצאת מיד אחרי תפילת הצהריים במסגד הכפר אלביאדה”‪.‬‬ ‫תחושה קשה על אובדנו של עוד סיפור שלא יסופר מילאה אותנו‪ ,‬ואולם לצדה גם תחושת סיפוק‬ ‫גדולה על שהגענו לרגע שבו אנו בוכים על אובדנו של הזיכרון‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫شتيوي الفاعور مختار قرية أبو شوشة قبل سفره للحج عام ‪ ,1943‬تصوير‪ :‬غير‬ ‫معروف‪ ,‬أرشيف مشمار هعيمق‬ ‫שתיווי אל‪-‬פאעור‪ ,‬מוח'תאר כפר אבו שושה טרם נסיעתו לחג'‪,1943 ,‬‬ ‫צילום‪ :‬לא ידוע‪ ,‬ארכיון משמר העמק‬ ‫‪Shtiwi al-Fa’our, Mukhtar of Abu Shusha befor leaving for the hajj‬‬ ‫‪in 1943, photographer unknown, Mishmar Ha’emek archive‬‬

‫‪12‬‬

‫صور من ثنايا الذاكرة‬ ‫بروفيسور مصطفى كبها‬

‫‪1‬‬

‫تعتبر قضية الذاكرة وتصميمها قضية بالغة األهمية‪ ،‬تعتمد عليها ركائز الهوية الوطنية لدى الشعوب‬ ‫ويتشكل من خاللها الوعي الذاتي واجلماعي لألفراد‪ .‬إذ أن عملية تخليد املاضي ورصد تفاعالته تلعب‬ ‫دورا ً ها ًما في النشاط الثقافي‪ ،‬إن كان ذلك على الصعيد الفردي أو على صعيد احليّز العام‪ .‬وتقتضي‬ ‫دراسة هذا البعد من التخليد وتصميم الذاكرة‪ ،‬الوعي مبقتضيات ومعاني مصطلحات ذات صلة باملوضوع‬ ‫مثل ‪« :‬صورة تاريخية»‪« ،‬شهادة تاريخية»‪« ،‬ذاكرة شخصية»‪« ،‬ذاكرة جماعية»‪« ،‬استحضار تاريخي»‪،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫«ذاكرة انتقائية»‪ ،‬ذاكرة أصيلة»‪ « ،‬ذاكرة مفبركة»‪« ،‬ذاكرة البقاء» و «مأساوية الذاكرة»‪.‬‬ ‫وتكتسب وضعية الشعب الفلسطيني أهمية خاصة في هذا املوضوع وذلك نظرا ً للتغييرات اجلذرية هائلة‬ ‫التأثير التي مرت عليه في تاريخه احلديث‪ ،‬خاصة عاصفة النكبة التي هبّت عام ‪ ،1948‬فاقتلعت ما اقتلعت‬ ‫من منجزات‪ ،‬ودمرت ما دمرت من إرث حضاري وثقافي‪ ،‬هذا فضالً عن عمليات التهجير واالقتالع واللجوء‬ ‫‪3‬‬ ‫التي منيت بها غالبية الشعب الفلسطيني‪.‬‬ ‫وقد سببت هذه احلالة اخلاصة نشوء وضع في غاية اخلصوصية والتركيب يتعلق بعملية بناء الذاكرة‬ ‫اجلمعية ألبناء الشعب الفلسطيني‪ ،‬في أماكن تواجده املختلفة‪ ،‬وهو وضع يجدر بنا أن نسميه «ذاكرة‬ ‫‪4‬‬ ‫الشتات»‪.‬‬ ‫‪ 1‬بروفيسور مصطفى كبها‪ :‬رئيس قسم التاريخ والفلسفة في اجلامعة املفتوحة واملدير األكادميي ألرشيف أم الفحم ووادي‬ ‫عارة – صالة العرض للفنون في أم الفحم‪.‬‬ ‫‪ 2‬للمزيد من التفاصيل عن ذلك‪ ،‬أنظر ‪P. Nora, ‘Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire’ in :‬‬ ‫‪Representations, No.26, Special Issue: Memory and Counter-Memory, (Spring, 1989), pp. 7-12.‬‬ ‫‪ 3‬عن ذلك انظر ‪Ahmad Sa’di & Lila Abu Loghod (eds), Nakba: Palestine, 1948, and the Claims of :‬‬ ‫‪Memory, New York, 2007.‬‬

‫‪ 4‬عن هذا املوضوع املركب أنظر ‪ :‬مصطفى كبها (محرر) نحو صياغة رواية تاريخية للنكبة‪ ،‬إشكاليات وحتديات‪ .‬مركز مدى‬ ‫الكرمل للدراسات التطبيقية‪ ،‬حيفا‪ .2006 .‬ص ‪.8-1‬‬

‫‪13‬‬

‫وعليه فإن التوثيق لتاريخ الشعب الفلسطيني قبل عام ‪ ،1948‬يختلف اختالفا ً عن عملية توثيق تاريخه‬ ‫بعد هذه السنة املصيرية في حياته‪ .‬فمن شعب يعيش على أرضه ويرسم خطوط حياته وتاريخه ساعيا ً‬ ‫إلى حتقيق ذاته الوطنية عليها‪ ،‬حتول إلى شعب مشتت في مختلف أصقاع األرض يسعى إلى إثبات الذات‬ ‫والهوية بعد أن كان قاب قوسني أو أدنى من حتقيق طموحات السيادة واالستقالل‪.‬‬ ‫كان االنشغال بحياة اللجوء والتشتت ودرء مصاعب احلياة الناجمة عن ذلك‪ ،‬فضالً عن التعامل مع واقع‬ ‫الوقوع حتت حكم أنظمة عديدة لم يرق لها‪ ،‬على أقل تعبير‪ ،‬تنمية هوية الشعب الفلسطيني وصياغة روايته‬ ‫التاريخية‪ ،‬هي جزء من جملة أسباب حالت دون تكوين وصياغة رواية تاريخية فلسطينية متكاملة‪ .‬وهناك من‬ ‫اعتقد بأنه لم تتح الفرصة بعد للشعب الفلسطيني املنهك أن يستريح ليتسنى له كتابة روايته وهناك من أعتقد‬ ‫بأن هذه الرواية كانت يجب أن تواكب العملية التاريخية أوالً بأول رغم عدم توفر البعد التاريخي الالزم لذلك‪.‬‬ ‫على املجموعة األولى ينتمي الكاتب علي اخلليلي الذي قال ‪« :‬من املؤكد أن العقل الفلسطيني لم يفقد‬ ‫ذاكرة النكبة‪ .‬وإمنا هو‪ ،‬على عكس أي فقدان قد حتتمله احملاججة النظرية‪ ،‬يشتعل بها اشتعاالً‪ .‬ولكن هذا‬ ‫االشتعال ال يتحول إلى فعل منهجي‪ .‬وثمة من يفترض أن العقل الفلسطيني املشتعل يغوص في الكابوس‬ ‫من عبر تتابع النكبة من فصل إلى فصل‪ ،‬دون أن ميلك فرصته‪ ،‬حتى اآلن‪ ،‬لإلمساك باألمل وإعادة صياغة‬ ‫محتوى الضحية في ذاكرته املعذبة‪ .‬وتعني املسألة بالنسبة لهذا املنظر أن الفسحة أو االستراحة‪ ،‬لم تتح‬ ‫‪5‬‬ ‫بعد للمحارب الفلسطيني‪ ،‬كي يطمئن على وراثته‪ ،‬ويبدأ بكتابة روايته»‪.‬‬ ‫أما على املجموعة الثانية فينتمي املؤرخ عارف العارف الذي قال في كتابه املشهور عن النكبة ‪« :‬من واجبنا‬ ‫إذن أن نُد ِّون احلوادث التي حدثت‪ ،‬كما حدثت‪ ،‬وأن نذكرها كما هي قبل أن ينسج عليها الدهر خيوط النسيان‪.‬‬ ‫إنا إذا فعلنا ذلك كان لدى املؤرخني التابعني‪ ،‬عندما يأتي اليوم الذي يصح فيه التاريخ‪ ،‬سطور يستطيعون‬ ‫الركون إليها‪ ....‬سطور تدعمها الوقائع واألسماء واألماكن واألرقام‪ .‬وهذا ما حداني لتسجيل النكبة‪ ،‬وقد‬ ‫سجلتها بأمانة‪ .‬وهو ما يحدوني اآلن إلى وضع سجلها بني يديك‪ ،‬ذاكرا ً طبعا ً أن أحسن التواريخ وأصدقها‬ ‫‪6‬‬ ‫ما يكتبه املؤرخون بعد مضي ما ال يقل عن ربع قرن من الزمن وليس الذي يكتبه فور وقوع احلادث»‪.‬‬ ‫حيال الرأيني الواردين أعاله وقفت الرواية التاريخية الفلسطينية أمام جملة من املصاعب والتحديات ستني‬ ‫عاما ً ونيّف‪ ،‬لم يتم فيها ترميم اخلسارة الفادحة باملصادر املكتوبة والوثائق وحتى تلك الكميات احملدودة‬ ‫واملهمة التي مت جمعها من خالل مركز الدراسات الفلسطيني في بيروت تبددت مبعظمها بعد رحلة العذاب‬ ‫التي سارت فيها محتويات ذلك املركز بعد االجتياح اإلسرائيلي لبيروت الغربية عام ‪ 1982‬ومصادرة‬ ‫اجليش اإلسرائيلي لتلك احملتويات ومن ثم إعادتها لتونس ونقلها من هناك للجزائر ومحاولة نقلها ملناطق‬ ‫‪7‬‬ ‫السلطة الفلسطينية تلك احملاولة التي لم يكتب لها النجاح حتى اآلن‪.‬‬ ‫وقد لقيت مجموعة الوثائق التي جمعت حتت إشراف املرحوم فيصل احلسيني في جمعية الدراسات‬ ‫العربية في القدس مصيرا ً مشابها عندما مت إغالق مقرها الكائن في بيت الشرق والتحفظ على موجوداته‬ ‫مبا في ذلك املجموعات النادرة من الوثائق واخلرائط والصور‪.‬‬ ‫‪ 5‬علي اخلليلي‪ ،‬الورثة الرواة‪ ،‬من النكبة إلى الدولة‪ .‬عكا‪ .2001 ،‬ص ‪.162‬‬ ‫‪ 6‬عارف العارف‪ ،‬نكبة بيت املقدس والفردوس املفقود‪ .‬بيروت‪ .1951 ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.3‬‬ ‫‪ 7‬عن القصة املأساوية لألرشيف الفلسطيني أنظر ‪ :‬سميح شبيب‪« ،‬الذاكرة الضائعة» في‪ :‬مصطفى كبها (محرر) نحو صياغة‬ ‫رواية تاريخية للنكبة‪ ،‬إشكاليات وحتديات‪ .‬مركز مدى الكرمل للدراسات التطبيقية‪ ،‬حيفا‪ .2006 .‬ص ‪.322 – 277‬‬

‫‪14‬‬

‫الرواية الشفوية كبديل ال بد منه‬

‫في ظل عملية التدمير الرهيبة التي تعرض لها املوروث الثقافي الفلسطيني أثناء نكبة وحرب ‪ 1948‬وما تالهما‬ ‫من كوارث وعلى رأسها تدمير احلواضر املدنية الرئيسية وعمقها القروي واحملتويات األرشيفية للمؤسسات‬ ‫الثقافية والسياسية واملكتبات العامة واخلاصة‪ ،‬هذا إضافة للقسريات املوضوعية الكثيرة التي أعاقت وتعيق‬ ‫عمل املهتمني بجمع وصياغة الرواية التاريخية الفلسطينية أهمها غياب دولة راعية ومؤسسات بحث ومعاهد‬ ‫أبحاث ذات امكانيات مادية وبشرية تسمح لها بالعمل بحرية على رعاية مشروع ضخم كهذا‪ .‬على أن يكون‬ ‫الهدف األساسي في هذه املرحلة تعويض الفترة‪ ،‬الطويلة نسبياً‪ ،‬والتي م ّرت منذ النكبة وحتى بدء استعمال‬ ‫الرواية الشفوية كمصدر للكتابة التاريخية واالقتناع به كمصدر شرعي ذي مصداقية‪ .‬هذا بشرط أن يتم‬ ‫بذلك بأدوات ومعايير مهنية واضحة‪ .‬وجدير بنا أن نذكر هنا أن إحجام بعض املؤرخني‪ ،‬خاصة من املؤرخني‬ ‫اإلسرائيليني كبني موريس ويوآف جلبر وآخرين‪ ،‬ليس نابعا ً بالضرورة من مواقف مهنية طاعنة مبصداقية‬ ‫الرواية الشفوية كمصدر تاريخي يؤخذ به‪ ،‬وإمنا رمبا يرجع ذلك للتفوق الواضح للرواية السردية الصهيونية‬ ‫في املجال األرشيفي ولكون الرواية الشفوية هي أحد البدائل التي يجب أن تتوفر لدى الطرف الفلسطيني‪ ،‬هذا‬ ‫إذا رغب بسد الفجوة الناجتة بني الروايتني كنتيجة مباشرة لذلك التفوق‪ .‬ولعل ذلك يبدو واضحا ً من ردة الفعل‬ ‫في األوساط األكادميية اإلسرائيلية (وفي جامعة حيفا على وجه التحديد) نحو موضوع البحث لنيل رسالة‬ ‫املاجستير والذي كتبه طالب املاجستير تيودور كاتس عن مذبحة الطنطورة والتي جرت عند احتالل تلك القرية‬ ‫‪8‬‬ ‫الساحلية الفلسطينية من قبل قوات لواء الكسندروني اإلسرائيلي في الثالث والعشرين من أيار عام ‪.1948‬‬ ‫يتطلب االعتماد على الرواية الشفوية للتوثيق دراية مهنية وأدوات عملية يتوجب على العاملني في هذا‬ ‫املجال أن يحصلوا عليها كي يتسنى لهم توثيق بالشكل املطلوب وتوثيقها وتصنيفها ومعاجلتها بالصورة‬ ‫التي جتعل منها مادة علمية مهنية طيّعة بيد املؤرخني وقارئي التاريخ‪ .‬وبدون امتالك هذه األدوات التي‬ ‫يجب أن تعتمد الدقة املتناهية والفهم الواسع لسياق احلدث التاريخي ومالبساته‪ ،‬لن يكون بوسع العاملني‬ ‫في هذا املجال أن يقوموا بهذه املهمة التي هي في غاية الدقة واحلساسية‪.‬‬ ‫ومن منطلق الضرورة القصوى لعملية جمع مكثفة للروايات الشفوية من أصحابها اآلخذين بالتناقص قام‬ ‫مشروع توثيق الرواية الشفوية مببادرة ورعاية صالة العرض للفنون في أم الفحم عام ‪ 2007‬حيث مت‪،‬‬ ‫باالشتراك مع اجلامعة املفتوحة‪ ،‬تأهيل مجموعة من طالب الدراسات العليا للعمل بجمع الروايات الشفوية‬ ‫من منطقة أم الفحم ووادي عارة وقد كان لي عظيم الفخر وبالغ السرور اإلشراف العلمي – األكادميي‬ ‫على هذا املشروع‪ .‬حيث مت في البداية حتضير مسح شامل لكافة األشخاص املرشحني للمقابلة من مدينة‬ ‫أم الفحم و‪ 13-‬قرية من قرى وادي عارة من أم القطف في الغرب وحتى زلفة وسالم في الشرق‪ .‬ومن ثم‬ ‫وعلى مدار سنة كاملة من العمل املكثف مت إجراء قرابة مائتي مقابلة مصورة وتدوينها مواكبة مع جمع‬ ‫مكثف للصور التاريخية التي عرضت في معرض دائم للصور التاريخية مت تنظيمه في صالة العرض‬ ‫والفنون في أم الفحم والقى استحسان عشرات اآلالف من الزوار الذين توافدوا تباعا ً منذ افتتاحه وحتى‬ ‫يومنا هذا‪ .‬هذا مع العلم بأن صور املعرض كانت قد صدرت في كتاب مصور حمل عنوان « ذاكرة املكان‪،‬‬ ‫‪9‬‬ ‫التاريخ املصور لوادي عارة ‪ »2008 – 1903‬وقد شاركني في حتريره أمني املعرض جاي راز‪.‬‬ ‫‪ 8‬مصطفى كبها‪ ،‬ورقة عمل قدمت ملؤمتر التاريخ الشفوي املنعقد في جامعة بير زيت في اخلامس من حزيران ‪.2007‬‬ ‫‪ 9‬مصطفى كبها وجاي راز ( محرران )‪ ،‬ذاكرة املكان‪ ،‬التاريخ املصور لوادي عارة ‪ .2008- 1903‬إصدار صالة العرض‬ ‫للفنون‪ ،‬أم الفحم‪.2008 .‬‬

‫‪15‬‬

‫وقد استمر جمع الروايات الشفوية وتدوينها طيلة السنوات األربع املاضية‪ ،‬حيث مت في هذه الفترة إجراء‬ ‫مئات املقابالت التي ستتم معاجلتها ومن ثم تدوينها ليتم نشرها في كتاب يحوي كامل ما أجنز من عمل‬ ‫في هذا املجال‪.‬‬ ‫أما الكتاب الذي بني أيدينا فهو تكملة طبيعية للكتاب الذي سبقه‪ ،‬حيث يتم من خالله توثيق أصحاب‬ ‫الروايات الشفوية من خالل صور جتسد الفسيفساء البشرية ألصحاب الصور والتي تعكس التركيبة‬ ‫اخلاصة لسكان املنطقة التي متت تغطيتها في هذا املشروع‪.‬‬ ‫تعكس الصور التي في املجموعة‪ ،‬ثالثة توجهات ورؤى مختلفة في عالم التصوير التوثيقي وهذا التنوع‬ ‫في التوجهات والرؤى يعطي املشروع غنى ويكسبه تنوعا ً وإثراء متبادالً‪ :‬يقوم ع ّمار يونس مبحاورة‬ ‫الشخصيات قبل وأثناء وبعد تصويرها‪ ،‬بل يعمد في بعض األحيان إلى مناقشة جودة الصورة ومدى‬ ‫جماليتها مع من ص ّور من الشخصيات فها هو على سبيل املثال يحاور احلاجة فاطمة قبل تصويرها‪ ،‬حني‬ ‫قالت له ‪« :‬أين تريدني أن أجلس»؟ فأجابها ‪« :‬حيث تشعرين بالراحة»‪.‬‬ ‫«إظهرني جميلة كما كنت مرة» قالت ضاحكة‪ ،‬ثم أضافت ‪« :‬في العشرينات من عمري كنت أجمل بنات‬ ‫القرية وكلهم أرادوا الزواج مني‪ ،‬لكن أبي طلب مهرا ً عاليا ً جدا ً ولم يكن باستطاعة أحد الوفاء بهذا الطلب»‬ ‫طلبت منه‪ ،‬فأجاب وهو منشغل بتحضير عدسة التصوير ‪« :‬ما زلت جميلة حتى اليوم»‪ .‬فأجابته مبتسمة‬ ‫‪10‬‬ ‫«وأنت مؤدب وكاذب بنفس قدر جمالي»‪.‬‬ ‫يعكس هذا احلوار عالقة نشأت بني املصور والشخصيات التي يصورها أثناء عملية التصوير وهو أمر من‬ ‫املرجح أن يكون قد انعكس إيجابيا ً على الناجت النهائي وهو الصورة‪ .‬ومن املهم تأكيده هنا أن الطرفني كانا‬ ‫يدركان‪ ،‬وقت نقطة الزمن احملددة التي أخذت فيها الصورة‪ ،‬األهمية التاريخية لهذا العمل‪.‬‬ ‫أما شاي ألوني فهو من أوائل املصورين الذين انضموا ملشروع األرشفة في صالة العرض وميتاز عن باقي‬ ‫املصورين بأنه جاء إلى املشروع من خارج احليّز‪ ،‬جاء وهو يجهل إلى حد كبير اآلخر الذي تولى تصويره‪،‬‬ ‫وهو أمر بحد ذاته له حسناته وعيوبه ‪ :‬فمن جهة كان متهيبا ً يجهل مفاتيح األعراف املتبعة ومكنوناتها‬ ‫ولكنه في الوقت ذاته عوض ذلك بالصرامة املهنية والتهيئة التي تقف على أدق التفاصيل التي عاشها كبار‬ ‫السن املصورين وقت التقاط الصور‪ .‬وفي هذه املناسبة علينا التنويه أن صور ألوني‪ ،‬التي التقطها في‬ ‫صالونات البيوت وواجهاتها‪ ،‬جتسد جدلية الفوارق الشاسعة بني واقع املاضي الذي استحوذ على معظم‬ ‫مساحة ووقت املقابلة الشفوية وبني احلاضر املز ّين واملزركش الذي اجتهد ألوني أن يظهره في الصور‪.‬‬ ‫تأتي صور وجدان وخالد فاعور لتنطق بواقع عفوي لم يخطط له من قبل ولم تبذل أي جهود لتزيينه أو‬ ‫زركشته‪ .‬وهذا بعد إضافي آخر يضيف لهذه املجموعة إضافة مميزة تعبق بسحر الواقعية والعفوية وتنطق‬ ‫بالعالقة املتساوقة بني املاضي واحلاضر‪.‬‬ ‫وقد رأينا أن نضمن هذه املجموعة شذرات وعينات خاصة من املقابالت الشفوية التي قمنا بإجرائها‪ ،‬وذلك‬ ‫رغبة منا بتأكيد مبدأ التكامل بني النص والصورة‪.‬‬ ‫على مدار اخلمسة والعشرين عاما ً املاضية التي أجريت فيها آالف املقابالت الشفوية في جميع أنحاء البالد‪،‬‬ ‫أدركت مدى عمق هذا الكنز وأهميته ومدى ضرورته القصوى لبناء رواية تاريخية فلسطينية متكاملة‪.‬‬ ‫في غمرة هذه املقابالت قابلت عيّنات مختلفة من كبار السن – منبع املعلومات الذي تعلمت منه الكثير –‬ ‫‪ 10‬عمار يونس‪ ،‬شهادة شخصية‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫قابلت أناسا ً عادت إليهم حيوية احلياة بعدما وجدوا من يسأل عنهم ويقدر دورهم الذي لعبوه في املاضي‪.‬‬ ‫وبعضهم اآلخر عادت إليه قدرة نطق الكلمات بعد ما كان قد دخل في حالة من القنوط فقد من خاللها‬ ‫القدرة على الكالم‪ .‬وفي حاالت أخرى قابلت أناسا ً حتفظوا في الكالم ولم يجرأوا على قول كل احلقيقة‬ ‫رغم إدراكهم ألهمية ذلك‪ .‬في بعض املرات ذهبت ملقابلة رجل معني رشحه البعض ليكون شاهدا ً على عصره‬ ‫فوجدت أن شهادته هشة ضعيفة أما احلري باملقابلة هو شخص آخر من العائلة ( زوجة‪ ،‬ابن‪ ،‬أخ أو قريب‬ ‫عائلة) جلس ليستمع فوجدت أن املعلومات املطلوبة لديه وليس لدى الشخص الذي ذهبنا ملقابلته‪.‬‬ ‫في حاالت أخرى وجد املقابل في حديثنا معه فرصة سانحة للبكاء وذلك حتريرا ً حلسرات دفينة فبكى‬ ‫وأبكانا معه‪.‬‬ ‫لقد آمنا أنه من خالل الروايات الشفوية نستطيع إيصال أصوات كانت مهمشة في السابق ولم حتظ‬ ‫بالوصول إلى منصة السرد التاريخي بشخوصها وأدق تفاصيلها ونخص بالذكر السرد النسوي للتاريخ‪،‬‬ ‫وقد حرصنا في إجرائنا للمقابالت على إيصال هذا الصوت الذي ال بد منه في سبيل صياغة رواية تاريخية‬ ‫متكاملة‪ .‬ففي مقابلة مع السيدة باسمة قحاوش حتدثت عن ظروف إنشاء أول مدرسة للبنات في أم الفحم‬ ‫فقالت ‪« :‬لم يكن هناك مدارس للبنات‪ ،‬أهلي بنوا مدرسة للبنات من أجلي ألن أمي كانت حريصة على‬ ‫تعليم بناتها‪ ...‬بنوا غرفة على راس اجلبل‪ ،‬كانت مبثابة عقد كبير‪ ،‬وبعدها قاموا بإحضار معلمة من جنني‪،‬‬ ‫كان اسمها بشرى وبعدها جاءت معلمة من نابلس اسمها فاطمة العكر‪ .‬علمتنا كنا األربعة صفوف في‬ ‫غرفة واحدة‪ .‬غرفة واحدة كبيرة ومعلمة واحدة‪ .‬لم يكن هناك مدير وال معلمون ذكور‪ ،‬فقط بنات ومعلمة‬ ‫‪11‬‬ ‫واحدة»‪.‬‬ ‫ومن امللفت للنظر كذلك أن بعض الرواة شكلوا حلقة ثانية أو ثالثة من حلقات الرواية الشفوية فقد رووا عن‬ ‫آبائهم أو عن أجدادهم وكان في شهاداتهم حس توثيقي بحكم مرور الرواية الشفوية من جيل إلى جيل‪،‬‬ ‫وفي املقابلة التي أجريناها مع الشيخ عبد الرحمن داود كبها ( أبو صدام) الذي روى عن جده‪ ،‬محمد أحمد‬ ‫سالمة كبها ( أبو جبر ) الذي كان راوية للتاريخ وعاملا ً باألنساب‪ ،‬حيث قال‪« :‬عشت مع جدي أبو أمي‬ ‫نسابة وكان شاعرا ً يكتب الشعر بالعامية حتى أنه ملا جرت أول انتخابات في‬ ‫ثالثني سنه وكان‪ ،‬يرحمه الله‪ّ ،‬‬ ‫كفر قرع وصفها وصفا ً دقيقاً‪ ....‬كان لديه ديوان يجلس فيه ويأتي إليه الناس ليسمعوا الروايات التاريخية‬ ‫منه عن العثمانيني وعن احلرب العاملية األولى وعن ثورة الـ ‪ 36‬وهكذا‪ ...‬وكنت منذ صغري أجلس واستمع‬ ‫‪12‬‬ ‫واستمتع وقد حفظت معظم هذه الروايات»‪.‬‬ ‫ومما يجدر ذكره في هذا السياق أنه من املخطط أن نفرد للروايات الشفوية بنصها الكامل كتابا ً قادما ً‬ ‫سيكون‪ ،‬مبشيئة الله‪ ،‬مبثابة الكتاب الثالث من سلسلة الكتب الصادرة عن مشروع أرشفة منطقة أم الفحم‬ ‫ووادي عارة‪.‬‬

‫‪ 11‬مقابلة مع باسمة شفيق قحاوش في بيتها (أم الفحم‪.)2007 /11 /25 ،‬‬ ‫‪ 12‬مقابلة مع عبد الرحمن كبها في منزله ( أم القطف‪.) 2008 /2 /17 ،‬‬

‫‪17‬‬

‫صالح عبد الرحمن أبو خليل محاجنة‪ ،‬أم الفحم‪ ،‬املصور‪ :‬وليد أبو شقرة‪ ،‬أواخر السبعينات‬ ‫סאלח עבד אל‪-‬רחמאן אבו ח'ליל מחאגנה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪ ,‬צלם‪ :‬וליד אבו שקרה‪ ,‬סוף שנות ה‪70-‬‬ ‫‪Saleh ‘Abd Al-Rahman Abu Khalil Mahajnah, Um Al-Fahem, Photographer: Walid Abu Shaqra, End of 70’s‬‬

‫‪18‬‬

‫תמונות מנפתולי הזיכרון‬ ‫פרופסור מוסטפא כבהא‬

‫‪1‬‬

‫סוגיית הזיכרון והבנייתו הנה סוגיה חשובה ביותר‪ ,‬שכן יסודות הזהות הלאומית של העמים‬ ‫נסמכים עליה‪ ,‬והתודעה העצמית והקולקטיבית של הפרטים מתגבש באמצעותה‪ .‬זאת מאחר‬ ‫שפעולת הנצחת העבר וההתחקות אחר הראקציות של הזיכרון ממלאות תפקיד מרכזי בפעילות‬ ‫התרבותית‪ ,‬בין שמדובר במישור האינדיבידואלי בין במישור החברתי‪ .‬חקר ההיבט הזה של הנצחת‬ ‫הזיכרון והבנייתו צורך מודעות לנחיצות ולמשמעויות של המונחים הרלוונטיים‪ ,‬כגון‪“ :‬תמונה‬ ‫היסטורית”‪“ ,‬עדות היסטורית”‪“ ,‬זיכרון אישי”‪“ ,‬זיכרון קולקטיבי”‪“ ,‬הנכחת ההיסטוריה”‪“ ,‬זיכרון‬ ‫‪2‬‬ ‫סלקטיבי”‪“ ,‬זיכרון אותנטי”‪“ ,‬זיכרון מפוברק”‪“ ,‬זיכרון של הישרדות” ו”הטרגיות של הזיכרון”‪.‬‬ ‫הבניית הזיכרון של העם הפלסטיני הינה עבודה בעלת חשיבות מיוחדת‪ ,‬וזאת בשל השינויים‬ ‫היסודיים אדירי ההשפעה שעברו עליו בהיסטוריה המודרנית שלו‪ ,‬בייחוד בעקבות סערת‬ ‫הנכבה שהתרגשה עליו בשנת ‪ ,1948‬שמחקה הישגים והשמידה חלקים מן המורשת החומרית‬ ‫והתרבותית שלו‪ ,‬נוסף על פעולות הגירוש והעקירה וכן הפליטות‪ ,‬שהייתה מנת חלקו של רוב העם‬ ‫‪3‬‬ ‫הפלסטיני‪.‬‬ ‫הנסיבות המיוחדות האלה הביאו ליצירת מצב מורכב ומיוחד במינו בכל הקשור לפעולת הבניית‬ ‫הזיכרון הקולקטיבי בקרב בני העם הפלסטיני במקומות השונים של הימצאו‪ ,‬מצב שמתאים‬ ‫לכנותו “זיכרון של תפוצה”‪ 4.‬זאת משום שתיעוד ההיסטוריה של העם הפלסטיני לפני שנת ‪1948‬‬ ‫שונה מאוד מן התיעוד ההיסטורי שלו לאחר שנה גורלית זו בחייו‪ .‬מעם החי על אדמתו ומשרטט‬ ‫‪ 1‬פרופסור מוסטפא כבהא‪ ,‬ראש המחלקה להיסטוריה ופילוסופיה ומדעי היהדות באוניברסיטה הפתוחה והמנהל‬ ‫האקדמי של ארכיון אום אל־פחם וואדי עארה ‪ -‬הגלריה לאמנות באום אל־פחם‪.‬‬ ‫‪ 2‬לפרטים נוספים על כך‪ ,‬ראו‪P. Nora, ‘Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire’ in :‬‬ ‫‪Representations, No. 26, Special Issue: Memory and Counter-Memory, (Spring, 1989), pp. 7–12.‬‬ ‫‪ 3‬על כך ראו‪Ahmad Sa’di & Lila Abu Loghod (eds) , Nakba: Palestine, 1948, and the Claims :‬‬ ‫‪of Memory, New York, 2007.‬‬

‫‪ 4‬על נושא מורכב זה‪ ,‬ראו‪ :‬מוסטפא כבהא (עורך) לקראת עיצוב נרטיב היסטורי לנכבה‪ ,‬בעיות ואתגרים‪ .‬מרכז מדה אל־‬ ‫כרמל ‪ -‬המרכז הערבי למחקר חברתי יישומי‪ ,‬חיפה‪ .2006 .‬עמ’ ‪.8 - 1‬‬

‫‪19‬‬

‫את קווי חייו ואת ההיסטוריה שלו‪ ,‬אגב חתירה להגשמת מהותו הלאומית על אותה האדמה‪ ,‬הפך‬ ‫לעם שנפוץ לכל עבר וחותר להוכיח את מהותו ואת זהותו‪ ,‬לאחר שהיה קרוב להגשמת השאיפות‬ ‫לריבונות ולעצמאות כמטחווי קשת‪.‬‬ ‫העיסוק בחיי הפליטות והתפוצה והמאבק בקשיי החיים הנובעים מהם היו בנוסף להתמודדות עם‬ ‫מציאות הקיום תחת שלטונם של משטרים רבים שלא חיבבו‪ ,‬בלשון המעטה‪ ,‬את פיתוח הזהות‬ ‫של העם הפלסטיני וגיבוש הנרטיב ההיסטורי שלו ‪ -‬עיסוק זה הוא חלק ממכלול של סיבות שמנעו‬ ‫את יצירתו של נרטיב היסטורי פלסטיני וגיבושו לכדי נרטיב שלם‪ .‬יש מי שסבור שלעם הפלסטיני‬ ‫המותש טרם ניתנה ההזדמנות לנוח על מנת שיתאפשר לו לכתוב את הנרטיב שלו‪ ,‬ויש הסוברים‬ ‫שמן הראוי שהנרטיב הזה ייווצר על פי הסדר המקובל של כתיבת ההיסטוריה‪ ,‬חרף היעדרה של‬ ‫הפרספקטיבה ההיסטורית הדרושה לכך‪.‬‬ ‫הסופר עלי אל־ח’לילי‪ ,‬הנמנה עם הקבוצה הראשונה‪ ,‬אומר‪ :‬בוודאי שהתודעה הפלסטינית לא‬ ‫איבדה את זיכרון הנכבה‪ .‬אין זאת אלא שהיא‪ ,‬בניגוד לכל אבדן זיכרון‪ ,‬טרודה בפולמוס תאורטי‬ ‫שבוער בעצמותיה‪ .‬ואולם אותה הבערה אינה מובאת לכדי פעולה שיטתית‪ .‬יש מי שמניח‬ ‫שהתודעה הפלסטינית הבוערת שקועה בעומק הסיוט מעצם עיסוקה בנכבה חדשות לבקרים‪ ,‬בלי‬ ‫שניתנה לה עד עתה ההזדמנות להיאחז בתקווה ולנסח מחדש את מהותו של הקרבן בזיכרונותיה‬ ‫המיוסרים‪ .‬לפי השקפה זו‪ ,‬משמעות הדבר היא שללוחם הפלסטיני לא ניתנה השהות או הנחת‬ ‫‪5‬‬ ‫לחוש שמורשתו בטוחה‪ ,‬ולהתחיל לכתוב את הנרטיב שלו‪.‬‬ ‫לעומתו‪ ,‬ההיסטוריון עארף אל‪-‬עארף נמנה עם הקבוצה השנייה‪ ,‬וכתב בספרו המפורסם על‬ ‫אודות הנכבה‪ :‬לפיכך‪ ,‬מחובתנו לגנות את האירועים שאירעו כפי שאירעו‪ ,‬ולהזכירם כמות שהם‪,‬‬ ‫לפני שהנצח יטווה עליהם את קורי השכחה‪ .‬אילו עשינו זאת‪ ,‬יהיו בידי ההיסטוריונים לעתיד‪,‬‬ ‫בבוא היום שבו תהיה ההיסטוריה בלא רבב‪ ,‬שורות שעליהן הם יכולים להסתמך [‪ ]...‬שורות‬ ‫הנסמכות על עובדות‪ ,‬שמות‪ ,‬מקומות ומספרים‪ .‬זה מה שהביאני לתעד את הנכבה‪ ,‬ואכן תיעדתי‬ ‫אותה בנאמנות‪ ,‬וזה מה שמביא אותי כעת להניח תיעוד זה בין ידיך‪ ,‬בזוכרי‪ ,‬כמובן‪ ,‬ש ָה ְכְתבים‬ ‫ההיסטוריים הטובים והאמינים ביותר הם אלו שכתבו ההיסטוריונים בחלוף רבע מאה לכל הפחות‪,‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ולא אלו שנכתבו מיד עם התרחשות האירועים‪.‬‬ ‫משתי הדעות שהובאו לעיל עולה שלאורך שישים שנה ויותר עמד הנרטיב ההיסטורי הפלסטיני‬ ‫מול מכלול של קשיים ואתגרים‪ .‬במהלך תקופה זו לא שוקם האבדן המכריע של מקורות‬ ‫כתובים ומסמכים‪ .‬אפילו הכמות המוגבלת והחשובה של מקורות ותעודות‪ ,‬שנאספו על ידי מרכז‬ ‫המחקר הפלסטיני בביירות‪ ,‬התפזרו ברובם לאחר מסכת הייסורים שעברה על תכולתו של אותו‬ ‫המרכז בעקבות הפלישה הישראלית למערב ביירות בשנת ‪ :1982‬החרמת התכולה בידי הצבא‬ ‫הישראלי ולאחר מכן השבתה לתוניס והעברתה משם לאלג’יריה‪ .‬הניסיון להעבירה לשטח הרשות‬ ‫‪7‬‬ ‫הפלסטינית‪ ,‬לא זכה להצלחה עד לרגע זה‪.‬‬ ‫‪ 5‬עלי אל‪-‬ח’לילי‪ ,‬היורשים המספרים‪ ,‬מנכבה למדינה‪ .‬עכו‪ .2001 ,‬עמ’ ‪.162‬‬ ‫‪ 6‬עארף אל‪-‬עארף‪ ,‬הנכבה של ירושלים וגן העדן האבוד‪ .‬ביירות‪ .1951 ,‬כרך ‪ ,1‬עמ’ ‪.3‬‬ ‫‪ 7‬על סיפורו הטרגי של הארכיון הפלסטיני‪ ,‬ראו‪ :‬סמיח שביב‪“ ,‬הזיכרון האבוד”‪ ,‬בתוך‪ :‬מוסטפא כבהא (עורך) לקראת‬ ‫עיצוב נרטיב היסטורי לנכבה‪ ,‬בעיות ואתגרים‪ .‬מרכז מדה אל־כרמל ‪ -‬המרכז הערבי למחקר חברתי יישומי‪ ,‬חיפה‪.2006 .‬‬ ‫עמ’ ‪.322 - 277‬‬

‫‪20‬‬

‫קובץ התעודות שנאספו תחת פיקוחו של פייסל אל‪-‬חוסייני המנוח באגודה הערבית למחקרים‬ ‫בירושלים זכה לגורל דומה עם סגירת מטה האגודה‪ ,‬ששכן ב”אוריינט האוס”‪ ,‬ועיקול רכושו‪ ,‬שכלל‬ ‫קבצים נדירים של תעודות‪ ,‬מפות ותמונות‪.‬‬

‫העדות האוראלית כתחליף מחויב המציאות‬ ‫בשלב זה אנו עדיין מצויים בצל ההרס הנורא שעבר על המורשת התרבותית הפלסטינית במהלך‬ ‫הנכבה ומלחמת ‪ 1948‬והאסונות שפקדו אותה‪ ,‬ובראשם הרס היישובים העירוניים הראשיים‬ ‫והעורף הכפרי‪ ,‬ובכלל זה תכולת הארכיונים של המוסדות התרבותיים והפוליטיים והספריות‬ ‫הציבוריות והפרטיות‪ .‬לכך נוספו האילוצים האובייקטיביים הרבים‪ ,‬שהגבילו ועדיין מגבילים את‬ ‫עבודתם של העוסקים באיסוף הנרטיב ההיסטורי הפלסטיני וגיבושו‪ ,‬שהחשובים שבהם ‪ -‬היעדר‬ ‫מדינה שתפרוס את חסותה והיעדר מוסדות מחקר ומכוני מחקר בעלי אמצעים כספיים והון אנושי‪,‬‬ ‫שיאפשרו חופש פעולה למען הקמת פרויקט עצום שכזה‪ .‬בשלב זה מטרת התיעוד העיקרית‬ ‫היא לפצות על התקופה הארוכה שחלפה מאז הנכבה ועד תחילת השימוש בעדות שבעל פה‬ ‫בתור מקור לכתיבת ההיסטוריה‪ ,‬וקבלת עדות זו בתור מקור לגיטימי ומהימן‪ .‬כל זאת בתנאי‬ ‫שהדבר ייעשה בכלים ובסטנדרטים מקצועיים ברורים‪ .‬זה המקום לציין שההימנעות מכך של‬ ‫כמה מן ההיסטוריונים‪ ,‬בייחוד ההיסטוריונים הישראלים כמו בני מוריס‪ ,‬יואב גלבר ואחרים‪ ,‬אינה‬ ‫נובעת בהכרח מעמדות מקצועיות המטילות דופי במהימנות העדות שבעל פה כמקור היסטורי‬ ‫מקובל‪ ,‬אלא מן העדיפות הברורה של הנרטיב הציוני בתחום הארכיון‪ .‬העדות שבעל פה היא אחד‬ ‫התחליפים שאמורים להיות זמינים לחוקרים הפלסטינים החפצים למלא את החלל הפעור בין‬ ‫שני הנרטיבים‪ ,‬חלל שהוא תוצאה ישירה של ההעדפה הזאת‪ .‬צורך זה עולה בבירור מן התגובות‬ ‫של חוגי האקדמיה בישראל (באוניברסיטת חיפה‪ ,‬למען הדיוק) כלפי נושא המחקר לתזה שכתב‬ ‫הסטודנט לתואר שני תאודור כץ על טבח טנטורה‪ ,‬שאירע בעת כיבוש הכפר הפלסטיני טנטורה‪,‬‬ ‫‪8‬‬ ‫השוכן במישור החוף‪ ,‬על ידי כוחות חטיבת אלכסנדרוני הישראלית ב־‪ 23‬במאי ‪.1948‬‬ ‫ההסתמכות על העדות שבעל פה דורשת מן העוסקים בתחום זה לרכוש בקיאות מקצועית וכלי‬ ‫עבודה שיאפשרו להם לתעד את העדות‪ ,‬לאמתה‪ ,‬לסווגה ולטפל בה כנדרש‪ ,‬וכך תוכל העדות‬ ‫לשמש חומר מדעי מקצועי שניתן לעיבוד בידי ההיסטוריונים וקוראי ההיסטוריה‪ .‬בלא רכישת‬ ‫הכלים האלה‪ ,‬הדורשים מאנשי המקצוע להתבסס על דיוק מוחלט והבנה רחבה של ההקשר‬ ‫ההיסטורי ונסיבותיו‪ ,‬לא יעלה בידיהם למלא את משימתם‪ ,‬המצריכה את מלוא הדיוק והרגישות‪.‬‬ ‫בשל הצורך הדחוף באיסוף אינטנסיבי של עדויות שבעל פה מבעליהן ההולכים ומתמעטים‪ ,‬נערך‬ ‫פרויקט התיעוד ביזמתה ובחסותה של הגלריה לאמנות באום אל־פחם בשותפות עם האוניברסיטה‬ ‫הפתוחה‪ .‬לצורך הפרויקט נערכה בגלריה בשנת ‪ 2007‬הכשרה של קבוצת סטודנטים לאיסוף‬ ‫עדויות שבעל פה מאזור אום אל־פחם וואדי עארה‪ .‬גאווה גדולה ושמחה רבה מילאו אותי כשנפלה‬ ‫לידי הזכות להיות המפקח המדעי ‪ -‬אקדמי של הפרויקט‪ .‬תחילה הוכן סקר מקיף של כל האנשים‬ ‫המועמדים לריאיון מן העיר אום אל־פחם ו־‪ 13‬כפרים מוואדי עארה ‪ -‬מאום אל־קוטוף במערב ועד‬ ‫זלפה וסאלם במזרח‪ .‬במהלך שנה של עבודה אינטנסיבית הושלמה עריכתם של קרוב למאתיים‬ ‫‪ 8‬מוסטפא כבהא‪ ,‬נייר עבודה שהוגש לכנס על היסטוריה בעל פה שנערך באוניברסיטת ביר זית ב־‪ 5‬ביוני ‪.2007‬‬

‫‪21‬‬

‫‪22‬‬

‫محمد أحمد سالمة كبها (أبو جبر) أم القطف‪،1970 ،‬‬ ‫مجموعة مصطفى كبها اخلاصة‬

‫فاطمة محمد كبها‪ ،‬أم القطف‪ ،1968 ،‬مجموعة‬ ‫مصطفى كبها اخلاصة‬

‫מוחמד אחמד סלאמה כבהא (אבו ג'בר)‪ ,‬אום אל‪-‬‬ ‫קטף‪ ,1970 ,‬אוסף פרטי‪ ,‬מוסטפא כבהא‬

‫פאטמה מוחמד כבהא‪ ,‬אום אל‪-‬קטף‪-1968 ,‬‬ ‫אוסף פרטי‪ ,‬מוסטפא כבהא‬

‫‪Muhammad Ahmad Salame Kabha (Abu Jaber),‬‬ ‫‪Umm al-Qataf, 1970; Photograph: Mustafa‬‬ ‫‪Kabha; Private collection‬‬

‫‪Fatimah Muhammad Kabha, Umm al‬‬‫;‪Qataf, 1968, Photograph: Mustafa Kabha‬‬ ‫‪Private collection‬‬

‫ראיונות מצולמים והעלאתם על הכתב‪ ,‬שלוותה באיסוף אינטנסיבי של תמונות היסטוריות‪ ,‬אשר‬ ‫הוצגו בתערוכת קבע בגלריה לאמנויות באום אל־פחם‪ .‬תערוכה זו נצפתה על ידי עשרות אלפי‬ ‫מבקרים‪ ,‬שנהרו אליה בהמוניהם מאז פתיחתה ועד היום‪ .‬תמונות התערוכה התפרסמו בספר‬ ‫צילום הנושא את הכותרת “זיכרון המקום‪ :‬היסטוריה צילומית של ואדי עארה ‪,”2008 - 1903‬‬ ‫‪9‬‬ ‫שאוצר התערוכה גיא רז שיתף אותי בעריכתו‪.‬‬ ‫הספר שבידינו הוא המשך טבעי לספר שקדם לו‪ ,‬שבו תועדו בעלי הסיפורים שבעל פה בתצלומים‪,‬‬ ‫הממחישים את הפסיפס האנושי של בעליהן ומשקפים את ההרכב המיוחד של תושבי האזור שזכו‬ ‫לתיעוד בפרויקט‪.‬‬ ‫קובץ התצלומים שלפנינו משקף שלוש גישות והשקפות שונות בעולם הצילום התיעודי‪ ,‬ומגוון זה‬ ‫מעשיר ומרחיב את הפרויקט‪.‬‬ ‫עמאר יונס משוחח עם הדמויות לפני הצילום‪ ,‬במהלכו ולאחריו‪ ,‬ולעתים הדבר מביא אותו לדון‬ ‫באיכות התצלום ובערכים האסתטיים שלו עם האנשים שצילם‪ .‬לדוגמה‪ ,‬כאשר שוחח יונס עם‬ ‫חאג’ה פאטמה לפני שצולמה‪ ,‬היא שאלה אותו‪“ :‬איפה תרצה שאשב?”‬ ‫הוא ענה לה‪“ :‬היכן שאת מרגישה נוח”‪.‬‬ ‫“תעשה אותי יפה כמו שהייתי פעם”‪ ,‬אמרה לו כשהיא צוחקת‪ ,‬ואז הוסיפה‪“ :‬בשנות העשרים לחיי‬ ‫הייתי הבחורה היפה ביותר בכפר וכולם רצו להתחתן אתי‪ ,‬אבל אבי דרש מוהר גבוה מאוד ואיש‬ ‫לא היה מסוגל לעמוד בדרישה”‪ .‬כך ביקשה ממנו‪ ,‬והוא השיב לה כשהוא עסוק בהכנת עדשת‬ ‫המצלמה‪“ :‬את עדיין יפה‪ ,‬עד עצם היום הזה”‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫היא ענתה לו בחיוך‪“ :‬ואתה מנומס ושקרן בדיוק כמו שאני יפה”‪.‬‬ ‫השיחה הזו משקפת את הקשר שנוצר בזמן מעשה הצילום עצמו בין הצלם לאנשים שצילם‪ ,‬וקרוב‬ ‫לוודאי שקשר זה השפיע לחיוב על התוצר הסופי‪ ,‬הוא התצלום‪ .‬חשוב להדגיש שבנקודת הזמן‬ ‫המסוימת שבה התרחש מעשה הצילום‪ ,‬הכירו שני הצדדים בחשיבות ההיסטורית של מעשה זה‪.‬‬ ‫שי אלוני הוא מראשוני הצלמים שהצטרפו לפרויקט הארכיונים בגלריה‪ ,‬והוא שונה משאר הצלמים‬ ‫בכך שהגיע לפרויקט מחוץ לתחום‪ ,‬ובמידה רבה ללא ידע מספיק לגבי האחר שאותו התבקש‬ ‫לצלם‪ .‬עובדה זו כשלעצמה בעלת מעלות ומגרעות‪ :‬מצד אחד‪ ,‬בשל תחושת פחד‪ ,‬הוא לא הכיר‬ ‫את הקודים התרבותיים הנהוגים אצל המצולמים ואת רזיהם‪ ,‬ומצד אחר‪ ,‬פיצה על חוסר ההיכרות‬ ‫והידע בחדות מקצועית ובארגון שעומד על הפרטים הקטנים ביותר בחייהם של המצולמים בעת‬ ‫צילום התמונה‪ .‬בהזדמנות זו עלינו לציין שתצלומיו של אלוני‪ ,‬שצילם בסלוני הבתים ובחזיתם‪,‬‬ ‫מגלמים את הפערים העצומים בין מציאות העבר‪ ,‬שהשתלטה על רוב זמן הריאיון שבעל פה‪ ,‬לבין‬ ‫ההווה המיופה והמגונדר שאלוני כה התאמץ לחשוף בתמונותיו‪.‬‬ ‫התצלומים של ווג’דאן וח’אלד פאעור מביעים מציאות ספונטנית ולא מתוכננת‪ ,‬שלא נעשה כל‬ ‫מאמץ לייפות או לקשט אותה‪ .‬זה היבט אחר ושונה‪ ,‬שמעניק לקבוצת התצלומים הזאת נופך מיוחד‪,‬‬ ‫שמשרה עליהם את קסם הריאליזם והספונטניות ומביע את הקשר ההרמוני בין העבר להווה‪.‬‬ ‫‪ 9‬מוסטפא כבהא וגיא רז (עורכים)‪ ,‬זיכרון המקום‪ :‬היסטוריה צילומית של ואדי עארה ‪ .2008 - 1903‬הוצאת הגלריה‬ ‫לאמנות אום אל‪-‬פחם‪.2008 .‬‬ ‫‪ 10‬עמאר יונס‪ ,‬עדות אישית‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫ראינו לנכון לכלול בקובץ זה קטעים נבחרים מן הראיונות שערכנו בעל פה‪ ,‬וזאת בשל הרצון‬ ‫להדגיש את העיקרון שהטקסט והתצלום משלימים זה את זה‪.‬‬ ‫בעשרים וחמש השנים שבמהלכן נערכו אלפי ראיונות בעל פה בכל רחבי הארץ‪ ,‬התוודעתי לעומקו‬ ‫של אוצר הראיונות הזה‪ ,‬לחשיבותו ולנחיצותו הגבוהה לבניית נרטיב היסטורי פלסטיני שלם‪ .‬בין‬ ‫שפע הראיונות‪ ,‬ראיינתי מגוון רב של אנשים מבוגרים‪ ,‬שהם בבחינת מעיין נובע של מידע‪ ,‬שלמדתי‬ ‫ממנו רבות‪ :‬ראיינתי אנשים שכוח החיים שב אליהם לאחר שפגשו מישהו ששואל אותם על חייהם‬ ‫ומעריך את התפקיד שמילאו בעבר‪ ,‬ואחרים ששב אליהם כושר הביטוי לאחר שנכנסו למצב של‬ ‫ייאוש‪ ,‬שבעטיו איבדו את יכולתם המילולית‪ .‬במקרים אחרים ראיינתי אנשים ששמרו על הדיבור‬ ‫אך לא העזו לומר את כל האמת‪ ,‬אף על פי שהכירו בחשיבותה‪ .‬לעתים באתי לראיין אדם שאחרים‬ ‫ראו בו עֵד לתקופתו‪ ,‬וגיליתי שעדותו רפה וחלשה‪ ,‬ואילו בן משפחה אחר (רעיה‪ ,‬בן‪ ,‬אח או קרוב‬ ‫משפחה) שהתיישב להקשיב לריאיון התגלה בתור מרואיין מתאים יותר‪ ,‬היות שהמידע הדרוש‬ ‫נמצא ברשותו ולא ברשות האדם שבאתי לראיין‪ .‬במקרים אחרים‪ ,‬בזמן הריאיון מצא המרואיין‬ ‫הזדמנות לבכות ולתת דרור לצער שהוסתר‪ .‬הוא פרץ בבכי‪ ,‬ואנו בכינו איתו‪.‬‬ ‫בראיונות חתרנו להגיע לקול המתבקש על מנת לגבש נרטיב היסטורי שלם‪ .‬האמנו שדרך העדויות‬ ‫שבעל פה נוכל להגיע לקולות שהודרו בעבר ולא התמזל מזלם לעלות על בימת ההיסטוריה‪ ,‬על כל‬ ‫אבחנותיהם ופרטי הפרטים שלהם‪ ,‬וכך ניגע גם בפן הנשי של הנרטיב ההיסטורי‪ .‬בריאיון עם הגברת‬ ‫באסמה קחאווש‪ ,‬היא דיברה על קשיי ההקמה של בית הספר הראשון לבנות באום אל־פחם‪ :‬לא היו‬ ‫בתי ספר לבנות‪ .‬משפחתי בנתה בית ספר לבנות למעני‪ ,‬כי אמי התעקשה על חינוך בנותיה [‪]...‬‬ ‫בנו חדר על ראש ההר‪ ,‬מעין מבנה מקושת גדול‪ ,‬ולאחר מכן הביאו מורה מג’נין‪ .‬שמה היה בושרא‪,‬‬ ‫ואחריה באה מורה משכם ששמה פאטמה אלעכר‪ .‬היא לימדה אותנו‪ ,‬את כל ארבע הכיתות בחדר‬ ‫‪11‬‬ ‫אחד‪ .‬חדר אחד גדול ומורה אחת‪ .‬לא היו מנהל ולא מורים גברים‪ ,‬רק בנות ומורה אחת”‪.‬‬ ‫דבר נוסף שלוכד את תשומת הלב הוא שמקצת המרואיינים הוסיפו זיכרונות של דור שני או שלישי‬ ‫לפרקי העדות שבעל פה בספרם על אבותיהם או על סביהם‪ .‬בעדויותיהם הייתה תחושה תיעודית‬ ‫של מסירת הסיפור בעל פה מדור לדור‪ .‬בריאיון שערכנו עם השייח’ עבד א־רחמן דאוד כבהא‬ ‫(אבו סדאם) הוא סיפר על סבו‪ ,‬מוחמד אחמד סלאמה כבהא (אבו ג’בר)‪ ,‬שהיה אמון על מסירת‬ ‫המסורות ההיסטוריות והגנאלוגיה‪ ,‬ואמר‪:‬‬ ‫חייתי עם סבי‪ ,‬אבי אמי‪ ,‬שלושים שנה‪ ,‬והוא‪ ,‬עליו השלום‪ ,‬היה מומחה בתורת היוחסין ומשורר‬ ‫שכתב שירה בערבית מדוברת‪ ,‬עד כדי כך שכאשר התקיימו הבחירות הראשונות בכפר קרע‬ ‫תיאר אותן תיאור מדויק [‪ ]...‬היה לו דיוואן שהיה יושב בו‪ ,‬ואנשים היו מגיעים אליו לשמוע סיפורים‬ ‫היסטוריים על העות’מאנים‪ ,‬על מלחמת העולם הראשונה‪ ,‬על המרד ב־‪ 1936‬וכולי‪ .‬מאז ילדותי‬ ‫‪12‬‬ ‫הייתי יושב‪ ,‬מקשיב ונהנה‪ ,‬ואני זוכר בעל פה את רוב הסיפורים האלה‪.‬‬ ‫איסוף הסיפורים שבעל פה והעלאתם על הכתב נערכו בארבע השנים האחרונות‪ .‬בתקופה זו‬ ‫נערכו מאות ראיונות‪ ,‬שעם השלמת עריכתם והעלאתם על הכתב יפורסמו כולם בספר שיתעד‬ ‫את כל העבודה שנעשתה בתחום זה‪ .‬כוונתנו לייחד ספר המקבץ את הסיפורים שבעל פה בנוסחם‬ ‫המלא‪ ,‬שיהיה‪ ,‬אם ירצה האל‪ ,‬הספר השלישי בסדרת הספרים שמתפרסמת במסגרת פרויקט‬ ‫הארכיונים של אזור אום אל־פחם וואדי עארה‪.‬‬ ‫‪ 11‬ריאיון עם באסמה שפיק קחאווש בביתה (אום אל‪-‬פחם‪.)25.11.2007 ,‬‬ ‫‪ 12‬ריאיון עם עבד אל‪-‬רחמאן כבהא בביתו (אום אל‪-‬קוטוף‪.)17.2.2008 ,‬‬

‫‪24‬‬

‫زهرية محمد داود يونس (‪ ,)1927‬عارة ‪ ،2011 ،‬املصور‪ :‬عمار يونس‬ ‫זהרייה מוחמד דאוד יונס (‪ ,)1927‬עארה‪ ,2011 ,‬צלם‪ :‬עמאר יונס‬ ‫‪Zuhriyya Muhammad Dawoud Younes (1927), ‘Ara, 2011, Photographer: ‘Ammar Younes‬‬

‫‪25‬‬

‫‪26‬‬

‫محمود علي مهنا‪ ،‬أم الفحم‪1952 ،‬‬

‫سليمان حسن احلاج مصطفى أبو شقرة‬

‫מחמוד עלי מוהנא‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪1952 ,‬‬

‫סלימאן חסן אל‪-‬חאג' מוסטפא אבו שקרה‬

‫‪Mahmoud ‘Ali Muhanna, Um Al-Fahem, 1952‬‬

‫‪Sulayman Hasan Al-hajj Mustafa Abu Shaqra‬‬

‫الشيخ توفيق عسلية‪ ،‬أم الفحم‪1944 ،‬‬

‫عبد القادر حسني شوربجي‪ ،‬أم الفحم‪1960 ،‬‬

‫שייח' תוופיק עסלייה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪1944 ,‬‬

‫עבד אל‪-‬קאדר חוסיין שורבג'י‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪1960 ,‬‬

‫‪Sheik Tawfiq ‘Asaliyya, Um Al-Fahem, 1944‬‬

‫‪‘Abd al-Kader Husayn Shurbaji, Um Al-Fahem, 1960‬‬

‫طالب حسن أبو بكر‪ ،‬مختار قرية سالم‪1968 ،‬‬

‫محمد ابو حمدان اغبارية‪ ،‬أم الفحم‬

‫טאלב חסן אבו בכר‪ ,‬המוח'תאר של כפר סאלם‪1968 ,‬‬

‫מוחמד אבו חמדאן אע'באריה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬

‫‪Taleb Hasan Abu Baker, Mukhtar of Salem, 1968‬‬

‫‪Muhammad Abu Hamdan Ighbariyya, Um Al-Fahem‬‬

‫داود إبراهيم كبها‪ ،‬أم القطف‪ ،1967 ،‬مجموعة مصطفى كبها‬

‫محمد عبد املالك جبارين (أبو فريد)‪ ،‬عقادة‪ ،‬تصوير‪ :‬عزاريا ألون‪،‬‬ ‫مجموعة املص ّور‬

‫דאוד אבראהים כבהא‪ ,‬אום אל‪-‬קטף‪ ;1967 ,‬אוסף‬ ‫פרטי‪ ,‬מוסטפא כבהא‬ ‫;‪[215] Dawoud Ibrahim Kabha, Umm al-Qataf, 1967‬‬ ‫‪Photograph: Mustafa Kabha; Private collection‬‬

‫מוחמד עבד אל‪-‬מאלכ ג'בארין (אבו פריד)‪ ,‬עקאדה;‬ ‫צילום‪ :‬עזריה אלון‪ ,‬אוסף הצלם‬ ‫‪Muhammad ‘Abd al-Malik Jabarin (Abu Farid),‬‬ ‫‪‘Aqqada; Photograph: Azaria Alon, photographer’s‬‬ ‫‪collection‬‬

‫‪27‬‬

‫أحمد عبدالله يحيى‪ ،‬كفر قرع‪ ،‬بطاقة هوية من فترة االنتداب‪ ,1946 ،‬مجموعة جمعية البير‬ ‫אחמד עבדאללה יחיא‪ ,‬כפר קרע‪ ,‬תעודת זהות מתקופת המנדט הבריטי‪;1946 ,‬‬ ‫באדיבות עמותת אל‪-‬ביר‬ ‫‪Ahmad ‘Abdulla Yahya, Kufr Qari’, Identity Card from the days of the british‬‬ ‫‪Mandate, 1946; Courtesy of the al-Bir association‬‬

‫‪28‬‬

‫حينما تغدو ُّ‬ ‫خوص أطيا ًفا‬ ‫الش‬ ‫ُ‬ ‫غاي راز‬

‫*‬

‫وهكذا‪...‬‬ ‫استغرقت‬ ‫ُ‬ ‫الستني سن ًة كامل ًة‬ ‫ِّ‬

‫حتّى أ ْد َر ْك ُت‪:‬‬ ‫أن املا َء أل ّذ ْ‬ ‫األش ِربة‬ ‫َّ‬ ‫وأن ا ُ‬ ‫خلبْ َز ِمن األَ ْط ِع َم ِة ْ‬ ‫أشهاها‬ ‫َّ‬ ‫ألي ف ٍّن‬ ‫َّ‬ ‫وأن ال قيم َة حقيقيَّة ِّ‬ ‫إالّ إذا أدخَ َل البَ ْه َج َة‬ ‫إلى َقلْبِ اإلنسان!‬ ‫طه مح ّمد علي‬ ‫ ‬ ‫ٍ‬ ‫سنوات‬ ‫صور» على مدى خمس‬ ‫التُقطت صور كتالوج معرض «ظالل الزّمن‪ -‬مسنّو وادي عارة في ُ‬ ‫‪1‬‬ ‫ٍ‬ ‫صور‬ ‫ألشخاص في الثمانينات من العمر ‪ :‬فلسطينيّون‪-‬‬ ‫(‪ .)2012-2007‬حتتوي صفحات الكتاب على ُ‬ ‫إسرائيليّون‪ ،‬عرب‪ -‬مسلمون‪ ،‬مواطنو ال َّدولة اليهود َّية‪ ،‬عاش معظ ُمهم في وادي عارة َقبل العام ‪،1948‬‬ ‫بل عاش ُ‬ ‫احلرب أوزا َرها‪ .‬احمليط الذي التقطت صورهم‬ ‫بعضهم في قرى مجاورة ُهدمت بعدما وضعت‬ ‫ُ‬ ‫أن هذه املنازل ليست‬ ‫فيه فيه هو أماكن سكناهم وبيوتهم التي ُبني أغلبها بعد قيام دولة إسرائيل‪ ,‬أي َّ‬ ‫بيوتًا من الطني (حجارة الطني) ومن حجارة البيت التّقليدي في القرية بل هي بيوت بنيت من الباطون من‬ ‫* غاي راز‪ :‬مص ّور وأمني تصوير محلي‪.‬‬

‫‪ 1‬تتراوح أعمار املص َّورين ما بني ‪ُ .105 -75‬ت ُوفي معظمهم منذ الفترة التي مت تصويرهم فيها‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫الصالون‪ 2‬داخل‬ ‫بيوت البلدات واملدن املعاصرة‪ .‬يشمل هذا احمليط الشُّ رفة والفناء خارج املنزل والديوان أو ّ‬ ‫املنزل‪ .‬التناقضات اخلارجيَّة والداخليَّة‪ ،‬الفيزيائيَّة والذهنيَّة تتغلغل إلى بنية املنزل الذي يعيش األشخاص‬ ‫املص َّورون فيه‪ -‬هذه البنية التي تتض َّمن الهو َّية الثقافيَّة والتاريخيّة لساكنيها‪.‬‬ ‫اليهودي نحو‬ ‫مت تصويرها من منظور املحُ تل‬ ‫الصور التي التقطت في منطقة وادي عارة في املاضي ّ‬ ‫ّ‬ ‫الكثير من ّ‬ ‫فإن الصو َر املعروضة هنا ليست من هذا ال ِّطراز بل إنّها تسير حسب تصميم «امليثاق‬ ‫العربي احملت ّل‪ .‬في املقابل‪َّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫فإن املص َّورين‪ ،‬واملص ِّورين‪ ،‬وأمني املعرض واملشاهدين‪-‬‬ ‫املدني للتّصوير»‪ .3‬في مشروع التّوثيق احلالي‪َّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫يتح ّولون جمي ًعا إلى مواطني أ ّمة التّصوير العامليَّة‪ ،‬منزوعة ِّ‬ ‫مت تصويره يوافق‬ ‫أن الشّ خص الذي ّ‬ ‫السيادة‪ .‬ليس َّ‬ ‫الصور ذاتها ليست ُملك أحد‬ ‫على استضافة املص ِّور ويسمح له بتوثيقه في منزله وفي محيط معيشته‪ ،‬بل َّ‬ ‫إن ّ‬ ‫الصورة‪ -‬وهي تُن َقل للمشاهدين كأمانة بواسطة أمني املعرض‪.‬‬ ‫األطراف‪ -‬املص ِّور أو صاحب ّ‬ ‫أن‬ ‫الصور‪ ،‬يبدو َّ‬ ‫مشاهدو املعرض وأولئك الذين يتأ ّملون الكتاب يلجون بيوت اآلخرين من خالل هذه ُّ‬ ‫يتيح تقريبًا سماع حفيف القمح النّامي في احلقول واإلحساس بأصداء‬ ‫التّصفح الهادئ لصفحات الكتاب ُ‬ ‫املاضي التي تالمس احلاضر‪ ،‬واحلياة‪ -‬املوت‪ ،‬والتصوير‪ -‬ذاكرة املكان‪.‬‬

‫ذاكرة املكان‬

‫ُذكرت قرية أم الفحم في املصادر املكتوبة أل َّول م َّرة عام ‪ .1262‬اعتاش سكان القرية من حتضير الفحم من‬ ‫أشجار احلرش التي كانت باجلوار أو تلك التي جلبوها من أماكن بعيدة والتي جعلوها في أكوام أطلق عليها‬ ‫اسم مشاحر الفحم‪ .‬اشتعلت هذه األكوام من داخلها ومن هنا مصدر االسم باللُّغة العربيّة والذي يعني‬ ‫سلبي‪،‬‬ ‫السواد») مبعنى‬ ‫«أم الفحم» أو «مصدر الفحم»‪ ،‬ألنّه يمُ كن تفسير االسم باللُّغة العربيَّة (كـ«مصدر َّ‬ ‫ّ‬ ‫الضوء والظ ّل هما‬ ‫ُيطلق س ّكانُ أم الفحم على قريتهم في بعض األحيان اسم «أ ّم النّور» («مصدر النّور»)‪َّ .‬‬ ‫تصاحب‬ ‫ُراوح كافَّة أطياف ألوان التَّصوير املعاصر‪.‬‬ ‫املك ّونان األساسيّان للتّصوير التّاريخي‪ ،‬وبينهما ت ُ‬ ‫ُ‬ ‫هذه الفكرة املعرض بسبب تع ُّدد ِّ‬ ‫السياقات التَّوثيقيّة‪ -‬الفنيّة التي تخلقها ظال ُل اللَّونينْ األبيض واألسود في‬ ‫اإلسرائيلي وكذلك في السياقات السياسيّة بني املواطنني العرب وال َّدولة اليهود َّية‪.‬‬‫العربي‬ ‫املجتمع‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪4‬‬ ‫الصور «ذاكرة املكان» ‪ .‬وحتَّى ذلك‬ ‫أقيم في عام ‪ 2008‬في صالة العرض للفنون في أ ّم الفحم معرض ُّ‬ ‫‪5‬‬ ‫احلني لم يكن هناك تاريخ مص ّور للبلدات العربيّة في منطقة وادي عارة وللمدينة الرئيسيّة فيها‪ -‬أم‬ ‫أن التّاريخ املص ّور لم يكن مجمو ًعا في أرشيف ولم ُيعرض في معرض ولم يت ّم جمعه في كتابٍ ‪.‬‬ ‫أي َّ‬ ‫الفحم‪ْ .‬‬ ‫شرعت عشيّة املعرض في العمل مع مدير األرشيف قيد اإلنشاء‪ ،‬املؤ ّرخ البروفيسور مصطفى كبها‪ ،‬في‬ ‫ُ‬ ‫ألن حفظ‬ ‫أحد املشاريع املعقَّدة جدا ً التي خُ ضت جتربتَها منذ بداية عملي كباحث وأمني للتّصوير‬ ‫احمللي‪َّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫معرض تصوير في مكان مثل وادي عارة بدون أرشيف معنا ُه عمليًّا وضع أسس مكنز الذاكرة البصر َّية‬ ‫‪ 2‬الديوان مكان رئيسي مألوف في املنازل التقليد ّية‪ ،‬يجلسون فيه على ٍ‬ ‫فرش على األرض‪ .‬أ ّما في املنازل العصر َّية فالصالون هو‬ ‫الشائع‪ ،‬والذي يحتوي عادة على األرائك والطاولة‪.‬‬ ‫املدني للتصوير‪ ،‬د‪ .‬أريئيلة أزوالي‪ ،‬ص ‪.106 -104‬‬ ‫‪ 3‬امليثاق‬ ‫ّ‬ ‫‪ 4‬ذاكرة املكان‪ -‬التّاريخ املص َّور لوادي عارة‪ .2008-1903 ،‬حترير‪ :‬د‪ .‬مصطفى كبها وجاي راز‪ ،‬إصدار صالة العرض للفنون‬ ‫في أم الفحم‪.2008 ،‬‬ ‫‪ 5‬أ ّم الفحم‪ ،‬أ ّم القطف‪ ،‬البيار الفوقا‪ ،‬البيار التّحتى‪ ،‬البيّاضة‪ ،‬املعلقة‪ ،‬العريان‪ ،‬العرايش‪ ،‬الشّ رائع‪ ،‬برطعة‪ ،‬دار احلنون‪ ،‬وادي‬ ‫السهلة‪ ،‬عراق الشباب‪ ،‬عرعرة‪.‬‬ ‫القصب‪ ،‬زلفة‪ ،‬خور صقر‪ ،‬كفر قرع‪ ،‬مصمص‪ ،‬معاوية‪ ،‬املشيرفة‪ ،‬سالم‪ ،‬عارة‪ ،‬عني إبراهيم‪ ،‬عني ّ‬

‫‪30‬‬

‫أن العم َل كان مرهونًا بحملة توعية وإقناع في‬ ‫التاريخيَّة حلوالي مائة ألف من الس ّكان‪ .‬أضف إلى ذلك َّ‬ ‫الس ّكان احملليّني كي يوافقوا على أن يتص ّوروا أو يتب ّرعوا باملوا ّد البصر ّية التي بحوزتهم من أجل‬ ‫صفوف ُّ‬ ‫فإن القاعدة الواسعة التي تك ّونت‬ ‫املعرض واألرشيف‪ -‬وهي عمليَّة معقّدة بح ّد ذاتها‪ .‬وعلى ال ّرغم من ذلك َّ‬ ‫متنح سكان وادي عارة وكذلك ز ّوار األرشيف نظر ًة أ َّوليّة وفريدة من نوعها‬ ‫ّأسيسي‬ ‫بعد نهاية العمل الت‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫على ماضي هذا املكان‪.‬‬ ‫الصور من بيوت الس ّكان‪ ،‬البحث عن صور في أرشيفات‬ ‫تر َّكز العم ُل في خمسة محاور رئيسيَّة‪ :‬جمع ّ‬ ‫البالد‪ ،‬في إجنلترا والواليات املتَّحدة‪ ،‬البحث عن صور لدى مص ّورين مستقلّني في البالد‪ ،‬البحث عن‬ ‫صور تلفزيونيَّة‪ ،‬سينمائيَّة وفيديو باإلضافة إلى مشروع تصوير فيديو معاصر‪ ،‬شارك فيه مص ِّورون‬ ‫مت تصويرهم في‬ ‫يهود وعرب‪ .‬تناول أحد فصول معرض «ذاكرة املكان» توثيق مسنّو وادي عارة كما ّ‬ ‫صالونات‪/‬دواوين بيوتهم بواسطة املص ِّور شاي ألوني‪ .‬فهذا الفصل املوجز هو مبثابة مدخل قاد إلى‬ ‫توسيع املوضوع في هذا الكتاب‪.‬‬

‫البيت العربي‬

‫‪6‬‬

‫ّوسع قليالً في احلديث عن‬ ‫الصور التقطت في فضاء املنزل ومحيطه‬ ‫مبا َّ‬ ‫ُ‬ ‫أن معظم ّ‬ ‫وجدت أنّه من املناسب الت ُّ‬ ‫املكان الذي مت فيه تصوير مسنّي الوادي‪.‬‬ ‫ّاريخي‬ ‫املصدر التّاريخي ملصطلح ثقافة‪ )culture( 7‬هو املصطلح زراعة (‪ .)cultivation‬يتعلَّق املصدر الت‬ ‫ّ‬ ‫بال ّروح اإلنسانيَّة ويؤ ِّكد فكرة اإلنسان املثقّف‪ -‬مع مجمل قيمه‪ ،‬ومعتقداته ورؤيته للعالم‪ .‬جنبًا إلى جنب‬ ‫يومي‪ .‬زراعة األرض نقطة‬ ‫مع هذا املفهوم تط َّور تعريف أنثروبولوجي ملفهوم ثقافة كتعبير عن منط حياة‬ ‫ّ‬ ‫الصور آخر العاملني في‬ ‫الصور في هذا الكتاب‪ .‬تخلِّد ّ‬ ‫االنطالق اليوميَّة لطفولة وبلوغ الكثير من أصحاب ّ‬ ‫االجتماعي بواسطة ف ّن التّصوير‪.‬‬ ‫األرض‪ .‬مبادرة األمينات تدمجهم في العمليَّة الثّقافيَّة للتّوثيق‬ ‫ّ‬ ‫البيت‬ ‫الصور قبل ثمانني‬ ‫العربي الذي يط ّل من ّ‬ ‫الصور احلاليَّة‪ 8‬ال يشبه كليَّا البيت الذي ُولد فيه أصحاب ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫حي «الشّ يكون»‬ ‫عا ًما كما يمُ كن رؤية ذلك في صور بيوت من معرض «ذاكرة املكان» على ال ّرغم من إنشاء ّ‬ ‫«السوليل بونيه»‪ 11‬في إطار محاولة فرض أفكار «املشروع‬ ‫اإلسرائيلي»‪ 12‬على القرى‬ ‫في أ ّم الفحم بواسطة ّ‬ ‫ّ‬ ‫واملدن العربيَّة‪ -‬لم تنجح هذه احملاولة ومثيالتها في بلدات وادي عارة‪ ،‬وهكذا ظلّت بيوت اآلباء املعاصرة‬ ‫املديني أو البيت‬ ‫َّقليدي ورفضت قيم اإلسكان‬ ‫في القرى واملدن العربيَّة مخلصة ملبنى البيت العربي الت‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫اجتماعي‪ ،‬كوبي بيلد‪،‬‬ ‫كنص‬ ‫العربي‬ ‫املعماري‪ -‬البيت‬ ‫ص‬ ‫‪ 6‬يج ُدر تكريس معرض‬ ‫ّ‬ ‫خاص لف ّن عمارة البيت العربي‪ ،‬انظروا‪ :‬ال ًن ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫دار النّشر ريسلنج‪ ،2012 ،‬ص‪.288-281 .‬‬ ‫‪ 7‬احلضارة املعمار َّية‪ :‬املكان‪ ،‬ال َّتمثيل‪ ،‬واجلسد‪ ،‬حترير راحيل كلوش وطالي حتوقة‪ ،‬ريسلنج ‪ ،2005‬ص‪.11 .‬‬ ‫‪ 8‬انظروا ً‬ ‫أيضا‪ :‬ذاكرة املكان (كتالوج)‪ ،‬تصوير جلعاد أوفير‪ ،2008 ،‬ص‪.247-246 .‬‬ ‫القبيلي” كما درسه بيير بوردييه في اجلزائر‬ ‫‪ 9‬ولذلك ال يمُ كن أن نقارن من النّاحية املاد َّية بل من النّاحية العاطفيَّة مع “البيت‬ ‫ّ‬ ‫الفرنسي‪ ،‬انظروا‪ :‬احلضارة املعمار َّية‪ ،‬ص‪.285-267.‬‬ ‫حتت احلكم‬ ‫ّ‬ ‫احلكومي‪ ،1960 ،‬ص‪.114.‬‬ ‫حافة‬ ‫الص‬ ‫مكتب‬ ‫تصوير‬ ‫‪/‬‬ ‫ص‪134.‬‬ ‫‪،1966‬‬ ‫أوملر‪،‬‬ ‫دافيد‬ ‫تصوير‬ ‫(كتالوج)‬ ‫املكان‬ ‫ذاكرة‬ ‫‪ 10‬انظروا‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ 11‬انظروا‪ :‬ذاكرة املكان (كتالوج) تصوير عميرام عيراف‪ ،1967 ،‬ص‪.135.‬‬ ‫تحف ت ّل‪-‬أبيب‪2005 ،‬‬ ‫‪ 12‬املشروع‬ ‫اإلسرائيلي‪ :‬البناء والفنّ املعماري ‪ ،1973-1948‬حترير‪ :‬تسفي إفرات‪ ،‬إصدار ُم َ‬ ‫ّ‬ ‫السكنى” من تصميم لو كوربوزييه في اخلمسينات في أورو ّبا‪.‬‬ ‫(خربة‪ :‬ص‪ )512-483.‬بتأثير “آالت ّ‬

‫‪31‬‬

‫مت استيعابه في الطراز املعاصر ويمُ ثِّل روح‬ ‫عبي (احمللّي) الذي ّ‬ ‫اجلماعي‪ .‬عمليًّا هذه هي بقايا البيت الشّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫املكان ولغته مع دمج ف ّن العمارة احمللّي املعاصر‪.‬‬ ‫اجتماعي‪:‬‬ ‫كنص‬ ‫املعماري‪ -‬البيت العربي‬ ‫النص‬ ‫يقول كوبي بيلد في كتابه‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫املجتمع العربي في وادي عارة غير متجانس‪ .‬يختلف س ّكان املنطقة أحدهم عن اآلخر في ع َّدة مجاالت‪:‬‬ ‫النّسب واألصل‪ ،‬الثّقافة واملهنة‪ ،‬الثّروة وملكيَّة األراضي‪ ،‬امليول الثّقافيَّة وال ّدينيَّة [‪ ]...‬في طبقات هذا‬ ‫شخصي‬ ‫أن البيت ُينظر إليه كمجال‬ ‫املجتمع املر َّكب يمُ كن أن جند أمناط تصميم مختلفة‪ .‬على ال ّرغم من َّ‬ ‫ّ‬ ‫أن تصميم البيت ُيش ّكل حلبة علنيًّة تبذل فيها اجلهود من أجل جتسيد الفروق االجتماعيَّة (واملكانة‬ ‫إالّ َّ‬ ‫‪13‬‬ ‫االجتماعيّة‪ -‬االقتصاد َّية) وجعلها أكثر جال ًء‪.‬‬ ‫‪14‬‬ ‫أن البناء في هذه‬ ‫صور املعرض َّ‬ ‫تظهر مميِّزات البيت في البلدات العربيَّة في وادي عارة كما تتجلّى في ُ‬ ‫‪15‬‬ ‫البلدات في معظمها قريبة من األرض وبشكل عام ال تتجاوز األربعة طوابق‪ .‬يعيش شيوخ العائلة في‬ ‫ّ‬ ‫مما كان‬ ‫الطابق األرضي‪ .‬ال تزال األقواس شائعة في التّصميم املعماري‬ ‫العربي‪ ،‬وإن كان بدرجة أق ّل ّ‬ ‫ّ‬ ‫عليه في املاضي‪ .‬من املعتاد وضع ع َّدة نوافذ في ك ّل غرفة كتعبير عن صلة مع ال ّطبيعة‪ ،‬في حني تكون‬ ‫الصالون أكبرها‪ .‬لون احليطان بشك ٍل عا ّم هو أبيض لكن هناك فروق واضحة بني بيوت املسلمني‬ ‫نافذة ّ‬ ‫وبني بيوت املسيحيني‪ .‬استُخدم ال ّديوان في الغالب ُن ُزالً خارج بيت العائلة‪ ،‬وحت َّول في أ ّيامنا إلى مضافة‬ ‫ٍ‬ ‫ّقليدي‪ ،‬تدعو الفرش واملخ ّدات‬ ‫فراش فقط‪ .‬بات أكثر بساط ًة ويحتفظ بطابعه الت‬ ‫داخل البيت ويحتوي على‬ ‫ّ‬

‫الضيوف إلى اجللوس على أرضيَّة البيت‪.‬‬ ‫املوجودة فيه ّ‬ ‫تشمل مر ّكبات الصالون في البيوت احلديثة‪ :‬أرائك‪ ،‬عاد ًة باللَّون البنّي أو األحمر ولكن ً‬ ‫أيضا بألوان تتأ َّثر‬ ‫بألوان حيطان البيت وقطع أثاث أخرى مثل‪ :‬املزهر ّيات وفيها زهور اصطناعيَّة‪ ،‬ستائر فاخرة بشك ٍل عا ّم‬ ‫باأللوان‪ :‬األزرق أو األبيض أو البنّي‪ ،‬وكذلك سجاجيد بألوان مناسبة‪ ،‬مكتبات خشبيَّة فيها بعض الكتب‪،‬‬ ‫رسومات وصور أبناء العائلة وكذلك شهادات تعليميَّة ومهنيَّة لل ِّرجال معلَّقة على احليطان‪ ،‬آيات قرآنيَّة‪،‬‬ ‫السيوف‬ ‫مجسمات للمسجد األقصى وصور الكعبة في ال ّديار احلجاز ّية وكذلك بعض أغراض تراثيَّة مثل ّ‬ ‫ّ‬ ‫واحلراب‪ ،‬نارجيلة وإبريق القهوة‪.‬‬ ‫الشّ رفات الكبيرة هي أحد العناصر األساسيَّة في تصميم البيت في الوسط العربي‪ ،‬وهي في الغالب‬ ‫تتّجه صوب مق ِّدمة البيت‪ .‬في معظم البيوت هناك ساحة مالصقة جزء منها مغ ّطى باإلسفلت والباطون‬ ‫ويستخدم لغرضني‪ :‬إيقاف السيّارات ونشر الغسيل أو استقبال الضيوف واجللسات اجلماعيَّة مع‬ ‫مخصص للبستان الذي يشمل نباتات التّوابل واخلضروات‬ ‫الساحة‬ ‫َّ‬ ‫األصدقاء واجليران‪ .‬اجلزء اآلخر من ّ‬ ‫الساحة‪.‬‬ ‫باإلضافة إلى األشجار املثمرة‪ .‬يمُ كن رؤية مناطق عشبيَّة بني‬ ‫قسمي ّ‬ ‫ّ‬ ‫يقول كوبي بيلد‪ 16‬في حتليله لفضاء صالون البيت‪:‬‬ ‫الضيف في البيوت العربيَّة ك ّم وفير من األغراض‪ ،‬األدوات املنزليَّة‪ ،‬أغراض الزّينة‬ ‫يبرز‬ ‫لناظري ّ‬ ‫ّ‬ ‫والتّذكار ّيات‪ ،‬أغراض كثيرة موضوعة في ك ّل ناحية [‪ ]...‬ليس فقط البيوت مليئة باألغراض بل واألغراض‬ ‫املعماري‪ ،‬ص‪.181.‬‬ ‫النص‬ ‫‪13‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ 14‬مميِّزات البيت والشّ قَّة في البلدات العربيَّة في إسرائيل‪ ،‬تأليف عوز أملوج وشارون هورنشتاين‪ ،‬قام بالعمل امليداني طالب‬ ‫اإلسرائيلي" في قسم دراسات األرض املق ّدسة في جامعة حيفا‪.2008/5/17 ،‬‬ ‫مساق "مدخل للمجتمع‬ ‫ّ‬ ‫‪ 15‬يبلغ ارتفاع البيوت أحيانًا سبعة طوابق وفي أحيان أخرى أق ّل من أربعة طوابق‪ -‬يتعلَّق ذلك بحجم العائلة‪.‬‬ ‫املعماري‪ ،‬ص‪.193-191 .‬‬ ‫النص‬ ‫‪16‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬

‫‪32‬‬

‫نفسها حافلة بالتّفاصيل‪ ،‬إطار صورة مز َّين بآالت موسيقيَّة صغيرة‪ ،‬مز َّينة بالورود احلمراء‪ ،‬وشريط‬ ‫النيلي مربوط حول قيثارة صغيرة ووردة حمراء مغروسة في داخله [‪ ]...‬على ّ‬ ‫الطاولة زبد َّية‬ ‫باألزرق‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫الصغيرة‪.‬‬ ‫بيضاء متم ِّوجة‬ ‫احلواف‪ ،‬مزدانة بنقش نافر دقيق على هيئة عناقيد عنب ورد َّية وأوراق ال ّدوالي َّ‬

‫معدني دقيق ج ًّدا) فراشة ناعمة مذ َّهبة تطير من فوق‬ ‫من بني مناذج األوراق والعناقيد تبرز (بواسطة خيط‬ ‫ّ‬ ‫‪17‬‬ ‫موزة بالستيكيَّة‪.‬‬

‫الصورة ّ‬ ‫الشخص َّية في ال َّتصوير احمللّي‬ ‫ّ‬

‫الصورة الشّ خصيَّة‬ ‫أشار والتر بنيامني منذ عام ‪ 1931‬في مقاله «التّاريخ املوجز للتّصوير» إلى تراجع ف ّن ّ‬ ‫الفوتوغرافيَّة كما تبلور في النِّصف الثّاني من القرن التّاسع عشر‪ ،‬في العقود األولى لنشوء ف ّن التَّصوير‬ ‫الصور األولى‬ ‫للصور األولى‪ .‬تتض َّمن ّ‬ ‫الفوتوغرافي‪ 18.‬حاول بنيامني أن يوضح الق َّوة البصر َّية املتج ِّددة ّ‬ ‫ّ‬ ‫االجتماعي الذي يتعلَّق باملكانة االجتماعيَّة املشتركة للمص ِّور واملتص ِّور‪.‬‬ ‫ب‬ ‫ّناس‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫من‬ ‫ا‬ ‫ع‬ ‫نو‬ ‫حسب رأيه‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫السبب ً‬ ‫الصور املب ِّكرة مليئة باإلحساس باإلمكانيّات االجتماعيَّة والثّقافيَّة‪ ،‬بإمكانيَّة‬ ‫أيضا في َّ‬ ‫أن ّ‬ ‫هذا هو َّ‬ ‫املساواة والتّعا ُون التي لم ت ّ‬ ‫ُوف حقّها في منظومة العالقات بني املوضوع وبني ال ّذات (وفي سياقنا بني‬ ‫املص ِّور واملتص ِّور) الذي يدعوه بنيامني «الهالة»‪.‬‬ ‫الصور الشَّ خصيَّة في األستوديو‪ .‬في‬ ‫نشأ في البالد منذ بداية التّصوير احمللّي‪ 19‬عام ‪ 1855‬تقاليد التقاط ّ‬ ‫مطلع القرن املاضي أنشئت أستوديوهات عديدة في املدن الثّالث الكبرى‪ -‬القدس‪ ،‬يافا‪ -‬تل أبيب‪ ،‬وحيفا‪.‬‬ ‫الصور الشَّ خصيَّة التي‬ ‫كان من بني املص ِّورين أرمن‪ ،‬عرب‪ ،‬نصارى ويهود‪ .‬حتّى عام ‪ 1948‬كانت جميع ّ‬ ‫ُ‬ ‫التقاطها في األستوديوهات باللّونني األسود واألبيض وبوضعيَّة كالسيكيَّة حتترم املتص ِّورين الذين‬ ‫مت‬ ‫ّ‬ ‫الصورة الشَّ خصيَّة‬ ‫يحملون «هال ًة»‪ .‬مع قيام ال ّدولة وطوال ما يقارب أربعني سنة طرأ تراجع على قيمة ّ‬ ‫أن الكثير من العائالت اقتنت كاميرات والتقطوا بأنفسهم صورهم‬ ‫املأخوذة في األستوديو‪ ،‬أضف إلى ذلك ّ‬ ‫الصحافة لتوثيق األشخاص الذين يبغون تصويرهم في بيوتهم في أماكن‬ ‫الشّ خصيَّة‪ .‬انطلق مص ِّورو ّ‬ ‫ّ ‪20‬‬ ‫ٍ‬ ‫مناسبات مختلفة‪ ،‬وترك بعضهم وراءه أرشيفات ممتعة‪ .‬مع تط ُّور التّصوير في املجالت‬ ‫عملهم أو في‬ ‫مت‬ ‫الصور الشّ خصيَّة‪ ،‬مل ّون والمع‪ ،‬بعضها ّ‬ ‫السبعينات و ُقبيل نهايتها نوع جديد من ّ‬ ‫نشأ في منتصف ّ‬ ‫الصورة أو في مكان عمله‪ ،‬في كثير من األحيان‬ ‫إخراجها في األستوديو وبعضها اآلخر في بيت صاحب ّ‬ ‫باللّونني األبيض واألسود‪ .‬هذه هي خلفيَّة التّصوير الشّ‬ ‫اليهودي‬ ‫خصي كما تط َّور حتّى أ ّيامنا في التّصوير‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫أساسي‪.‬‬ ‫بشك ٍل‬ ‫ّ‬ ‫العربي‪ ،‬نوعم دفير (مقابلة مع كوبي بيلد)‪ ،‬هآرتس‪“ :2.8.2012 ،‬الثّراء املوهوم الذي قد يراه‬ ‫القصة التي وراء تصميم البيت‬ ‫‪َّ 17‬‬ ‫ّ‬ ‫السائد خارج البيت واالفتقار للبنى‬ ‫اجلمهور‬ ‫سيء وف ّن هابط يش ِّكل حسب رأي بيلد ر ّد فعل للفقر ّ‬ ‫اإلسرائيلي دالل ًة على ذوقٍ ّ‬ ‫ّ‬ ‫يعكس اليوم مجتم ًعا يعاني من أزمة‬ ‫املدني‪ .‬يرى بيلد أنَّ البيت العربي فقد معظم خصائصه التّقليد َّية وبات‬ ‫التّحتيَّة والتّخطيط‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫منوذجي‪ -‬املسألة متعلّقة باملكان واملقدرة‬ ‫فلسطيني‬ ‫منوذجي‪ ،‬كذلك ليس هناك بيت‬ ‫في الهو َّية‪ .‬كما أنّه ال يوجد بيت إسرائيلي‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫االقتصاد َّية واالحتياجات العائليَّة وبدرجة أكبر الذّوق‪ .‬ومع ذلك في فترة توتُّر وش ّك بني اإلسرائيليني وعرب إسرائيل يبدو وكأنَّ‬ ‫ّواصل‪ .‬قد تكون اخلطوة األولى بسيطة ج ًّدا‪ -‬االستضافة املتبادلة في البيوت”‪.‬‬ ‫البيت بالذّات ميكن له أن يكون نقطة مثيرة للت ُ‬ ‫الصور الشّ خصيَّة لدافيد‬ ‫‪ 18‬هذه الفقرة هي إعادة صياغة للقسم األ َّول من مقالة‪ :‬فيرد ميمون‪“ ،‬مالمح الوجه هي سياسة‪ -‬عن ّ‬ ‫عديكا”‪ ،‬لغة أ ّم (كتالوج)‪ ،2004 ،‬ص‪.102-98.‬‬ ‫املوحد‪.2003 ،‬‬ ‫‪ 19‬غاي راز‪ ،‬مص ّورو البالد‪ -‬منذ بدء التّصوير حتّى اليوم‪ ،‬إصدار مابا والكيبوتس‬ ‫ّ‬ ‫‪ 20‬ن‪.‬م‪ ،‬ص‪.265.‬‬

‫‪33‬‬

‫الصورة الشَّ خصيّة املعاصر في التّصوير احمللّي الشائع‪ 21‬بإمكاننا أن منيّزه‬ ‫فص ٌل ها ّم في تاريخ صياغة ف ّن ّ‬ ‫ص َور ميخا كيرشنر‪ ،‬الذي بدأ في عام ‪ 1979‬طريقه في مجلَّة مونيتني وفي عام ‪ 1997‬صدر كتا ُبه‬ ‫في ُ‬ ‫(إسرائيليّون) الذي يوجز عمله على مدى قرابة عشرين عا ًما‪ .‬أخرج كيرشنر موضوعات صوره املشهورة‬ ‫فكاهي‪ .‬كما أنتج‬ ‫واملشهورة في حينها‪ ،‬ومن جملتها عرب إسرائيل‪ ،22‬بعضها بشكل ساخر وبعضها بشك ٍل‬ ‫ّ‬ ‫‪23‬‬ ‫ممن أصيبوا في االنتفاضة األولى‪.‬‬ ‫سلسة صور لفتيان محلّيني وفلسطينيني َّ‬ ‫في مطلع الثّمانينات بدأت ڤاردي كهانا ً‬ ‫أيضا طريقها في مجلَّة مونيتني‪ ،‬وفي عام ‪ 2006‬أصدرت كتابها‬ ‫إسرائيلي‪ .‬وكهانا هي األخرى تص ِّور في أستوديو وتخرج موضوعاتها املشهورة في معظمها‬ ‫بورتريه‬ ‫ّ‬ ‫بشك ٍل صارم‪ ،‬لكنّها تقوم بذلك بشكل أق ّل دراميّة وتط ُّر ًفا من كيرشنر‪ .‬في عام ‪ 2002‬بدأت رلي أڤراهمي‬ ‫في توثيق عائالت في تشكيالت مختلفة في صحيفة هآرتس وبعد ذلك في معاريف‪ .‬في عام ‪ 2010‬صدر‬ ‫الصور‪ .‬تنطلق أبراهمي مع‬ ‫كتاب وضع‬ ‫عائلي باملشاركة بينها وبني أفنير أڤراهمي وفيه منتخبات من هذه ّ‬ ‫ّ‬ ‫الصور فسيفساء املجتمع‬ ‫شريكها إلى بيوت العائالت وتو ِّثق معظمها في صالونات بيوتها‪ .‬يش ِّكل مجموع ّ‬ ‫اإلسرائيلي‪.‬‬ ‫اإلسرائيلي وتتيح إطاللة على جماليَّة صالون البيت‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫صور املعرض التي باألسود واألبيض‬ ‫«األوائل»‪.‬‬ ‫معرض‬ ‫حرود‬ ‫عني‬ ‫في‬ ‫الفنون‬ ‫مركز‬ ‫في‬ ‫أقيم‬ ‫‪1990‬‬ ‫عام‬ ‫ُ‬ ‫ميا لألوائل أو باسمهم‬ ‫باإلضافة إلى صور الكتاب املصاحب التقطتها عليزة أورباخ‪ .‬كان هذا املعرض تكر ً‬ ‫البطولي‪ -‬ال ّر ّواد‪ .‬كان ال ّر ّواد اليهود في غالبيّتهم من القادمني اجلدد في الهجرة الثّانية (‪،)1914-1904‬‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫السنوات التي سبقت قيام ال ّدولة‪ .‬كان‬ ‫في‬ ‫واالجتماعي‬ ‫ّراعي‬ ‫ز‬ ‫ال‬ ‫االستيطان‬ ‫أسطورة‬ ‫بروحهم‬ ‫لوا‬ ‫ك‬ ‫ش‬ ‫الذين‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫الصور متوضع أورباخ األوائل في مواضع تتعلَّق‬ ‫العرض تكر ً‬ ‫ميا لل ّرعيل األ َّول الذي لم ي ُعد معنا‪ .‬في معظم ّ‬ ‫باملكان‪ّ ،‬‬ ‫حميمي على خفايا‬ ‫والطبيعة واألرض والعمل‪ .‬يستطيع املتأ ِّمل في صور أورباخ أن يتع َّرف بشك ٍل‬ ‫ّ‬ ‫نفوس الر ّواد األوائل‪ -‬أولئك الذين ساروا وراء أحالمهم‪.‬‬ ‫ُعرض مشروع شاي ألوني (و‪« )1954.‬محاربون» (‪ )2007‬من مجموعة جيفع هو اآلخر أ َّول م َّرة في‬ ‫مركز الفنون في عني حرود‪ ،‬وهو مبثابة تكرمي مشابه جليل «األوائل» ومتابعي مسيرته‪ ،‬الذين ص ّورتهم‬ ‫وصوره مل َّونة‬ ‫السنوات ‪ 1920‬حتّى ‪ُ ،1949‬‬ ‫أورباخ‪ .‬و َّثق املشروع محاربني يهود نشطوا في البالد بني ّ‬ ‫ِّ‬ ‫الصور‪ ،‬مثل عمل أبراهمي‪ .‬أضاء ألوني‬ ‫ومن احلجم‬ ‫املتوسط وقد التقطت في صالونات بيوت أصحاب ّ‬ ‫أتوجه إلى‬ ‫بضوء حميم شخصيّات احملاربني الذين تو ِفّي معظمهم منذ ذلك احلني‪ .‬جعلني هذا املشروع‬ ‫َّ‬ ‫ألوني وأطلُب منه أن يو ِّثق مسنّي وادي عارة في بيوتهم‪.‬‬

‫الصور وجتارب ال َّتوثيق‬ ‫«مس ّنو الوادي»‪ -‬عن ُّ‬

‫فإن أحد فصول معرض «ذاكرة املكان» تناول توثيق مسنّي وادي عارة كما ص َّورهم في‬ ‫كما ذكرنا َّ‬ ‫صالونات‪/‬دواوين بيوتهم املص ِّور شاي ألوني (‪ .)2008-2007‬بنا ًء على ذلك كان من املمكن بواسطة‬ ‫اخلي للمضافة‪ .‬شعر‬ ‫الصور أن نتع َّرف ليس على شيوخ الوادي الذين َّ‬ ‫ُّ‬ ‫مت تصويرهم بل وعلى املبنى ال ّد ّ‬ ‫‪ 21‬املفقودون حتّى نهاية التّسعينات‪ ،‬املص ّورون غير اليهود‪.‬‬ ‫‪ 22‬انظروا كتاب اإلسرائيليّون‪ :‬مح ّمد بكري‪ ،‬مونيتني‪ /1984 ،‬رئيس بلد َّية أ ّم الفحم هاشم محاميد‪ ،‬مونيتني‪ /1984 ،‬فيصل‬ ‫احلسيني‪ ،‬معاريف‪ /1992 ،‬رئيس بلد َّية ّ‬ ‫احلاج يحيى‪ ،‬معاريف‪.1996 ،‬‬ ‫الطيبة‪ ،‬رفيق‬ ‫ّ‬ ‫‪ 23‬من بينهم‪ :‬عائشة الكرد وخامس أبنائها ياسر‪ ،‬هدى مسعود العوراء وأ ّمها‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫بأن هذا الفصل يمُ كن أن يتط َّور إلى كتابٍ كامل‬ ‫سعيد أبو شقرة‪ ،‬وبروفيسور مصطفى كبها وأنا كذلك َّ‬ ‫غسان محاميد‪ ،‬ومحمود إغبار َّية وبروفيسور كبها‬ ‫ومعرض‪ .‬مقابالت الفيديو التي ص َّورها وح َّررها ّ‬ ‫وسع ألوني املشروع ليشمل ثمانني مص َّو ًرا‪،‬‬ ‫وطاقم املعرض كانت تاريخً ا شفهيًّا‪ .‬مبساعدة محمد هاني َّ‬ ‫انض َّم ع ّمار يونُس من عارة للمشروع وو َّثق في ثالثة مواضيع عرضيَّة إضافيَّة شيوخ الوادي وشيخاته‪،‬‬ ‫وقد ص َّور الزَّوجان وجدان وخالد فاعور من أ ّم الفحم بتلقائيَّة سلسلة صور شخصيَّة‪ .‬وهكذا أضفنا‬ ‫للكتالوج صو ًرا شخصيَّة وصور صغيرة أقدم أضيفت مع مرور الوقت إلى األرشيف‪.‬‬ ‫ص َّورا ً ألوني في مشروع «محاربون» محاربني يهود في أواخر أ ّيامهم في صالونات بيوتهم األشكناز َّية‪-‬‬ ‫البرجواز َّية في غالبيّتها‪ .‬وأ ّما شيوخ الوادي باعتبارهم عر ًبا إسرائيليني كان بعضهم في ال َّطرف الثّاني‬ ‫السنوات)‪ ،‬وقفوا أمام عدسة ألوني في دواوين أو‬ ‫من املتراس حتّى عام ‪( 1949‬وع ّدة م ّرات أخرى خالل ّ‬ ‫الصور هاتني في‬ ‫صالونات بيوتهم‪ ،‬وهم يرتدون مالبسهم التَّقليد َّية‪ .‬سيكون من املثير عرض‬ ‫مجموعتي ُّ‬ ‫ّ‬ ‫معرض مشترك‪.‬‬

‫وهذا ما يح ِّدثنا به ألوني عن أفكاره أثناء عمليَّة التَّوثيق‪:‬‬

‫كان شارع وادي عارة بالنِّسبة لي دائ ًما ليس أكثر من شريان مروري يصل بني مركز البالد وشمالها‪،‬‬ ‫شارع ضيِّق وملت ٍو مي ّر بني قرى عربيَّة متناثرة على طوله من اجلانبني‪ .‬في إطار اإلعداد للمعرض أخذت‬ ‫مخلصا لنهجي هذه امل َّرة ً‬ ‫اخترت‬ ‫أيضا‬ ‫على عاتقي أن أو ِّثق «شيوخ البلدة» في أ ّم الفحم وفي القرى احمليطة‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫الضيافة في منازلهم‪ .‬منذ بداية ال َّطريق عندما قدمت ألص ِّور‬ ‫أن أص ِّورهم في بيئتهم ال َّطبيعيَّة‪ ،‬في غرف ِّ‬ ‫إن تصوير الزّوجني م ًعا «غير وارد باحلسبان» ألسباب دينيَّة‬ ‫الزّوجني واجهتني عقبة غير متوقّعة‪ ،‬قيل لي َّ‬ ‫فإن مج َّرد كوني مص ِّو ًرا يهود ًّيا‪-‬إسرائيليًّا لن يس ّهل مه ّمتي بال‬ ‫أو أعراف اجتماعيَّة‪ .‬باإلضافة إلى ذلك َّ‬ ‫ّ‬ ‫ألن دوره ّن‬ ‫شك‪ ،‬وعلى ال ّرغم من ك ّل ذلك‬ ‫الصور‪َّ ،‬‬ ‫اعتقدت َّ‬ ‫ُ‬ ‫أن هناك أهميَّ ًة كبرى في محاولة ض ّم النِّساء إلى ّ‬ ‫في التّاريخ وواقع املكان ال يق ّل عن دور ال ِّرجال‪.‬‬ ‫كانت رحلتي بحثًا عن شيوخ الوادي ممتعة لكنّها لم تكن هيّنة بالنِّسبة لي‪ .‬تك َّررت في ك ّل لقاء قصص‬ ‫ّ‬ ‫مناشيه)‪ :‬اللّجون‪،‬‬ ‫املهجرة في منطقة بالد ال ّروحة (منطقة راموت‬ ‫التّهجير عام ‪ 1948‬والهرب من القرى‬ ‫ّ‬

‫املنسة‪ ،‬أبو شوشة‪ ،‬أبو زريق‪ ،‬الكفرين‪ ،‬اجلعارة‪ ،‬دالية ال ّروحة وحتّى أ ّم الفحم والقرى املجاورة‪ ،‬وسرد لي‬ ‫مضي أكثر من ستّني سنة‬ ‫الشّ يوخُ قصص طفولتهم ويفاعتهم‪ ،‬فهي منحوتة عمي ًقا في ذاكرتهم حتّى بعد‬ ‫ّ‬ ‫‪24‬‬ ‫على التّهجير وإقامة دولة إسرائيل‪.‬‬

‫ُيتيح ال ّدخول إلى بيوت شيوخ الوادي ‪-‬من خالل صور ألوني‪ -‬للقارئ الغريب عن الوادي إطالل ًة على‬ ‫طرفي شارع ‪ ،65‬أال وهو شارع وادي عارة‪.‬‬ ‫بيوت اآلخرين‪ .‬اآلخرين الذين هم جزء منّا –أولئك الذين على‬ ‫ّ‬ ‫‪ 24‬في مشروع تواصل بعد ذلك انطلق ألوني إلى البلدات اليهود ّية التي أقيمت على أنقاض القرى العربيَّة (وهي غير معروضة‬ ‫في هذا املعرض)‪ :‬مجيدو‪ ،‬مشمار هعيمق‪ ،‬دالية‪ ،‬هزوريع‪ ،‬عني هشوفيط‪ ،‬رمات هشوفيط‪ ،‬راموت منشّ ة‪ ،‬مدراخ عوز وجلعيد‪.‬‬ ‫“بحثت إن كان ث ّمة قاسم مشترك بني شيوخ الوادي العرب وبني قُدماء ال ّروابي اليهود من الكيبوتسات املجاورة‪ ،‬الذي عرفوا‬ ‫ُ‬ ‫في صغرهم الصداقة وحسن اجلوار‪ ،‬وحتاربوا في شبابهم مع بعضهم على نفس قطعة األرض‪ ،‬واليوم في خريف عمرهم‬ ‫اخترت أن أربط بني هؤالء املسنّني اللّطفاء من نفس اجليل‪ ،‬مع أولئك الذين‬ ‫بعدما تعبوا ولربمّ ا صاروا أكثر تصالحً ً ا مع أنفسهم‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫يعيشون حياتهم فوق نفس األرض في نفس املنطقة ويتشاركون بحكم الواقع املعقّد في نفس التّاريخ املشترك لنا جمي ًعا”‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫الضيوف‪ .‬أع ّدوا ألنفسكم فنجان قهوة مع‬ ‫الصور هي مبثابة متثيل للعادة العربيَّة التّقليد َّية في استقبال ّ‬ ‫ّ‬ ‫حب الهال‪ ،‬مت ّددوا في كرسيّكم في صالون بيتكم ودعوا عيونكم تتج َّول بني صور الشّ يوخ وبيوتهم‪ :‬ع ِّددوا‬ ‫ّ‬

‫السجاجيد املفروشة على األرض‪ ،‬الكراسي واملخ ّدات‪،‬‬ ‫الستائر املل َّونة‪ ،‬احليطان البيضاء املكشوفة‪ّ ،‬‬ ‫ألنفسكم ّ‬ ‫الصور‪،‬‬ ‫الساخنة‪ ،‬النّارجيلة‪ ،‬املسجد وشجرة التّني التي تط ّل من النّافذة‪ّ ،‬‬ ‫الكانون ومن فوقه أباريق القهوة ّ‬ ‫الشّ هادات وشجرة العائلة املعلَّقة على احلائط‪ ،‬ال ّدروع والكؤوس والتّذكار ّيات املوضوعة على املنضدة‪،‬‬ ‫صور الزّوجني م ًعا‪ ،‬اإلمساك باأليدي والنّظرة املباشرة جلميع املتص ِّورين إلى عدسة الكاميرا‪.‬‬ ‫ّمطي لكن املتعاطف على ال ّرغم من ذلك‪،‬‬ ‫يعرض ألوني لنا من خالل دخوله إلى بيوت الشّ يوخ‬ ‫ّ‬ ‫وتوجهه الن ّ‬ ‫مستن ًدا توثيقيًّا يستطيع أن يستخلص من ك ّل واح ٍد من املتص ِّورين اإلفصاح ال ّدقيق الذي ليس بعده حاجة‬ ‫للكالم‪.‬‬ ‫اإلسرائيلي‪،‬‬ ‫اليهودي الذي جاء لتوثيق الغريب في املجتمع‬ ‫زاوية الرؤية في صور ألوني هي نظرة املص ِّور‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫بينما زوايا ال ّرؤية لدى املص ِّورين ع ّمار يونُس والزّوجني وجدان وخالد فاعور هي نظرة املص ِّورين احمللّيني‬ ‫الصور معرف ًة شخصيَّ ًة بسبب القرابة‬ ‫الذين يعرفون منط حياة شيوخ البلدة‪ ،‬بل ويعرفون بقيَّة أصحاب ّ‬ ‫‪25‬‬ ‫العقلي‪.‬‬ ‫الصداقة أو على األق ّل بسبب التّقا ُرب‬ ‫العائليّة أو ّ‬ ‫ّ‬ ‫غربي الوادي بتصوير عادات‬ ‫في عام ‪ 2009‬بدأ املص ِّور ع ّمار يونُس (ولد‪ )1969.‬من قرية عارة الواقعة‬ ‫ّ‬ ‫وتقاليد املنطقة وس ّكانها‪ .‬من جملة املوضوعات التي اختار يونُس تصويرها كانت شيوخ الوادي‪ .‬التقط‬ ‫الصالونات وفي ساحات البيوت‪ ،‬باأللوان وباألسود واألبيض‪ .‬نظرته أق ّل تعليميَّة‬ ‫الصور في ّ‬ ‫يونُس ّ‬ ‫أن القرابة العرقيَّة واللّغة املشتركة تتيح تقا ُر ًبا مع املتص ِّورين وشعو ًرا‬ ‫وعناية من نظرة ألوني‪ ،‬ويبدو ّ‬ ‫السالسل الثّالث التي يعرضها هنا هي‪ :‬سلسلة صور شخصيَّة‬ ‫ً‬ ‫مريحا وحر َّية أكثر في محيط التّصوير‪ّ .‬‬ ‫كني‪ ،‬سلسلة «عرائس باألبيض»‪ ،‬التي تعرض صو ًرا شخصيَّة‬ ‫مل ّونة لشيوخ الوادي في محيطهم ّ‬ ‫الس ّ‬ ‫ملُسنّات الوادي باألبيض واألسود وصو ًرا تقريبيَّة باأللوان على خلفيَّة سوداء‪.‬‬

‫يتح ّدث ع ّمار يونس عن سيرورة عمله‪:‬‬

‫إلي من معرض الفنون ألُكمل ما بدأه شاي ألوني‪ .‬قام بعمل البحث واختيار املتص ّورين‬ ‫لسبب ما ّ‬ ‫توجهوا ّ‬ ‫غسان محاميد الذي يعرف املسنّني إثر قرابة عائليّة أو جيرة لسنوات طويلة‪« .‬اذهب ص ّور‬ ‫مص ّور الفيديو‪ّ ،‬‬ ‫أبا محمود»‪ ،‬قالوا له‪« ،‬عمره تسعون عا ًما‪ .‬اسأله عن فترة خدمته في اجليش التركي وكيف هرب ووصل‬ ‫سي ًرا على األقدام من سوريا إلى البالد»‪.‬‬ ‫غسان باملقابالت والتصوير أسبوعا قبل وصولي إليهم‪ .‬سمع القصص‬ ‫أوكل عمل التصوير إلى إثنني‪ .‬قام ّ‬ ‫وج ّهز عمليّا اللقاء لتصوير اللقطات‪ ،‬وحتّى نختصر وقت التجهيزات طلبت منه اختيار لقطات مميّزة‬ ‫وترتّيبها وفق ساعات اليوم‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫أناس مسنّني في وادي عارة خالل ‪ ،2011-2009‬هو فازل إلهي شيخ (‪ )Fazal Ilahi Sheikh‬وهو‬ ‫‪ 25‬ث ّمة مص ِّور آخر و ّثقَ‬ ‫ّوثيقي لفردريك بيرنر‪ ،‬ونتيجة اللتزامه امتنع عن عرض‬ ‫باكستاني عمل في البالد في إطار مشروع التّصوير الت‬ ‫أمريكي من أص ٍل‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫صوره في املعرض وفي هذا الكتاب‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫استخدمت للتَّصوير عدسات املاكرو ألص ّور زواحف وحشرات مختلفة جلست مستريح ًة‬ ‫حتّى ذلك احلني‬ ‫ُ‬ ‫فوق أوراق األشجار تتدفأ باألشعة األولى إلطاللة الشّ مس‪ .‬لم تكن ث ّمة أسئلة‪ ،‬لم أكن بحاجة ألعلمها عن‬ ‫ذهبت‪ .‬كان‬ ‫رت ث ّم‬ ‫حضوري وبدورها فهي لم تكلّف نفسها عناء حتضير القهوة والفاكهة‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫حضرت‪ ،‬ص ّو ُ‬ ‫ُ‬ ‫الوضع مختل ًفا متا ًما في هذا املشروع‪« .‬ستذهب لتص ّور مسنّني في بيوتهم» أوضح لي سعيد أبو شقرة‬ ‫مدير صالة العرض‪« ،‬ست َّطلع على قصص وحكايات رجال ونساء ُولد معظمهم قبل قيام الدولة [‪ ]...‬أُناس‬ ‫م ّروا بتجارب مدهشة تركت أث ًرا في حياتهم‪ ،‬وسوف يطرحون عليك العديد من األسئلة‪ ،‬ف ُكن مستع ّداً»‪.‬‬ ‫كانت املعايير واضحة ج ًّدا‪ .‬نُص ّور األكبر سنّا واألقرب إلى حافّة القبر‪« .‬أخبرني‪ ،‬هل جتني من هذا‬ ‫السادة الذي ق ّدمته زوجته‪.‬‬ ‫ماالً»؟ تساءل أبو مصطفى بابتسامة ماكرة وهو يرتشف فنجان القهوة ّ‬ ‫فوجئت بسؤاله‪ ،‬وبينما كنت مشغوالً بتركيب الفالش على منصب األعمدة محاوالً العثور على إجابة‪،‬‬ ‫«م يجني ماالً‪ ،‬من وجهك اليافع اجلميل أم من خصالت شعرك‬ ‫جاءت املساعدة من مصدر غير متوقّع‪ :‬مِ ّ‬ ‫ٍ‬ ‫بصوت ساخر وهي تخفي فمها ّ‬ ‫بكف يدها األمين‪ .‬لم ُيعجب أبو‬ ‫التي تتطاي ُر في ال ّريح»‪ ،‬ضحكت زوجته‬ ‫صحته فيما بعد‪،‬‬ ‫مصطفى هذا التعليق‪ ،‬وبنظرة سخط أعادها إلى املطبخ‪ .‬لقد صدق حدسي الذي اتّضحت ّ‬ ‫فالزوجة لن تتص َّور معنا‪.‬‬ ‫أن يوم غالبيّة املتص ّورين سا َر ببطء لم نستطع أن نبدأ‬ ‫ّ‬ ‫مت تقسيم يوم التّصوير وفق ساعات النّهار‪ ،‬ومبا ّ‬ ‫الساعة التاسعة والنصف‪ ،‬إلى أن شربنا فنجان القهوة األ ّول عند املتص ّور األول وإلى أن قمنا‬ ‫التصوير قبل ّ‬ ‫باستكمال ُع ّدة التصوير وحتضيرها واختيار مكان التّصوير واللقطة‪ ،‬كانت الساعة قد قاربت العاشرة‪.‬‬ ‫الطبيعي‪ ،‬استخدمت الفالش ومظلاّ ت التصوير وعاكسات‬ ‫عندما تع ّذر التصوير في اخلارج مع الضوء‬ ‫ّ‬ ‫خارجا»‪ ،‬ضحك أبو رياض حني رآنا ندخل مع املظلاّ ت‪« .‬والله‪،‬‬ ‫أن املطر يهطل‬ ‫الضوء داخل البيت‪.‬‬ ‫«اعتقدت ّ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫هذا يذ ّكرني باستوديو اخلواجا في اخلضيرة‪ ،‬تص ّورنا هناك لبطاقات العبور أ ّيام احلكم العسكري»‪ ،‬تذ ّكر‬ ‫حاولت أن أُدمج ً‬ ‫أيضا ضوء البيئة‬ ‫حينما ر ّكبنا الفالش على منصب األعمدة‪ .‬في القسم الثّاني من اليوم‬ ‫ُ‬ ‫النّاعم أل ّيام الشتاء في بالدنا‪ .‬تصوير في الشّ رفة‪ ،‬تصوير حتت أشجار الزيتون‪ ،‬دخول ضوء للغرفة عبر‬ ‫ستارة إلخ‪.‬‬ ‫[‪ ]...‬الشّ يوخ مثل عارضات األزياء في بداية طريقه ّن‪ .‬أينما تطلب منهم الوقوف‪ ،‬يقفون‪ .‬كيفما تطلب‬ ‫منهم النَّظر‪ ،‬ينظرون‪ .‬والزّوجة تتح َّكم دائ ًما بوضعيَّة زوجها‪« .‬رتّب عباءتك يا أبا محمود»‪ ،‬تعلّق واحدة‪،‬‬ ‫«أخبرتك أن حتلق يا أبا جهاد»‪ ،‬تضايق ثانية‪« ،‬ص ّوره بالقرب من املكتبة‪ ،‬مع ك ّل الكتب والشّ هادات»‪ ،‬تقترح‬ ‫الصالة‪ .‬عندها لك أن‬ ‫ثالثة‪ ،‬ويسير ك ّل شيء كما يجب إلى أن يرتفع صوت املؤ ّذن بنداء اللّه أكبر‪ -‬أذان ّ‬ ‫خمس م ّرات في اليوم‪ ،‬من يستطيع ذلك طب ًعا‪ .‬واثنان‬ ‫تتح ّدث مع اجلدران أو تص ّورها‪ .‬يصلّون في املسجد‬ ‫َ‬ ‫والصالة قبل ُغروب‬ ‫الصالة في الثانية عشرة ظه ًرا‬ ‫ّ‬ ‫الصالة يرتبطان بتخطيط يوم التّصوير‪ّ .‬‬ ‫من مواقيت ّ‬ ‫الشَّ مس بساعتني‪.‬‬ ‫كما أسلفنا شمل املشروع جميع مناطق وادي عارة‪ .‬زرت أبا سهيل من قريتي؛ عارة‪ ]...[ .‬كان الهدوء سيّد‬ ‫سماع ضحكاتهم تتر ّد ُد في أرجاء‬ ‫الساحة وأمكنك‬ ‫ُ‬ ‫املكان‪ .‬لم أسمع غير نقرة الكاميرا‪َ .‬‬ ‫لعب األحفاد في ّ‬ ‫البيت‪ .‬توقّفت عن التَّصوير‪ ،‬لكنّهم لم يتح ّركوا‪ ،‬ك ُّل واح ٍد غارق في أفكاره‪ُ .‬يع َرف في القرية بأنّه صاحب‬ ‫س‪« .‬ص ِّور‪ ،‬ص ِّور يا ابني»‪ ،‬قال لي‪ .‬أردت أن أكسر صمته املُطبِق فطلبت‬ ‫قصص وحكايات‪ .‬لك ّن صوته خ ِر َ‬ ‫قصتك موجودة هناك»‪.‬‬ ‫قصة صغيرة‪« .‬انظر إلى‬ ‫عيني‪ّ ،‬‬ ‫منه ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪37‬‬

‫داود إبراهيم كبها‪ ،‬أم القطف‪ ،1957 ،‬مجموعة مصطفى كبها اخلاصة‬ ‫דאווד אבראהים כבהא‪ ,‬אום אל‪-‬קטף‪ ,1957 ,‬אוסף פרטי‪ ,‬מוסטפא כבהא‬ ‫‪Dawoud Ibrahim Kabha, Um al-Qataf, 1957, Photograph: Mustafa‬‬ ‫‪Kabha; Private collection‬‬

‫‪38‬‬

‫[‪ ]...‬احلادثة التي نُقشت في ذاكرتي مصحوبة بإحساس عميق بإضاعة الفرصة هي حالة أبي كايد‪ .‬اتّضح‬ ‫أن املعرفة الشخصيّة باملتص ّور واعتقادك أنّك تعرف ك ّل شيء عنه أم ٌر غير صحيح‪ .‬كان أبو كايد‬ ‫بعدها ّ‬ ‫جارنا في عهد ّ‬ ‫الطفولة حني كنّا نسكن في بيت ج ّدي الذي كان إمام القرية‪ .‬كان على رأس قائمة املتص ّورين‬ ‫عندي‪« .‬مالك املوت يتج ّول في القرية»‪ ،‬أدلى لي مبالحظة أحد األصدقاء في القهوة‪ُ « ،‬فتحت أبواب املقبرة‪،‬‬ ‫صوت املؤ ّذن الذي انبعث عاليًا من‬ ‫اذهب إليه قبل أن يفوت األوان»‪ ،‬وكم كان صاد ًقا‪ .‬في الغد أيقظني‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫املوت أسرع منّي‪ ،‬أخذ إليه أبا كايد‪ .‬يه ّمني أن أعرف هل‬ ‫مالك‬ ‫ُمكبّرات املسجد وهو ينعى أبا كايد‪ .‬كان‬ ‫يص ّورهم قبل قبض أرواحهم؟‬

‫وهذا ما يرويه ع ّمار يونُس عن سلسلة «عرائس باألبيض»‪:‬‬

‫‪26‬‬

‫األمريكي فيصل الشيخ صالة العرض وطلب مقابلتي‪ .‬متخّ ض هذا اللّقاء‬ ‫في العام املاضي زار املص ّور‬ ‫ّ‬ ‫عن املسلسل الذي ُيدعى «عرائس باألبيض»‪ .‬كان جوهر املسلسل تصوير وتوثيق نساء مسنّات جتاوزن‬ ‫الثّمانني من عمره ّن‪ ،‬واعتبرن جميالت القرية في املاضي‪ .‬توثيق حياته ّن اليوميّة ومكافحته ّن وحت ّديهن‬ ‫للشّ يخوخة وضياع الزّهوة التي أشغلته ّن دو ًما ومتثّلت بالتّحضيرات ألزوف ساعته ّن حينما يرتدين‬ ‫جميعه ّن اللّون األبيض‪.‬‬ ‫الصور هذه هي جزء من مشروع «ذاكرة املكان» التّابع لصالة الفنون في أ ّم الفحم‪ ،‬وهو مشروع‬ ‫سلسلة ّ‬ ‫مستم ّر أحاول من خالله توثيق مسنّي وادي عارة والتّاريخ الفردي واجلماعي‪ .‬في سلسلة «عرائس‬ ‫باألبيض» االنفتاح واخلصوصية اللذين أحسست بهما مع املتص ّورات ساهما بال ّ‬ ‫الصورة‬ ‫شك في جودة ّ‬ ‫النّهائيَّة‪« .‬جتد في صوره ّن مكاشفة شعور َّية نحوك‪ .‬أنا أشعر بثقته ّن بك وباعتماده ّن على ما تقوم به»‪،‬‬ ‫هذا ما أخبرني به مص ّور صديق‪.‬‬ ‫علي‪ .‬على خالف تصويري في م ّرات سابقة من املشروع لم أرغب في‬ ‫تصوير املسنّني ليس أم ًرا غريبًا ّ‬ ‫بأي تنسيق مع املتص ّورات‪ .‬كانت الفكرة بسيطة وهي الوصول إليه ّن وتصويره ّن‬ ‫الصور هذه ّ‬ ‫سلسلة ّ‬ ‫أي واحد من أفراد العائلة الذين أتوا‬ ‫أي اهتمام بلباس‬ ‫خاص وبعي ًدا عن ّ‬ ‫في بيئتهن اليوميّة الطبيعيّة دون ّ‬ ‫ّ‬ ‫أي مكان أردت تصويره ّن‬ ‫ملراقبة ما نقوم به‪ .‬كنت لوحدي مع املتص ّورات في الغرفة أو في الساحة أو في ّ‬ ‫صمت تا ّم أثناء التّصوير‪ ،‬انقطع أحيانًا مبوافقة ال ّطرفني الستراحة شاي أو قهوة أو كي يتسنّى‬ ‫فيه‪ .‬ساد‬ ‫ٌ‬ ‫ّ‬ ‫قضيت أكثر من ثالث ساعات عند كل متص ّورة ولم ألتقط أكثر من‬ ‫له ّن تغيير الوضعيَّة حسب رغباته ّن‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫عشر لقطات‪ .‬لم استخدم الفالش‪ ،‬بنا ًء على قرار كنت أعيه مسبقا‪ ،‬وص ّممت على أن يت ّم التّصوير في ضوء‬ ‫الضوء والتّصوير َّية املوجودة في‬ ‫طبيعي‪ .‬ساعد توسيع النِّطاق احلركي بواسطة ثالث لقطات على توزيع ّ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ك ّل صورة‪ .‬حاولت بداية التَّصوير باأللوان ولك ّن النّتيجة لم تعجبني‪ ،‬وفي النهاية ق ّررت تصوير املشروع‬ ‫«الصور القدمية» التي أتذ ّكرها من خالل‬ ‫مما أضفى دراميّة وساهم في خلق ج ّو‬ ‫ّ‬ ‫بأكمله باألبيض واألسود‪ّ ،‬‬ ‫صور ج ّدي وج ّدتي‪.‬‬

‫‪ 26‬فازت سلسلة “عرائس باألبيض” في مسابقة “شهادة محليَّة” للعام ‪.2011‬‬

‫‪39‬‬

‫الصور بواسطة منصب األعمدة بسبب سرعة التّرس املنخفضة والـ ‪( ASA‬احلساسيّة‬ ‫التُقطت جميع ُّ‬ ‫للضوء)‪ .‬في اللحظة التي يت ّم فيها اختيار اللّقطة املطلوبة بعد التّج ُّول في البيت أو الساحة‪ ،‬طلبت من‬ ‫ّ‬ ‫املتص ّورة أ ّوالً أن جتلس في وضعيَّة مريحة لها‪ ،‬وثانيًا أن تكون مالئمة للّقطة املطلوبة‪ .‬سارت األمور ببطء‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫جالسات فوق‬ ‫ص ِّور بعضه ّن وه ّن‬ ‫حسب إيقاعه ّن‪ ،‬فأنا أص ّور مسنّات ليس اجلانب‬ ‫احلركي قو ًّيا عنده ّن‪ُ .‬‬ ‫ّ‬ ‫السرير مبساندة مخ ّد ٍ‬ ‫ات من ورائه ّن‪ .‬عشن جميعه ّن دون استثناء بدون زوج إلى جانبه ّن‪ ،‬عاد ًة في غرفتني‬ ‫ّ‬ ‫يصا من أجله ّن أو في ال ّطابق األسفل من بيت أحد األبناء إذ ليس مقبوالً في‬ ‫خص‬ ‫ني‬ ‫ب‬ ‫الذي‬ ‫العائلة‬ ‫بيت‬ ‫في‬ ‫ُ‬ ‫ّ ً‬ ‫العربي إرسال الوالدين إلى بيت للمسنّني فذلك يعتبر تخلّيًا عنهما من طرف أوالدهما‪.‬‬ ‫الوسط‬ ‫ّ‬ ‫احلاجة فاطمة‪« ،‬حيثما ترتاحني» أجبتُها‪« .‬اجعل صورتي جميلة كما كنت‬ ‫«أين تريدني أن أجلس؟» سألت‬ ‫َّ‬ ‫ٍ‬ ‫بصوت ضاحك‪« ،‬عندما كنت في العشرين من عمري كنت أجمل امرأة في القرية‬ ‫في املاضي»‪ ،‬لفتت انتباهي‬ ‫وأراد اجلميع أن يتز ّوجني‪ ،‬لك ّن والدي طلب مه ًرا غاليًا ولم يستطع أحد دفع هذا املهر»‪ ،‬تابعت حديثها‪.‬‬ ‫«أنت جميلة اليوم ً‬ ‫أيضا»‪ ،‬أجبتُها بينما كنت أعالج العدسة‪« ،‬وأنت مؤ ّد ٌب وكاذب مبقدار ما أنا جميلة»‪،‬‬ ‫أجابتني بابتسام ٍة وهي تع ِّدل املنديل فوق رأسها‪.‬‬ ‫صوت قارئ القرآن انبعث بشك ٍل متواصل من ال ّراديو في‬ ‫بالضيق طوال املشروع‪.‬‬ ‫ال أدري ملاذا الزمني شعو ٌر ّ‬ ‫ُ‬ ‫السرير وإلى جانبها قنّينة ماء‪،‬‬ ‫إحدى الزّوايا‪ ،‬مجموعة األدوية التي كانت موضوعة على ال ّطاولة بالقرب من ّ‬ ‫ّبي مح ّمد‪ ،‬وتلك ال ّرائحة الغريبة التي تسلّلت إلى‬ ‫اجلمل التي ر ّددوها ألنفسه ّن‪ ،‬والتي ذكر فيها اسم الله والن ّ‬ ‫أنفي في اللّحظة األولى التي دخلت فيها إلى الغرفة‪ ،‬ضاعفت كلّها من هذا الشّ عور‪ .‬كانت البيوت نظيفة ج ًّدا ولم‬ ‫مغسلة األموات‪ ،‬امرأة قصيرة القامة مشدودة العضالت‬ ‫أفهم من أين أتت تلك ال ّرائحة إلى أن‬ ‫ُ‬ ‫قابلت أ ّم عنتر ّ‬ ‫ودائمة االبتسام‪ ،‬والتي ما زالت حتّى اليوم وعلى ال ّرغم من عمرها تقوم بغسل وتطهير النّساء املتوفّيات‬ ‫وجتهيزه ّن لل ّدفن‪« .‬ستغدو ذات يوم رائحة بيتك مثل هذه ال ّرائحة‪...‬إنّها رائحة املوت‪ ...‬قالت ذلك وصمتت»‪.‬‬ ‫انض ّم الزّوجان وجدان (ولد‪ )1979.‬وخالد (ولد‪ )1969.‬فاعور إلى مشروع التّوثيق خالل العام األخير‪.‬‬ ‫السنني‬ ‫وهما على النّقيض من ألوني ويونُس ليسا مص ّورين محترفني ناشطني ولك ّن هناك تقاليد طويلة ّ‬ ‫من التّوثيق بالكاميرا في عائلة فاعور‪ ،‬ويدي ُر أبناء العائلة أحد أستوديوهات التّصوير في أ ّم الفحم‪ .‬انطلق‬ ‫أساسي‪ ،‬وأع ّدا سالسل توثيق لك ّل واحد من‬ ‫الزّوجان فاعور في رحلة توثيق حميمة في أ ّم الفحم بشك ٍل‬ ‫ّ‬ ‫املتص ِّورين‪ .‬لقد سنحت لهم مواقف تلقائيَّة‪ ،‬معظمها مع ّد مسب ًقا‪ ،‬بعضها لشيوخ ومسنّات الوادي‪ ،‬وأدخلوا‬ ‫الصور إلى املشروع الذي يو ِّثق جانبًا حمي ًما ومتواض ًعا في احلياة اليوميَّة‪.‬‬ ‫ّ‬

‫خامتة‬

‫وقف شيوخ الوادي أمام الكاميرا في دواوين أو صالونات بيوتهم وهم يرتدون مالبسهم التَّقليد َّية‪ ،‬كما‬ ‫يظهر في صور شاي ألوني‪ ،‬أو في الشّ رفة أو ساحة بيتهم في املالبس اليوميَّة البسيطة أو في أماكن‬ ‫عملهم‪ ،‬كما يظهر في صور ع ّمار يونُس‪ ،‬وفي صور شخصيَّة بسيطة كما يظهر في صور وجدان وخالد‬ ‫ّاريخي‪ :‬املص ّورين‪ -‬الوسطاء‪ ،‬يتيح للمص ّورين أن‬ ‫فاعور‪ .‬وقوف شيوخ الوادي أمام ممثّلي التّوثيق الت‬ ‫ّ‬ ‫احلياتي لشيوخ وادي عارة‪ ،‬فكأنمّ ا هم يسلّمون‬ ‫ينقلوا لألجيال القادمة نظرة حميمة إلى البيوت‪ ،‬واحمليط‬ ‫ّ‬ ‫‪40‬‬

‫العربي‪ ،‬بيتهم‪،‬‬ ‫العربي‪ .‬إنّها ذاكرة البيت‬ ‫لألجيال التّالية إرث ال ّذاكرة البصر َّية التي يفتق ُر إليها املجتمع‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ذاكرة ثيابهم‪ ،‬ذاكرة نظراتهم‪ -‬وملعظمهم هي ال ّذكرى ال ّرسميَّة األخيرة‪.‬‬ ‫يدعو شيوخ الوادي املتف ِّرجني مبساعدة املص ّورين إلى بيوتهم وكأنّهم ضيوفهم‪ ،‬ومبساعدتهم يحفظون‬ ‫لألبد نظرتهم التّاريخيَّة من املاضي‪ ،‬تلك النّظرة التي تتجلّى في تصاميم بيوتهم‪ ،‬وفي مظاهر أبدانهم‬ ‫خاص في تعبيرات عيونهم‪ .‬ميكن لهذه النّظرة البصر ّية أن تخدم في املستقبل املؤ ّرخني‪،‬‬ ‫وثيابهم وبشك ٍل‬ ‫ّ‬ ‫ٍ‬ ‫واملعمار ّيني‪ ،‬وعلماء االجتماع واألنثروبولوجيا وباحثني آخرين من‬ ‫مجاالت معرفيَّة شتّى‪ .‬ك ّل هذا يستحقّ‬ ‫التفاتة إضافيَّة ومقاالت مستقلّة ومعرض مك ِّمل يتناول الهندسة املعمار َّية للبيت جتاه اخلارج وليس جتاه‬ ‫القاطنني فيه فحسب‪.‬‬ ‫مت تصويرهم‪ .‬عندما تسافرون في املستقبل في شارع وادي عارة أو في‬ ‫توفّي كثي ٌر من املتص ّورين منذ أن ّ‬ ‫الشّ وارع ال ّداخليَّة في البلدات‪ ،‬تلك الشّ وارع التي ّ‬ ‫تلتف مثل التواءات الزّمن‪ ،‬وانتبهتم إلى نبض املكان فلربمّ ا‬ ‫حظيتم بأن تلتقوا في طريقكم ّ‬ ‫بالظالل الغائبة لشيوخ الوادي‪.‬‬

‫الصور‪:‬‬ ‫مصادر ُّ‬

‫عائلي‪ ،‬إصدار مودان وكرباد‪.2010 ،‬‬ ‫أڤراهمي رلي وأفنير‪ ،‬وضع‬ ‫ّ‬ ‫ألوني شاي‪ ،‬محاربون‪ ،‬إصدار مركز الفنون في عني حرود‪.2007 ،‬‬ ‫أورباخ عليزة‪ ،‬أوائل‪ ،‬إصدار وزارة ال ّدفاع‪.1990 ،‬‬ ‫إسرائيلي‪ ،‬إصدار حرجول‪.2006 ،‬‬ ‫كهانا فاردي‪ ،‬بورتريه‬ ‫ّ‬ ‫كيرشنر ميخا‪ ،‬اإلسرائيليّون‪ ،‬إصدار هيد أرتسي‪.1997 ،‬‬ ‫املوحد‪.2003 ،‬‬ ‫راز جاي‪ ،‬مص ّورو البالد‪ ،‬إصدار ماپا والكيبوتس‬ ‫ّ‬

‫مصادر ال ّدراسة‪:‬‬

‫املدني للتّصوير‪ ،‬إصدار ريسلنج‪ ،‬تل أبيب‪.2006 ،‬‬ ‫ • أزوالي أرئيال‪ ،‬امليثاق‬ ‫ّ‬ ‫ •أيلون إيتان‪ ،‬صور من أرض التّوراة‪ -‬أناس‪ ،‬حياة‪ ،‬ومشاهد‪ ،1946-1898 ،‬إصدار متحف أرض إسرائيل‪ ،‬تل أبيب ‪.2012‬‬ ‫املعماري ‪ ،1973-1948‬إصدار متحف تل أبيب‪.2005 ،‬‬ ‫اإلسرائيلي‪ :‬البناء والف ّن‬ ‫ •إفرات تسفي (مح ّررة)‪ ،‬املشروع‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫القبيلي” ‪ ،‬ضمن‪ :‬احلضارة املعمار َّية‪ :‬املكان‪ ،‬التَّمثيل‪ ،‬واجلسد‪ ،‬حترير راحيل كلوش وتالي‬ ‫ •بيير بورديو‪“ ،‬البيت‬ ‫ّ‬ ‫حتوكة‪ ،‬ريسلنج ‪ ،2005‬ص‪.285-267 .‬‬ ‫ •حتوكة تالي وكلوش راحيل (مح ّررتان) احلضارة املعمار َّية‪ :‬املكان‪ ،‬التَّمثيل‪ ،‬واجلسد‪ ،‬إصدار ريسلنج‪ ،‬تل أبيب‪.2005 ،‬‬ ‫ •كبها رياض ويورام ميرون‪ ،‬حكايات الوادي (قصص مختارة من وادي عارة)‪ ،‬معهد ال ّدراسات العربيّة‪ ،‬جبعات‬ ‫حبيبة‪.1993 ،‬‬ ‫ •كبها مصطفى وجاي راز‪ ،‬ذاكرة املكان‪-‬التّاريخ املص ّور لوادي عارة ‪ ،2008-1903‬صالة العرض للفنون في أم الفحم‪.2008 ،‬‬ ‫ •ستافسكي موشيه‪ ،‬القرية العربيَّة‪ ،‬مطبعة دافار‪.1945 ،‬‬ ‫ •فوكس رون‪“ ،‬البيت العربي في أرض إسرائيل‪ :‬مقاربة جديدة”‪ ،‬كاتيدرا ‪ ( 89‬تشرين ‪ )1998‬ص‪126-83.‬‬ ‫(القسم األ َّول)‪ ،‬كاتيدرا ‪ ،)1998( 90‬ص‪( 86-53.‬القسم الثّاني)‪.‬‬ ‫اجتماعي‪ ،‬دار النّشر ريسلنج‪.2012 ،‬‬ ‫كنص‬ ‫العربي‬ ‫املعماري‪ -‬البيت‬ ‫ًص‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ •بيلد كوبي‪ ،‬الن ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ •شمعوني يعقوب‪ ،‬عرب أرض إسرائيل‪ ،‬مطبعة دافار‪.1946 ،‬‬

‫‪41‬‬

‫عملية حتميل احلصيد‪ ،‬وادي عارة‪ ،1953 ،‬تصوير‪ :‬مكسيم سلومون‪ ،‬مجموعة العائلة‬ ‫העמסת קציר‪ ,‬ואדי עארה‪ ;1953 ,‬צילום‪ :‬מקסים סלומון‪ ,‬אוסף המשפחה‬ ‫‪Loading the harvest, Wadi ‘Ara, 1953; Photograph: Maxim Solomon; family collection‬‬

‫‪42‬‬

‫כשהדמויות הופכות לצלליות‬ ‫גיא רז*‬ ‫וְכָך‬ ‫לָקח לִי‬ ‫תמִימֹות‬ ‫שנ ָה ְ ּ‬ ‫שּים ָ‬ ‫ש ִ‬ ‫ִ‬ ‫ש ֵה ַבנ ְ ִתּי‪,‬‬ ‫עַד ֶ‬ ‫משְקאֹות‪,‬‬ ‫ש ַבּ ַ ּ‬ ‫ִכּי ַה ַמּי ִם הֵם הַּטֹוב ֶ‬ ‫וְכִי ַה ֶלּחֶם הּוא ַה ָ ּטעִים ַבּ ַמ ֲא ָכלִים‪,‬‬ ‫שהִי‬ ‫וְכִי אֵין עֵרך ֲא ִמ ִתּי ְל ָא ָמּנּות ָכּ ְל ֶ‬ ‫תחְדיר ְמעַט ֹאשֶר‬ ‫ֶא ָלּא אִם ַ ּ‬ ‫ְללֵב ָה ָאדָם‪.‬‬ ‫ ‬

‫טאהא מוחמד עלי‬

‫התצלומים לקטלוג התערוכה “צללי הזמן ‪ -‬זקני ואדי עארה בתצלומים” צולמו לאורך חמש שנים‬ ‫(‪ .)2007-2012‬דפי הספר מכילים תמונות דיוקן של אנשים כבני שמונים‪ 1:‬פלסטינים־ישראלים‪,‬‬ ‫ערבים־מוסלמים‪ ,‬אזרחי מדינת היהודים‪ ,‬שרובם חיו בוואדי עארה עוד לפני ‪ 1948‬ומקצתם אף חיו‬ ‫בכפרים סמוכים שנהרסו עם תום המלחמה‪ .‬המרחב שהם מצולמים בו כיום הוא אזור מגוריהם‬ ‫ובתיהם‪ ,‬שנבנו רובם ככולם לאחר הקמת מדינת ישראל‪ .‬כלומר אין אלו בתי חומר (לבני טין)‬ ‫ואבן של הבית המסורתי בכפר‪ ,‬אלא בתים מבטון של היישוב והעיר של ימינו‪ .‬מרחב זה כולל‬

‫*‬

‫גיא רז‪ ,‬צלם ואוצר לצילום מקומי‪.‬‬ ‫‪ 1‬גילאי המצולמים נעים מ־‪ 75‬עד ‪ .105‬מרביתם נפטרו מאז היום שבו צולמו‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫את המרפסת וחצר הבית מבחוץ והדיוואן או הסלון‪ 2‬בתוך הבית‪ .‬הניגודים החיצוניים והפנימיים‪,‬‬ ‫הפיזיים והמנטליים מחלחלים אל תבנית הבית שהאנשים המצולמים חיים בו ‪ -‬תבנית המכילה‬ ‫את הזהות התרבותית וההיסטורית של יושביה‪.‬‬ ‫רבים מן התצלומים שצולמו באזור ואדי עארה בעבר צולמו מעמדת הכובש היהודי כלפי הנכבש‬ ‫הערבי‪ .‬לעומתם‪ ,‬התצלומים המוצגים כאן אינם כאלו‪ ,‬אלא פועלים על פי מתווה “האמנה האזרחית‬ ‫של הצילום”‪ 3.‬בפרויקט התיעוד הנוכחי‪ ,‬המצולמים‪ ,‬הצלמים‪ ,‬האוצר והצופים ‪ -‬כולם הופכים‬ ‫לאזרחי אומת הצילום האוניברסלית‪ ,‬שאיננה ריבונית‪ .‬לא זו בלבד שהמצולם מסכים לארח את‬ ‫הצלם ולאפשר לו לתעד אותו בביתו ובמרחב חייו‪ ,‬אלא שהתצלומים עצמם אינם בבעלותו של‬ ‫מישהו מן הצדדים ‪ -‬הצלם או המצולם ‪ -‬והם מועברים לצופים כמעין פיקדון בתיווכו של האוצר‪.‬‬ ‫הצופים בתערוכה והמעיינים בספר נכנסים לבתיהם של אחרים דרך התצלומים‪ ,‬ודומה כי אגב‬ ‫דפדוף חרישי בין דפי הספר אפשר כמעט לשמוע את רחש החיטה הצומחת בשדות וכמו לחוש‬ ‫את הדי העבר הנושקים להווה‪ ,‬החיים ‪ -‬למוות‪ ,‬הצילום ‪ -‬לזיכרון המקום‪.‬‬

‫זיכרון המקום‬ ‫לראשונה הוזכר הכפר אום אל־פחם במקורות הכתובים ב־‪ .1262‬תושביו התפרנסו מהכנת‬ ‫פחמים מעצי החורש שמצאו בסביבה או הביאו ממרחקים וערמו אותם בערמות שנקראו משחרות‪.‬‬ ‫הערמות בערו בבעֵרה פנימית ומכאן מקור השם בערבית‪ ,‬שפירושו “אם הפחם” או “מקור הפחם”‪.‬‬ ‫כיוון שהשם עשוי להתפרש בערבית (“מקור השחור”) בהקשר שלילי‪ ,‬התושבים מכנים לעתים‬ ‫את הכפר בשם “אום אל־נור” (“מקור האור”)‪ .‬האור והשחור הם מרכיביו הבסיסיים של הצילום‬ ‫ההיסטורי‪ ,‬וביניהם נע כל ספקטרום הצבעים של הצילום העכשווי‪ .‬רעיון זה מלווה את התערוכה‬ ‫בשל ריבוי ההקשרים התיעודיים־אמנותיים שיוצרים גוני השחור והלבן בחברה הערבית־ישראלית‬ ‫וכן בהקשרים הפוליטיים שבין האזרחים הערבים למדינה היהודית‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫בשנת ‪ 2008‬הוצגה בגלריה לאמנות באום אל־פחם תערוכת הצילומים “זיכרון המקום” (“זאכרת‬ ‫אל־מכאן”)‪ .‬עד אז לא הייתה היסטוריה צילומית ליישוב הערבי במרחב ואדי עארה‪( 5‬נחל עירון)‬ ‫ולעיר המרכזית בו‪ :‬אום אל־פחם‪ .‬כלומר‪ ,‬ההיסטוריה הצילומית לא הייתה מרוכזת בארכיון‪,‬‬ ‫לא הוצגה בתערוכה ולא נאספה בספר‪ .‬לקראת התערוכה התחלתי לעבוד עם מנהל הארכיון‬ ‫המתהווה‪ ,‬ההיסטוריון פרופ’ מוסטפא כבהא‪ ,‬באחד הפרויקטים המורכבים ביותר שהתנסיתי בו‬ ‫מאז תחילת עבודתי בתור חוקר ואוצר צילום מקומי‪ ,‬שכן לאצור תערוכת צילום במקום כמו ואדי‬ ‫עארה בלא ארכיון פירושו‪ ,‬למעשה‪ ,‬ליצור את בסיס מאגר הזיכרון החזותי ההיסטורי של כמאה‬ ‫אלף תושבים‪ .‬נוסף על כך‪ ,‬חייבה העבודה מסע הסברה ושכנוע בקרב אנשי המקום כדי שיצטלמו‬ ‫או יתרמו את החומר החזותי שברשותם לטובת התערוכה והארכיון‪ ,‬מעשה מורכב כשלעצמו‪ .‬עם‬ ‫‪ 2‬הדיוואן הוא מקום מרכזי המקובל בבתים המסורתיים‪ ,‬ובו יושבים על מזרנים על הרצפה‪ .‬בבתים המודרניים‬ ‫מקובל יותר הסלון‪ ,‬המכיל בדרך כלל ספות ושולחן‪.‬‬ ‫‪ 3‬האמנה האזרחית של הצילום‪ ,‬ד”ר אריאלה אזולאי‪ ,‬עמ’ ‪.106–104‬‬ ‫‪ 4‬זיכרון המקום – היסטוריה צילומית של ואדי עארה‪ .1903-2008 ,‬עורכים‪ :‬ד”ר מוסטפא כבהא וגיא רז‪ ,‬הוצאת‬ ‫הגלריה לאמנות באום אל־פחם‪.2008 ,‬‬ ‫‪ 5‬אום אל־פחם‪ ,‬אום אל־קטף‪ ,‬אל־ביאר אל־פוקא‪ ,‬אל־ביאר אל־תחתא‪ ,‬אל־ביאדה‪ ,‬אל־מעלקה‪ ,‬אל־עריאן‪ ,‬אל־‬ ‫עראיש‪ ,‬אל־שראיע‪ ,‬ברטעה‪ ,‬דאר אל־חנון‪ ,‬ואדי אל־קצב‪ ,‬זלפה‪ ,‬ח’ור צקר‪ ,‬כפר קרע‪ ,‬מוסמוס‪ ,‬מעאויה‪ ,‬מושרפה‪,‬‬ ‫סאלם‪ ,‬עארה‪ ,‬עין איבראהים‪ ,‬עין אל־סהלה‪ ,‬עיראק אל־שבאב‪ ,‬ערערה‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫זאת‪ ,‬הבסיס הרחב שנוצר לאחר סיום עבודת התשתית מעניק לתושבי ואדי עארה ולמבקרים‬ ‫בארכיון מבט ראשוני וייחודי על עברו של המקום‪.‬‬ ‫העבודה התמקדה בחמישה צירים מרכזיים‪ :‬איסוף תצלומים מבתי התושבים; איתור תצלומים‬ ‫בארכיונים בארץ‪ ,‬באנגליה ובארה”ב; איתור תצלומים של צלמים פרטיים בארץ; איתור תצלומי‬ ‫טלוויזיה‪ ,‬קולנוע ווידאו ופרויקט צילום וידאו עכשווי‪ ,‬שכלל צלמים יהודים וערבים‪ .‬אחד הפרקים‬ ‫בתערוכה “זיכרון המקום” עסק בתיעוד של זקני ואדי עארה כפי שצולמו בסלון ‪ /‬דיוואן ביתם בידי‬ ‫הצלם שי אלוני‪ .‬פרק קצר זה היה כעין מבוא שהוביל להרחבת הנושא בספר זה‪.‬‬

‫הבית הערבי‬

‫‪6‬‬

‫לאור העובדה שמרבית התצלומים נעשו במרחב הבית וסביבתו‪ ,‬מצאתי לנכון להרחיב מעט על‬ ‫המקום שזקני הוואדי הצטלמו בו‪.‬‬ ‫מקורו ההיסטורי של המושג תרבות‪ )culture( 7‬הוא במונח עיבוד (‪ .)cultivation‬המקור ההיסטורי‬ ‫קשור לרוח האנושית ומבסס את רעיון האדם התרבותי ‪ -‬על מכלול הערכים‪ ,‬האמונות ותפיסות‬ ‫עולמו‪ .‬בד בבד עם תפיסה זו התפתחה הגדרה אנתרופולוגית למושג תרבות בתור ביטוי לאורח‬ ‫חיים יום־יומי‪ .‬עיבוד האדמה הוא נקודת המוצא היום־יומית של ילדותם ובגרותם של רבים מן‬ ‫המצולמים בספר זה‪ .‬התצלומים לוכדים את עובדי האדמה האחרונים‪ .‬יוזמת האוצרּות משלבת‬ ‫אותם במהלך התרבותי של תיעוד חברתי דרך אמנות הצילום‪.‬‬ ‫הבית הערבי המשתקף בתצלומים העכשוויים‪ 8‬כלל אינו דומה לבית שבו נולדו המצולמים לפני‬ ‫כשמונים שנה‪ 9,‬כפי שאפשר לראות בתצלומי בתים מן התערוכה “זיכרון המקום”‪ 10.‬למרות‬ ‫הקמתה של שכונת “השיכון” באום אל־פחם על ידי “סולל בונה”‪ 11‬במסגרת הניסיון להכפיף את‬ ‫רעיונות “הפרויקט הישראלי”‪ 12‬על הכפר והעיר הערביים – לא הצליחו ניסיון זה ודומיו ביישובי ואדי‬ ‫עארה‪ ,‬וכך נותרו בתי האב העכשוויים בכפר ובעיר הערביים נאמנים למבנה הבית הערבי המסורתי‬ ‫ולא הטמיעו את ערכי השיכון העירוני או הבית בקיבוץ‪ .‬למעשה‪ ,‬אלו שרידיו של הבית הוורנקולרי‬ ‫(המקומי)‪ ,‬המוטמע בעכשווי ומייצג את רוח המקום ושפתו בשילוב אדריכלות מקומית בת ימינו‪.‬‬ ‫בספרו ארכיטקסטורה ‪ -‬הבית הערבי כטקסט חברתי‪ ,‬מציין קובי פלד‪:‬‬ ‫החברה הערבית באזור ואדי עארה אינה עשויה מקשה אחת‪ .‬בני המקום נבדלים איש מרעהו‬ ‫בתחומים רבים‪ :‬ייחוס ומוצא‪ ,‬השכלה ותעסוקה‪ ,‬הון ובעלות על אדמות‪ ,‬העדפות תרבותיות ונטיות‬ ‫דתיות [‪ ]...‬ברבדיה של חברה מורכבת זאת ניתן למצוא אופני עיצוב שונים‪ .‬אף על פי שהבית‬ ‫‪ 6‬לאדריכלות הבית הערבי יש להקדיש תערוכה מיוחדת‪ .‬ראו‪ :‬ארכיטקסטורה – הבית הערבי כטקסט חברתי‪ ,‬קובי‬ ‫פלד‪ ,‬הוצאת רסלינג‪ ,2012 ,‬עמ’ ‪.288–281‬‬ ‫‪ 7‬תרבות אדריכלית‪ :‬מקום‪ ,‬ייצוג‪ ,‬גוף ‪ /‬עורכות‪ :‬רחל קלוש וטלי חתוקה‪ ,‬רסלינג‪ ,2005 ,‬עמ’ ‪.11‬‬ ‫‪ 8‬ראו גם‪ :‬זיכרון המקום (קטלוג )‪ ,‬צילום‪ :‬גלעד אופיר‪ ,2008 ,‬עמ’ ‪.247–246‬‬ ‫‪ 9‬ומכאן שאינו ניתן להשוואה פיזית אך כן להשוואה מנטלית ל”בית הקבילי”‪ ,‬כפי שחקר פייר בורדייה באלג’יר‬ ‫תחת השלטון הצרפתי‪ .‬ראו‪ :‬תרבות אדריכלית‪ ,‬עמ’ ‪285–267‬‬ ‫‪ 10‬ראו‪ :‬זיכרון המקום (קטלוג )‪ ,‬צילום‪ :‬דוד אולמר‪ ,1966 ,‬עמ’ ‪ / 134‬צילום‪ :‬לע”מ‪ ,1960 ,‬עמ’ ‪.114‬‬ ‫‪ 11‬ראו‪ :‬זיכרון המקום (קטלוג )‪ ,‬צילום‪ :‬עמירם ערב‪ ,1967 ,‬עמ’ ‪.135‬‬ ‫‪ 12‬הפרויקט הישראלי‪ :‬בנייה ואדריכלות ‪ ,1973 –1948‬עורך‪ :‬צבי אפרת‪ ,‬הוצאת מוזיאון תל אביב‪( 2005 ,‬חורבה‪:‬‬ ‫עמ’ ‪ / )512–483‬תחת השפעת “מכונות המגורים” של לה־קורבוזיה בשנות ה־‪ ,1950‬באירופה‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫נתפס כתחום של הפרט‪ ,‬עיצוב הבית מהווה זירה פומבית‪ ,‬שבה נעשה מאמץ להמחיש הבדלים‬ ‫‪13‬‬ ‫חברתיים (וסטאטוס סוציו־אקונומי) ולחדדם‪.‬‬ ‫‪14‬‬ ‫מאפייני הבית ביישובים הערביים בוואדי עארה כפי שהם מיוצגים בתצלומי התערוכה מראים‬ ‫כי הבנייה ביישובים אלו היא ברובה צמודת קרקע ובדרך כלל אינה עולה על ארבע קומות‪ 15.‬זקני‬ ‫המשפחה גרים בקומת הקרקע‪ .‬קשתות עדיין מקובלות בעיצוב האדריכלות הערבית‪ ,‬אם כי במינון‬ ‫נמוך מבעבר‪ .‬מקובל להתקין בכל חדר כמה חלונות בתור ביטוי לקשר עם הטבע‪ ,‬כשחלון הסלון‬ ‫הוא הגדול ביותר‪ .‬בדרך כלל צבע הקירות לבן‪ ,‬אך ניכרים הבדלים בין בתי המוסלמים לבתי‬ ‫הנוצרים‪ .‬במרבית המקרים שימש הדיוואן בית אירוח נפרד מחוץ לבית המשפחה‪ ,‬ובימינו הפך‬ ‫לחדר אירוח בתוך הבית ובו מזרנים בלבד‪ .‬הוא צנוע יותר ושומר על אופי מסורתי; מזרנים וכריות‬ ‫המונחים בו מזמינים את האורחים לשבת על רצפת הבית‪.‬‬ ‫מרכיביו של הסלון בבתים המודרניים כוללים‪ :‬ספות‪ ,‬בדרך כלל בגוון חום או אדום אך גם בצבעים‬ ‫המושפעים מצבע קירות הבית ורהיטים אחרים כמו אגרטלים ובהם פרחים מלאכותיים; וילונות‬ ‫יוקרתיים‪ ,‬בדרך כלל בצבעי כחול‪ ,‬לבן או חום וכן שטיחים בצבעים תואמים; ספריות עץ ובהן‬ ‫ספרים‪ ,‬ציורים ותצלומים של בני הבית וכן תעודות השכלה ומקצוע של הגברים‪ ,‬התלויות גם על‬ ‫הקירות; פסוקי קוראן‪ ,‬דגמים של הר הבית ותמונות אבן הכעבה מסעודיה וכן חפצים מסורתיים‬ ‫כגון חרבות ופגיונות‪ ,‬נרגילות ופינג’ן‪.‬‬ ‫אלמנט מרכזי בתכנון הבית במגזר הערבי הוא המרפסות הגדולות‪ ,‬שברוב המקרים פונות אל קדמת‬ ‫הבית‪ .‬ברוב הבתים יש חצר צמודה‪ ,‬שחלק ממנה מצופה אספלט ובטון ומשמש לשני ייעודים‪ :‬חניה‬ ‫ותליית כביסה או אירוח וישיבה בצוותא עם חברים ושכנים‪ .‬חלקה האחר של החצר מוקצה לבוסתן‪,‬‬ ‫הכולל צמחי תבלין וירקות וכן עצי פרי‪ .‬בין שני חלקי החצר אפשר להבחין גם במדשאות‪.‬‬ ‫בניתוחו את חלל סלון הבית קובי פלד‪ 16‬מציין‪:‬‬ ‫בבתים ערביים רבים נגלה לעיני האורח שפע רב של אביזרים‪ ,‬כלי בית‪ ,‬חפצי נוי ומזכרת‪ ,‬חפצים‬ ‫רבים מונחים בכל עבר [‪ ]...‬לא רק שהבתים גדושים חפצים‪ ,‬גם החפצים עצמם גדושים‪ :‬מסגרת‬ ‫של צילום המעוטרת בכלי נגינה זעירים‪ ,‬המעוטרים בשושנים אדומות‪ ,‬וסרט תכול המקושר סביב‬ ‫נבל זעיר ושושן קטן נעוץ בתוכו [‪ ]...‬על השולחן קערה לבנה בעלת שפתיים גליות‪ ,‬מעוטרת‬ ‫בתבליט דק המתאר אשכולות של ענבים ורודים ועלי גפן עדינים‪ .‬מבין דוגמאות העלים והאשכולות‪,‬‬ ‫‪17‬‬ ‫עולה (בעזרת חוט מתכת דק מן הדק) פרפר עדין מוזהב‪ ,‬המרחף מעל בננה מפלסטיק‪.‬‬

‫‪ 13‬ארכיטקסטורה‪ ,‬עמ’ ‪.181‬‬ ‫‪ 14‬מאפייני הבית והדירה ביישובים הערביים בישראל‪ ,‬מאת‪ :‬עוז אלמוג ושרון הורנשטיין‪ ,‬תחקירנים‪ :‬תלמידי‬ ‫קורס ‘מבוא לחברה הישראלית’ בחוג ללימודי א”י באוניברסיטת חיפה‪.17.5.2008 ,‬‬ ‫‪ 15‬לעתים בתים מתנשאים לגובה של שבע קומות ולעתים לגובה פחות מארבע קומות ‪ -‬תלוי בגודל המשפחה‪.‬‬ ‫‪ 16‬ארכיטקסטורה‪ ,‬עמ’ ‪.193–191‬‬ ‫‪ 17‬הסיפור שמאחורי עיצוב הבית הערבי‪ ,‬נועם דביר (ראיון עם קובי פלד)‪ ,‬הארץ‪“ :2.8.2012 ,‬השפע המדומה‪,‬‬ ‫שעשוי להתפרש בקרב הקהל הישראלי כחוסר טעם וקיטש‪ ,‬מהווה לדעתו של פלד תגובה לדלות השוררת מחוץ‬ ‫לבית ולמחסור בתשתיות ובתכנון עירוני‪ .‬לדברי פלד‪ ,‬הבית הערבי איבד את מרבית מאפייניו המסורתיים ומשקף‬ ‫כיום חברה שנמצאת במשבר זהות‪ .‬כמו שאין בית ישראלי טיפוסי אחד‪ ,‬כך גם אין בית פלסטיני טיפוסי – הכל‬ ‫עניין של מיקום‪ ,‬יכולת כלכלית‪ ,‬צרכים משפחתיים ובמידה רבה גם טעם‪ .‬עם זאת בתקופה של מתיחות וחשדנות‬ ‫בין ישראלים לבין ערביי ישראל נדמה שדווקא הבית יכול להיות נקודה מעניינת לחיבור‪ .‬הצעד הראשון עשוי‬ ‫להיות פשוט מאוד ‪ -‬אירוח הדדי בבתים”‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫הדיוקן בצילום המקומי‬ ‫במאמרו “היסטוריה קצרה של צילום” הצביע וולטר בנימין כבר ב־‪ 1931‬על דעיכתה של סוגת‬ ‫הדיוקן המצולם כפי שהתגבשה במחצית השנייה של המאה ה־‪ ,19‬בעשורים הראשונים לקיומו של‬ ‫הצילום‪ 18.‬בנימין ניסה להסביר את הכוח החזותי של התצלומים הראשונים‪ ,‬שלא נס לֵחו‪ .‬לדבריו‪,‬‬ ‫התצלומים המוקדמים מגלמים‪ ,‬בין השאר‪ ,‬סוג של התאמה חברתית הנוגעת למעמדם המשותף‬ ‫של הצלם והמצולם‪ .‬זו גם הסיבה לכך שהתצלומים המוקדמים רוויים בתחושה של פוטנציאל‬ ‫חברתי ותרבותי‪ ,‬של אפשרות לשוויון ולהדדיות שעדיין לא מוצתה במסכת היחסים שבין אובייקט‬ ‫לסובייקט (ובהקשר שלנו‪ :‬בין צלם למצולם)‪ ,‬המכונה בפי בנימין “הילה”‪.‬‬ ‫מראשית הצילום המקומי‪ 19‬ב־‪ 1855‬התפתחה בארץ מסורת צילום הדיוקן בסטודיו‪ .‬במעבר המאות‬ ‫נוסדו סטודיות רבים בשלוש הערים המרכזיות‪ :‬ירושלים‪ ,‬יפו–תל אביב וחיפה‪ .‬בין הצלמים היו‬ ‫ארמנים‪ ,‬ערבים‪ ,‬נוצרים ויהודים‪ .‬עד ‪ 1948‬היו הדיוקנאות‪ ,‬שנוצרו רובם ככולם בסטודיות‪ ,‬תצלומי‬ ‫שחור־לבן בהעמדה קלאסית המכבדת את המצולם‪ ,‬הנושאים עמם אותה “הילה”‪ .‬מאז קום המדינה‬ ‫ולאורך כמעט ארבעים שנה חל פיחות במעמד צילום הדיוקן בסטודיו‪ ,‬מה גם שמשפחות רבות קנו‬ ‫מצלמות ותיעדו את דיוקנאותיהן בעצמן‪ .‬צלמי העיתונות יצאו לתעד את מושאי תצלומיהם בביתם‪,‬‬ ‫במקום עבודתם או באירועים שונים ומקצתם הותירו מאחוריהם ארכיונים מרתקים‪ .‬באמצע שנות‬ ‫ה־‪ 1970‬ולקראת סופן‪ ,‬עם התפתחות הצילום במגזינים‪ 20,‬נוצר צילום דיוקן חדש‪ ,‬צבעוני וזוהר‪,‬‬ ‫שמקצתו מבוים בסטודיו ומקצתו בבית המצולם או במקום עבודתו‪ ,‬במקרים רבים עדיין בשחור־‬ ‫לבן‪ .‬זה הרקע לצילום הדיוקן כפי שהתפתח עד ימינו אנו בצילום היהודי בעיקר‪.‬‬ ‫פרק חשוב בתולדות ניסוח צילום הדיוקן העכשווי בצילום ההגמוני המקומי‪ 21‬אפשר לאפיין דרך‬ ‫תצלומיו של מיכה קירשנר‪ ,‬שב־‪1979‬החל את דרכו במגזין מוניטין וב־‪ 1997‬יצא לאור ספרו‬ ‫הישראלים‪ ,‬המסכם את עבודתו לאורך כעשרים שנה‪ .‬קירשנר ביים את מושאי צילומיו המפורסמים‬ ‫והמפורסמים לרגע‪ ,‬בהם ערביי ישראל‪ ,22‬מקצתם בציניות ומקצתם בהומור‪ .‬כמו כן יצר סדרות‬ ‫‪23‬‬ ‫תצלומים של צעירים מקומיים ושל פלסטינים נפגעי האינתיפאדה הראשונה‪.‬‬ ‫בראשית שנות השמונים החלה גם ורדי כהנא את דרכה במגזין מוניטין‪ ,‬וב־‪ 2006‬הוציאה לאור את‬ ‫ספרה פורטרט ישראלי‪ .‬גם כהנא מצלמת בסטודיו ומביימת בקפידה את מושאיה‪ ,‬המפורסמים‬ ‫ברובם‪ ,‬אך היא עושה זאת בפחות תאטרליות וקיצוניות מקירשנר‪ .‬ב־‪ 2002‬החלה רלי אברהמי‬ ‫לתעד משפחות בהרכבים שונים בעיתון הארץ ומאוחר יותר במעריב‪ .‬ב־‪ 2010‬יצא לאור הספר‬ ‫מצב משפחתי‪ ,‬המשותף לה ולאבנר אברהמי‪ ,‬ובו מבחר מתצלומים אלה‪ .‬אברהמי יוצאת עם‬ ‫‪ 18‬פסקה זו היא פרפרזה על חלקו הראשון של המאמר‪ :‬ורד מימון‪“ ,‬פרצוף הוא פוליטיקה – על תצלומי הדיוקנים‬ ‫של דוד עדיקא”‪ ,‬שפת אם (קטלוג)‪ :2004 ,‬עמ’ ‪.102–98‬‬ ‫‪ 19‬רז גיא‪ ,‬צלמי הארץ – מראשית הצילום ועד היום‪ ,‬הוצאת מפה והקיבוץ המאוחד‪.2003 ,‬‬ ‫‪ 20‬שם‪ ,‬עמ’ ‪.265‬‬ ‫‪ 21‬הנעדרים עד סוף שנות ה־‪ ,1990‬צלמים שאינם יהודים‪.‬‬ ‫‪ 22‬ראו בספר הישראלים‪ :‬מוחמד בכרי‪ ,‬מוניטין‪ / 1984 ,‬ראש עיריית אום אל־פחם‪ ,‬האשם מחמיד‪ ,‬מוניטין‪1984 ,‬‬ ‫‪ /‬פייסל אל־חוסייני‪ ,‬מעריב‪ / 1992 ,‬ראש מועצת טייבה‪ ,‬ראפיק חג’ יחיא‪ ,‬מעריב‪1996 ,‬‬ ‫‪ 23‬בהם‪ :‬עיישה אל קורד ובנה החמישי יאסר‪ ,‬הודא מסעוד שתומת העין ואמה‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫שותפה אל בתי המשפחות ומתעדת את רובן בסלון ביתן‪ .‬המקבץ המצטבר של התצלומים יוצר‬ ‫פסיפס של החברה הישראלית ומאפשר מבט אל האסתטיקה של סלון הבית הישראלי‪.‬‬ ‫ב־‪ 1990‬נערכה במשכן לאמנות בעין חרוד התערוכה “ראשונים”‪ .‬את תצלומי השחור־לבן בתערוכה‬ ‫ובספר שנלווה לה צילמה עליזה אורבך‪ .‬זו הייתה תערוכת מחווה לראשונים או בשמם ההרואי‬ ‫ החלוצים‪ .‬החלוצים היהודים היו ברובם אנשי העלייה השנייה (‪ ,)1914–1904‬שברוחם עיצבו‬‫את המיתולוגיה ההתיישבותית‪ ,‬החקלאית והחברתית של השנים שלפני קום המדינה‪ .‬התערוכה‬ ‫הייתה מחווה לדור הראשון שכבר איננו עמנו‪ ,‬ובמרבית התצלומים אורבך ממקמת את הראשונים‬ ‫במקומות הקשורים למקום‪ ,‬לטבע‪ ,‬לאדמה ולעבודה‪ .‬המתבונן בתצלומיה של אורבך יכול להתוודע‬ ‫בדרך אינטימית לבבואותיהם של הראשונים ‪ -‬אלה שהלכו בעקבות החלום‪.‬‬ ‫הפרויקט “לוחמים” (‪ )2007‬של שי אלוני (נ‪ )1954 .‬מקבוצת גבע הוצג גם הוא לראשונה במשכן‬ ‫לאמנות בעין חרוד‪ ,‬והוא מעין מחווה מקבילה לדור ה”ראשונים” ולממשיכיו‪ ,‬שצילמה אורבך‪.‬‬ ‫הפרויקט תיעד לוחמים יהודים שפעלו בארץ בין ‪ 1920‬ל־‪ 1949‬והוא מצולם בצבע ובפורמט בינוני‬ ‫בסלון ביתם של המתועדים‪ ,‬כמו עבודתה של אברהמי‪ .‬אלוני האיר באור חם את דמויות הלוחמים‪,‬‬ ‫שרבים מהם נפטרו מאז‪ .‬פרויקט זה הוביל אותי לפנות לאלוני ולבקש ממנו לתעד את זקני ואדי‬ ‫עארה בביתם‪.‬‬

‫זקני הוואדי ‪ -‬על התצלומים וחוויות התיעוד‬ ‫כאמור‪ ,‬אחד הפרקים בתערוכה “זיכרון המקום” עסק בתיעוד של זקני ואדי עארה כפי שצולמו‬ ‫בסלון‪/‬דיוואן ביתם בידי הצלם שי אלוני (‪ .)2008–2007‬לפיכך‪ ,‬דרך התמונות‪ ,‬היה אפשר ללמוד‬ ‫לא רק על זקני הוואדי המצולמים אלא גם על המבנה הפנימי של חדר האירוח‪ .‬התחושה של סעיד‬ ‫אבו שקרה‪ ,‬פרופ’ מוסטפא כבהא ושלי הייתה כי פרק זה יכול לצמוח לספר שלם ולתערוכה‪.‬‬ ‫ראיונות הווידאו שצילמו וערכו ע’סאן מחאמיד‪ ,‬מחמוד אע’בארייה‪ ,‬פרופ’ כבהא וצוות הגלריה‬ ‫היו להיסטוריה מילולית‪ .‬בעזרתו של מוחמד האני הרחיב אלוני את הפרויקט לשמונים מצולמים‪,‬‬ ‫עמאר יונס מכפר עארה הצטרף ותיעד בשלושה נושאי חתך נוספים את זקני הוואדי וזקנותיו‪,‬‬ ‫ובני הזוג וג’דאן וח’אלד פאעור מאום אל־פחם צילמו בספונטניות סדרות של דיוקנאות‪ .‬כן הוספנו‬ ‫לקטלוג תצלומי דיוקן ופספורט מוקדמים יותר שנאספו אל הארכיון במרוצת הזמן‪.‬‬ ‫בפרויקט “לוחמים” צילם אלוני לוחמים יהודים בערוב ימיהם בסלון ביתם האשכנזי־בורגני ברובו‪.‬‬ ‫ואילו זקני הוואדי‪ ,‬בתור ערבים־ישראלים‪ ,‬שמקצתם היו מצדו הנגדי של קנה הרובה עד ‪1949‬‬ ‫(ובמהלך השנים עוד כמה פעמים)‪ ,‬התייצבו אל מול מצלמתו של אלוני בדיוואן או בסלון ביתם‪,‬‬ ‫כשרובם לבושים בבגדיהם המסורתיים‪ .‬בעתיד יהיה מעניין להציב שתי סדרות תצלומים אלו‬ ‫בתערוכה משותפת‪.‬‬

‫שי אלוני מספר על מחשבותיו במעשה התיעוד‪:‬‬ ‫כביש וואדי עארה היה עבורי מאז ומתמיד לא יותר מעורק תחבורה המחבר בין מרכז הארץ‬ ‫לצפונה‪ ,‬כביש צר ומפותל העובר בין כפרים ערביים הפזורים לכל אורכו משני צדדיו‪ .‬במסגרת‬ ‫העבודה על התערוכה קיבלתי על עצמי לתעד את “זקני העדה” באום אל־פחם ובכפרי הסביבה‪.‬‬ ‫‪48‬‬

‫נאמן לדרכי גם הפעם‪ ,‬בחרתי לצלמם בסביבתם הטבעית‪ ,‬בחדר האירוח שבביתם‪ .‬כבר בתחילת‬ ‫הדרך‪ ,‬בבואי לצלם את שני בני הזוג‪ ,‬נתקלתי במכשול לא־צפוי‪ .‬נאמר לי שצילום ישיר של שני בני‬ ‫הזוג יחד “אינו בא בחשבון” מטעמי דת או מוסכמות חברתיות‪ .‬נוסף על כך‪ ,‬עצם היותי צלם יהודי־‬ ‫ישראלי ודאי שלא הקל על המלאכה‪ .‬למרות כל זאת ראיתי חשיבות גדולה לנסות ולצרף לתצלום‬ ‫את הנשים; הלוא חלקן בהיסטוריה ובהוויית המקום אינו נופל מחלקם של הגברים‪.‬‬ ‫המסע בעקבות זקני הוואדי היה מרתק אך לא פשוט בשבילי‪ .‬סיפורי הגירוש מ־‪ 1948‬והבריחה‬ ‫מאדמות הכפרים העקורים מאזור בלאד א־רוחה (מרחב רמות מנשה) ‪ :‬אל־לג’ון‪ ,‬אל־מנסה‪ ,‬אבו‬ ‫שושה‪ ,‬אבו זריק‪ ,‬אל־כופרין‪ ,‬ג’וערה‪ ,‬דליית א־רוחה ועד אום אל־פחם וכפרי הסביבה שבו ועלו‬ ‫בכל מפגש שבו גוללו בפניי הזקנים את סיפורי ילדותם ובגרותם‪ .‬אלו צרובים עמוק בזיכרונם גם‬ ‫‪24‬‬ ‫ממרחק של למעלה משישים שנות גירוש והקמת מדינת ישראל‪.‬‬ ‫הכניסה אל ביתם של זקני הוואדי דרך תצלומיו של אלוני מאפשרת לצופה שאינו בן הוואדי הצצה‬ ‫אל ביתו של האחר‪ .‬האחר שהוא חלק מאתנו ‪ -‬זה שגר משני צדדיו של כביש ‪ ,65‬הוא כביש ואדי‬ ‫עארה‪ .‬התצלומים הם גם מעין ייצוג של מנהג הכנסת האורחים הערבית המסורתית‪ .‬הכינו לכם‬ ‫כוס קפה עם הל‪ ,‬התרווחו על הכורסה בסלון ביתכם והניחו לעיניכם לשוטט בין תצלומי הזקנים‬ ‫ובתיהם‪ :‬ציינו בפניכם את הווילונות הצבעוניים‪ ,‬את הקירות הלבנים החשופים‪ ,‬את השטיחים‬ ‫הפרוסים על הרצפה‪ ,‬את הכורסאות והכריות‪ ,‬את האח ועליו קומקומי הקפה המתחממים‪ ,‬את‬ ‫הנרגילה‪ ,‬את המסגד ועץ התאנה המבצבץ מבעד לחלון‪ ,‬את התצלומים‪ ,‬התעודות ועצי המשפחה‬ ‫התלויים על הקיר‪ ,‬את המג ִנים‪ ,‬הגביעים והמזכרות המונחים על השידה‪ ,‬את התצלומים של שני‬ ‫בני הזוג יחדיו‪ ,‬את אחיזת הידיים ואת המבט הישיר של כל המצולמים אל עדשת המצלמה‪.‬‬ ‫בכניסתו אל בתיהם של הזקנים ובגישתו הטיפולוגית ועם זאת האמפתית‪ ,‬אלוני מציג בפנינו‬ ‫מסמך תיעודי המצליח לחלץ מכל אחד מן המצולמים את ההתמסרות המדויקת שלאחריה אין‬ ‫צורך לומר דבר‪.‬‬ ‫בתצלומיו של אלוני נקודת המבט היא של הצלם היהודי שבא ומתעד את הזר בחברה הישראלית‪,‬‬ ‫ואילו אצל הצלמים עמאר יונס ובני הזוג ווג’דאן וח’אלד פאעור נקודות המבט הן של צלמים‬ ‫מקומיים המכירים את אורחות חייהם של זקני השבט‪ ,‬ואת מקצת המצולמים אף מכירים היכרות‬ ‫‪25‬‬ ‫אישית בעקבות קרבה משפחתית‪ ,‬חברית או לכל הפחות קרבה מנטלית‪.‬‬ ‫בשנת ‪ 2009‬החל הצלם עמאר יונס (נ‪ )1969 .‬מכפר עארה שבמערב הוואדי לתעד את אורחות‬ ‫המקום ותושביו‪ .‬בין הנושאים שבחר יונס לצלם היו זקני הוואדי‪ .‬יונס צילם גם בסלון וגם בחצר‬ ‫הבית‪ ,‬גם בצבע וגם בשחור־לבן‪ .‬מבטו דידקטי פחות ומוקפד פחות ממבטו של אלוני‪ ,‬ונראה כי‬ ‫הקרבה האתנית והשפה המשותפת מאפשרות התקרבות אל המצולמים והרגשה נינוחה וחופשית‬ ‫‪ 24‬בפרויקט שהמשיך לאחר מכן יצא אלוני גם אל היישובים היהודיים שבאו במקום היישובים הערבים (ואינם‬ ‫מוצגים בתערוכה זו)‪ :‬מגידו‪ ,‬משמר העמק‪ ,‬דליה‪ ,‬הזורע‪ ,‬עין השופט‪ ,‬רמת השופט‪ ,‬רמות מנשה‪ ,‬מדרך עוז וגלעד‪.‬‬ ‫“חיפשתי גם אם יש מכנה משותף בין ‘זקני הוואדי’ הערביים לבין ‘ותיקי הגבעות’ היהודים מקיבוצי הסביבה‪,‬‬ ‫שבילדותם ידעו חברות ושכנות טובה‪ ,‬בבגרותם לחמו זה בזה על אותה חלקת אדמה‪ ,‬והיום‪ ,‬בערוב ימיהם כשהם‬ ‫עייפים ואולי מפויסים‪ ,‬בחרתי לחבר בין קשישים חביבים אלו בני אותו הדור‪ ,‬החיים את חייהם על אותה האדמה‬ ‫באותו חבל ארץ‪ ,‬וחולקים מכורח המציאות המורכבת את ההיסטוריה המשותפת של כולנו”‪.‬‬ ‫‪ 25‬צלם אחר שתיעד אנשים זקנים בוואדי עארה במהלך ‪ ,2011–2009‬הוא פייזל שייח (‪)Fazal Ilahi Sheikh‬‬ ‫האמריקני ממוצא פקיסטני שפעל כאן במסגרת פרויקט הצילום התיעודי של פרדריק ברנר‪ ,‬ועקב מחויבותו נמנע‬ ‫מלהציג בתערוכה ובספר זה‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫مصمص‪ ،1959 ،‬تصوير‪ :‬فريتس كوهني‪ ،‬مكتب الصحافة احلكومي‬ ‫מוסמוס‪ ;1959 ,‬צילום‪ :‬פריץ כהן‪ ,‬לשכת העתונות הממשלתית‬ ‫‪Musmus, 1959; Photograph: Fritz Cohn, Government Press Office‬‬

‫‪50‬‬

‫بناء متعدد الطوابق في ظل ضائقة قسائم البناء‪ ،‬تصوير‪ :‬جلعاد اوفير‪ ،2007 ،‬أم الفحم‬ ‫בניה לגובה בצל מצוקת הבנייה‪ ,‬צילום‪ :‬גלעד אופיר‪ ,2007 ,‬אום אל‪-‬פחם‬ ‫‪High rise building, the outcome of the housing shortage, Photographer: Gilad Ofir, 2007, Um Al-Fahem‬‬

‫‪51‬‬

‫יותר במרחב הצילום‪ .‬שלוש הסדרות שהוא מציג כאן הן‪ :‬סדרת דיוקנאות צבע של זקני הוואדי‬ ‫במרחב מגוריהם‪ ,‬הסדרה “כלות בלבן”‪ ,‬המציגה דיוקנאות של זקנות הוואדי בשחור־לבן ותצלומי‬ ‫תקריב בצבע על רקע שחור‪.‬‬

‫עמאר יונס מספר על תהליך עבודתו‪:‬‬ ‫מסיבה כלשהי פנו אליי מהגלריה לאמנות להמשיך את מה שהתחיל שי אלוני‪ .‬עבודת התחקיר‬ ‫ובחירת המצולמים נעשתה מראש על ידי צלם הווידאו‪ ,‬ע’סאן מחאמיד‪ ,‬שהכיר את הזקנים‬ ‫בעקבות קרבה משפתית או יחסי שכנות ארוכת שנים‪“ .‬לך צלם את אבו מחמוד”‪ ,‬אמרו לו‪“ ,‬הוא‬ ‫בן תשעים [‪ ]...‬שאל אותו על תקופת השירות שלו בצבא הטורקי ואיך ברח והגיע ברגל דרך סוריה‬ ‫לארץ”‪ .‬מלאכת הצילום נחלקה לשניים‪ .‬ע’סאן ראיין וצילם אותם שבוע לפני שהגעתי אליהם‪.‬‬ ‫הוא שמע את הסיפורים והכין בעצם את המפגש לצילומי הסטילס‪ ,‬וכדי לצמצם את זמן ההכנות‬ ‫ביקשתי ממנו שיבחר פריימים מעניינים ויסדר אותם לפי שעות היום‪.‬‬ ‫עד אותו היום צילמתי בעדשות מַקרו כל מיני זחלים וחרקים שישבו להם בנחת על עלים‬ ‫מתחממים באור הראשון של שמש זורחת‪ .‬לא היו להם שאלות‪ ,‬לא הייתי צריך לתאם אִתם את‬ ‫בואי והם לא התאמצו להגיש לי פרות וקפה‪ .‬באתי‪ ,‬צילמתי והלכתי‪ .‬בפרויקט זה המצב היה שונה‬ ‫לחלוטין‪“ .‬אתה הולך לצלם זקנים בביתם” הסביר סעיד אבו שקרה‪ ,‬מנהל הגלריה‪“ ,‬אתה תיחשף‬ ‫לסיפורים ומעשיות של גברים ונשים שחלקם הגדול נולדו לפני קום המדינה [‪ ]...‬אנשים שחוו‬ ‫חוויות מדהימות שהשפיעו על חייהם והם ישאלו אותך כל מיני שאלות‪ ,‬אז תהיה מוכן”‪.‬‬ ‫הקריטריונים היו ברורים מאוד‪ .‬מצלמים את הכי מבוגר והכי עם רגל אחת בקבר‪“ .‬תגיד‪ ,‬אתה‬ ‫עושה מזה כסף?” תהה בחיוך ממזרי אבו מוסטפא כשהוא לוגם מפינג’ן הקפה המר שהגישה‬ ‫אשתו‪ .‬הופתעתי מהשאלה‪ ,‬ובעודי מתעסק עם הרכבת הפלאש על החצובה ומנסה לחשוב‬ ‫על תשובה‪ ,‬באה העזרה ממקור לא־צפוי‪“ :‬ממה יעשה כסף‪ ,‬מהפנים הצעירות והיפות שלך‬ ‫או מהבלורית המתנופפת ברוח”‪ ,‬צחקה אשתו בקול מלגלג כשהיא מסתירה את פיה בכף ידה‬ ‫הימנית‪ .‬אבו מוסטפא לא אהב את ההערה ובמבט זועם שלח אותה בחזרה למטבח‪ .‬הייתה לי‬ ‫הרגשה‪ ,‬שהתבררה מאוחר יותר כנכונה‪ ,‬שהיא לא תצטלם אתנו ‪.‬‬ ‫יום הצילום התחלק לפי שעות האור‪ .‬כיוון שיומם של רוב המצולמים התנהל באִטיות לא יכולנו‬ ‫להתחיל את הצילום לפני השעה תשע וחצי‪ .‬עד ששתינו את הקפה הראשון של הבוקר אצל‬ ‫המצולם הראשון ועד שהרכבתי את הציוד ובחרתי את מקום הצילום והפריים‪ ,‬השעה הייתה‬ ‫כבר עשר‪ .‬כשלא הייתה אפשרות לצלם באור טבעי בחוץ‪ ,‬השתמשתי בפלאשים עם מטריות‬ ‫ורפלקטורים לצילומים בתוך הבית‪“ .‬חשבתי שיורד גשם בחוץ”‪ ,‬צחק אבו ריאד כשראה אותנו‬ ‫נכנסים עם המטריות‪“ .‬וואללה‪ ,‬זה מזכיר לי את הסטודיו של הח’וואג’ה בחדרה‪ ,‬הצטלמנו שם‬ ‫לתעודות המעבר בימי השלטון הצבאי”‪ ,‬נזכר כשהעמדנו את הפלאשים על החצובות‪ .‬בחלק השני‬ ‫של היום השתדלתי לשלב גם את אור הסביבה הרך של ימי החורף של ארצנו‪ .‬צילומי מרפסת‪,‬‬ ‫צילומים מתחת לעצי זית‪ ,‬אור שנכנס לחדר דרך וילון וכו’‪.‬‬ ‫[‪ ]...‬זקנים הם כמו דוגמניות בתחילת דרכן‪ .‬איפה שתעמיד אותם הם יעמדו‪ .‬היכן שתבקש מהם‬ ‫להסתכל הם יסתכלו‪ .‬והאישה תמיד תביים את בעלה‪“ .‬סדר את העבאיה יא אבו מחמוד”‪ ,‬תעיר‬ ‫אחת‪“ ,‬אמרתי לך להתגלח‪ ,‬יא אבו ג’האד”‪ ,‬תציק השנייה‪“ ,‬צלם אותו ליד הספרייה‪ ,‬עם כל הספרים‬

‫‪52‬‬

‫והתעודות”‪ ,‬תציע השלישית‪ .‬והכול יתנהל כשורה עד שיפצח המואזין בקריאת ‘אללה אכבר’ קריאה‬ ‫לתפילה‪ .‬אז אתה יכול לדבר לקירות או לצלם אותם‪ .‬חמש פעמים ביום הם מתפללים במסגד‪,‬‬ ‫מי שיכול כמובן‪ .‬ושתיים מבין התפילות האלה הן רלוונטיות לתכנון יום הצילום שלנו‪ .‬תפילה ב־‪12‬‬ ‫בצהריים ותפילה כשעתיים לפני רדת החמה‪.‬‬ ‫כאמור‪ ,‬הפרויקט כלל את כל יישובי ואדי עארה‪ .‬ביקרתי אצל אבו סוהיל מהכפר שלי‪ ,‬כפר עארה‪.‬‬ ‫[‪ ]...‬הייתה דממה מוחלטת‪ .‬חוץ מהקליק של המצלמה לא שמעת דבר‪ .‬הנכדים שיחקו בחצר ויכולת‬ ‫לשמוע את צחוקם המהדהד בבית‪ .‬הפסקתי לצלם אבל הם לא זזו‪ ,‬כל אחד במחשבות שלו‪ .‬הוא‬ ‫ידוע בכפר כאיש סיפורים ומעשיות‪ .‬אבל קולו נדם‪“ .‬צלם‪ ,‬צלם יא אבני”‪ ,‬אמר לי‪ .‬רציתי לשבור את‬ ‫השתיקה הרועמת וביקשתי סיפור קטן‪“ .‬תסתכל לי בעיניים הוא אמר‪ ,‬הסיפור שלך נמצא שם”‪.‬‬ ‫[‪ ]...‬המקרה שנחרט בזיכרון שלי עם תחושה עמוקה של פספוס הוא המקרה של אבו כאיד‪ .‬ההיכרות‬ ‫האישית עם המצולם והמחשבה שאתה יודע עליו דברים התבררה כלא־נכונה‪ .‬אבו כאיד היה שכן‬ ‫שלנו בתקופת הילדות‪ ,‬כשעוד גרנו בביתו של סבי‪ ,‬שהיה האימאם של הכפר‪ .‬הוא היה בראש‬ ‫רשימת המצולמים שלי‪“ .‬מלאך המוות מסתובב בכפר”‪ ,‬העיר לי אחד החברים בבית קפה‪“ ,‬שערי‬ ‫בית הקברות נפתחו‪ ,‬לך אליו לפני שיהיה מאוחר”‪ ,‬וכמה שהוא צדק‪ .‬למחרת העיר אותי קול המואזין‬ ‫שבקע מהרמקולים של המסגד כשהוא מכריז על מותו של אבו קאיד‪ .‬מלאך המוות היה זריז ממני‪,‬‬ ‫הוא לקח את אבו כאיד אליו‪ .‬מעניין לדעת אם הוא מצלם אותם לפני שהוא לוקח את נשמתם‪.‬‬

‫עמאר יונס מספר על הסדרה “כלות בלבן”‪:26‬‬ ‫בשנה שעברה ביקר בגלריה הצלם האמריקני פייזל שיח’‪ .‬הוא ביקש להיפגש אתי‪ .‬מהמפגש הזה‬ ‫נולדה הסדרה שנקראת “כלות בלבן”‪ .‬מהות הסדרה הייתה לצלם ולתעד נשים קשישות שעברו‬ ‫את גיל השמונים‪ ,‬שנחשבו פעם ליפות הכפר‪ .‬תיעוד של חיי היום־יום שלהן וההתמודדות שלהן עם‬ ‫נושא הזקנה ואובדן הזוהר‪ ,‬שהעסיק אותן בלא הרף והתבטא בדיבורים ובמעשים ובהכנה לקראת‬ ‫בואו הבלתי נמנע של היום האחרון שבו ילבשו כולן לבן‪.‬‬ ‫סדרת התצלומים הזו היא חלק מן הפרויקט “זיכרון המקום” של הגלריה לאמנות באום אל־‬ ‫פחם‪ ,‬שהוא פרויקט מתמשך שבו אני מתעד את זקני ואדי עארה ואת ההיסטוריה הפרטית‬ ‫והקולקטיבית‪ .‬בסדרת “כלות בלבן” הפתיחות והאינטימיות שחשתי עם המצולמות תרמו בהחלט‬ ‫לאיכויות התמונה הסופית‪“ .‬בתמונות רואים שהן נפתחו רגשית מולך‪ .‬אני מרגיש איך הן בוטחות‬ ‫בך וסומכות על מה שאתה עושה”‪ ,‬אמר לי צלם ידיד‪.‬‬ ‫צילום פורטרטים של קשישים אינו זר לי‪ .‬בשונה מצילומים קודמים במסגרת הפרויקט‪ ,‬בסדרת‬ ‫צילומים זו לא רציתי שום תיאום עם המצולמות‪ .‬הרעיון היה פשוט להגיע אליהן ולצלם אותן‬ ‫בסביבה היום־יומית הטבעית שלהן‪ ,‬בלי שום תלבושות מיוחדות ובלי כל מיני בני משפחה שבאו‬ ‫לפקח על הנעשה‪ .‬הייתי לבד עם המצולמות בחדר או בחצר או בכל מקום שרציתי לצלם אותן‪.‬‬ ‫שקט מוחלט שרר בזמן הצילום‪ ,‬שלפעמים הופר בהסכמת שני הצדדים כדי לעשות הפסקה‬ ‫לכוס תה או קפה או על מנת לאפשר להן לשנות תנוחה או מיקום בהתאם לרצונות שלהן‪.‬‬ ‫‪ 26‬הסדרה “כלות בלבן” זכתה בתחרות “עדות מקומית” לשנת ‪.2011‬‬

‫‪53‬‬

‫ביליתי יותר משלוש שעות אצל כל מצולמת ולא צולמו יותר מעשרה פריימים‪ .‬לא השתמשתי‬ ‫בפלאשים‪ ,‬בשל החלטה שהייתי מודע אליה מראש‪ ,‬ועמדתי על כך שכל הצילומים יהיו באור‬ ‫טבעי‪ .‬הרחבת הטווח הדינמי על ידי צילום שלושה פריימים תרם לפיזור האור ולציוריות שיש בכל‬ ‫תמונה‪ .‬בהתחלה ניסיתי לצלם בצבע‪ ,‬אבל לא אהבתי את התוצאה ובסופו של דבר החלטתי‬ ‫לצלם את כל הפרויקט בשחור לבן‪ ,‬שהוסיף מידה של דרמטיות ותרם לאווירת “הצילומים של‬ ‫פעם”‪ ,‬הזכורים לי מתמונותיהם של סבא וסבתא‪.‬‬ ‫כל הצילומים נעשו בעזרת חצובה בגלל מהירות התריס וה־‪[ ASA‬רגישות לאור] הנמוכים‪ .‬ברגע‬ ‫שנבחר הפריים הרצוי אחרי שוטטות בבית או בחצר ביקשתי מהמצולמת לשבת בתנוחה שתהיה‬ ‫בראש ובראשונה נוחה לה‪ ,‬ושנית תתאים לפריים המבוקש‪ .‬הכול זז לאט‪ ,‬לפי הקצב שלהן‪ ,‬הרי‬ ‫אני מצלם קשישות שתנועה היא לא הצד החזק שלהן‪ .‬לפעמים לא יכולתי לבקש כלום בהתחשב‬ ‫במצב הבריאות שלהן‪ .‬חלקן צולמו בישיבה על המיטה בתמיכת כריות מאחוריהן‪.‬‬ ‫כולן ללא יוצא דופן חיו ללא בעלים לצדן‪ ,‬בדרך כלל בשני חדרים בבית המשפחה שנבנו במיוחד‬ ‫לצורכיהן או בקומה התחתונה של הבית של אחד הבנים‪ .‬במגזר לא מקובל לשלוח את ההורים‬ ‫לבתי אבות‪ ,‬כי הדבר נחשב לנטישה מצד הילדים‪.‬‬ ‫“איפה אתה רוצה שאני אשב?” שאלה חאג’ה פאטמה‪“ .‬איפה שנוח לך”‪ ,‬עניתי‪“ .‬תוציא אותי יפה‬ ‫כמו שהייתי פעם”‪ ,‬היא העירה בצחוק‪“ ,‬בשנות העשרים לחיי הייתי הכי יפה בכפר וכולם רצו‬ ‫להתחתן אתי‪ ,‬אבל אבא שלי ביקש מוהר גבוה ואף אחד לא יכול היה לעמוד בדרישותיו”‪ ,‬היא‬ ‫המשיכה‪“ .‬את יפה גם היום”‪ ,‬עניתי בעודי מתעסק בעדשה‪“ .‬ואתה מנומס ושקרן באותה מידה כמו‬ ‫שאני יפה”‪ ,‬ענתה בחיוך כשהיא מסדרת את המטפחת שלראשה‪.‬‬ ‫משום מה ליוותה אותי תחושה של מועקה במשך הפרויקט‪ .‬קולו של מקריא הקוראן בקע תדיר‬ ‫מהרדיו באחת הפינות‪ ,‬מבחר התרופות שהיה מונח ליד המיטה על השולחן הקטן ובקבוק המים‬ ‫שלידו‪ ,‬המשפטים שמלמלו לעצמן‪ ,‬בהם שמו של אללה והנביא מוחמד והריח המוזר שחדר לאפי‬ ‫ברגע הראשון שנכנסתי לחדר העצימו את התחושה הזאת‪ .‬הבתים היו נקיים למופת כך שלא‬ ‫הבנתי ממה נבע הריח הזה עד שפגשתי את אום ענתר רוחצת המתים‪ ,‬אישה נמוכת קומה‬ ‫שרירית וחייכנית‪ ,‬שעד היום‪ ,‬למרות גילה‪ ,‬עדיין רוחצת‪ ,‬מטהרת ומכינה לקבורה נשים שנפטרו‪.‬‬ ‫“יום אחד גם הבית שלך יריח כך‪ .‬זה הריח של המוות‪ ...‬אמרה ושתקה”‪.‬‬ ‫בני הזוג ווג’דאן (נ‪ )1979 .‬וח’אלד (נ‪ )1969 .‬פאעור הצטרפו לפרויקט התיעוד במהלך השנה‬ ‫האחרונה‪ .‬שלא כמו אלוני ויונס הם אינם צלמים מקצועיים פעילים אך במשפחת פאעור יש מסורת‬ ‫ארוכת שנים של תיעוד במצלמה‪ ,‬ובני המשפחה מפעילים את אחד הסטודיות לצילום באום אל־‬ ‫פחם‪ .‬בני הזוג פאעור יצאו למסע תיעוד אינטימי בעיקר באום אל־פחם ויצרו סדרות תיעודיות לכל‬ ‫אחד מן המצולמים‪ .‬הם לכדו מחוות ספונטניות‪ ,‬רובן מבוימות‪ ,‬מקצתן של זקני וזקנות הוואדי‪,‬‬ ‫והכניסו את התצלומים לפרויקט המתעד ממד אינטימי וצנוע של חיי יום־יום‪.‬‬

‫סוף דבר‬ ‫זקני הוואדי התייצבו אל מול המצלמה בדיוואן או בסלון ביתם כשהם לבושים בבגדיהם המסורתיים‪,‬‬ ‫כמתועד בתצלומיו של שי אלוני‪ ,‬במרפסת או בחצר ביתם בבגדי יום פשוטים או במקום עבודתם‪,‬‬ ‫‪54‬‬

‫כמתועד בתצלומיו של עמאר יונס‪ ,‬ובדיוקנאות פשוטים כמתועד בתצלומיהם של ווג’דאן וח’אלד‬ ‫פאעור‪ .‬התייצבותם זו של זקני הוואדי לנוכח נציגיו של התיעוד ההיסטורי‪ ,‬הצלמים–המתווכים‪,‬‬ ‫מאפשרת לצלמים להעביר הלאה לדורות הבאים מבט אינטימי אל בתיהם‪ ,‬מרחב חייהם ופניהם‬ ‫של זקני וואדי עארה‪ .‬מכאן הם כמו מוסרים הלאה את מורשת הזיכרון החזותי‪ ,‬שחסרונה ניכר‬ ‫מאוד בחברה הערבית‪ .‬זה זיכרון הבית הערבי‪ ,‬ביתם שלהם‪ ,‬זיכרון מלבושם‪ ,‬זיכרון מבטם‬ ‫ולמרביתם גם הזיכרון הרשמי האחרון‪.‬‬‫בעזרת הצלמים מזמינים זקני הוואדי את הצופים אל בתיהם כמו היו אורחיהם‪ .‬בעזרתם הם‬ ‫שומרים לנצח את מבטם ההיסטורי מן העבר‪ ,‬המשתקף בעיצוב בתיהם‪ ,‬בנראות גופם ובגדיהם‬ ‫ובעיקר במבע עיניהם‪ .‬מבט חזותי זה יכול לשרת בעתיד היסטוריונים‪ ,‬אדריכלים‪ ,‬סוציולוגים‪,‬‬ ‫אנתרופולוגים וחוקרים ממגוון תחומי דעת‪ .‬כל אלו ראויים להתייחסויות נוספות ולמאמרים נפרדים‬ ‫וכן לתערוכת המשך‪ ,‬שתעסוק באדריכלות הבית כלפי חוץ ולא רק כלפי פנים‪ ,‬אל היושבים בו‪.‬‬ ‫רבים מן המצולמים כבר נפטרו מאז צולמו‪ .‬בעתיד‪ ,‬כאשר תיסעו בכביש ואדי עארה או בכבישים‬ ‫הפנימיים ביישובים‪ ,‬המתעקלים כמו קפלי הזמן‪ ,‬אם תסבו את תשומת לבכם לרחש המקום‪ ,‬ייתכן‬ ‫כי תזכו לפגוש בדרככם את הצלליות הנעלמות של זקני הוואדי‪.‬‬ ‫מקורות צילום‪:‬‬ ‫אברהמי רלי ואבנר‪ ,‬מצב משפחתי‪ ,‬הוצאות מודן וקרפד‪.2010 ,‬‬ ‫אלוני שי‪ ,‬לוחמים‪ ,‬הוצאת המשכן לאמנות עין חרוד‪.2007 ,‬‬ ‫אורבך עליזה‪ ,‬ראשונים‪ ,‬הוצאה לאור משרד הביטחון‪.1990 ,‬‬ ‫כהנא ורדי‪ ,‬פורטרט ישראלי‪ ,‬הוצאת חרגול‪.2006 ,‬‬ ‫קירשנר מיכה‪ ,‬הישראלים‪ ,‬הוצאה לאור הד ארצי‪.1997 ,‬‬ ‫רז גיא‪ ,‬צלמי הארץ‪ ,‬הוצאת מפה והקיבוץ המאוחד‪.2003 ,‬‬

‫מקורות עיון‪:‬‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫•אזולאי אריאלה‪ ,‬האמנה האזרחית של הצילום‪ ,‬הוצאת רסלינג‪ ,‬תל אביב‪.2006 ,‬‬ ‫•איילון איתן‪ ,‬תמונות מארץ התנ”ך ‪ -‬אנשים‪ ,‬חיים‪ ,‬נופים‪ ,1946–1898 ,‬הוצאת מוזיאון ארץ ישראל‪ ,‬תל אביב‪.2012 ,‬‬ ‫•אפרת צבי (עורך)‪ ,‬הפרויקט הישראלי‪ :‬בנייה ואדריכלות ‪ ,1973 1948-‬הוצאת מוזיאון תל אביב‪.2005 ,‬‬ ‫•בורדייה פייר‪“ ,‬הבית הקבילי”‪ ,‬בתוך‪ :‬תרבות אדריכלית‪ :‬מקום‪ ,‬ייצוג‪ ,‬גוף‪( ,‬עורכות‪ :‬חתוקה טלי וקלוש‬ ‫רחל)‪ ,‬הוצאת רסלינג‪ ,2005 ,‬עמ’ ‪.285–267‬‬ ‫•חתוקה טלי וקלוש רחל (עורכות)‪ ,‬תרבות אדריכלית‪ :‬מקום‪ ,‬ייצוג‪ ,‬גוף‪ ,‬הוצאת רסלינג‪ ,‬תל אביב‪.2005 ,‬‬ ‫•כבהא ריאד ויורם מירון‪ ,‬אגדות הוואדי (מבחר סיפורי עם מוואדי עארה)‪ ,‬המכון ללימודי ערבית‪ ,‬גבעת‬ ‫חביבה‪.1993 ,‬‬ ‫•כבהא מוסטפא וגיא רז‪ ,‬זיכרון המקום – היסטוריה צילומית של ואדי עארה‪ .1903-2008 ,‬הגלריה לאמנות‬ ‫באום אל־פחם‪.2008 ,‬‬ ‫•סטבסקי משה‪ ,‬הכפר הערבי‪ ,‬דפוס דבר‪ ,‬תש”ו‪.‬‬ ‫•פוקס רון‪“ ,‬הבית הערבי הארץ־ישראלי‪ :‬עיון מחודש”‪ ,‬קתדרה ‪( 89‬תשרי תשנ”ט) עמ’ ‪( 126–83‬חלק א’)‬ ‫קתדרה ‪( 90‬טבת תשנ”ט)‪ ,‬עמ’ ‪( 86–53‬חלק ב’)‪.‬‬ ‫•פלד קובי‪ ,‬ארכיטקסטורה – הבית הערבי כטקסט חברתי‪ ,‬הוצאת רסלינג‪.2012 ,‬‬ ‫•שמעוני יעקב‪ ,‬ערבי ארץ ישראל‪ ,‬דפוס דבר‪ ,‬תש”ז‪.‬‬ ‫‪55‬‬

‫مقابلة مع‬ ‫احلاج لطفي‬ ‫العوض‬ ‫تاريخ املقابلة‪ 15 :‬حزيران ‪2007‬‬

‫االسم ‪ :‬لطفي عوض قاسم أحمد محاميد‪.‬‬ ‫مواليد‪.1930/12/05:‬‬ ‫عمله السابق‪ :‬بدايته كانت في الفالحة‬ ‫وبعدها انتقل للعمل في البناء‪.‬‬

‫أجاب عندما سألناه عن ثورة ‪ 1936‬في فلسطني‪:‬‬ ‫جاء االجنليز إلى أم الفحم [‪ ]1‬وطوّقوا مدرسة‬ ‫الزهراء‪-‬املدرسة الوحيدة التي كانت آنذاك‪-‬‬ ‫واملقبرة‪ ،‬وقتلوا أكثر من عشرين شخصا ً منهم‬ ‫يوسف احلمدان [‪ ]2‬وأضاف ‪:‬لم تكن لي عالقة‬ ‫مباشرة معهم ألنني كنت غالما ً ال أبلغ سوى‬ ‫العشر سنوات لكن أبي كان يساعد الثوّار سراً‬ ‫وكان يقدم لهم املساعدة املادية حتى أنه كان‬ ‫هناك كلمة سر بينهم لفتح الباب‪ ،‬وأبي كان من‬ ‫القالئل الذين ساعدوا الثوّار ألن الناس لم تتجرأ‬ ‫على فعل مثل هذه األفعال‪ ...‬وأني أذكر عندما جاء‬ ‫يوسف ابو درّة [‪ ]3‬ملنطقة اسمها البيادر‪ ،‬فكان‬ ‫يأتي كزائر ومعه رفاقه احلرّاس‪.‬‬ ‫وعن دور املرأة في زمن الثورة‪،‬قال‪:‬‬ ‫أمي‪ ،‬مرمي احلج محمد يوسف احلج طه من دار‬ ‫حامد‪ ،‬كانت عندما ترى اإلجنليز تدعي عليهم‪،‬‬ ‫فقام أحد اجلنود أطلق عليها النار‪...‬‬ ‫حديثه عن ما بعد الـ‪:48‬‬ ‫كان يوجد مسجدان فقط في أم الفحم‪،‬اجلبارين‬ ‫واحملاجنة‪،‬املوجودان حاليا ً‪ ،‬واالئمّ ة كانوا‪ ،‬يوسف‬ ‫الكايد من احملاميد وآخر من عائلة ياسني في‬ ‫[‪ ]1‬احلديث هنا كما يبدو عن معركة القواس التي جرت في‬ ‫كانون الثاني ‪ 1939‬واستشهد فيها يوسف احلمدان وستة‬ ‫عشرة من أنصاره‪.‬‬ ‫[‪ ]2‬يوسف احلمدان طميش محاجنة ‪ :‬أحد قادة ثورة‬ ‫‪ 1939 – 1936‬في مناطق الروحة ووادي عارة‪.‬‬ ‫[‪ ]3‬يوسف سعيد جرادات من السيلة احلارثية واملشهور‬ ‫بلقب أبو درة وهو قائد منطقتي جنني وجنوب حيفا في‬ ‫الثورة‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫االغبارية‪ ،‬مع العلم انهم لم يتقاضوا راتب وكانوا‬ ‫يقفون على سقف املسجد لآلذان لتواجد عدد‬ ‫سكاني ضئيل‪ .‬وبالنسبة للمنادي كان رجل يُعرف‬ ‫بإسم أبو فضل اهلل منر وآخر من عائلة – أبو راس‪،‬‬ ‫وكانت وظيفتهم حتذير أو إبالغ البلدة من خطر‬ ‫قادم كوجود االجنليز مثال ً فيلتزمون البيوت‪.‬‬

‫صحيفة اإلحتاد التي كانت سرّية وأن نقوم‬ ‫باإلتصال مع الناس‪ ...‬وقد انسحبت من احلزب عام‬ ‫‪ 1972‬أي بعد ‪ 18‬سنة‪.‬‬

‫عن فترة احلكم العسكري ونشاطه الشخصي‬ ‫آنذاك‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫انني ُخلقت ألكون ثائرا ً‪ ،‬وفقط ثائرا ً‪...‬أحب‬ ‫األعمال املثيرة واملغامرات‪ ،‬فعند دخول اليهود أم‬ ‫الفحم ونشوء احلزب الشيوعي فيها سنة ‪1949‬‬ ‫قررت االلتحاق به سنة ‪ 1951‬عن طريق اإلنتخابات‪،‬‬ ‫وكان سبب انضمامي للحزب الشيوعي هو‬ ‫بأنني قد استمعت لبعض كلمات القوها أعضاء‬ ‫احلزب الشيوعي مثل‪ ،‬محمد يوسف الشريدي‪،‬‬ ‫ابو موسى‪،‬أحمد اخلضر احلسن‪،‬ابو بديع إبراهيم‬ ‫احلصري وغيرهم تنص على احترام اآلخر ومساعدة‬ ‫األقلية العربية‪ ،‬فاهتممت باملوضوع حتى انهم‬ ‫ّ‬ ‫التسلح واخلروج معهم وبالنهاية‬ ‫طلبوا مني‬ ‫انضممت عضويا وأذكر من رفاقي األوائل‪،‬طايع‬ ‫احلسن‪ ،‬أحمد النصراهلل‪ ،‬مصطفى العسلية‪،‬‬ ‫الذين انضموا قبلي‪.‬‬ ‫وكان من الواجبات امللقاة على عاتقي توزيع‬

‫جتربته اخلاصة عام الـ‪ ،1958‬قال‪:‬‬ ‫«بقينا (كنا ) في احلزب وعلى أساس بقى عيد‬ ‫أيار‪ ،‬وقررنا نعمل احتفال بالعيد عامليدان‪ ،‬هسة‬ ‫ّكنه اخملابرات دريت فصبّحت محتلة املنطقة‬ ‫وقلبتها عن بكرة ابيها‪ .‬قمنا قررنا نعمله عند‬ ‫جامع احملاجنة‪ ،‬رأسا ً ما ّ‬ ‫حكينا بامليكرفون وال هم‬ ‫هايظني‪ ،‬هسة بقى بدو يجي توفيق طوبي‪ ،‬املهم‬ ‫أجى عن طريق عني خالد‪ ،‬لقيوه ّ‬ ‫وركبوه عجحش‬ ‫وأجا‪ ،‬ما اغدرناش نعمل منصة جبنا براميل‬ ‫حكى ّ‬ ‫ووقفناه عبرميل‪ ..‬ما ّ‬ ‫أكم ّكلمة فهاظوا‬ ‫عليه‪ ،‬وصارت طوشة بينا وبينهم‪ .‬هسة املهم‬ ‫اطلعنا أرجل منهم رغم سالحهم‪ ،‬بقى واحد‬ ‫إسمه احلاكم العسكري أمني [‪ ،]5‬العرب اللي‬ ‫سموه أمني‪ ،‬املهم وال هو واقف عند جنب سيارة‬ ‫حمرا شحن وبيتطلع ّكيف دايرة املعركة هسة‬ ‫أجت عيني بعينه‪ ،‬قمت فرخت ( صحت ) وقلتله‬ ‫هو إنت موجود‪ ،‬ناديت على مصطفى العسلية‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ودبكنا فيه خبط‪ ،‬قال مشان اهلل‪ ،‬أشهد أن ال‬ ‫اجا‬ ‫اله اال اهلل‪ .‬ظربناه‪،‬طبشناه باحلجار تطبيش‪ .‬املهم‬ ‫قاموا هددوا البلد‪ ،‬واحد زابط (ضابط ) بقى اسمه‬ ‫ّ‬ ‫ميكن زيلتسر وقام هدد الناس واهلل اذا ما بيوقفوا‬ ‫املراجدة بدنا نصير نطخ عن جنب وطرف‪ ،‬مني ما‬ ‫بيجي بوجهنا بنطخه‪ ،‬قامت الناس صارت علينا‪،‬‬ ‫حرضوهم وثاروا علينا‪ .‬قالوا الناس من شان اهلل‬ ‫دشروكم هسة بيصير إشي مش مليح بالبلد‪.‬‬ ‫املهم بدينا نتراجع شوي شوي تا روحنا عالدار‪،‬‬ ‫اللي إنزقط (امنسك) إنزقط‪.‬‬ ‫أنا بقيت متجوز جديد وقاعد بحي اخلضور‪ ،‬قلتلها‬ ‫اذا أجوا قوليلهم طلع وبعرفش وين راح‪...‬‬ ‫جيت(جئت) على جيران إلي‪ ،‬بقول ألول واحد بدي‬ ‫اقعد عندك‪ ..‬قالي روح حل عني حياة موسى‬

‫[‪ ]4‬املقصود الدهان‬

‫[‪ ]5‬املقصود عمانوئيل شبابو‬

‫وصفه ملدينة يافا وعمله فيها ‪:‬‬ ‫كنت أعمل في البويا [‪ ]4‬فلم يكن لي زبائن‬ ‫محددون بل كنت أنظف حذاء من تطأ قدمه‬ ‫صندوق البويا‪ ،‬وبعدها عملت في مطعم عند‬ ‫الساعة بشارع العجمي‪...‬‬ ‫يافا كانت مليئة باملقاهي والنجادين ونوادي‬ ‫للرقص ودور السينما‪ ،‬فدخلت معظمها لطبيعة‬ ‫عملي وحتى انني دخلت لسينما احلمرا وأذكر انه‬ ‫وفجر برميل متفجرات ُ‬ ‫جاء يهودي ّ‬ ‫فقتل أكثر من‬ ‫عشرين شخصا ً‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫احملمود‪ ،‬جيت ألوالد ابو ريّان قلتلهم بدي أفوت‬ ‫مهمي قبال الدار‪ ،‬قالولي تفضل تعال عالعلية‪.‬‬ ‫طلعت هسة في الشباك‪ ،‬شقيته ( مزقته ) وصرت‬ ‫أتطلع قاموا اجوا‪ ،‬أول ما فاتوا على أخوي عبد اهلل‪،‬‬ ‫أخبط وال تخبط‪ ،‬هسة بقى مشتغل مع حياة‬ ‫خالي األنيس‪ ،‬هينا يهد اخلشة هاي‪ ،‬هسة ايديه‬ ‫عليهن غبرة قالوله رجدت طينة إنت هاي ايديك‬ ‫كلهن غبرة‪ ،‬أخبط وال تخبط‪ ،‬صاروا يصيحوا مرتي‬ ‫تصيّح واوالدته‪ ،‬هسة انحرق دمي أنا أخوي راح‬ ‫بعرواي‪ ،‬يا دار عبد الرحمن افتحوا الباب علي‪ ،‬ما‬ ‫ّ‬ ‫الشباك وخلعته ونطيت‬ ‫رضيوش‪ ،‬جيت خبطت‬ ‫عنه وقلتلهم هذا أنا دشروكم من عبد اهلل‪ ،‬اقتل‬ ‫وال تقتل حتى وصلنا حلد‪ ،‬القتلة اللي ّ‬ ‫اكبر اللي‬ ‫عند التينة عند دار عبد الوهاب‪ ،‬مش بقت تينة‪،‬‬ ‫في ال‪ ،58‬نفس اليوم‪ ،‬اخبط وال تخبط‪ ،‬تواليت‬ ‫ّ‬ ‫هيك‪ ،‬دبيتو‬ ‫( أمسكت ) بواحد جندي اسمراني‬ ‫ودبيت حالي عليه وصرت ادق فيه‪ ،‬وقام قال הצילו‬ ‫אותי (انقذوني )‪.‬‬ ‫ملا صار اخلبر اني متت‪ ،‬انا عملت حالي متت‪ ،‬حتى‬ ‫ّ‬ ‫فمسكت ايدي‬ ‫أجت العيلة تبعتي وصارت تفرخ‬ ‫لويتها وقرصتها عشان يشعروا اني انا موجود‪،‬‬ ‫املهم هاضت النسوان بيجي عشرين‪ ،‬ثالثني مرا‬ ‫ّ‬ ‫ودبكن بالبوليس خبط‪ ،‬قاموا هددوا حياة عمي‬

‫يوسف عبد الفتاح ويوسف الداود‪ ،‬قالولهم حلوا‬ ‫نسوانكم بدنا ننقذ الزملي ليموت‪.‬جابوا جحش‬ ‫حياة عمي يوسف‪ّ ،‬‬ ‫ركبوني عليه‪ ،‬سحبني فيصل‬ ‫الطه قصدي عبد الطه اهلل يرحمه‪،‬املهم ركبنا‬ ‫على اجلحش سحب فيي العبد‪ ،‬محمد التوفيق‬ ‫براني وفيصل‪،‬واحد عاليمني وواحد عالشمال‪،‬‬ ‫قلتلو قيم الساعة عشان يشعر اني طيب وقلتلو‬ ‫قول فليسقط احلاكم العسكري قالي هو إنت‬ ‫صاحي اسكت اسكت‪ ،‬طيب املهم وصلوني‬ ‫للمحاجنة‪ ،‬هناك في سيارات للبوليس‪ ،‬حطوني‬ ‫بالسيارة فاألمني كان هناك فقالهم يلال خذوه‪.‬‬ ‫فعال ً أخذوني دغري على مركز بردس حنا‪،‬املهم‬ ‫هناك اجا بدو يطول الهوية‪،‬قاموا الهوية أخذوها‬ ‫وقال آه كمونيستيم (شيوعيني )‪ ،‬لقيت الشيخ‬ ‫‪58‬‬

‫فتحي األنيس وحياة إبراهيم الرشيد وتيسير ابو‬ ‫ّكفاي‪ ،‬حاطينهم جنب بعض في املييون (قسم‬ ‫الطوارىء)‪.‬هسا حطوني على رقبة الشيخ فتحي‪،‬‬ ‫قام عيّط الشيخ فتحي‪ ،‬صرن دموعو يهرين على‬ ‫وجهي‪ ،‬قلت وبعدين جيت شقيت عيني‪،‬قالي‬ ‫اسكت‪،‬أجوا أخذونا األربعة على مستشفى‬ ‫بحيفا‪ ،‬قيم حط‪،‬قالولي روح روّح‪،‬أنا بهالليل وين‬ ‫بدي أروح وال هو جايني مصاوبني أربعة‪ ،‬خمسة‬ ‫محاربني وشاويش وضابط‪ .‬واحد مصاوب باجرو‬ ‫بعرج‪ ،‬قاموا قالولهم لع إحنا بنوخذهم أخذونا‬ ‫دوز دغري على اخلضيرة‪ ،‬هناك فوتوا اللي معاي‬ ‫وخلوني اآلخر‪ ،‬قالولي إلطلع إغراضك‪ ،‬ما قلت‬ ‫ّ‬ ‫هيك وال أثريتهم قشاط هالطولة‪ ،‬أخبط وال‬ ‫تخبط‪ ،‬اسلخ وال تسلخ‪ّ ،‬‬ ‫دبكوا فيي تطرحوني‪،‬‬ ‫قاموا فتحوا باب السجن وفوتوني‪ ،‬قالهم إفتحوا‬ ‫افتحوا هذا واحد مصاوب قولتلهم يا ناس أنا اللي‬ ‫قتلوني البوليس إشهدوا انهم اللي قتلوني‪.‬‬ ‫طيب فتنا دبوني‪ ،‬ما حدا عارفني‪ ،‬مارضيوش‬ ‫ّ‬ ‫يحكوا ويوشوشوا ببعض‪،‬‬ ‫يضووا الكهربا‪،‬صاروا‬ ‫ّ‬ ‫ما حدا مستجري يحكي‪ ،‬مني اللي اشعرني‪،‬حياة‬ ‫اخوي عبدهلل (قالها بحسرة وهو يبكي )‪،‬قمت‬ ‫قلت عبدهلل قاموا كلهم صاحوا بيي لطفي‬ ‫طيب‪ ،‬صارت فرحة عندهم‪،‬حتى بقى واحد اسمه‬ ‫ابو زكي في القاهرة‪ ،‬محطة فلسطينية‪ ،‬أنطى‬ ‫خبر انو صارت مظاهرة كذا كذا واستشهد واحد‬ ‫اسمه كذا كذا‪ ،‬املهم هاظ (هذا ) اللي صار‪،‬صاروا‬ ‫يوخذونا ويجيبونا على احملكمة‪ ،‬قال احلاكم‬ ‫شو بدكم منهم هذولة كلهم روحوهم قالولوا‬ ‫لع هسة بيعملوا السبعة وذمتها اذا بروحوا‪،‬‬ ‫ظلوا يوخذونا محاكمات‪ ،.‬انا ومحمد الشريدي‬ ‫وتوفيق احلصري وأبو مرحة‪ ،‬آخر فوج رحنا‪،‬اكبر‬ ‫حكم اخذته أنا أخذت سنتني واللي معاي سنتني‬ ‫ونص‪،‬مافش خوف وال كذا»‪.‬‬

‫ראיון עם‬ ‫החאג' לוטפי‬ ‫אל‪-‬עווד'‬ ‫תאריך הראיון‪ 15 :‬ביוני ‪2007‬‬

‫השם‪ :‬לוטפי עווד קאסם אחמד מחאמיד‪.‬‬ ‫תאריך לידה‪.05/12/1930 :‬‬ ‫עיסוקיו בעבר‪ :‬בהתחלה עסק‬ ‫בחקלאות ואחר כך עבר לעבוד בבניין‪.‬‬ ‫כאשר שאלנו אותו על המרד בשנת‬ ‫‪ 1936‬בפלסטין‪ ,‬השיב‪ :‬באו האנגלים‬ ‫לאום אל‪-‬פחם‪ 1‬וכיתרו את בית ספר‬ ‫א‪-‬זהראא ‪ -‬בית הספר היחיד שהיה‬ ‫קיים אז ‪ -‬ואת בית הקברות‪ ,‬והרגו יותר‬ ‫‪2‬‬ ‫מעשרים איש ובהם יוסף אלחמדאן‬ ‫והוסיף‪ :‬לא היה לי קשר ישיר איתם‬ ‫מפני שהייתי נער רק בן ‪ ,10‬אולם אבי‬ ‫נהג לעזור למורדים בחשאי ולהגיש‬ ‫להם סיוע כספי‪ ,‬ואפילו הייתה ביניהם‬ ‫סיסמה מוסכמת לפתיחת הדלת‪ ,‬ואבי‬ ‫היה מן המעטים אשר סייעו למורדים‬ ‫מפני שהאנשים לא העזו לעשות‬ ‫מעשים כאלה‪ ...‬ואני זוכר כאשר הגיע‬ ‫יוסף אבו דורה ‪ 3‬לאזור ששמו אלביאדר‪,‬‬ ‫היה מגיע כמבקר בלוויית חבריו‬ ‫השומרים‪.‬‬ ‫ועל אודות תפקיד האישה בזמן המרד‪,‬‬ ‫אמר‪ :‬אמי‪ ,‬מרים אלחג' מוחמד יוסף‬ ‫אלחג' טה לבית חאמד‪ ,‬הייתה קוראת‬ ‫לאנגלים כאשר הייתה רואה אותם‪,‬‬ ‫ואחד החיילים פתח לעברה באש‪...‬‬ ‫‪ 1‬מדובר כאן ככל הנראה על קרב אל‪-‬קואס אשר‬ ‫התנהל בינואר ‪ 1939‬ובו נפלו יוסף אלחמדאן ושישה‬ ‫עשר מחייליו‪.‬‬ ‫‪ 2‬יוסף אלחמדאן טמיש מחאג'נה‪ :‬אחד ממפקדי‬ ‫המרד ‪ 1939-1936‬באזורי מישור החוף הצפוני‬ ‫וואדי עארה‪.‬‬ ‫‪ 3‬יוסף סעיד ג'ראדאת מאל‪-‬סילה אלחארת'יה‬ ‫שנודע בכינויו אבו‪-‬דורה ופיקד על אזורי ג'נין‬ ‫ודרום חיפה במרד‪.‬‬ ‫‪59‬‬

‫דבריו על התקופה שלאחר ‪ :'48‬רק‬ ‫שני מסגדים היו באום אל‪-‬פחם‪,‬‬ ‫אלג'בארין ואלמחאג'נה‪ ,‬שקיימים גם‬ ‫היום‪ ,‬והאימאמים היו יוסף אלכאיד‬ ‫מחמולת מחאמיד‪ ,‬ואחד אחר ממשפחת‬ ‫יאסין בחמולת אלאע'באריה‪ ,‬ויש לציין‬ ‫שהם לא קיבלו שכר והיו עומדים על‬ ‫גג המסגד להזמין לתפילה כי מספר‬ ‫התושבים היה קטן‪ .‬הכרוז היה איש‬ ‫שנודע בשם אבו פדלאללה נימר והיה‬ ‫גם אחד אחר ממשפחת אבו ראס‪,‬‬ ‫ותפקידם היה להזהיר או להודיע‬ ‫לעיירה על סכנה מתקרבת‪ ,‬כמו למשל‬ ‫שהאנגלים באים ושיישארו בבתים‪.‬‬ ‫תיאורו של העיר יפו ועבודתו בה ‪:‬‬ ‫עבדתי בצחצוח נעליים‪ 4‬ולא היו לי‬ ‫לקוחות קבועים‪ ,‬אלא הייתי מנקה את‬ ‫נעליו של מי שרק היה שם את רגלו‬ ‫על קופסת הצחצוח‪ ,‬ואחר כך עבדתי‬ ‫במסעדה ליד השעון ברחוב אלעג'מי‪...‬‬ ‫יפו הייתה מלאה בתי קפה‪ ,‬מרפדיות‪,‬‬ ‫מועדוני ריקודים ובתי קולנוע‪ ,‬ולרובם‬ ‫נכנסתי בתוקף עבודתי ואפילו נכנסתי‬ ‫לקולנוע אלהמברה‪ ,‬אני זוכר שבא‬ ‫יהודי ופוצץ חבית חומר נפץ והרג יותר‬ ‫מעשרים איש‪.‬‬ ‫על תקופת השלטון הצבאי ופעילותו‬ ‫האישית אז‪ ,‬אמר‪ :‬נולדתי להיות‬ ‫מורד‪ ,‬ורק מורד‪ ...‬אני אוהב ריגושים‬ ‫והרפתקאות‪ ,‬וכאשר נכנסו היהודים‬ ‫לאום אל‪-‬פחם והוקמה בה המפלגה‬ ‫הקומוניסטית בשנת ‪ 1949‬החלטתי‬ ‫‪ 4‬צביעה במשחה‪.‬‬ ‫‪60‬‬

‫להצטרף אליה בשנת ‪ 1951‬דרך‬ ‫הבחירות‪ ,‬וסיבת הצטרפותי למפלגה‬ ‫הקומוניסטית הייתה שהקשבתי‬ ‫לכמה נאומים שנשאו חברי המפלגה‬ ‫הקומוניסטית כמו מוחמד יוסף אל‪-‬‬ ‫שרידי‪ ,‬אבו מוסא‪ ,‬אחמד אלח'דר‬ ‫אל‪-‬חסן‪ ,‬אבו בדיע אבראהים אלחסרי‬ ‫ואחרים שדיברו על כיבוד הזולת‬ ‫והסיוע למיעוט הערבי‪ ,‬ואני התעניינתי‬ ‫בנושא עד כדי כך שהם ביקשו ממני‬ ‫להתחמש ולמרוד איתם‪ ,‬ובסופו‬ ‫של דבר הצטרפתי כחבר ובין חבריי‬ ‫הראשונים אני זוכר את טאיע אל‪-‬חסן‪,‬‬ ‫אחמד א‪-‬נסראללה‪ ,‬מוסטפא אל‪-‬‬ ‫עסלייה‪ ,‬אשר הצטרפו לפניי‪.‬‬ ‫ובין התפקידים שהוטלו עליי היו‬ ‫חלוקת העיתון "אלאיתיחאד" שהיה‬ ‫מחתרתי‪ ,‬ויצירת קשר עם אנשים‪...‬‬ ‫פרשתי מן המפלגה בשנת ‪ 1972‬לאחר‬ ‫‪ 18‬שנה‪.‬‬ ‫*על חווייתו המיוחדת משנת ‪,1958‬‬ ‫סיפר‪ :‬היינו במפלגה ומכיוון שהיה‬ ‫האחד במאי‪ ,‬החלטנו לערוך טקס לכבוד‬ ‫החג בכיכר‪ .‬היות שלשב"כ נודע על כך‪,‬‬ ‫הם תפסו את כל האזור מן הבוקר והפכו‬ ‫את כולו‪ .‬החלטנו לערוך את הטקס‬ ‫במסגד אלמחאג'נה‪ .‬איך שהתחלנו‬ ‫לדבר במיקרופון הם התחילו לרעוש‬ ‫ולגעוש‪ ,‬ותופיק טובי בדיוק היה אמור‬ ‫להגיע‪ ,‬בקיצור‪ ,‬הוא הגיע דרך עין‬ ‫ח'אלד‪ ,‬פגשו אותו‪ ,‬הרכיבו אותו על‬ ‫חמור והגיע‪ .‬לא יכולנו להקים במה אז‬ ‫הבאנו חביות והעמדנו אותו על חבית‪...‬‬ ‫הוא עוד לא הספיק לומר כמה מלים‬

‫והם התנפלו עליו‪ ,‬ופרצה תגרה בינינו‬ ‫לבינם‪ .‬בקיצור תפשנו כמה אנשים‬ ‫מהם למרות הנשק שלהם‪ ,‬והיה אחד‬ ‫ששמו המושל הצבאי אמין‪ ,5‬הערבים‬ ‫הם אלה שכינו אותו "אמין"‪ ,‬בקיצור‬ ‫הוא עמד ליד טנדר אדום והסתכל איך‬ ‫הקרב מתנהל‪ ,‬מבטינו הצטלבו‪ ,‬צעקתי‬ ‫ואמרתי לו "אני רואה שאתה עדיין חי‪",‬‬ ‫קראתי למוסטפא אלעסלייה‪ ,‬הוא הגיע‬ ‫ודפקנו לו מכות‪ ,‬אמר "למען השם‪ ,‬אין‬ ‫אלוהים מבלעדי אללה‪ ".‬הכינו אותו‪,‬‬ ‫וחבטנו בו באבנים‪ .‬בקיצור הם איימו‬ ‫על הכפר‪ ,‬קצין אחד ששמו אולי היה‬ ‫זלצר‪ ,‬איים על האנשים "אם לא יפסיקו‬ ‫להשליך אבנים נירה לכל עבר‪ ,‬כל מי‬ ‫שייקרה בדרכנו נירה בו‪ ",‬קמו האנשים‬ ‫ועלו עלינו‪ ,‬הסיתו אותם והם התקוממו‬ ‫נגדנו‪ .‬האנשים אמרו‪ ,‬למען השם‪ ,‬עזבו‬ ‫אתכם‪ ,‬עכשיו יקרה משהו לא טוב‬ ‫בכפר‪ .‬בקיצור התחלנו לסגת לאט לאט‪,‬‬ ‫עד שהלכנו לבתים‪ ,‬ומי שנעצר‪ ,‬נעצר‪.‬‬ ‫אני הייתי נשוי טרי והתגוררתי בשכונת‬ ‫אלח'וד'ור‪ ,‬אמרתי לה (לאשתי) "אם‬ ‫יבואו‪ ,‬תגידי להם הוא יצא ואני לא‬ ‫יודעת לאן הלך‪ ."...‬התחלתי לגשת‬ ‫לשכנים שלי‪ ,‬ואמרתי לראשון ביניהם‬ ‫"תן לי להיות אצלך‪ "...‬אמר לי "לך‬ ‫תעוף ממני"‪ ,‬זה היה מוסא אלמחמוד‬ ‫ז"ל‪ ,‬ניגשתי לילדיו של אבו ריאן‬ ‫ואמרתי להם שאני רוצה להיכנס כי הם‬ ‫כבר מול הבית‪ ,‬אמרו לי "בבקשה‪ ,‬בוא‬ ‫תעלה לחדר שלמעלה‪".‬‬

‫עליתי לחלון‪ ,‬פתחתי אותו טיפה‬ ‫והסתכלתי‪ ,‬הם בדיוק הגיעו‪ ,‬וברגע‬ ‫שנכנסו לבית אחי עבדאללה‪ ,‬התחילו‬ ‫מכות‪ ,‬הוא עבד עם אחי אמי היקר‪,‬‬ ‫בפירוק החושה‪ ,‬וידיו היו מלאות בבוץ‪,‬‬ ‫אמרו לו "זרקת גושי בוץ? הידיים שלך‬ ‫מלאות בבוץ"‪ .‬התחילו מכות‪ ,‬אשתי‬ ‫התחילה לצעוק וגם הילדים שלו‪,‬‬ ‫עלה לי הדם לראש ואחי נגרר לכך‬ ‫שלא בטובתו‪ ,‬משפחת עבד א‪-‬רחמן‬ ‫פתחו לי את הדלת‪ ,‬לא הסכימו‪ ,‬אז‬ ‫באתי‪ ,‬דפקתי את החלון ועקרתי אותו‬ ‫וקפצתי דרכו ואמרתי להם “זה אני‪,‬‬ ‫עזבו אתכם מעבדאללה‪ ,‬מכות ובלגן‪,‬‬ ‫עד שהגענו ליד‪ ,‬המכות הרציניות‬ ‫יותר היו ליד עץ התאנה בבית משפחת‬ ‫עבד אלוהאב‪ ,‬לא נשארה תאנה מאז‪ ,‬ב‬ ‫‪ ,'58‬מאז אותו היום‪ ,‬מכות ועוד מכות‪,‬‬ ‫תפסתי חייל שחום אחד ככה‪ ,‬העפתי‬ ‫אותו וזרקתי את עצמי עליו והתחלתי‬ ‫לדפוק לו מכות‪ ,‬התחיל לצעוק "תצילו‬ ‫אותי!"‪.‬‬ ‫כשהייתה שמועה שמתתי‪ ,‬עשיתי את‬ ‫עצמי מת‪ ,‬עד שהגיעה אשתי והתחילה‬ ‫לצרוח‪ ,‬אז תפסתי אותה ביד וצבטתי‬ ‫אותה כדי שירגישו שאני חי‪ ,‬בקיצור‪,‬‬ ‫הנשים השתגעו‪ ,‬באו עשרים‪ ,‬שלושים‬ ‫גברים ודפקו למשטרה מכות‪ ,‬איימו על‬ ‫אחי אבי המנוח‪ ,‬יוסף עבד אלפתאח‬ ‫ועל יוסף א‪-‬דאהוד‪ ,‬אמרו להם תזיזו‬ ‫את הנשים שלכם‪ ,‬אנחנו רוצים להציל‬ ‫את הבחור לפני שימות‪ .‬הביאו את‬ ‫החמור של אחי אבי המנוח יוסף‪,‬‬ ‫הרכיבו אותי עליו‪ ,‬גרר אותי פייסל‬

‫‪ 5‬הכוונה היא לעמנואל שבבו‬ ‫‪61‬‬

‫אלטהא‪ ,‬אני מתכוון עבד טהא עליו‬ ‫השלום‪ ,‬בקיצור רכבנו על החמור וסחבו‬ ‫אותי עבד‪ ,‬מוחמד תופיק בראני ופייסל‪,‬‬ ‫אחד מימין ואחד משמאל‪ ,‬אמרתי לו‬ ‫להוריד את השעון כדי שירגיש שאני חי‬ ‫ואמרתי לו "יופל המשטר הצבאי"‪ ,‬אמר‬ ‫לי "מה אתה בהכרה? שתוק‪ ,‬שתוק‪",‬‬ ‫טוב העיקר הביאו אותי לאלמחאג'נה‪,‬‬ ‫שם‪ ,‬במכוניות של המשטרה‪ ,‬שמו אותי‬ ‫במכונית ו"אמין" היה שם ואמר להם‬ ‫"יאללה‪ ,‬קחו אותו"‪.‬‬ ‫בעצם לקחו אותי ישר למרכז בורדוס‬ ‫חנא‪ ,‬ובקיצור מישהו שם בא ורצה‬ ‫לראות את תעודת הזהות‪ ,‬הוציאו את‬ ‫התעודה‪ ,‬לקחו אותה והוא אמר "אה‪,‬‬ ‫קומוניסטים‪ ",‬פגשתי את השייח' פתחי‬ ‫ידידי ואת אבראהים א‪-‬רשיד המנוח‬ ‫ותיסיר אבו כפאי‪ ,‬שמו אותם אחד ליד‬ ‫השני במיון‪ .‬ואז שמו אותי על הצוואר‬ ‫של השייח' פתחי‪ ,‬השייח' פתחי התחיל‬ ‫לבכות‪ ,‬ודמעותיו התחילו לזלוג בשצף‬ ‫על הפנים שלי‪ ,‬אמרתי "מה יהיה?"‬ ‫פקחתי את עיניי להציץ‪ ,‬אמר לי להיות‬ ‫בשקט‪ ,‬באו ולקחו את ארבעתנו לבית‬ ‫חולים בחיפה‪ ,‬מפה לשם ‪ ,‬אמרו לי‬ ‫"לך‪ ,‬לך הביתה!"‪ ,‬לאן אני אלך עכשיו‬ ‫באמצע הלילה?! הגענו פצועים ארבעה‪,‬‬ ‫חמישה לוחמים‪" ,‬שוויש"‪ ,‬וקצין‪ .‬אחד‬ ‫פצוע ברגלו צולע‪ ,‬אמרו להם "לא‪,‬‬ ‫אנחנו ניקח אתכם" לקחו אותנו מיד‬ ‫לחדרה‪ ,‬שם הכניסו את אלה שהיו איתי‬ ‫והשאירו אותי אחרון‪ ,‬אמרו לי להוציא‬ ‫את החפצים שלי‪ ,‬הוצאתי חגורה כזו‬ ‫ארוכה והתחלתי מכות ומהלומות‪,‬‬ ‫‪62‬‬

‫דפקו לי מכות עד כדי עילפון‪ ,‬פתחו‬ ‫את הדלת לתא והכניסו אותי‪ ,‬אמר להם‬ ‫"תפתחו‪ ,‬תפתחו‪ ,‬יש פה אחד פצוע"‬ ‫אמרתי להם "אנשים אני זה שהמשטרה‬ ‫הרביצה לו‪ ,‬תראו בעצמכם שהם‬ ‫הרביצו לי‪".‬‬ ‫טוב‪ ,‬נכנסנו‪ ,‬זרקו אותי‪ ,‬אף אחד לא‬ ‫זיהה אותי‪ ,‬הם לא הסכימו להדליק‬ ‫את האור‪ ,‬התחילו לדבר ולהתלחשש‬ ‫אחד עם השני‪ ,‬ואף אחד לא העז לדבר‪,‬‬ ‫מי הרגיש בי? אחי המנוח עבדאללה‬ ‫(סיפר בצער כשהוא בוכה)‪ ,‬אמרתי‬ ‫"עבדאללה!" קמו כולם צעקו לי "לוטפי‬ ‫חי"‪ ,‬הייתה שמחה אצלם‪ ,‬אפילו היה‬ ‫אחד שקוראים לו אבו זכי בקהיר‪ ,‬תחנה‬ ‫פלסטינית‪ ,‬שדיווח ידיעה שהייתה‬ ‫הפגנה כזאת וכזאת‪ ,‬ונהרג אחד ששמו‬ ‫כך וכך‪ ,‬ובקיצור זה מה שהיה‪ ,‬לקחו‬ ‫אותנו והביאו אותנו לבית המשפט‪,‬‬ ‫אמר השופט "מה אתם רוצים מהם?‬ ‫תשחררו את כולם"‪ .‬אמרו לו "לא‬ ‫עכשיו‪ ,‬הם ישובו לסורם אם נשחרר‬ ‫אותם‪ ",‬המשיכו לקחת אותנו לדיונים‪.‬‬ ‫אני‪ ,‬מוחמד א‪-‬שרידי‪ ,‬ותופיק אלחסרי‬ ‫ואבו מרחה‪ ,‬הלכנו בגל האחרון‪ ,‬העונש‬ ‫החמור ביותר שקיבלתי‪ ,‬קיבלתי‬ ‫שנתיים ואלה שאיתי שנתיים וחצי‪ ,‬בלי‬ ‫שום פחד ושום דבר‪.‬‬

all around, they were told to go home.

They refused to go home because it was late at night and had nowhere to go. They spotted an army vehicle bringing four or five wounded soldiers, and two officers. One was wounded in his leg and was limping.

They told the hospital representatives that they could to take us back with them. They took us straight to Khadira. When we arrived at the prison gates, they let the others in and I was left alone. They asked me to open my belongings and suddenly they started hitting me with long belts. They did not stop hitting me until I fell down. Then they opened the prison gates and took me in.

They told the prisoners to open the doors because they had a wounded man with them. I told the guards that I was beaten up by these policemen. I asked them to observe that these policemen were the ones that beat me up.

There they threw me down on the floor, no one knew me, and they refused to turn the electricity on. The prisoners were talking quietly and whispering to each other. No one dared to speak up. I suddenly felt the presence of my late brother Abdullah. (He said this with regret while weeping).The minute I called his name loudly every one jumped up surprised that I was still alive.

They were very pleased at this discovery.

Someone named Abu Zaki announced at a Palestinian news station broadcasting from Cairo that there was a demonstration in my home town and that so many people 63

were killed. That was the way it happened and they started taking us to the military courts and back every day. The judge would ask the officers why they were bringing us in front of the court. He told them to let us go home. They told the judge that if they let us go free we were bound to stir things up again and that we were dangerous. They continued shuttling us to the courts, me and Mohammad Alshareedy, Tawfeeq Alhasaree and Abu Marha. We were the last group to be taken to the courts that day. I was given the longest sentence in my life: two years in prison. The rest of my group was sentenced to two years and a half.

(1) The reference here appears to be related to the Alqawas battle which took place on January 1939 in which Yousif Alhamdan was killed together with sixteen of his followers.

(2) Yousif Alhamdan Tameesh Mahjanah: One of the leaders of the 1936-1939 revolt in the areas of Alrouha and the A’raa valley.

(3) Yousif Saeed Jaradat from Alseela Alharetheya, well known as Abu Dura, was a leader in the areas of Jeneen and Southern Haifa during the revolt.

(4) Refers to the shoe shine paints (5) Refers to Emanuel Shababu

I went up and opened the window a little and began surveying the streets below. I saw them coming up the street. They first caught my brother Abdullah and began thrashing him all over. He was working with my late uncle Anees in construction and remodeling.

He had just finished demolishing a small shack; his hands were covered with mud and dust. He was accused of throwing mud bricks at them. My wife and his children started screaming. My blood was boiling, because my brother was mistakenly punished instead of me. I asked my hosts to open the doors so that soldiers could come looking for me. They refused. I kicked the window so it became unhinged. I jumped down the window and told them to come after me and to leave my brother alone. They continued hitting me until we arrived at the fig tree in front of the Abdelwahab house. Then in 1958 I remember that there was a fig tree there.

They continued hitting me all over. I grasped one dark skinned soldier and tackled him to the floor. Then, I jumped over him and started beating him mercilessly. He was shouting and screaming to be rescued.

A rumor spread that I was killed. The truth is I pretended to be dead. My wife came up and began to scream. I grabbed her arm, twisted it and pinched her so that she would know that I was still alive. Suddenly, twenty to thirty women came running up.

They started punching and slapping at the police officers. They police warned my late uncle Yousif Abdelfatah and Yousif Aldahoud

that if the women did not stop attacking them, they would kill me on the spot. They asked the women to quiet down so that they could save me from dying. They brought a donkey that belonged to my late uncle Yousif, lifted my body on top of it, and we both were led away by the late Faisal Altaha, I meant Faisal Abdeltaha, may God bless his soul. So the donkey and I were led away

by Abed. Mohammad Tawfeeq and Faisal were on either side of the donkey. I asked them to take off my watch so that they knew that I was still alive. I also told them to say “down with the military rule�. They then realized that I was conscious and asked me to shut up. We finally reached the Mahajana mosque. There were some police trucks there. They put me in one of the cars in sight of the army officer Amin who ordered them to take me away.

I was taken straight to the police station in Pardes Hana. They took my identification card from me and immediately concluded that I was a member of the Communist party. At the station, I met with Fathi Alanees and the late Ibrahim Alrasheed and Tayseer Abu Kafay. They were grouped together in the pre-assignment room. They placed me near Fathi Alaness who started crying the minute he saw me. His tears were falling on my face. I asked him to stop. He told me to be quiet and continued that they took the four of them to the hospital in Haifa. After they were beaten and knocked 64

About his special experiences during the year of 1958, he said: We had a meeting at the Communist party offices and since it was the month of May, we decided to organize a festival in the main square in order to celebrate the 1st of May (the international Labor Day). It seems that the army intelligences forces received a note of this celebration. Early the next morning, they occupied the square and the surrounding area, investigated everyone and searched everything. We decided to move the celebration to the area next to the Almahajna square. We just finished announcing this change when the army intelligence again attacked us and closed the area. The problem is that we were expecting Mr. Tawfeeq Tooby, a leader of the Communist party, to be the main speaker.

We had to bring him via back roads and through the small village of Ein Khalid.

There, he was met by our group members and they put him on a donkey and brought him to town. We could not build a stage. So, we brought a barrel and made the speaker stand on top of it. He just finished saying a few words and a fight erupted between us and the soldiers. In spite of them being fully armed, we were able to beat them.

The only remaining officer was the military commander we used to call Amin (5). The Arabs called him Amin. He was standing next to a red army truck and observing the fight. Our eyes met for a brief moments. I shouted at him and asked him why he was 65

still standing there. I asked Mustafa 窶連saliyya to come to my aid. Together, we beat the commander really bad. He kept asking us for mercy and imploring us to leave him alone for the sake of God. He even repeated the Muslim protestation that there is no other God but Allah. We attacked him with stones and kicked him all over. Soon afterwards, the army warned us to back off and to stop throwing stones at the soldiers. I think that the army commanding officer was named Seltzer. He said that he was prepared to shoot to kill indiscriminately if we did not disband. He said the soldiers would shoot at first sight. The people turned back on us.

They were incited to be against us and they stopped supporting us. The people asked us to stop before something bad happens to them. Little by little, we started to withdraw until we reached our homes. A few of our companions were caught before returning home.

At the time, I was a newlywed and living in the Alkhador Street. I told my wife, that if the army came looking for me, to tell them that I went out and that she did not know where I was going. I went to one of my neighbors and asked him to hide in his house. He, the late Mousa Almahmoud, told me to go away. I then went to the Abu Rayan family and asked them to hide because the army was looking for me. They agreed and invited me up to the second floor.

Hammed Family, when she saw the British forces coming, she used to curse them and to wish them bad luck. One of the soldiers fired at her...

About the aftermath of the 1948 uprising, he said: In Um Al-Fahem, there were two mosques only: Aljabareen and Almahajna, they are still standing now. The Imams were Yousif Alkayed from the Mahameed family and the other came from the Yaseen family in the Eghbareya area. It is worth noting that they did not receive a salary. They would do the Athaan (the call for prayer) standing on the top of the mosques, because there were a small number of residents around. The town announcer was a man known as Abu Fadl Allah Nemer. Another announcer came from the Abu Rass family. Their duty was to warn or tell the people of the town about any imminent danger such as the arrival of the British soldiers. Once warned, the residents would withdraw to their homes.

His description of the city of Jaffa and his work there: I was working there shining shoes (4). As such, I did not have permanent clients. I was merely cleaning and shining any foot that would step on my shoe shining box. After that, I worked in a restaurant located near the big clock in the Ajami Street.

Jaffa was full of cafes and upholstery makers and dance clubs and cinema houses. Due to the nature of my work, I was able to enter

most of these places freely. I even went into the Alhambra cinema. There, I remember, a Jewish resident blew up a barrelful of explosives. As a result, more than twenty people were killed.

About the period of the military rule and his activities during these times, he said: I was born to be a rebel fighter and only a rebel fighter. I like thrills and adventures. After the Jews came to Um Al-Fahem and about the time the Communist party was introduced to the town during the year of 1949, I decided to become a member in this party in 1951.

My decision was influenced by speeches made by members of the Communist party, such as Mohammad Yousif Alsgareedy, Abu Mousa, Ahmad Alkhadr Alhasan, Abu Badeea’ Ibrahim Alhasary and others . Their speeches implored people to respect one another and to extend a helping hand to the Arab minority. I was impressed by these messages. Later, I was asked to carry arms and to go fighting with the rebels, until, I became a full member. Among my first companions, I remember Tayea’ Alhassan, Ahamd Alnasserallah, Moustafa Ala’saleya, they joined the party before me. One of my duties was the delivery of the Alitihad newspaper which was still an underground paper at the time, and to be in touch with the people. I withdrew my membership from the Communist party in 1972, after eighteen years as a member.

66

An interview with Hajj Lotfi Al-’Awad Date of interview: June 15, 2007

Name: Lotfi ‘Awad Qassem Ahmad Mahameed Birth Date: December 5, 1930 Previous work: Previously, he worked in agriculture. Later, he went to work in construction.

When we asked about the Palestinian revolt which happened in 1939, he stated that: The British forces entered (1) Um Alfahm and surrounded the Alzahraa school, the only school present at that time, and the old cemetery. They killed more than twenty (20) persons. Yousif Alhamdan was among those killed (2).

He added: I did not have a direct relationship with them (the people killed). I was only a young boy under ten years of age. But, my father was helping the rebels in secret. His was giving them financial support. They even had a secret word (to be said) before opening the door. My father was among the few people who were able to help the rebels, because most people did not dare to take such actions. I also remember that when Yousif Abu Dora (3) came to visit an area called Albayader (a place where wheat and barley are normally dried and cleaned), he used to come there together with guarding companions.

And about the role women played during the rebellion, he said: My mother, Miriam Al-Hajj Mohammad Yousif Al-Hajj Taha of the

67

‫شـ ــاي ألـ ـ ــوني | שי אלוני‬

‫| ‪Shay Aloni‬‬

‫سالم علي محاميد (‪ )1909‬وزوجته سمية طاهر حسني (‪ ،)1920‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫סאלם עלי מחאמיד (‪ )1909‬ואשתו סמיה טאהר חוסיין (‪ ,)1920‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Salem ‘Ali Mahamid (1909) & his wife Sumayyah Taher Husayn (1920), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪68‬‬

‫الشيخ توفيق عسليّة جبارين (‪ ،)1925‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫שייח' תופיק עסליה ג'בארין (‪ ,)1925‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Sheikh Tawfiq ‘Asaliyya Jabarin (1925), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪69‬‬

‫خضرة أمارة (‪ ،)1893‬زلفة‪ 2007 ،‬‬ ‫ח'דרה אמארה (‪ ,)1893‬זלפה‪2007 ,‬‬ ‫‪Khadrah Amara (1893), Zalafe, 2007‬‬

‫كامل يوسف محمد محاميد (‪ )1925‬وزوجته خضرة (‪ ،)1929‬معاوية‪ 2007 ،‬‬ ‫כאמל יוסף מוחמד מחאמיד (‪ )1925‬ואשתו ח'דרה (‪ ,)1929‬מועאוויה‪2007 ,‬‬ ‫‪Kamel Yousef Muhammad Mahamid (1925) & his wife Khadra (1929), Mu’awiya, 2007‬‬

‫‪70‬‬

‫رمزي حسني احلاج داود محاميد (‪ ,)1924‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫רמזי חוסיין אל‪-‬חאג' דאווד מחאמיד (‪ ,)1924‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Ramzy Husayn Hajj Dawoud Mahamid (1924), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫احلاج محمد داود ابو أحمد (‪ )1933‬وزوجته الثانية‪ ,‬سالم‪2008 ،‬‬ ‫חאג' מוחמד דאווד אבו אחמד (‪ )1933‬ואשתו השנייה‪ ,‬סאלם‪2008 ,‬‬ ‫‪Hajj Muhammad Dawoud Abu Ahmad (1933) & his second wife, Salem, 2008‬‬

‫‪71‬‬

‫طلعت صالح شرقاوي محاجنة (‪ )1933‬وزوجته هادية (‪ ,)1938‬مصمص‪ 2007 ،‬‬ ‫טלעת צאלח שרקאוי מחאג'נה (‪ )1933‬ואשתו האדיה (‪ ,)1938‬מוסמוס‪2007 ,‬‬ ‫‪Tal’at Saleh Sharqawi Mahajnah (1933) & his wife Hadyah (1938), Musmus, 2007‬‬

‫‪72‬‬

‫خليل إبراهيم محاجنة (‪ )1922‬وزوجته يسرى محمد عبد (‪ ,)1943‬أم الفحم‪2007 ،‬‬ ‫ח'ליל אבראהים מחאג'נה (‪ )1922‬ואשתו יוסרא מוחמד עבד (‪ ,)1943‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Khalil Ibrahim Mahajnah (1922) & his wife Yusra Muahammad ‘Abd (1922), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪73‬‬

‫مفيد صالح عبد النجيب اغبارية (‪ ,)1936‬مصمص‪2007 ،‬‬ ‫מופיד צאלח עבד אל‪-‬נג'יב אע'באריה (‪ ,)1936‬מוסמוס‪2007 ,‬‬ ‫‪Mufid Saleh ‘Abd al-Najib Eghbariyya (1936), Musmus, 2007‬‬

‫محمد احلاج يونس عبد الغني محاجنة (‪ ,)1918‬أم الفحم ‪ 2007 ،‬‬ ‫מוחמד חאג' יונס עבד אל‪-‬ע'ני מחאג'נה (‪ ,)1918‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Muhammad Hajj Younes ‘Abd al-Ghani Mahajnah (1918), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪74‬‬

‫خالد صالح صبيحات (‪ ,)1930‬سالم ‪ 2007 ،‬‬ ‫ח'אלד צאלח צביחאת (‪ ,)1930‬סאלם‪2007 ,‬‬ ‫‪Khaled Saleh Sbeihat (1930), Salem, 2007‬‬

‫عارف رشدي (‪ )1926‬وزوجته سنيّة ‪ ,‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫עארף רושדי (‪ )1926‬ואשתו סנייה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪‘Aref Rushdi (1926) & his wife Saniyya, Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪75‬‬

‫احلاج أحمد خليل اغبارية ابو نواف (‪ )1925‬وزوجته‪ ,‬أم الفحم‪2007 ،‬‬

‫חאג’ אחמד ח’ליל אע’באריה אבו נוואף (‪ )1925‬ואשתו‪ ,‬אום אל‪-‬פחם ‪ 2007,‬‬

‫‪Hajj Ahmad Khalil Eghbariyya Abu Nawwaf (1925) and his wife, Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪76‬‬

‫محمد سعيد أبو علو ( ‪ )1933‬وزوجته مسعدة (‪ ,)1934‬معاوية‪2007 ،‬‬ ‫מוחמד סעיד אבו עלו (‪ )1933‬ואשתו מסעדה (‪ ,)1934‬מועאוויה‪2007 ,‬‬ ‫‪Muhammad Sa’id Abu ‘Allu (1933) & his wife Mas’ada (1934), Mu’awiya, 2007‬‬

‫‪77‬‬

‫احلاج محمود حسني كبها (‪ ,)1940‬برطعة‪2007 ،‬‬

‫חאג' מחמוד חוסיין כבהא (‪ ,)1940‬ברטעא‪ 2007 ,‬‬

‫‪Hajj Mahmoud Husayn Kabha (1940), Barta’a, 2007‬‬

‫أحمد محمد صادق جبارين وزوجته نوال محمود جبارين‪ ،‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫אחמד מוחמד צאדק ג'בארין ואשתו נוואל מחמוד ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Ahmad Muhammad Sadeq Jabarin and his Wife Nawal Mahmoud Jabarin, Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪78‬‬

‫عبد الله يوسف مصطفى (‪ ,)1930‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫עבדאללה יוסף מוצטפא (‪ ,)1930‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪‘Abdallah Yousef Mustafa (1930), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫احلاج رباح اغبارية ابو الوليد (‪ ,)1930‬أم الفحم ‪2008 ،‬‬ ‫חאג’ רבאח אע'באריה אבו אל‪-‬וליד (‪ ,)1930‬אום אל‪-‬פחם‪2008 ,‬‬ ‫‪Hajj Rabah Eghbariyya, Abu Al-Walid (1930), Um Al-Fahem, 2008‬‬

‫‪79‬‬

‫يوسف ابو حسني (‪ )1933‬وزوجته تودد (‪ ,)1943‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫יוסף אבו חוסיין (‪ )1933‬ואשתו תוודוד (‪ ,)1943‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Yousef Abu Husayn (1933) and his wife Tawaddud (1943), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪80‬‬

‫جنيب صادق جبارين (‪ ,)1926‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫נג'יב צאדק ג'בארין (‪ ,)1926‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Najib Sadeq Jabarin (1926), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪81‬‬

‫االخوة أحمد عبد الرحمن (‪ )1932‬ومحمد عبد الرحمن مدلج (‪ ,)1933‬برطعة‪ 2008 ،‬‬ ‫האחים אחמד (‪ )1932‬ומוחמד עבד אל‪-‬רחמן מדלג' (‪ ,)1933‬ברטעה‪2008 ,‬‬ ‫‪The Brothers Ahmad (1932) & Muhammad ‘Abd Al-Rahman Midlej (1933), Barta’a, 2008‬‬

‫حسن حسني محمد ملحم (‪ ،)1930‬عرعرة‪2008 ،‬‬

‫חסן חסיין מחמד מלחם (‪ ,)1930‬ערערה‪ 2008 ,‬‬

‫‪Hasan Husayn Muhammad Milhem (1930), ‘Ar’ara, 2008‬‬

‫‪82‬‬

‫محمود قاسم محاميد‪ ،‬أم الفحم‪2010 ،‬‬ ‫מחמוד קאסם מחאמיד‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Qasem Mahamid, Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫عبد الله جنيب احلاج عبد الله زحالقة ( ‪ ,)1937‬كفر قرع ‪ 2008 ،‬‬ ‫עבד אללה נג'יב אלחאג' עבדאללה זחאלקה (‪ ,)1937‬כפר קרע‪2008 ,‬‬ ‫‪‘Abdallah Najib Al-Hajj ‘Abdallah Zahalqah (1937), Kufr Qari’, 2008‬‬

‫‪83‬‬

‫احلاج علي حماد محاميد (‪ ,)1933‬أم الفحم ‪ 2007 ،‬‬ ‫אל‪-‬חאג' עלי חמאד מחאמיד (‪ ,)1933‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Hajj ‘Ali Hammad Mahamid (1933), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪84‬‬

85

‫سعيد طاهر (‪ )1931‬وأخوه توفيق طاهر (‪ ,)1938‬أم الفحم ‪ 2007 ،‬‬ ‫סעיד טאהר (‪ )1931‬ואחיו תוופיק טאהר (‪ ,)1938‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪The Brothers Sa’id (1931) & Tawfiq Taher (1938), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫سليمان جبر مصاحلة (‪ ,)1930‬كفر قرع‪ 2007 ,‬‬ ‫סולימאן ג'בר מסאלחה (‪ ,)1930‬כפר קרע‪2007 ,‬‬ ‫‪Suliman Jaber Masalha (1930), Kufr Qari’, 2007‬‬

‫‪86‬‬

‫عبد الرؤوف إبراهيم قوربي (‪ ,)1932‬كفر قرع‪2007 ،‬‬

‫עבד אל‪-‬ראוף אבראהים קורבי (‪ ,)1932‬כפר קרע‪ 2007 ,‬‬

‫‪‘Abd Al-Raauf Ibrahim Qurabi (1932), Kufr Qari’, 2007‬‬

‫خليل جنيب عسلية وزوجته‪ ،‬أم الفحم ‪ 2010،‬‬ ‫ח'ליל נג'יב עסלייה ואשתו‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Khalil Najib ‘Asaliyyah and his wife, Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫‪87‬‬

‫أحمد خليل أبو رافع (‪ )1929‬مع زوجته خضرة (‪ , )1934‬قرية مشيرفة‪ 2007 ،‬‬ ‫אחמד ח'ליל אבו ראפע (‪ )1929‬ואשתו ח'דרה (‪ ,)1934‬משירפה‪2007 ,‬‬ ‫‪Ahmad Khalil Abu Rafi’ (1929) and his wife Khadra (1934), Mushayrifah, 2007‬‬

‫‪88‬‬

‫علي محمود مهنا (‪ )1926‬وزوجته خيرية (‪ ,)1936‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫עלי מחמוד מהנא (‪ )1926‬ואשתו ח'יירייה (‪ ,)1936‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪‘Ali Mahmoud Muhanna (1926) & his wife Khayriyya (1936), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪89‬‬

‫أحمد جمعة اغبارية (‪ ،)1930‬أم الفحم ‪ 2010 ،‬‬ ‫אחמד ג'ומעה אע'באריה (‪ ,)1930‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Ahmad Jum’ah Eghbariyya (1930), Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫محمود جابر جبارين‪ ،‬أم الفحم‪2010 ،‬‬ ‫מחמוד ג'אבר ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Jaber Jabarin, Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫‪90‬‬

‫محمد علي طه طميش محاجنة (‪ ,)1931‬أم الفحم ‪ 2010 ،‬‬ ‫מוחמד עלי טאהא טמיש מחאג'נה (‪ ,)1931‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Muhammad ‘Ali Taha Tamish Mahajnah (1931), Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫محمود جنيب محاجنة (‪ )1935‬وزوجته خيرية (‪ ,)1937‬أم الفحم‪2010 ،‬‬ ‫מחמוד נג'יב מחאג'נה (‪ )1935‬ואשתן ח'יירייה (‪ ,)1937‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Najib Mahajnah (1935) and his wife Khairiyyah (1937), Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫‪91‬‬

‫خليل يوسف ابو زينة وزوجته (‪ )1932‬رسمية جبارين‪ ,‬أم الفحم ‪ 2010،‬‬ ‫ח'ליל יוסף אבו זינה (‪ )1932‬ואשתו רסמייה ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Khalil Yousef Abu Zaynah (1932) & his wife Rasmiyya Jabarin, Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫‪92‬‬

‫سعيد حمدان أبو ناهية‪ ،‬أم الفحم‪2010 ،‬‬ ‫סעיד חמדאן אבו נאהייה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Sa’id Hamdan Abu Nahyah, Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫‪93‬‬

‫حسني مر ِّوح بويرات (‪ ,)1934‬أم الفحم‪20010 ،‬‬ ‫חוסיין מרווח בוויראת (‪ ,)1934‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Husayn Murawwih Buwayrat (1934), Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫انيسة محمود عزام (‪ )1929‬وابنها تيسير أحمد جبارين‪ ,‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫אניסה מחמוד עזאם (‪ )1929‬ובנה תייסיר אחמד ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Anisah Mahmoud ‘Azzam (1929) & her son Taysir Ahmad Jabarin, Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪94‬‬

‫إبراهيم حسني محمود حصري (‪ ,)1925‬أم الفحم‪2007 ،‬‬ ‫אבראהים חוסיין מחמוד חוסרי (‪ ,)1925‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Ibrahim Husayn Mahmoud Husari (1925), Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫أحمد إبراهيم كبها (‪ ,)1926‬برطعة‪ 2007 ،‬‬ ‫אחמד אבראהים כבהא (‪ ,)1926‬ברטעה‪2007 ,‬‬ ‫‪Ahmad Ibrahim Kabha (1926), Barta’a, 2007‬‬

‫‪95‬‬

‫أحمد حسني صافي بويرات (‪ ,)1936‬البيار‪2007 ،‬‬

‫אחמד חסיין סאפי בוויראת (‪ ,)1936‬אלבייאר‪ 2007 ,‬‬

‫‪Ahmad Husayn Safi Buwayrat (1936), Al-Biyar, 2007‬‬

‫‪96‬‬

97

‫فتحي توفيق بدران (‪ ,)1937‬عني السهلة‪ 2007 ،‬‬ ‫פתחי תוופיק בדראן (‪ ,)1937‬עין אל‪-‬סהלה‪2007 ,‬‬ ‫‪Fathi Tawfiq Badran (1937), Ein Elsahleh, 2007‬‬

‫‪98‬‬

‫محمود محمد مختار (‪ )1936‬وزوجته مرمي عزام جبارين‪ ،‬أم الفحم‪ 2010 ،‬‬ ‫מחמוד מחמד מוח'תאר (‪ )1936‬ואשתו מרים עזאם ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2010 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Muhammad Mukhtar (1936) & his wife Mariam Azzam Jabarin, Um Al-Fahem, 2010‬‬

‫‪99‬‬

‫محمد حسني عيق (‪ )1931‬وزوجته‪ ,‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫מוחמד חוסיין עיק (‪ )1931‬ואשתו‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Muhammad Husayn ‘Eiq (1931) & his wife, Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪100‬‬

‫محمد خليل جبارين (‪ )1931‬وزوجته رسمية يوسف جبارين‪ ,‬أم الفحم‪ 2007 ،‬‬ ‫מוחמד ח'ליל ג'בארין (‪ )1931‬ואשתו רסמייה יוסף ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2007 ,‬‬ ‫‪Muhammad Khalil Jabarin (1931) & his wife Rasmiyya Yousef Jabarin, Um Al-Fahem, 2007‬‬

‫‪101‬‬

‫محمود محمد ياسني اغبارية (‪ ،)1927‬أم الفحم‪2011 ،‬‬

‫מחמוד מוחמד יאסין אע'באריה (‪ ,)1927‬אום אל‪-‬פחם‪ 2011 ,‬‬

‫‪Mahmoud Muhammad Yasin Eghbariyya (1927), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪102‬‬

‫محمود صالح عقل (‪ ،)1922‬عرعرة‪2011 ،‬‬ ‫מחמוד סאלח עקל (‪ ,)1922‬ערערה‪2011 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Saleh ‘Aqil (1922), ‘Ar’ara, 2011‬‬

‫‪103‬‬

‫نايف أسعد عسلية (‪ ،)1929‬أم الفحم‪2011 ،‬‬

‫נאיף אסעד עסליה (‪ ,)1929‬אום אל‪-‬פחם‪ 2011 ,‬‬

‫‪Nayef As’ad ‘Asaliyya (1929), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫جميل فايز حسني كساب محاميد (‪ ،)1928‬أم الفحم‪2011 ،‬‬ ‫גמיל פאיז חסין כסאב מחאמיד (‪ ,)1928‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Jamil Fayez Husayn Kassab Mahamid (1928), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪104‬‬

‫أحمد فالح أبو رجا جبارين (‪ )1940‬وزوجته ليلى (هيلني) جبارين‪ ،‬أم الفحم‪2011 ،‬‬ ‫אחמד פאלח אבו רג'א ג'בארין (‪ )1940‬ואשתו לילא (הילין) ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Ahmad Faleh Abu Raja Jabarin (1940) and his wife Layla (Helen) Jabarin, Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫احلاج أحمد عبد الله خليفة (‪ ,)1914‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫חאג' אחמד עבדאללה ח'ליפה (‪ ,)1914‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Hajj Ahmad ‘Abdallah Khalifah (1914), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪105‬‬

‫مصطفى أسعد عسلية (أبو أكرم) (‪ ،)1930‬أم الفحم‪2011 ،‬‬ ‫מוסטפא אסעד עסליה (אבו אכרם) (‪ ,)1930‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Mustafa As’ad ‘Asaliyya (Abu Akram) (1930), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪106‬‬

‫شـ ــاي ألـ ـ ــوني | שי אלוני‬

‫| ‪Shay Aloni‬‬

‫جميل فايز حسني كساب محاميد (‪ ،)1928‬أم الفحم‪2011 ،‬‬ ‫ג'מיל פאיז חסין כסאב מחאמיד (‪ ,)1928‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Jamil Fayez Husayn Kassab Mahamid (1928), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪107‬‬

‫مقابلة مع السيد‬ ‫أحمد إبراهيم كبها‬ ‫أبو إبراهيم‬ ‫تاريخ املقابلة‪�12 :‬آذار ‪2008‬‬ ‫برطعة‬

‫حاج اسمك بالكامل ؟‬ ‫أحمد إبراهيم يونس كبها‬ ‫عمرك ع زيادة ؟‬ ‫عمري طباق ‪ 82‬سنة ‪ ...‬من مواليد ‪1926‬‬ ‫طيب ‪ ..‬قديش عندك اوالد وبنات وإمتى اتزوجت؟‬ ‫عندي اوالدي ‪ 5‬متجوزين عندي بنات ‪ 4‬متجوزات‪.‬‬ ‫في أي سنة تزوجت ؟‬ ‫تزوجت انا بتذكر باخلمسني ‪ ،‬سنة ‪ 1950‬واهلل‬ ‫اعلم بعتقد هيك ‪ ..‬وبتذكر هناك قبل بقو ّ‬ ‫يركبو‬ ‫ّ‬ ‫ولبسوني‬ ‫العريس ع فرس ‪ ..‬شايفة الشو ‪...‬‬ ‫‪1‬‬ ‫قنباز قنابيز قبل وجاكيت بس جرافة لع ‪ ...‬بقو‬ ‫يحطو يجيبو حطة حرير ‪ ..‬شايفة ‪ ..‬لبّسوني‬ ‫وهاذا وطلعت ّ‬ ‫ركبوني ع الفرس وبقى قبل خوف‬ ‫العني يجني احلرمي يغنني ورا العريس وينغزنه بإبرة‬ ‫من شان ينطز ‪ ،‬قال آه هذا ع زمان قبل ‪ ..‬شايفة‬ ‫وحلقته أنا ‪.‬‬ ‫أيوة ‪..‬‬ ‫ّ‬ ‫قال عشان ينطز وبقى قبل العرسان يكحلوهم‬ ‫ّ‬ ‫بكحل اسود من شان هاذا ويبينّ واهلل حضرتها‬ ‫مع جماعة ‪ ...‬وبقو ّ‬ ‫يزفوه وهاملهرة وهالفرس‬ ‫ّ‬ ‫وهالشراشيب و ‪ ...‬والورد ‪ ..‬وكني قال ينغزوه بإبرة‬ ‫وينطز‪. 2‬‬ ‫حاج انتي من حمولة الكبها ‪ ،‬احكيلنا عنها‬ ‫شوي؟ من وين جيتوا ؟‬ ‫عيلة الكبها ‪ ..‬انا اللي بقيت اسمع منها من‬ ‫واحد بقولوله ابو جبر‪ .. 3‬بقولو بيت جبرين من‬ ‫بيت جبرين ‪ ،‬بقو يقولولهم دعجان الكبيهي ‪،‬‬ ‫هسعيات ّكنهم اندموا‪ 4‬اجلماعة إندموا قاموا‬ ‫طلعوا وتفرقوا‪ ،‬وين راحوا ؟ اشي على يعبد واشي‬ ‫على حوران‪.‬‬ ‫‪ 1‬أي ربطة عنق‬ ‫‪ 2‬مبعنى يجفل أو ينتفض متفاجئا ً‬ ‫‪ 3‬املقصود النسابة محمد أحمد سالمة كبها من أم القطف ‪.‬‬ ‫‪ 4‬مبعنى حصل بينهم وبني عائلة أخرى حالة قتل تستدعي‬ ‫األخذ بالثأر‬

‫‪108‬‬

‫بعد ما آجوا على يعبد صاروا يطرّشوا‪ 5‬مواشي ‪،‬‬ ‫اشتغلوا باملواشي‬ ‫اسم برطعة منني أجا ؟‬ ‫من شيخ اسمه محمد البرطعاوي مقبور براس‬ ‫اجلبل ‪ .‬لبرطعة أسماء أخرى مثل واد املي واحلنانة ‪.‬‬ ‫الكبها تفرقت هسة اليوم في كبها بيعبد في‬ ‫بقرية طورة في ببرطعة وفي بعني السهلة وفي‬ ‫بأم القطف وفي بخور صقر وفي بالعريان وفي‬ ‫قسم بعارة وعرعرة في كبها وفي بكفر قرع وفي‬ ‫كبها بالناصرة ‪ ،‬وكان كبها في خربة واد عارة اللي‬ ‫تهجرت في ‪... 1948‬‬ ‫طيب ‪ ...‬مني اللي أجا على برطعة ؟ أنو الفرع اللي‬ ‫أجا على برطعة ؟ البطن ‪ ..‬أنو البطن اللي أجا‬ ‫على برطعة ؟‬ ‫اللي أجا على برطعة واحد اسمه درباس بعتقد‬ ‫اسمه درباس ‪.‬‬ ‫طيب؟‬ ‫درباس وإله أخو اسمه مرعي ‪.‬‬ ‫أيوة ‪..‬‬ ‫شايفة ‪ ...‬أجوا اثنني ثالثة اخوة هونا وقعدوا‬ ‫ّ‬ ‫وخلفوا‪.‬‬ ‫تعرف أي سنة تقريباً ؟‬ ‫ال هاي ما بعرف ‪.‬‬ ‫قبل قديش تقريباً ؟‬ ‫قبل ميات السنني ‪ ،‬قبل ميات ‪ .‬أجوا هون وقعدوا‬ ‫هون ‪ .‬عني السهلة بقت خربة هناك بس بقت‬ ‫تابعة لبرطعة ‪ ،‬اخملتار تاعها من برطعة ‪ ،‬عني‬ ‫السهلة ‪ ،‬بقى مختارها من برطعة حتى اللي بقى‬ ‫يتوفى منهم يجيبوه من عني السهلة شوفي‬ ‫وين عني السهلة غاد ‪ ...‬يجيبوه ويقبروه وين اجملنة‬ ‫العتيقة اللي عنا موجودة ‪...‬‬

‫طيب ‪ ...‬على ايام انت ملا كنت واعي بتتذكرها ؟‬ ‫مني اللي كان مختار ؟‬ ‫آه اللي بقى مختار واحد اسمه اسماعيل املوسى‬ ‫املرعي على وعدي انا ‪..‬‬ ‫عددلنا من اول مختار حلد الـ‪ 48‬؟‬ ‫اسماعيل املوسى اللي صار مختار اللي بعده صار‬ ‫احلاج أحمد املدلج وبعده صار محفوظ ابنه وبعده‬ ‫صار ابورياض كامل احلاج أحمد ‪.‬‬ ‫ملا تأسست برطعة ؟ أكم بيت كانت ؟ تقريباً ؟‬ ‫بتتذكرها انت ع ايامك ؟‬ ‫تقريباً بقى فيها ‪ 50-40‬بيت ‪.‬‬ ‫طيب وكل مساحة برطعة قديش ؟‬ ‫بقت بيجي ‪ 20‬الف دومن ‪ ،‬في احلاج أحمد وفي ابو‬ ‫جبر من ام القطف ماهو من الكبها هاذا ابو جبر‪،‬‬ ‫شايفة الشو ‪ ،‬عنده بيجي الفني الف دومن ‪.‬‬ ‫وهاي برطعة قرايبنا دار احلج عبد تقريباً في الفني‬ ‫دومن ‪ ،‬هسعيات اللي راح منها لليهود أكث من‬ ‫النص ‪ .‬إذا بتروحي ع اخلروب اللي على األساور هاي‬ ‫ألهل برطعة كبها اللي هون ‪ ،‬اخذت هناك الف‬ ‫دومن او الفني دومن من برطعة ‪ .‬في هناك بركائي‬ ‫(ברקאי) ارض بركائي لبرطعة للكبها في بطن‬ ‫عباس ‪ ،‬خربة عباس بقولولها هناك بقوا اربعة‬ ‫خمس اخوة ‪ ،‬قاموهم من الدور ه ّدوا الدور عليهم‪.‬‬ ‫تعرفي الكسارة وهاي ارض الكسارة هناك كلها‬ ‫ألهل برطعة الكبها اخذوها اليهود كلياتها فيها‬ ‫تقريباً ‪ 3000‬دومن وجنبها احراش ‪.‬‬ ‫وكان كل اهل برطعة معتمدين ع الزراعة ؟‬ ‫اكثرهم ع الزراعة وع املواشي ‪.‬‬ ‫أه احكيلنا عنهم ؟ زراعة ايش ؟‬ ‫زراعة قمح شعير حمص وفول وعدس ‪ ،‬من جميع‬ ‫االنواع حتى بقوا يزرعوا ذرة بيضة ‪ ،‬ذرة عادي مش‬ ‫ذرة فرجنية ‪..‬‬

‫وهيك تأسست برطعة ؟‬ ‫هيك تأسست برطعة وكبرت برطعة ‪.‬‬ ‫‪ 5‬أي يربون املواشي‬ ‫‪109‬‬

‫ראיון עם‬ ‫מוחמד‬ ‫אבראהים כבהא‬ ‫אבו אבראהים‬ ‫תאריך הראיון‪ 13 :‬במרץ ‪2008‬‬ ‫ברטעה‬

‫חאג'‪ ,‬מה שמך המלא?‬ ‫אחמד אבראהים יונס כבהא‪.‬‬ ‫בן כמה אתה‪ ,‬שתהיה בריא?‬ ‫גילי בדיוק ‪ 82‬שנה‪...‬אני יליד ‪.1926‬‬ ‫טוב‪ ...‬כמה בנים ובנות יש לך ומתי‬ ‫התחתנת?‬ ‫יש לי חמישה בנים‪ ,‬כולם נשואים‪,‬‬ ‫ו‪ 4‬בנות כולן נשואות‪.‬‬ ‫באיזו שנה התחתנת?‬ ‫התחתנתי בשנת ‪ 1950‬למיטב‬ ‫זכרוני‪ ,‬אלוהים יודע‪ ,‬ככה אני‬ ‫חושב‪ ...‬ואני זוכר ששם היה נהוג‬ ‫להרכיב את החתן על סוס‪ ...‬את‬ ‫רואה מה זה? והלבישו אותי בגלימה‬ ‫לפני כן‪ ,‬וז'קט אבל בלי עניבה‪ ...‬היו‬ ‫שמים‪ ,‬מביאים בד משי‪ ..‬את רואה‪..‬‬ ‫הלבישו אותי וזה‪ ,‬ויצאתי והרכיבו‬ ‫אותי על הסוס והיו אז נגד עין הרע‬ ‫באות הנשים ושרות מאחורי החתן‪,‬‬ ‫ודוקרות אותו במחט כדי שיקפוץ‬ ‫בבהלה‪ ,‬והוא היה צועק‪ ,‬כך היה‬ ‫בימים עברו‪...‬את רואה‪ ,‬וכך גם אני‬ ‫עשיתי‪.‬‬ ‫כן‪...‬‬ ‫הוא היה צועק כי היה נבהל‪ ,‬ובימים‬ ‫עברו היו מאפרים את החתנים בכחל‬ ‫כהה בגלל זה‪ ,‬שיראו‪ ,‬ראיתי את זה‬ ‫במו עיני עם חבריי‪...‬והיו מלווים‬ ‫אותו בשירי הלל לסייח ולסוס‬ ‫ולגדילים של האוכף ו‪...‬הפרחים‪..‬‬

‫‪110‬‬

‫והיה צועק כשהיו דוקרים אותו‬ ‫במחט ונבהל‪.‬‬ ‫חאג'‪ ,‬אתה מחמולת כבהא‪ ,‬ספר לנו‬ ‫עליה קצת‪ .‬מאין הגעתם?‬ ‫משפחת כבהא‪..‬לפי מה שיצא לי‬ ‫לשמוע מאחד שנקרא אבו ג'בר‪..1‬‬ ‫אומרים שמשפחת ג'ברין‪ ,‬ממשפחת‬ ‫ג'ברין‪ ,‬היו מכנים אותם “דעג'אן‬ ‫אלכובייהי‪ ”,‬ובאותו הזמן מכיוון‬ ‫שנקלעו לסכסוך דמים‪ ,‬החבר'ה‬ ‫הסתכסכו‪ ,‬עזבו ודרכיהם נפרדו‪ ,‬לאן‬ ‫הלכו? חלק ליעבד וחלק לחוראן‪.‬‬ ‫לאחר שהגיעו ליעבד‪ ,‬החלו לגדל‬ ‫עדרים‪ ,‬ועסקו ברעייה‪.‬‬ ‫מאין בא השם ברטעה?‬ ‫משייח' ששמו מוחמד אלברטעאוי‬ ‫וקבור בראש ההר‪ .‬לברטעה יש‬ ‫גם שמות אחרים כמו וואד אלמיי‬ ‫ואלחנאנה‪.‬‬ ‫חמולת כבהא התפצלה והיום יש‬ ‫כבהא ביעבד‪ ,‬בכפר טורה‪ ,‬בברטעה‪,‬‬ ‫בעין א‪-‬סהלה‪ ,‬באום אלקוטוף‪,‬‬ ‫בח'ור סקר‪ ,‬באלעריאן‪ ,‬ויש גם חלק‬ ‫בעארה ובערערה‪ ,‬ובכפר קרע‪,‬‬ ‫יש כבהא גם בנצרת‪ ,‬והייתה גם‬ ‫משפחת כבהא בח'רבת וואדי עארה‪,‬‬ ‫שגורשה ב‪ ...1948-‬‬ ‫טוב‪ ...‬מי היה זה שהגיע לברטעה?‬ ‫מי היו הענף של החמולה שהגיע‬ ‫לברטעה? הקבוצה הראשונה‪ ..‬מי‬ ‫‪ 1‬הכוונה היא למוחמד אחמד סלאמה כבהא‬ ‫מאום אלקוטוף‪.‬‬

‫היה בקבוצה הראשונה שהגיעה‬ ‫לברטעה?‬ ‫זה שהגיע לברטעה היה אחד ששמו‬ ‫דרבאס‪ ,‬אני חושב ששמו דרבאס‪.‬‬ ‫אוקיי?‬ ‫דרבאס‪ ,‬והיה לו אח ששמו מרעי‪.‬‬ ‫כן‪..‬‬ ‫את רואה‪...‬הגיעו שניים שלושה‬ ‫אחים לכאן והתיישבו והולידו ילדים‪.‬‬ ‫אתה יודע באיזה שנה בערך?‬ ‫לא‪ ,‬זה אני לא יודע‪.‬‬ ‫לפני כמה זמן בערך?‬ ‫לפני מאות שנים‪ ,‬לפני מאות‪ .‬הגיעו‬ ‫לכאן והתיישבו כאן‪ .‬בעין א‪-‬סהלה‬ ‫הייתה חורבה שהייתה שייכת‬ ‫לברטעה‪ ,‬המוכתר שלה מברטעה‪,‬‬ ‫אפילו את מי שהיה נפטר אצלם היו‬ ‫מביאים מעין א‪-‬סהלה‪ ,‬תסתכלי‬ ‫איפה עין א‪-‬סהלה שם‪ ...‬היו‬ ‫מביאים אותו וקוברים אותו איפה‬ ‫שבית הקברות העתיק שאצלנו‪...‬‬ ‫וכך נוסדה ברטעה?‬ ‫כך נוסדה ברטעה וגם גדלה‪.‬‬ ‫אתה זוכר את התקופה שבה כבר‬ ‫היית מודע למתרחש? מי היה‬ ‫המוכתר?‬ ‫כן‪ ,‬מי שהיה מוכתר היה אחד ששמו‬ ‫אסמאעיל אלמוסא אלמרעי‪ ,‬אני‬ ‫בטוח‪.‬‬ ‫‪111‬‬

‫אתה יכול למנות את המוכתרים‬ ‫מהראשון שבהם ועד ‪?'48‬‬ ‫אסמאעיל אלמוסא היה המוכתר‪,‬‬ ‫אחריו היה החאג' אחמד אלמודלג'‬ ‫ואחריו היה מחפוז בנו‪ ,‬ואחריו היה‬ ‫אבו‪-‬ריאד כאמל‪ ,‬החאג' אחמד‪.‬‬ ‫כאשר נוסדה ברטעה‪ ,‬כמה בתים היו‬ ‫בה בערך? אתה זוכר?‬ ‫היו בה בערך ‪ 40-50‬בתים‪.‬‬ ‫אוקיי‪ ,‬וכל שטחה של ברטעה‪ ,‬כמה‬ ‫היה?‬ ‫השטח היה כמעט ‪ 20‬אלף דונם‪,‬‬ ‫ישנו החאג' אחמד ואבו ג'בר מאום‬ ‫אלקוטוף שהוא מחמולת כבהא‪ ,‬זה‬ ‫אבו ג'בר‪ ,‬את מבינה‪ ,‬יש לו אלף‪-‬‬ ‫אלפיים דונם‪.‬‬ ‫וזאת ברטעה‪ ,‬לקרובי משפחתנו‪,‬‬ ‫משפחת אלחג' עבד יש בערך‬ ‫אלפיים דונם‪ ,‬נכון לעכשיו מה שהלך‬ ‫מתוך זה ליהודים זה יותר מחצי‪.‬‬ ‫אם את הולכת עד החרוב שעל גלי‬ ‫האבן‪ ,‬זה שייך לתושבי ברטעה‪,‬‬ ‫כבהא שנמצאים כאן‪ ,‬יש שם אלף‬ ‫או אלפיים דונם שנלקחו מברטעה‪.‬‬ ‫נמצא שם (קיבוץ) ברקאי‪ .‬האדמה‬ ‫של ברקאי שייכת לברטעה של‬ ‫חמולת כבהא‪ .‬יש את “בטן עבאס”‪,‬‬ ‫“ח'רבת עבאס”‪ ,‬ככה קוראים לה‪,‬‬ ‫שם היו ארבעה‪-‬חמישה אחים‪,‬‬ ‫הוציאו אותם מהבתים‪ ,‬הרסו את‬ ‫הבתים כשהם שם‪ .‬את מכירה‬ ‫את המחצבה‪ ,‬האדמה הזאת של‬ ‫המחצבה שם שייכת כולה לתושבי‬ ‫‪112‬‬

‫ברטעה‪ ,‬כבהא‪ ,‬היהודים לקחו את‬ ‫כולה ויש שם קרוב ל‪ 3000-‬דונם‬ ‫ולידם יש יער‪.‬‬ ‫וכל תושבי ברטעה התפרנסו‬ ‫מחקלאות?‬ ‫רובם מחקלאות ומגידול עדרים‪.‬‬ ‫ספר לנו עליהם‪ .‬מה גידלו?‬ ‫גידלו חיטה‪ ,‬שעורה‪ ,‬חומוס‪ ,‬פול‬ ‫ועדשים‪ ,‬מכל הסוגים‪ .‬הם אפילו‬ ‫גידלו דורה (תירס) לבנה ‪ -‬דורה‬ ‫רגילה‪ ,‬ולא תירס "מערבי"‪...‬‬

Q: And that was the way Barta’a was established?

A: This was how Barta’a was settled and expanded.

Q: Fine. How do you remember it (Barta’a) when you grew up? Who was the village chief?

A: Yes, the village chief then was Ismael Almousa Almara’ey to the best of my memory.

Q: Can you count for us the names of the village chiefs from the beginning till the year 1948.

A: First, there was Ismael Almousa, he was followed by Haj Ahmad Almedlej, after him came his son Mahfoudh, and finally Abu Reyad or Kamel Alhaj Ahmad.

Q: When Barta’a was first established, how many homes were in it, more or less? Do you remember that from when you were young?

A: There were about 40-50 homes.

Q: Fine. How much land did the town of Barta’a own?

A: I think there was about twenty thousand dunams (1000 square meters each) at the time of Haj Ahmad and Abu Jabr ( The first and second village chiefs). This Abu Jabr was originally from Um Al-Kataf and not of the Kabha family, you understand, he owned about one thousand dunams.

In Barta’a, one of my relatives, the family of Hajj Abed, had about two thousand dunams.

The Jews took over one half of his land. You see the carob plantation at the mountain terraces there? This land once belonged to the Kabha family who lived here in 113

Barta’a. The Jews took about one thousand or maybe two thousand dunams from that land. On what is now known as the Barkae (settlement), there was a parcel of land that also belonged to Barta’a, to the Kabha family, the Abbas branch. It was called the Abbas hamlet which belonged to the four or five Abbas brothers. They drove them away from their lands and destroyed their homes.

Do you know the area of the stone quarry?

The whole area near the stone crushing quarry once belonged to the Kabha family of Barta’a. It was all taken by the Jews. It was about 3000 dunams, without the nearby woodlands.

Q: Did all the people of Barta’a depend on farming (for living)?

A: Yes. Most of them were farmers or livestock owners.

Q: OK. Tell us more about them. What were they sowing in their fields?

A: The planted wheat, barley, chick peas, fava beans, and lentils of all sorts. They even planted white corn, the real corn, not the western corn variety.

1.Means a neck tie.

2.Means to shudder.

3.The name intended for the ancestry teller Mohammad Ahmad Salamah Kabha from Um Al-Kataf.

4. Means that that a member of one family has killed someone from another family, which would require the second to take revenge.

5. Means to raise cattle.

by all. I swear that I saw that (activity) together with some of my friends. The bridegroom would go through the wedding procession riding on a horse, sitting on top of a colorfully crocheted garment. (He would carry a bunch of) roses too. They would prick him with a needle to make him jump up.

settled in Barta’a and in Ein Al-Sahlah, and some went to Um Al-Kataf, a few to Khour Sakar, some others settled in Ala’ryan, ‘Ara and Ara’ra. There are some now living in Kfar Qara’ and Nazareth. Some even settled in the abandoned hamlet of Wadi ‘Ara which was abandoned in 1948...

Q: Hajj, (a word normally used to describe someone who made the pilgrimage to Mecca, but here it may simply be used to convey a sense of respect to an older person) you said that you belong to the Kabha extended family; tell us a little about your extended family. Where did you come from?

A: The Kabha family clan... I was told about my family by someone called Abu Jabr (3).

I was told that we came from Beit Jobrin.

It appears that a member of our extended family has killed someone from another clan. This normally would result in revenge.

That’s why they had to leave their village and scatter in different directions. Where did they go?! Some went to Ya’bed and some others to Houran. After they came to Ya’bed, some of them became cattle breeders. The worked with livestock.

Q: Fine... Who came to Barta’a? Which branch of the family came to Barta’a? Which family patriarch came to Barta’a?

A: The person who came to Barta’a was named Derbas, I believe. I think that his name was Derbas.

Q: The Name of the village, Bartaá, where did come from?

A: It came from a sheik (an old religious man). His name was Mohammad AlBarta’awi (Mohammad of Barta’a). He was buried at the top of the mountain. Barta’a has some other names; like Wad Al_May (The Water valley) and the Hanana. The Kabha clan was scattered around. Some went to Ya’bed, others went to Toura, a few

Q: Fine A: Derbas or one of his brothers named Mara’ey.

Q: Yes...

A: You see... two or three brothers came here and settled and had many children.

Q: Do you know in what year that happened, more or less?

A: No, this I do not know.

Q: Roughly, how many years ago?

A: Hundreds of years ago, before hundreds of years. They came here and settled here. Ein Al- Sahlah was only a small hamlet then and was part of Barta’a. Its appointed Mukhtar (village chief) came from Barta’a. The village chief of Ein Al-Sahlah was from Barta’a. They would even bring their dead from Ein AlSahlah to be buried here in the old cemetery in Barta’a.

114

An interview with Mr. Ahmad Ibrahim Kabha (Abu Ibrahim) Date of interview: March 12, 2008 Barta’a

Q: Haj Abu Ibrahim, please give us your full name.

A: Ahmad Ibrahim Younis Kabha.

Q.: How old are you? May God prolong your life.

A: I just turned 82, I was born in 1926.

Q: Great. Please tell us how many children you have and when were you married.

A: I have five sons all married and five daughters, also married.

Q: When did you get married? What year?

A: To the best of my recall, I was married in the fifties. Maybe in 1950, God only knows.

I think so, anyway. I remember then that they would put the bridegrooms on the back of a horse, you know. They made me wear qumbaz (a traditional, ornamented long dress, especially worn on ceremonial occasions) and a jacket, but without a neck tie. Then they would bring a headdress made of silk and make the bridegroom wear it too.

You see. They made me wear all that and helped me climb on the horse. And before the blink of an eye, the women would start singing and they would prick the bridegroom with a needle to make him flinch. Oh, these were the old days‌ you see. And I was able to live through all that.

Q: Fine...

A: They would prick him (the bridegroom) with the needle so that he would cringe.

They would also make all bridegrooms put special black eyeliner (KOHL) around their eyes so that they can stand out and be seen

115

‫عـ ّـمــار يونــس | עמאר יונס‬

‫| ‪’Ammar Younes‬‬

‫ليلى جبارين (هيلني) (‪ ،)1942‬ام الفحم‪2011 ،‬‬ ‫לילא ג'בארין (הילין)(‪ ,)1942‬אום אל‪-‬פחם‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Layla Jabarin (Helen) (1942), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪116‬‬

‫أحمد عبد الرحمن الريان محاميد (‪ ,)1946‬أم الفحم ‪2011 ،‬‬ ‫אחמד עבד אל‪-‬רחמן אל‪-‬ריאן מחאמיד (‪ ,)1946‬אום אל‪-‬פחם‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Ahmad ‘Abd Al-Rahman Al-Rayyan Mahamid (1946), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪117‬‬

118

‫‪1‬‬

‫‪4‬‬

‫‪7‬‬

‫‪2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪8‬‬

‫‪3‬‬

‫‪6‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ .1‬قاسم زيد (‪ ,)1937‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫קאסם זייד (‪ ,)1937‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Qasem Zayd (1937), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .2‬محمود حسني اغبارية (‪ ,)1935‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫מחמוד חוסיין אע'באריה (‪ ,)1935‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Husayn Eghbariyya (1935), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .3‬خلدية‪ ،‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫ח'אלדייה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Khaldiyyah, Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .4‬محمود منور بويرات (‪ ,)1936‬البيار ‪ 2011 ،‬‬ ‫מחמוד מנוור בוויראת (‪ ,)1936‬אלבייאר‪2011 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Minwer Buwayrat (1936), Al-Biyar, 2011‬‬

‫‪ .5‬محمد مصطفى محاميد (‪ ,)1937‬أم الفحم‪ 2011 ،‬‬ ‫מחמד מוסטפא מחאמיד (‪ ,)1937‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Muhammad Mustafa Mahamid (1937), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .6‬حسنة شايب جبارين (‪ ,)1943‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫חסנה שאייב ג'בארין (‪ ,)1943‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Hasnah Shayeb Jabarin (1943), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .7‬متام محمد جبارين (‪ ,)1932‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫תמאם מוחמד ג'בארין (‪ ,)1932‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Tamam Muhammad Jabarin (1932), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .8‬فاطمة اغبارية‪ ،‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫פאטמה אע'באריה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Fatimah Eghbariyya, Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪119‬‬

120

‫‪1‬‬

‫‪4‬‬

‫‪7‬‬

‫‪2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪8‬‬

‫‪3‬‬

‫‪6‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ .1‬انشراح محمود حسن‪ ،‬أم الفحم‪ 2011 ،‬‬ ‫אנשראח מחמוד חסן‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Inshirah Mahmoud Hasan, Um Al-Fahem, 20111‬‬

‫‪ .2‬إبراهيم أبو نفيسة محاجنة (‪ ,)1950‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫אבראהים אבו נפיסה מחאג'נה (‪ ,)1950‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Ibrahim Abu Nafisah Mahajnah (1950), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .3‬محمد توفيق خالد محاميد (‪ ,)1933‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫מוחמד תוופיק ח'אלד מחאמיד (‪ ,)1933‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Muhammad Tawfiq Khaled Mahamid (1933),‬‬ ‫‪Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .4‬فاطمة فرح أسعد جبارين (‪ ,)1952‬أم الفحم‪ 2011 ،‬‬ ‫פאטמה פרח אסעד ג'בארין (‪ ,)1952‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Fatimah Farah As’ad Jabarin (1952), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .5‬عبد الغني اغبارية (‪ ,)1942‬أم الفحم‪2011 ،‬‬

‫עבד אל‪-‬ע'ני אע'באריה (‪ ,)1942‬אום אל‪-‬פחם‪2 011 ,‬‬

‫‪‘Abd Al-Ghani Eghbariyya (1942), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .6‬مصطفى يوسف غليون محاجنة (‪ ,)1932‬أم الفحم ‪2011 ،‬‬

‫מוסטפא יוסף ע'ליון מחאג'נה (‪ ,)1932‬אום אל‪-‬פחם‪2 011 ,‬‬

‫‪Mustafa Yousef Ghalyoun Mahajnah (1932), Um Al-Fahem,‬‬ ‫‪2011‬‬

‫‪ .7‬مرمي راغب جبارين (‪ ,)1941‬أم الفحم ‪2011 ،‬‬ ‫מרים ראע'ב ג'בארין (‪ ,)1941‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Mariam Ragheb Jabarin (1941), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .8‬إبراهيم حسني محمود حصري (‪ ,)1925‬أم الفحم ‪2011 ،‬‬

‫אבראהים חסין מחמוד חוסרי (‪ ,)1925‬אום אל‪-‬פחם‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Ibrahim Husayn Mahmoud Husary (1925),‬‬ ‫‪Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .9‬خديجة محمد قبطي اغبارية‪ ،‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫ח'דיג'ה מחמד קובטי אע'באריה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Khadija Muhammad Qubti Eghbariyya, Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪121‬‬

122

‫‪1‬‬

‫‪4‬‬

‫‪7‬‬

‫‪2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪8‬‬

‫‪3‬‬

‫‪6‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ .1‬فاطمة محمد احلاج موسى اغبارية (‪ ,)1924‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫פאטמה מחמד אל‪-‬חאג' מוסא אע'באריה (‪,)1924‬‬ ‫אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Fatimah Muhammad Al-Hajj Mousa Eghbariyya (1924),‬‬ ‫‪Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .2‬مصطفى أنيس حماد محاميد (‪ ,)1942‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫מוסטפא אניס חמאד מחאמיד (‪ ,)1942‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Mustafa Anis Hammad Mahamid (1942), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .3‬عدنان حسن طايع محاميد (‪ ,)1943‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫עדנאן חסן טאייע מחאמיד (‪ ,)1943‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪‘Adnan Hasan Tayi’ Mahamid (1943), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .4‬جنمة محمد محاميد (‪ ,)1940‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫נג'מה מחמד מחאמיד (‪ ,)1940‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Nijmah Muhammad Mahamid (1940), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .5‬أحمد عبد الله أبو ساجد جبارين (‪ ,)1934‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫אחמד עבדאללה אבו סאג'ד ג'בארין (‪ ,)1934‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Ahmad ‘Abdallah Abu Sajed Jabarin (1934), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .6‬متام يوسف إبراهيم محاميد (‪ ,)1947‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫תמאם יוסף אבראהים מחאמיד (‪ ,)1947‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Tamam Yousef Ibrahim Mahamid (1947), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .7‬عدنان عبد الهادي محاميد (‪ ،)1936‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫עדנאן עבד אלהאדי מחאמיד (‪ ,)1936‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪‘Adnan ‘Abd Al-Hadi Mahamid (1936), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪ .8‬تيسير خالد اغبارية (‪ ،)1940‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫תיסיר ח'אלד אע'באריה (‪ ,)1940‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Taysir Khaled Eghbariyya (1940), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪123‬‬

‫كمال يوسف محاميد‪ ،‬معاوية‪ 2011 ،‬‬ ‫כמאל יוסף מחאמיד‪ ,‬מעאוויה‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Kamal Yousef Mahamid, Mu’awiya, 2011‬‬

‫‪124‬‬

‫آمنة توفيق جبارين (‪ ,)1925‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫אמנה תוופיק ג'בארין (‪ ,)1925‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Amnah Tawfiq Jabarin (1925), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪125‬‬

‫فريزة عبدالله ضعيف (‪ ،)1929‬عارة‪2011 ،‬‬ ‫פריזה עבדאללה דעייף (‪ ,)1929‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Fariza ‘Abdallah Di’ayyif (1929), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪126‬‬

127

‫فخرية عارف عبد الله يونس (‪ ,)1917‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫פח'רייה עארף עבדאללה יונס (‪ ,)1917‬עארה‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Fakhriyya Aref ‘Abdallah Younes (1917), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪128‬‬

‫فريدة عبد اجلبار يونس (‪ ,)1933‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫פרידה עבד אל‪-‬ג'באר יונס (‪ ,)1933‬עארה‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Faridah ‘Abd Al-Jabbar Younes (1933), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪129‬‬

‫فاطمة محمد اغبارية (‪ ,)1924‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫פאטמה מוחמד אע'באריה (‪ ,)1924‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Fatimah Muhammad Eghbariyya (1924), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫منيفة محمد يوسف يونس (‪ ,)1923‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫מוניפה מוחמד יוסף יונס (‪ ,)1923‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Munifah Muhammad Yousef Younes (1923), ‘Ara 2011‬‬

‫‪130‬‬

‫فخرية سليمان جزماوي (‪ ,)1934‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫פח'רייה סלימאן ג'זמאווי (‪ ,)1934‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Fakhriyya Sulayman Jazmawi (1934), ‘Ara, 2011‬‬

‫حليمة محمد سليمان زيد (‪ ,)1928‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫חלימה מוחמד סלימאן זאייד (‪ ,)1928‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Halimah Muhammad Sulayman Zayd (1928), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪131‬‬

‫زهرية محمد داود يونس (‪ ,)1927‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫זהרייה מוחמד דאווד יונס (‪ ,)1927‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Zuhriyya Muhammad Dawoud Younes (1927), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪132‬‬

133

‫زهرية محمد داود يونس (‪ ،)1927‬عارة‪ 2011 ،‬‬ ‫זוהריה מוחמד דאווד יונס (‪ ,)1927‬עארה‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Zuhriyya Muhammad Daoud Younes (1927), ‘Ara, 2011‬‬

‫آمنة عبد اجلبار يونس (‪ ،)1929‬عارة‪ 2011 ،‬‬ ‫אמנה עבד אל‪-‬ג'באר יונס (‪ ,)1929‬עארה‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Aamenah ‘Abd Al-Jabbar Younes (1929), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪134‬‬

‫لطفية أحمد أبو حشيش محاجنة (‪ ,)1919‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫לוטפייה אחמד אבו חשיש מחאג'נה (‪ ,)1919‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Lutfiyya Ahmad Abu Hashish Mahajnah (1919), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫جميلة نوباني محاميد (‪ ,)1929‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫ג'מילה נובאני מחאמיד (‪ ,)1929‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Jamilah Nubani Mahamid (1929), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪135‬‬

‫حليمة محمد سليمان زيد (‪ )1928‬وابنها حسن‪ ،‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫חלימה מוחמד סולימאן (‪ )1928‬ובנה חסן‪ ,‬עארה ‪ 2011 ,‬‬ ‫‪Halimah Muhammad Sulayman (1928) and her son Hasan, ‘Ara, 2011‬‬

‫‪136‬‬

137

‫منيفة محمد يونس (‪ ،)1923‬عارة‪ 2011 ،‬‬ ‫מוניפה מוחמד יונס (‪ ,)1923‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Munifah Muhammad Younes (1923), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪138‬‬

‫فريزة عبدالله ضعيف (‪ ،)1929‬عارة‪2011 ،‬‬ ‫פריזה עבדאללה דעייף (‪ ,)1929‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Fariza ‘Abdallah Di’ayyif (1929), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪139‬‬

‫خديجة حسن محاميد (‪ ,)1913‬أم الفحم‪2011 ،‬‬

‫ח'דיג'ה חסן מחאמיד (‪ ,)1913‬אום אל‪-‬פחם‪ 2011 ,‬‬

‫‪Khadijah Hasan Mahamid (1913), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫جميلة عبد أبو هالل (‪ ،)1933‬عارة‪ 2011 ،‬‬ ‫ג'מילה עבד אבו הלאל (‪ ,)1933‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Jamilah ‘Abd Abu Hilal (1933), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪140‬‬

‫حنيفة موسى ضعيف (‪ ,)1932‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫חניפה מוסא ד'עייף (‪ ,)1932‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Hanifah Mousa Di’ayyif (1932), ‘Ara, 2011‬‬

‫آمنة توفيق عبد املالك صواحلة جبارين (‪ ،)1925‬أم الفحم‪2011 ،‬‬ ‫אמנה תוופיק עבד אל‪-‬מאלק סוואלחה ג'בארין (‪ ,)1925‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Aaminah Tawfiq ‘Abd Al-Malek Sawalhah Jabarin (1925), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪141‬‬

‫باسمة قحاوش اغبارية (‪ ,)1931‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫באסמה קחאווש אע'באריה (‪ ,)1931‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Basimah Qahawesh Eghbariyya (1931), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪142‬‬

‫سمية محمد ناصر زيد الكيالني (‪ ،)1930‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫סומייה מוחמד נצאר זאייד אל‪-‬כילאני (‪ ,)1930‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Sumayyah Muhammad Naser Zayd Al-Kilani (1930), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪143‬‬

144

‫آمنة عبد اجلبار يونس (‪ ،)1929‬عارة‪ 2010 ،‬‬ ‫אמנה עבד אלג'באר יונס (‪ ,)1929‬עארה‪ 2010 ,‬‬ ‫‪Aaminah ‘Abd Al-Jabbar Younes (1929), ‘Ara, 2010‬‬

‫‪145‬‬

‫عبد اللطيف مصطفى محمد يونس (‪ ،)1925‬عارة‪2011 ،‬‬

‫עבד אל‪-‬לטיף מוסטפה מוחמד יונס (‪ ,)1925‬עארה‪ 2011 ,‬‬

‫‪‘Abd Al-Latif Mustafa Muhammad Younes (1925), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪146‬‬

‫مسعدة عبد الرحمن ضعيف (‪ ,)1933‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫מסעדה עבד אל‪-‬רחמאן דעייף (‪ ,)1933‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Mis’adah ‘Abd Al-Rahman Di’ayyif (1933), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪147‬‬

‫محمد حسن طميش محاجنة (‪ ,)1932‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫מוחמד חסן טמיש מחאג'נה (‪ ,)1932‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Muhammad Hasan Tamish Mahajnah (1932), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪148‬‬

149

‫عريفة منر مصطفى سكران (‪ ,)1935‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫עריפה נימר מוסטפא סכראן (‪ ,)1935‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪‘Arefeh Nimer Mustafa Sakran (1935), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪150‬‬

‫مصطفى محمد محمود أبو اخلرز محاميد (‪ ,)1928‬أم الفحم ‪2011 ،‬‬

‫מוסטפא מוחמד מחמוד אבו אל‪-‬ח'רז מחאמיד (‪ ,)1928‬אום אל‪-‬פחם‪ 2011 ,‬‬

‫‪Mustafa Muhammad Mahmoud Abu Al-Kharaz Mahamid (1928), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪151‬‬

‫محمد منيب الشيخ زيد الكيالني (‪ ,)1936‬أم الفحم‪ 2011 ،‬‬ ‫מוחמד מוניב שייח זייד אל‪-‬כילאני (‪ ,)1936‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Muhammad Munib Sheikh Zayd Al-Kilani (1936), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫حمزة حسني مصطفى محاميد (‪ ,)1932‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫חמזה חסיין מוסטפא מחאמיד (‪ ,)1932‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Hamzah Husayn Mustafa Mahamid (1932), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪152‬‬

‫هاني منيب الشيخ زيد الكيالني (‪ )1938‬وزوجته‪ ,‬أم الفحم ‪ 2011 ،‬‬ ‫האני מוניב אל‪-‬שייח' זייד אל‪-‬כילאני (‪ )1938‬ואשתו‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Hani Munib Alsheikh Zayd Al-Kilani and his wife (1938), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫محمد مصطفى عبد احلسن جبارين (‪ ,)1922‬أم الفحم‬

‫מוחמד מוסטפא עבד אל‪-‬חסן ג'בארין (‪ ,)1922‬אום אל‪-‬פחם ‬

‫‪Muhammad Mustafa ‘Abd Al-Hasan Jabarin (1922), Um Al-Fahem‬‬

‫‪153‬‬

‫عبد اللطيف مصطفى محمد يونس (‪ )1925‬وزوجته‪ ،‬عارة‪2011 ،‬‬

‫עבד אל‪-‬לטיף מוסטפה מוחמד יונס (‪ )1925‬ואשתו‪ ,‬עארה‪ 2011 ,‬‬

‫‪‘Abd Al-Latif Mustafa Muhammad Younes (1925) and his wife, ‘Ara, 2011‬‬

‫‪154‬‬

155

‫روبني موسى محمد مرعي (‪ ،)1930‬عارة ‪ 2011 ،‬‬ ‫רובין מוסא מחמד מרעי (‪ ,)1930‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Rubin Mousa Muhammad Mar’i (1930), ‘Ara, 2011‬‬

‫قاسم سعيد شيخ زيد الكيالني (‪ ،)1937‬أم الفحم‪2011 ،‬‬ ‫קאסם סעיד שיך זייד אל‪-‬כילאני (‪ ,)1937‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Kasim Said shiekh zayd Al-Keelani (1937), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪156‬‬

‫عمر محمد يونس (‪ ،)1941‬عارة‪2010 ،‬‬ ‫עומר מוחמד יונס (‪ ,)1941‬עארה‪ 2010 ,‬‬ ‫‪‘Omar Muhammad Younes (1941), ‘Ara, 2010‬‬

‫ ‬

‫محمد علي خالد مرحى ( ابو خالد ) (‪ ،)1936‬أم الفحم‪2011 ،‬‬ ‫מוחמד עלי חאלד מרחא (אבו חאלד) (‪ ,)1936‬אום אל‪-‬פחם‪2011 ,‬‬ ‫‪Muhammad Ali khalid Marha (Abu Khalid) (1936), Um Al-Fahem, 2011‬‬

‫‪157‬‬

‫عـ ّـمــار يونــس | עמאר יונס‬

‫| ‪’Ammar Younes‬‬

‫حليمة عبد القادر أبو واصل (‪ ,)1931‬عارة ‪2011 ،‬‬ ‫חלימה עבד אל‪-‬קאדר אבו וואסל (‪ ,)1931‬עארה‪2011 ,‬‬ ‫‪Halimah ‘Abd Al-Qader Abu Wasel (1931), ‘Ara, 2011‬‬

‫‪158‬‬

159

‫مقابلة مع‬ ‫السيدة باسمة‬ ‫شفيق محمد قاسم‬ ‫قحاوش ‪ -‬سعادة‬ ‫تاريخ املقابلة‪ 25:‬ت�رشين الثاين ‪2007‬‬ ‫�أم الفحم‬

‫االسم الكامل الرباعي‪ :‬باسمة شفيق محمد‬ ‫قاسم قحاوش‪-‬سعادة‪.‬‬ ‫الكنية‪ :‬أم باسم‪.‬‬ ‫اللقب‪ :‬غولدا مئير أم الفحم‪.‬‬ ‫زوجة (أرملة)‪ :‬محمد سعيد أحمد سعادة‪.‬‬ ‫تاريخ امليالد‪.1931/10/17 :‬‬ ‫احلالة الشخصية‪ :‬أرملة (‪4: )10+‬بنون و‪6‬بنات‪.‬‬ ‫املهنة‪ :‬خياطة‪-‬تاجرة جملة‪-‬صاحبة وشريكة‬ ‫زوجها مبطعم ومعصرة الزيتون احلديثة األولى‬ ‫بأم الفحم‪.‬‬ ‫بدي ابلش معاكي باحلالة الشخصية‪ ،‬بدي‬ ‫أسألك أسئلة عنك‬ ‫طيب‬ ‫انت وين ولدت؟‬ ‫بأم الفحم‬ ‫بأم الفحم‪،‬من مواليد أم الفحم‪-‬ألي عائلة؟‬ ‫احنا عيلتنا دار أبو سعادة‬ ‫أل ‪ ،‬ملن خلقت ألي عيلة؟ مني أبوكي يعني؟‬ ‫أبوي شفيق القحاوش‬ ‫شفيق القحاوش‪.‬وامك؟‬ ‫شفيقة احلسن‬ ‫احلسن‪ -‬مني اخوتك وخواتك؟‬ ‫خواتي يا حبيبتي ‪،‬املوجودات وإال اللي منت‬ ‫أخرى؟‬ ‫كلهن مع بعض‪ ،‬اذا فيكي تعطينا بالترتيب‬ ‫إخوتك وأخواتك‪.‬‬ ‫أمي جابت ولد‪،‬وعلى راس الولد‪ 1‬آمي جابت‬ ‫سبع بنات‪.‬‬ ‫‪� 1‬أي بعده‬

‫‪160‬‬

‫ايش اسم الولد؟‬ ‫نشأت‬ ‫نشأت البكر يعني‬ ‫آه ‪...‬هاد اكبر مني‪ .‬وعلى رأسه جابتني أنا‪،‬‬ ‫وعلى راسي جابت ست بنات‪ -‬جابت سبع‬ ‫بنات على راس الولد أمي‬ ‫ايش اساميهن؟‬ ‫أنا باسمة‪ ،‬واللي على راسي خولة‪ ،‬واللي على‬ ‫راس خولة ليلى‪،‬واللي على راس ليلى سلوى‪،‬‬ ‫واللي على راس سلوى عواطف‪،‬واللي على راس‬ ‫عواطف عبلة‪ ،‬والسابعة ختام‪،‬توفت‪-‬توفت‬ ‫صغيرة بنت أربع ‪-‬ثلث أشهر‪.‬‬ ‫آه هاي أنا ما سمعت عنها‪...‬ايه‪،‬وإخوتك‬ ‫البنون؟‬ ‫على راس السبع بنات جابت محمد اخوي أبو‬ ‫األمني‪،‬وعلى رأس أبو األمني جابت أحمد اخوي‬ ‫اللي بأميركا‬ ‫اللي بأميركا‪...‬‬ ‫وعلى راس أحمد جابت أحالم‪،‬وعلى رأس أحالم‬ ‫جابت يوسف وخلصت‪.‬‬ ‫يوسف الصغير‪...‬بالنسبة لشجرة العيلة‬ ‫يعني انتوا باالصل دار قحاوش‪ .‬ايش مصدر‬ ‫التسمية يعني‪،‬ليش سموكوا دار قحاوش؟‬ ‫آه ‪،‬هذا أنا عاد ما حلقتوش بس بسمع‬ ‫آه‪...‬‬ ‫هسا ستي‪،‬س ّته ألبوي‪...‬جابت ولد تقولي‬ ‫وبعرفش مش صاحية‪...‬س ّتي ألبوي ‪،‬بعرفش‪،‬‬ ‫جابت والد تنني‪:‬محمود وقاسم‪.‬هسا ملا‬ ‫جابت ولد باآلخر ‪،‬صاروا يقولوا هادا قحوشته‬ ‫تقحوش‪ ، 2‬يعني هي بقت مخلفة قحوشته‪-‬‬ ‫‪ 2‬مبعنى �آخر ما ا�ستطاعت فعله‬

‫صاروا يقولوا دار قحاوش‪.‬أطلعوا النكبة على‬ ‫هاي اخلرفية ‪ -‬يعني انها جابت ولد ‪،‬وصاروا‬ ‫يقولولها‪:‬قحوشتي تقحوش‪-‬أطلعوا النكبية‬ ‫على زمن سيده ألبوي قحاوش‪.‬‬ ‫انه هاي عيلة قحاوش‪ ...‬وأصل العيلة من أي‬ ‫منطقة متال جيتوا ؟‬ ‫دار أبو سعادة؟‬ ‫أل‪،‬يعني أصل عيلة دار قحاوش‪-‬أهلك انت؟‬ ‫من أم الفحم‬ ‫من أم الفحم ‪،‬واال باألصل يعني جيتوا مثالً‬ ‫من أي منطقة؟‬ ‫أل‪،‬أل‪ ،‬أمي سيدي وستي كلهم من أم الفحم‬ ‫أجدادك كلهن من أم الفحم؟ مش مثال من‬ ‫منطقه نابلس أو اخلليل ؟‬ ‫بس ستي أم أبوي من السيلة‪3‬‬ ‫ستك أم أبوكي‬ ‫آه ‪.‬أما الباقي كلهم من أم الفحم ست‬ ‫أبوي‪،‬وآه مرت سيدي‪...‬‬ ‫أنت متزوجة مع دار سعادة‪،‬ليش سموها دار‬ ‫سعادة؟‬ ‫هاي عاد سموها اسم سعادة‪،‬أنا بعرف ليه‬ ‫سموها سعادة؟!‪...‬‬ ‫يعني اسم جد واال‪. ..‬يعني‪...‬؟‬ ‫أل‪ ،‬اسم العائلة‬ ‫العائلة‪،‬فاهمه‪.‬سعادة هني اللي بتزوجهن‬ ‫بحظى بالسعادة مثال؟‬ ‫آه‪ ،‬آه‪...‬سموها سعادة عدينهم مسعدين‬

‫‪ 3‬املق�صود قرية ال�سيلة احلارثية من ق�ضاء جنني‬ ‫‪161‬‬

‫بالنسبة لبيت والدك‪،‬البيت اللي كنت ساكنة‬ ‫فيه عند دار أهلك –كيف كان البنا؟‬ ‫آه‪،‬آه‪...‬‬

‫ايش اسمها متذكرة؟‬ ‫آه‪ ،‬اسمها بشرى‬ ‫بشرى‬ ‫آه‪.‬ور ّدوا جابولنا معلمة من نابلس‬ ‫اسمها فاطمة العكر‪.‬علمتنا‪،‬بقينا االربع‬ ‫صفوف‪،‬األربع صفوف بغرفة‬

‫يعني كان عقوده‪،4‬واال‪...‬واال بيوت؟‬ ‫بقى عقوده وبقى بيوت‪.‬بقى بيت واحد‪،‬هادا‬ ‫البيت مطرح دار عمي إبراهيم‪،‬هاي العمارة‬ ‫اللي مبنية هون‪.‬أما العقوده‪،‬عاد تقولي أمي‬ ‫ومرت عمي اتزوجوا بالعقوده‪،‬بقى عندهن‬ ‫عقوده‪-‬وبعدين الناس اتطوروا ‪ .‬هدوا البيت‬ ‫هدول دار عمي ‪،‬بقوا قاعدين أبوي وأعمامي‬ ‫هذول مع بعض‪.‬بقى سيدي متوفي‪ ،‬وبقت‬ ‫ستي‪ .‬آه‪ ،‬وبعدين بنوا وطلعوا اشي هيك‬ ‫واشي هيك‪ ،‬واجا حياة أبوي عمر حلياة نشأت‬ ‫على ظهر العقوده عمرها‪ .‬آه‪،‬وهسا كل مانو ‪5‬‬ ‫قاعد مبنطقه أهلي يعني‪.‬وأنا اتزوجت عند دار‬ ‫أبوي ‪ ،‬انصمدت بالعقد‪.‬‬

‫ما كنش في مدير وال معلمني وال اشي يعني‬ ‫بس بنات ومعلمه واحده‬ ‫أل‪،‬أل‪،‬بس معلمة وحدة‪ .‬بس عاد ما هو ما بقاش‬ ‫كل واحد يغدر يعلم بنته‪.‬‬ ‫ايش املواضيع اللي كانوا يعلموكو اياها؟‬ ‫ايش؟‬

‫قديش كان عمرك ملا تزوجت؟‬ ‫تسعتاعش‬

‫ايش املواضيع ؟ أيا؟ يعني‪ :‬عربي؟حساب؟‬ ‫علمونا عربي‪،‬‬

‫تسعتاعشر سنة‪ .‬ايه‪،‬اذا بدي أرجع قبل ما‬ ‫تتزوجي ‪،‬يعني انت وين تعلمت؟‬ ‫أنا أول اشي تعلمت بأم الفحم‬

‫آه‬ ‫وعلمونا قرآن‪ ،‬وعلمونا دين‪ ،‬وعلمونا تاريخ‪،‬‬ ‫وعلمونا جغرافيا باألربع سنني هذوال‪...‬هسا‬ ‫بعد فش عنا إال للصف الرابع‬

‫بأم الفحم‪ -‬بأي مدرسة؟‬ ‫بقاش مدارس ‪،‬هاي بنوا ‪...‬بقى فش مدارس‬ ‫للبنات‪.‬هسا امي وأبوي ‪،‬بقت امي مشتفة‬ ‫بدها تعلم بناتها‬ ‫آه‬ ‫قاموا اجوا بنولك وين؟ فوق هناك على راس‬ ‫اجلبل‪...‬بنولك مثل عقد كبير هيك قد هالدار‪.‬‬ ‫قاموا جابولنا معلمة من جنني‬ ‫‪ 4‬مفردها عقد وتعني بناء مع قبة م�ستديرة عقدت حجارتها‬ ‫�أي بنيت ب�شكل متداخل‬ ‫‪ 5‬مبعنى كل واحد منهم‬ ‫‪162‬‬

‫األربع صفوف بغرفة وحده !‬ ‫غرفة وحدة‪،‬بس غرفة كبيرة ومعلمة وحدة‬

‫للرابع‬ ‫وعلمونا حساب ‪.‬بس األربع سنني اللي‬ ‫تعلمناهن‪،‬هسا والد صف تناعش ‪،‬بغدروش‬ ‫يعني يقروا مثل ما بقرا ويحسبوا مثل ما‬ ‫بحسب‬ ‫كملتي تعليمك بعدين؟‬ ‫أل‪.‬بعدين بعد ما خلصنا طلع أبوي على يافا‪.‬‬

‫ראיון עם‬ ‫הגברת‬ ‫באסמה שפיק‬ ‫מוחמד קאסם‬ ‫קחאווש‪-‬‬ ‫סעאדה‬ ‫תאריך הראיון‪ 25 :‬בנובמבר ‪2007‬‬ ‫אום אל‪-‬פחם‬

‫השם המלא‪ :‬באסמה שפיק מוחמד‬ ‫קאסם קחאווש‪-‬סעאדה‪.‬‬ ‫שם חיבה‪ :‬אום באסם‪.‬‬ ‫הכינוי‪ :‬גולדה מאיר של אום אל‪-‬פחם‪.‬‬ ‫אשתו (אלמנתו) של‪ :‬מוחמד סעיד‬ ‫אחמד סעאדה‪.‬‬ ‫תאריך הלידה‪.17.10.1931 :‬‬ ‫המצב המשפחתי‪ :‬אלמנה (‪4 )+10‬‬ ‫בנים ו ‪ 6‬בנות‪.‬‬ ‫המקצוע‪ :‬חייטת‪ ,‬סיטונאית‪ ,‬שותפה‬ ‫של בעלה לבעלות על מסעדה ועל‬ ‫בית הבד המודרני הראשון באום‬ ‫אל‪-‬פחם‪.‬‬ ‫אני רוצה לפתוח במצב המשפחתי‪,‬‬ ‫אני רוצה לשאול אותך שאלות‬ ‫עלייך‪.‬‬ ‫טוב‪.‬‬ ‫היכן נולדת?‬ ‫באום אל‪-‬פחם‪.‬‬ ‫באום אל‪-‬פחם‪ ,‬ילידת אום אל‪-‬פחם‪,‬‬ ‫מאיזו משפחה?‬ ‫המשפחה שלנו היא משפחת אבו‪-‬‬ ‫סעאדה‪.‬‬ ‫לא‪ ,‬למי נולדת‪ ,‬לאיזה משפחה?‬ ‫כלומר‪ ,‬מי היה אביך?‬ ‫אבי היה שפיק אלקחאווש‪.‬‬ ‫שפיק אלקחאווש‪ ,‬ואימך?‬ ‫שפיקה אלחסן‪.‬‬ ‫אלחסן – מי הם אחייך ואחיותייך?‬ ‫האחיות שבחיים או גם האחרות‪,‬‬ ‫אלה שמתו?‬ ‫כולן גם יחד‪ ,‬אם תוכלי למנות לנו‬ ‫את אחייך ואחיותייך לפי הסדר‪.‬‬ ‫‪163‬‬

‫אמי ילדה בן‪ ,‬ואחרי הבן‪ ,‬אמי ילדה‬ ‫שבע בנות‪.‬‬ ‫מה שמו של הבן?‬ ‫נשאת‪.‬‬ ‫כלומר‪ ,‬נשאת הוא הבכור‪.‬‬ ‫כן‪ ...‬הוא גדול ממני‪ ,‬ואחריו ילדה‬ ‫אותי‪ ,‬ואחריי ילדה שש בנות ‪ -‬היא‬ ‫ילדה שבע בנות אחרי הבן‪ ,‬אימא‬ ‫שלי‪.‬‬ ‫מה שמותיהן?‬ ‫אני באסמה‪ ,‬ואחריי ח'ולה‪ ,‬ואחריה‬ ‫לילא‪ ,‬ואחרי לילא סלווא‪ ,‬ואז‬ ‫עוואטף‪ ,‬ואחריה עבלה‪ ,‬והשביעית‬ ‫ח'תאם‪ ,‬הלכה לעולמה כשהייתה‬ ‫קטנה‪ ,‬בת ארבעה או שלושה‬ ‫חודשים‪.‬‬ ‫אה‪ ,‬אני לא שמעתי עליה‪ ...‬כן‪,‬‬ ‫ואחייך הבנים?‬ ‫אחרי שבע הבנות‪ ,‬ילדה את‬ ‫מוחמד אחי‪ ,‬אבו אלאמין‪ ,‬ואחרי‬ ‫אבו אלאמין ילדה את אחמד‪ ,‬אחי‬ ‫שבאמריקה‪.‬‬ ‫זה שבאמריקה‪...‬‬ ‫ואחרי אחמד‪ ,‬ילדה את אחלאם‪,‬‬ ‫ואחרי אחלאם ילדה את יוסף‪ ,‬וזהו‪.‬‬ ‫יוסף הקטן‪ ...‬בנוגע לעץ המשפחה‪,‬‬ ‫אתם בעצם במקור משפחת‬ ‫קחאווש‪ .‬מה מקור השם? למה קראו‬ ‫לכם משפחת קחאווש?‬ ‫אה‪ ,‬זה אני לא ממש יודעת‪ ,‬רק‬ ‫שמעתי‪.‬‬ ‫‪164‬‬

‫אה‪...‬‬ ‫אז סבתא שלי‪ ,‬סבתא של אבי‪...‬‬ ‫ילדה בן‪ ,‬ואני לא יודעת בדיוק‪...‬‬ ‫סבתא שלי מצד אבא‪ ,‬לא יודעת‪,‬‬ ‫ילדה שני בנים‪ :‬מחמוד וקאסם‪ .‬אז‬ ‫כשסוף כל סוף ילדה בן‪ ,‬אמרו “היא‬ ‫גירדה אותו‪ ,‬אספה אותו‪ ”,‬כלומר‬ ‫עד שילדה אותו‪ ,‬גירדה אותו‪ ,‬אז‬ ‫התחילו לכנות אותם “משפחת‬ ‫קחאווש”‪ .1‬את כינוי הלעג הזה‬ ‫המציאו על סמך המעשייה הזאת‪,‬‬ ‫זאת אומרת‪ ,‬זה שהיא ילדה בן‬ ‫והתחילו לומר לה‪ :‬גירדת אותו –‬ ‫את הכינוי המציאו בתקופת סבו של‬ ‫אבי‪ ,‬קחאווש‪.‬‬ ‫שהמשפחה הזאת היא משפחת‬ ‫קחאווש‪...‬ומוצא המשפחה‪ ,‬מאיזה‬ ‫אזור למשל הגעתם?‬ ‫משפחת אבו‪-‬סעאדה?‬ ‫לא‪ ,‬המוצא של משפחת קחאווש‪,‬‬ ‫המשפחה שלך‪.‬‬ ‫מאום אל‪-‬פחם‪.‬‬ ‫מאום אל‪-‬פחם‪ ,‬אבל במקור‪ ,‬מאיזה‬ ‫אזור הגעתם?‬ ‫לא‪ ,‬לא‪ ,‬אמי‪ ,‬סבי וסבתי‪ ,‬כולם מאום‬ ‫אל‪-‬פחם‪.‬‬ ‫כל אבותייך מאום אל‪-‬פחם? אין‬ ‫למשל כאלה מאזור שכם או חברון?‬ ‫רק סבתי‪ ,‬אימו של אבי היא מסילה‪.2‬‬ ‫סבתך‪ ,‬אמו של אביך?‬ ‫‪ 1‬הכוונה היא הדבר האחרון שיכלה לעשות‪ .‬הפועל‬ ‫"קחווש"‪ ,‬משמעו ‪ -‬לאסוף או ללקט בתנועות גירוד‬ ‫או גריפה‪.‬‬ ‫‪ 2‬הכוונה היא לכפר סילה אלחארת'יה שבנפת ג'נין‪.‬‬

‫כן‪ .‬אבל כל השאר מאום אל‪-‬פחם‪,‬‬ ‫סבתא של אבי‪ ,‬וכן גם אשתו של‬ ‫סבי‪.‬‬

‫של המשפחה שלו‪ .‬ואני התחתנתי‬ ‫בביתו של אבי‪ ,‬נשארתי בבית עם‬ ‫הקשתות‪.‬‬

‫את התחתנת עם בן משפחת‬ ‫סעאדה‪ .‬למה קראו לה משפחת‬ ‫סעאדה?‬ ‫ככה קראו לה‪ ,‬בשם סעאדה‪ ,‬אני‬ ‫יודעת למה קראו לה סעאדה?!‪...‬‬

‫בת כמה היית כשהתחתנת?‬ ‫בת תשע‪-‬עשרה‪.‬‬

‫זאת אומרת‪ ,‬זה על שם איזה סבא‪,‬‬ ‫או‪ ...‬מה זאת אומרת?‬ ‫לא‪ ,‬זה שם המשפחה‪.‬‬ ‫המשפחה‪ ,‬הבנתי‪ .‬סעאדה כי מי‬ ‫שמתחתן איתם זוכה באושר למשל?‬ ‫כן‪ ,‬כן‪ ...‬קראו להם סעאדה כי הם‬ ‫מביאים אושר‪.‬‬ ‫בקשר לבית אביך‪ ,‬הבית שבו גרת‬ ‫בבית משפחתך ‪ -‬איך הוא היה בנוי?‬ ‫אה‪ ,‬אה‪...‬‬ ‫זה היה בנוי בקשתות‪ ,‬או ש‪...‬או‬ ‫פשוט בתים?‬ ‫היו מבנים מקושתים והיו בתים‪.‬‬ ‫היה בית אחד‪ ,‬זה היה בית אחיו‬ ‫של אבי‪ ,‬אבראהים‪ ,‬זה המבנה‬ ‫שבנוי כאן‪ ,‬אבל הקשתות‪ ,‬אמרו לי‬ ‫שאמי ואשתו של דוד שלי התחתנו‬ ‫במבנים המקושתים‪ ,‬היו להם בתי‬ ‫קשתות‪ ,‬ואחר כך האנשים התפתחו‪.‬‬ ‫הרסו את הבית‪ ,‬איפה שבית אחיו‬ ‫של אבי‪ ,‬אבי ואחי התגוררו יחדיו‪.‬‬ ‫סבי נפטר‪ ,‬ונותרה סבתי‪ .‬כן‪ ,‬ואחר‬ ‫כך בנו וחלק היה ככה וחלק היה ככה‪,‬‬ ‫ואבי המנוח בא ובנה בשביל נשאת‬ ‫זכרונו לברכה‪ ,‬על גבי הקשתות‪.‬‬ ‫ועכשיו כל אחד מהם יושב באזור‬

‫תשע‪-‬עשרה שנים‪ .‬כן‪ ,‬אם אני רוצה‬ ‫לחזור לתקופה שלפני הנישואין‪,‬‬ ‫איפה למדת?‬ ‫אני קודם כול למדתי באום אל‪-‬פחם‪.‬‬

‫באום אל‪-‬פחם‪ .‬באיזה בית ספר?‬ ‫לא היו בתי ספר‪ ,‬את זה בנו‪ ..‬לא היו‬ ‫בתי ספר לבנות‪ ,‬אז אמי ואבי‪ ,‬אימה‬ ‫שלי הייתה להוטה ללמד את הבנות‬ ‫שלה‪.‬‬ ‫כן‪,‬‬ ‫באו‪ ,‬ואיפה בנו? למעלה משם‪ ,‬על‬ ‫ראש ההר‪ ...‬בנו מעין מבנה מקושת‬ ‫גדול כזה בגודל של הבית הזה‪ ,‬ואז‬ ‫הביאו לנו מורה מג'נין‪.‬‬ ‫מה שמה‪ ,‬את זוכרת?‬ ‫כן‪ ,‬שמה בושרא‪.‬‬ ‫בושרא‪.‬‬ ‫כן‪ ,‬ואז הביאו לנו מורה משכם‬ ‫ששמה פאטמה אלעכר‪ .‬היא לימדה‬ ‫אותנו‪ ,‬היינו ארבע כיתות‪ ,‬ארבע‬ ‫כיתות בחדר‪.‬‬ ‫ארבע כיתות בחדר אחד?!‬ ‫חדר אחד‪ ,‬אבל חדר גדול ומורה‬ ‫אחת‪.‬‬ ‫‪165‬‬

Q: Bushra?

A: Later, they brought us another teacher from Nablus. Her name was Fatema Alaker.

She taught us all together, four classes together.

Q: All four classes in one room?

A: Yes one big room with one teacher.

Q: There were no principal or male teachers?

Only girls with one female teacher?

A: No,no. There was only one female teacher.

At the time, not everyone wanted or could afford to send their daughters to school.

Q: What subjects did they teach you?

A: What do you mean?

Q: What subjects? Like Arabic, arithmetic, and so.

A: They taught us Arabic only.

Q: Really?

A: They also taught us the Quran, the holy book of Islam. They also taught Islamic religion, history, geography for four years.

There were no classes after the fourth grade.

Q: Only till the fourth grade?

A: Yes. But those four years are now equal to the twelfth grade. They cannot read and do arithmetic like we used to do in the old days.

‫ ולא מורים ולא שום‬,‫לא היו מנהל‬ .‫ ומורה אחת‬,‫ כלומר רק בנות‬,‫דבר‬ ‫ אבל ככה זה‬.‫ רק מורה אחת‬,‫ לא‬,‫לא‬ ‫ לא כל אחד יכול היה ללמד את‬,‫היה‬ .‫בתו‬ ?‫אילו נושאים לימדו אתכן‬ ?‫איזה‬ :‫אילו נושאים? איזה? כלומר‬ ?‫ערבית? חשבון‬ .‫לימדו אותנו ערבית‬ ...‫כן‬ ‫ ולימדו אותנו‬,‫ולימדו אותנו קוראן‬ ‫ ולימדו‬,‫ ולימדו אותנו היסטוריה‬,‫דת‬ ‫אותנו גיאוגרפיה בארבע השנים‬ ‫ אז עוד לא היה אצלנו משהו‬...‫האלה‬ .'‫אחרי כיתה ד‬ .'‫עד כיתה ד‬ ‫ אבל ארבע‬.‫ולימדו אותנו חשבון‬ ‫ עכשיו‬,‫השנים שבמהלכן למדנו‬ ‫ לא יכולים לקרוא‬,‫נערים בכיתה י”ב‬ .‫כמוני ולחשב כמוני‬ ?‫המשכת ללמוד אחר כך‬ ‫ אבי עזב‬,‫ אחרי שסיימנו‬,‫ אחר כך‬.‫לא‬ .‫ליפו‬

Q: Did you continue you studies after that?

A: No. After the fourth grade, my father left for Jaffa.

166

Q: Only your grandmother from your father’s side?

A: Yes. The rest are all from Um Alfahm. Only my grandmother from my father’s side came from somewhere else. Or maybe also my grandfather’s wife…..

Q: You are married to someone form Abu Sa’ada family, Why did they call them Abu Sa’ada?

A: I have no idea why they called them Abu Sa’ada.

Q: Maybe it was related to a great grandfather name or some ancestry?

A: It is the known family name.

Today, things have changed a lot. My uncles demolished the old house, the house they all lived in together. This happened after my grandfather has died, but my grandmother was still alive. After the destruction of the old family home, everyone went their way and built their own homes in different locations. My father, then, built a home for my brother Nashaat on top of the old house with its old archways and domes. But now, everyone has their own modern home on a different plot away from each other. When I got married, my father’s house was made of stones and archways.

Q: How old were you when you got married?

A: I was nineteen

Q: You see, Sa’ada means happiness. Maybe it means that whoever marries into this family is bound to be happy?

A: I see, yes. They called it Sa’ada because they were always happy.

Q: Nineteen! Now, I want to go back to before you got married. Where did you go to school?

A: In the beginning, I learned in Un Alfahm.

Q: About your father’s house, the home you grew up in with the rest of your family, how was it constructed?

A: Ah..Yes…..

Q: In which school?

A: There were no schools for girls, but my mother was very determined to teach her daughters.

Q: Was it built in the old archway and dome style? Was it built like a small house?

A: We lived in an old house which had styles, the old arches and domes and the new construction. This home was built on the ruins of my uncle Ibrahim’s house. I mean this building here. You might say that my mother and my uncle’s wife may have been married in older stone homes with arches and domes. Then this was the style.

Q: Yes… A: Then they decided to build the first high school there on top of the mountain. They built a big domed structure the size of a house. They brought us a teacher from the town of Jeneen.

167

Q: Do you remember her name?

A: Yes, Bushra

A: My mother gave birth to one son; he was followed by seven sisters.

Q: What is the name of the son?

A: Nashaat Q: Nashat was the first born?

A: Yes…He was older than me. I came after him and I was followed by 6 more sisters. All seven girls came after the first son.

Q: What are their names?

A: My name is Basemah, after me came Khowlah, then Layla, Salwa, Awatef, Ablah, and Khetam was the last. She died young, was about 3-4 months old.

Q: Yes. This last sister I did not know about.

What about your brothers?

A: My brother Mohammad Abu Alameen was first born. After him, my mother gave birth to Ahmad, my brother who lives in the U.S.A. Q: He lives in the U.S.A? A: After Ahmad, my mother gave birth to Ahlam, she was followed by Yousif and that’s it.

Q: The youngest was Yousif. In the family tree you are originally from the Qahawesh family. Do you know what the source of the family name is? Why did they call you the Qahawesh family?

A: Oh. That I do not know. But, I heard things.

Q: Yes…..

A: My grandmother, on my father’s side. …

Gave birth to a son and I really do not recall.

My grandmother, on my father’s side, gave birth to two sons: Mahmoud and Qassem.

After many years, she gave birth to a third son. People started saying that she used up her remaining energy she had for this birth.

It means that after she gave birth to her first two sons, she was barely able to sum on up her remaining powers in order to give birth to the last son. I think that maybe the reason we became known as the Qahawesh family.

They named as after this tale. The leftovers family. People were telling my grandmother that her last son was born due to her ability to call up the remnants of her energy. This name was given during the life of my father’s great grandfather.

Q: I understand that this family is now named Qahawesh… Where did the family come from? From what other area did you come to Um Alfahm?

A: Abu Sa’ada extended family?

Q: No. I mean the origins of the Qahawesh family- your family?

A: We are from Um Alfahm Q: Originally From Um Alfahm? Or did you come from another area?

A: No.No. My mother, my grandfather and grandmother are all from Um Alfahm.

Q: Your ancestors were all from Um Alfahm?

Maybe some of them came from Nablus or Hebron, for instance.

A: Only my grandmother from my father’s side came from Seela Alharetheya.

168

An interview with Mrs. Basemah Shafiq Mohammad Qassem Qahawesh-Saada Date of interview: November 25, 2007 Um Al-Fahem

Full Name: Basemah Shafiq Mohammad Qassem Qahawesh-Sa’ada.

Also Known As: um Basem Nickname: Golda Meyer of Um Al-Fahem Wife of (Widow): Mohammad Sa’eed Ahmad Sa’ada Personal status: Widowed + 10 children: 4 sons and 6 daughters.

Occupation: Tailor, wholesaler, owner and partner with her late husband of a restaurant and the first modern oil press in Um Al-Fahem.

Q: I want to start this interview with your personal status. I want to ask you a few personal questions. Ok? Q: Where were you born?

A: In Um Al-Fahem Q: In Um Al-Fahem, born In Um Al-Fahem, to what family?

A: Our family is called Abu Sa’ada.

Q: No. I meant when you were born. What was your family name? Who was your father?

A: My father was Shafiq Alqahawesh.

Q: Shafiq Alqahawesh. And you mother?

A: Shafiqa Alhassan.

Q: Alhassan- who are your brothers and sisters?

A: My sisters, my dear! You mean those who died and those who are still alive?

Q: All of them. Please give us their names in order of birth. First your brothers and then your sisters.

169

‫وجدان وخالد فاعور | וג’דאן וח’אלד פאעור‬

‫| ‪Wijdan and Khaled Fa’our‬‬

‫لطفي أسعد محاميد (‪ ، )1943‬أم الفحم‪2012 ،‬‬ ‫לוטפי אסעד מחאמיד (‪ ,)1943‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Lutfi As’ad Mahamid (1943), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪170‬‬

171

‫فهيمة عطية إبراهيم أبو منصور (أم فياض) (‪ ،)1932‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫פהימה עטיה אבראהים אבו מנסור (אם פיאד) (‪ ,)1932‬אום אל‪-‬פחם‪ 2012 ,‬‬ ‫‪Fahimah ‘Aatiyya Ibrahim Abu Mansour (Um Fayyad) (1932), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪172‬‬

173

‫خليل محمد عبد املالك جبارين ( ‪ )1922‬وزوجته فاطمة سليم الشيخ زيد (‪ ،)1927‬عقادة‪2012 ،‬‬ ‫ח'ליל מוחמד עבד אל‪-‬מאלכ ג'בארין (‪ )1922‬ואשתו פאטמה סלים אלשייח' זייד (‪ ,)1927‬עקאדה‪2012 ,‬‬ ‫‪Khalil Muhammad ‘Abd Al-Malek Jabarin (1922) and his wife Fatimah Salim Alsheikh Zayd (1927), ‘Aqadah, 2012‬‬

‫‪174‬‬

175

‫جمال أحمد سليمان كبها (‪ )1933‬وزوجته‪ ،‬العريان‪2012 ،‬‬ ‫ג'מאל אחמד סלימאן כבהא (‪ )1933‬ואשתו‪ ,‬אלעריאן‪2012 ,‬‬ ‫‪Jamal Ahmad Sulayman Kabha (1933) and his Wife, Al’aryan, 2012‬‬

‫‪176‬‬

‫وجيهة احلاج داود (‪ ،)1933‬العريان‪2012 ،‬‬ ‫וג'יהה אל‪-‬חאג' דאווד (‪ ,)1933‬אלעריאן‪2012 ,‬‬ ‫‪Wajehah Al-Hajj Daoud (1933), Al’aryan, 2012‬‬

‫‪177‬‬

‫جمال أحمد سليمان كبها (‪ ،)1933‬العريان‪2012 ،‬‬ ‫ג'מאל אחמד סלימאן כבהא (‪ ,)1933‬אלעריאן‪2012 ,‬‬ ‫‪Jamal Ahmad Sulayman Kabha (1933), Al’aryan, 2012‬‬

‫‪178‬‬

‫وجيهة احلاج داود‪ ،)1933( ،‬العريان ‪2012 ،‬‬ ‫וג'יהה אל‪-‬חאג' דאווד (‪ ,)1933‬אלעריאן ‪2012‬‬ ‫‪Wajehah Al-Hajj Daoud, (1933), Al’aryan, 2012‬‬

‫‪179‬‬

180

‫ليلى قاسم حلوق اغبارية (‪ ،)1942‬أم الفحم‪2012 ،‬‬ ‫לילא קאסם חלוק אע'בריה (‪ ,)1942‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Layla Qasem Halluq Eghbariyya (1942), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪181‬‬

‫بهجة قاسم حلوق (‪ ،)1935‬أم الفحم‪2012 ،‬‬ ‫בהג'ה קאסם חלוק (‪ ,)1935‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Bahjah Qasem Halluq (1935), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪182‬‬

183

‫ثقلة أحمد محمد فاعور (أم حلمي) (‪ ,)1909‬زلفة ‪2012 ،‬‬ ‫ת'קלה אחמד מוחמד פאעור (אם חלמי) (‪ ,)1909‬זלפה‪2012 ,‬‬ ‫‪Thaqla Ahmad Muhammad Fa’our (Um Hilmi) (1909), Zalafah, 2012‬‬

‫‪184‬‬

185

‫خالدية أحمد عبد اجلواد (‪ ،)1943‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫ח'אלדיה אחמד עבד אל‪-‬ג'ואד (‪ ,)1943‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Khaldiyah Ahmad ‘Abd Al-Jawad (1943), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪186‬‬

187

‫فاطمة محمد احلاج موسى‪ ،)1924( ،‬أم الفحم‪2012 ،‬‬

‫فاطمة أبو حلوق اغبارية (‪ ،)1942‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬

‫פאטמה מוחמד אל‪-‬חאג' מוסא (‪ ,)1924‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬

‫פאטמה אבו חלוק אע'באריה (‪ ,)1942‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬

‫‪Fatimah Muhammad Al-Haj Mousa (1924), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪Fatimah Abu Halluq Eghbariyya (1942), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫فوزية رشيد حبيطي (‪ ،)1943‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫פוזיה רשיד חביטי‪ ,)1943( ,‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Fawziyya Rashid Hubayti, (1943), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪188‬‬

189

‫محمد يوسف محاجنة (‪ ،)1925‬أم الفحم‪2012 ،‬‬ ‫מוחמד יוסף מחאג'נה (‪ ,)1925‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Muhammad Yousef Mahajnah (1925), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫إرشيد عبد الرحمن خليفة‪ ،‬أم الفحم‪2012 ،‬‬ ‫ארשיד עבד אל‪-‬רחמאן ח'ליפה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Irshayd ‘Abd Al-Rahman Khalifah, Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪190‬‬

191

‫سليمان أحمد صالح أشقر إغبارية (‪ ،)1918‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫סלימאן אחמד סאלח אשקר אע'באריה (‪ ,)1918‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Sulayman Ahmad Saleh Ashqar Eghbariyya (1918), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪192‬‬

‫سليمان أحمد صالح أشقر إغبارية (‪ ،)1918‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫סלימאן אחמד סאלח אשקר אע'באריה (‪ ,)1918‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Sulayman Ahmad Saleh Ashqar Eghbariyya (1918), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪193‬‬

‫فهيمة عطية إبراهيم أبو منصور (أم فياض)‪ ،)1932( ،‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫פהימה עטיה אבראהים אבו מנסור (אם פיאד)‪ ,)1932( ,‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Fahimah ‘Aatiyya Ibrahim Abu Mansour (Um Fayyad), (1932), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪194‬‬

195

‫زبيدة إغبارية‪ ،‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫זובידה אע'באריה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Zubaydah Egbariyya, Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪196‬‬

‫أحمد مصطفى حبيطي اغبارية‪ ،‬أم الفحم ‪ 2012 ،‬‬ ‫אחמד מוסטפא חבייטי אע'באריה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Ahmad Mustafa Hbeiti Eghbariyya, Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪197‬‬

‫محمود سليمان أبو طالل‪ ،‬أم الفحم ‪2012 ،‬‬ ‫מחמוד סולימאן אבו טלאל‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Mahmoud Solayman Abu Talal, Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪198‬‬

‫وجدان وخالد فاعور | וג’דאן וח’אלד פאעור‬

‫| ‪Wijdan and Khaled Fa’our‬‬

‫فهيمة عطية وزوجها أحمد محمد إغبارية (‪ ،)1932‬أم الفحم‪2012 ،‬‬ ‫פהימה עטיה ובעלה אחמד מוחמד אע'באריה (‪ ,)1932‬אום אל‪-‬פחם‪2012 ,‬‬ ‫‪Fahimah ‘Aatiyya and her husband Ahmad Muhammad Eghbariyya (1932), Um Al-Fahem, 2012‬‬

‫‪199‬‬

‫مقابلة مع‬ ‫خيرية جنيب‬ ‫إبراهيم جزماوي‬ ‫تاريخ املقابلة‪ 31 :‬ت�رشين الأول ‪2007‬‬ ‫قرية عارة‬

‫اسمك الكامل؟‬ ‫خيريه جنيب إبراهيم جزماوي‪.‬‬ ‫العمر؟‬ ‫بادية ّ‬ ‫هسعيات في الثمانني‪.‬‬ ‫شو تعلمتي ووين تعلمتي؟‬ ‫شو اتعلمت اتعلمت عند الشيخ‪ ،‬بقا (كان )‬ ‫الشيخ محمد سعيد وابنه شفيع وابنه عبد‬ ‫الرؤوف وابنه عوني هدوال رحلوا من عارة في سنة‬ ‫‪ 1936‬راحوا على أم الفحم وبعدين بعرفش طلعوا‬ ‫وين برا ‪,‬اتعلمت عند سيدي الشيخ محمد سعيد‬ ‫حتى شوي بقا عنده فالج في لسانه ملا كان بدوا‬ ‫يقول املغضوبني ما كان يصححهاش مزبوط‪.‬‬ ‫طيب شو كنت تدرسوا في التعليم؟‬ ‫ندرس يا بنيتي قرآن‪ ،‬بعد ما خلصنا احلروف‬ ‫االبجدية انزلنا في سورة احلمد‬ ‫طيب انوا اللي كان يعلمكم؟‬ ‫الشيخ‪.‬‬ ‫طيب وين بقيتوا تتعلموا؟‬ ‫في دار ابو سهيل‪ .‬سهيل العبد اللطيف‬ ‫مصطفى احلج من دار يونس‪.‬‬ ‫في املدرسة كان يتعلم في الكتاب معاكي بنات‬ ‫ثانيات؟‬ ‫اه كتار ومنهن موجودات اليوم‪ .‬بقت زهريه حملمد‬ ‫اخت ابو املنيب وختمت القرآن انا بقيت في احلروف‬ ‫االبجديه ويال يال‪ .‬بعدها اختها حليمة انا وياها‬ ‫اجيال بس هني ابوهن بقا يظل يعلمهن انا ابوي‬ ‫عنده جمال وعنده بقر وانا شو يعلمني شهر في‬ ‫السنة؟ بقت فب صفي املازه بنت ابو جنم وامنه‬ ‫العبد اجلبار بقت في صفي هذول وأحمد العوض‬ ‫ابو زرقه اهلل يرحمه هادا بقا في صفي وهادا بقا‬ ‫الشاطر في الصف‪.‬‬ ‫اه يعني كنتوا اوالد وبنات مع بعض؟‬ ‫اه البنات هيك واالوالد هيك الشيخ هون عند‬ ‫البنات مش عند االوالد واالوالد غاد في اخر احملل‬

‫‪200‬‬

‫بقينا بنات واوالد‪ .‬احنا البنات بقينا شوية‪ ،‬بقينا‬ ‫على طاولة واحدة قدام الشيخ اما االوالد بيجي‬ ‫اربع خمس طاوالت ملنات ومش كلهم صف واحد‬ ‫يا ابنيتي اشي في حروف االبجدية واشي في‬ ‫القرآن‪.‬‬ ‫يعني كل طاولة بتتعلم اشي؟‬ ‫كل طاولة طاولتني‪.‬‬ ‫يعني كل مجموعة بتتعلم اشي معني ؟‬ ‫ايوه‪.‬‬ ‫طيب هادا التعليم تبعك والعيلة تبعتك احكينا‬ ‫اشويه عن العيلة تبعتك؟‬ ‫شو بدي احكيلك‪.‬‬ ‫عن دار اجلزماوي كيف اصلها من وين اجت‪.‬‬ ‫كل اهل عار هوعرعرة بعطيكي اصلهم من وين‬ ‫اجوا‪.‬‬ ‫طيب اول اشي خلينا نبدا من عيلتك انت‪.‬‬ ‫ليش بقولولهم جزماوي؟ عشان اجوا من اجزم‬ ‫واهل اجزم من وين اجوا يا ابنيتي من األردن اسمهم‬ ‫بني صخر‪ .‬بني صخر اجوا على اجزم قعدوا شوي‬ ‫في اجزم بكوا املواضي دار ماضي يا أختي في اجزم‬ ‫قعدوا اشوي قاموا اجوا طلعوا احنا جدنا ابو‬ ‫خضره راح على باقه في باقه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫يعني طلعوا من اجزم وراحوا على باقه؟‬ ‫قسم منهم مش كلهم‪.‬‬ ‫يعني طلعوامن اجزم قسم راحوا على باقه؟‬ ‫آه قسم راحوا على باقه وقسم منا احنا اجا على‬ ‫عرعره‪.‬‬ ‫طيب حجه شو االسباب الي اجوامن االردن اجوا‬ ‫على البالد هون؟‬ ‫بعرفش يا بنيتي هاي بعرفهاش‪ .‬هسا بعدها اجوا‬ ‫ناس من األردن تا يأخذوا العيله تبعتنا على االردن‪.‬‬

‫‪ 1‬قرية من قرى ق�ضاء حيفا وتقع �إىل اجلنوب منها‪.‬‬

‫يعني هاي تقريبا بقيت صغيره ‪ ,‬قاموا ما رضيوش‬ ‫ايروحوا قاموا هسا اسمهم اخلريشات من بني‬ ‫صخر في االردن‪.‬‬ ‫اهه طيب احكينا عن جدتك وعن جدت ابوكي شو‬ ‫كانت تشتغل؟‬ ‫وال اشي‪ ،‬يزرعوا ويقلعوا بقت يعني مسؤولة عن‬ ‫احلصادين‪.‬‬ ‫في موسم احلصاد مسؤولة عن الشقني؟‬ ‫آه هي مسؤولة عن الزالم ‪ 2‬اللي يحطوهم‬ ‫يحصدوا في األجار‪.‬‬ ‫اذكري لنا من فضلك الدكاكني اللي كانت في‬ ‫البلد ؟‬ ‫اه بذكرلك اياها‪ .‬كان عند أحمد العلي من دار عبد‬ ‫اهلل دكان‪.‬‬ ‫دكان ايش؟‬ ‫فيها شوية حلو شو يعني‪.‬‬ ‫مونه‪ 3‬يعني؟‬ ‫لع طحني بقاش‪.‬‬ ‫بس حال‪ 4‬وأشياء؟‬ ‫آه بس حال وشوية اشياء حتى خضره بقاش و‬ ‫وكانت دكانه عند محمد األمني اهلل يرحمه ‪.‬هسا‬ ‫هاي بقا فيها بضاعه حملمد االمني منا نشتري ثوب‬ ‫نروح عنده ‪.‬‬

‫يعني محل أقمشة؟‬ ‫آه وبقت تقعد فيها آمنه بنت محمد األمني‪.‬‬ ‫هسا وبعدين أبو النظير عمل دكانه‬

‫‪� 2‬أي الرجال‬ ‫‪ 3‬املق�صود م�ؤن‬ ‫‪ 4‬املق�صود حلويات‬ ‫‪201‬‬

‫ראיון עם‬ ‫ח'ייריה נג'יב‬ ‫אבראהים‬ ‫ג'זמאוי‬ ‫תאריך הראיון‪ 31 :‬באוקטובר ‪2007‬‬ ‫כפר עארה‬

‫שמך המלא?‬ ‫ח'ייריה נג'יב אבראהים ג’זמאוי‪.‬‬ ‫הגיל?‬ ‫בימים אלה נכנסת לשנות השמונים‬ ‫בחיי‪.‬‬ ‫מה למדת ואיפה למדת?‬ ‫מה שלמדתי למדתי אצל השייח'‪,‬‬ ‫השייח' מוחמד סעיד ובנו שפיע ובנו‬ ‫עבד אל‪-‬ראוף ובנו עווני‪ ,‬אלה עזבו את‬ ‫עארה בשנת ‪ ,1936‬עזבו לאום אל‪-‬פחם‬ ‫ואחר כך לא יודעת לאן עזבו בחו"ל‪,‬‬ ‫למדתי אצל מורי השייח' מוחמד סעיד‬ ‫אפילו שהיה לו קצת פגם דיבור כשרצה‬ ‫לומר "מע'צ'ובין" לא היה מבטא את זה‬ ‫נכון‪.‬‬ ‫טוב‪ ,‬מה הייתם לומדים בשיעורים?‬ ‫לומדים‪ ,‬בתי היקרה‪ ,‬קוראן‪ ,‬לאחר‬ ‫שסיימנו את אותיות הא"ב התחלנו‬ ‫ללמוד את סורת אלחמד‪.‬‬ ‫טוב‪ ,‬מי לימד אתכם?‬ ‫השייח'‪.‬‬ ‫טוב‪ ,‬ואז איפה למדתם?‬ ‫בבית אבו סוהייל‪ .‬סוהיל אלעבד אל‪-‬‬ ‫לטיף מוסטפא אלחג' ממשפחת יונס‪.‬‬ ‫בבית הספר למדו איתך את הקוראן גם‬ ‫בנות אחרות?‬ ‫כן‪ ,‬הרבה‪ ,‬וחלקן חיות עד היום‪.‬‬ ‫הייתה זהרייה אלמוחמד אחותו של‬ ‫אבו אלמוניב שהשלימה את קריאת‬ ‫הקוראן‪ ,‬אני נשארתי באותיות הא”ב‬ ‫ויאללה יאללה‪ .‬אחר כך אחותה חלימה‬ ‫אני והיא בנות אותו הגיל אבל הן‪,‬‬ ‫אביהן המשיך ללמד אותן‪ .‬לאבי היו‬ ‫גמלים ופרות‪ ,‬אז מתי היה מלמד אותי‪,‬‬ ‫חודש בשנה? איתי בכיתה היו אלמאזה‬ ‫בת אבו נג'ם ואמנה אלעבד אלג'באר‪.‬‬ ‫הן היו איתי בכיתה ואחמד אלעווד אבו‬ ‫זרקה עליו השלום היה בן כיתתי והיה‬ ‫התלמיד המצטיין בכיתה‪.‬‬

‫‪202‬‬

‫כלומר הייתם בנים ובנות ביחד?‬ ‫כן הבנות פה והבנים שם והשייח' כאן‬ ‫אצל הבנות‪ ,‬לא אצל הבנים‪ ,‬והבנים‬ ‫שם‪ .‬במקום האחרון היינו בנות ובנים‪.‬‬ ‫אנחנו הבנות היינו מעטות‪ .‬ישבנו סביב‬ ‫שולחן אחד מול השייח' ואילו הבנים‬ ‫תפסו ארבעה‪-‬חמישה שולחנות מלאים‬ ‫ולא כולם בני כיתה אחת בתי‪ ,‬חלקם היו‬ ‫בשלב של אותיות הא”ב וחלקם כבר היו‬ ‫בקוראן‪.‬‬ ‫כלומר כל שולחן למד משהו אחר?‬ ‫כל שולחן או שניים‪.‬‬ ‫זאת אומרת שכל קבוצה לומדת משהו‬ ‫מסוים?‬ ‫כן‪.‬‬ ‫טוב‪ ,‬אז אלה היו הלימודים שלך‪,‬‬ ‫והמשפחה שלך? ספרי לנו קצת על‬ ‫המשפחה שלך‪.‬‬ ‫מה לספר לך?‬ ‫על משפחת אלג’זמאוי‪ ,‬מה מוצאה‪,‬‬ ‫מאין באה?‬ ‫כל תושבי עארה וערערה אני אגיד לך‬ ‫מה מוצאם ומאיפה באו‪.‬‬ ‫טוב‪ ,‬קודם כול בואי נתחיל מהמשפחה‬ ‫שלך‪.‬‬ ‫למה שמם ג’זמאוי? כי הם באו מאיג'זים‬ ‫ואנשי איג'זים הגיעו בתי‪ ,‬מירדן‪ ,‬שמם‬ ‫בני סח'ר‪ .‬בני סח'ר הגיעו לאיג'זים‪ ,‬חיו‬ ‫קצת באיג'זים‪ ,‬בכו על הימים שחלפו‪,‬‬ ‫אחותי‪ ,‬באיג'זים חיו קצת‪ ,‬קמו‪ ,‬עזבו‬ ‫והגיעו הנה‪ ,‬סבנו אבו‪-‬ח'דרה הלך‬ ‫לבאקה‪ ,‬בבאקה‪.‬‬ ‫כלומר‪ ,‬הם עזבו את איג'זים ועברו לבאקה?‬ ‫חלק מהם‪ ,‬לא כולם‪.‬‬ ‫אז חלק מהם עזבו את איג'זים והלכו‬ ‫לבאקה?‬ ‫כן‪ ,‬חלק הלכו לבאקה וחלק מאיתנו‪,‬‬ ‫אנחנו‪ ,‬הגיע לערערה‪.‬‬

‫טוב‪ ,‬מה הסיבות לכך שהם הגיעו מירדן‬ ‫ובאו לכאן לארץ?‬ ‫לא יודעת‪ ,‬בתי‪ ,‬את זה אני לא יודעת‪.‬‬ ‫אחר כך באו אנשים מירדן כדי לקחת‬ ‫את המשפחה שלנו לירדן‪ .‬זאת אומרת‪,‬‬ ‫היא הייתה די קטנה‪ ,‬הם לא הסכימו‬ ‫ללכת‪ ,‬עכשיו שמם אלח'ורישאת משבט‬ ‫בני סח'ר בירדן‪.‬‬ ‫טוב‪ ,‬אז דיברנו על סבתך ועל סבתא של‬ ‫אביך‪ ,‬במה היא הייתה עובדת?‬ ‫שום דבר מיוחד‪ ,‬שותלים וקוצרים‪ ,‬היה‬ ‫הייתה אחראית על הקוצרים‪.‬‬ ‫בעונת הקציר אחראית על שתי‬ ‫העבודות האלה?‬ ‫כן‪ ,‬היא הייתה אחראית על הגברים‬ ‫שהם שכרו כדי שיקצרו בתשלום‪.‬‬ ‫תזכירי לנו בבקשה את החנויות שהיו‬ ‫בעיירה‪.‬‬ ‫כן‪ ,‬אני אזכיר לך אותן‪ .‬לאחמד אלעלי‬ ‫ממשפחת עבדאללה הייתה חנות‪.‬‬ ‫איזו חנות?‬ ‫היו בה קצת ממתקים‪.‬‬ ‫כלומר מוצרי יסוד?‬ ‫לא‪ ,‬קמח לא היה‪.‬‬ ‫רק ממתקים ודברים כאלה?‬ ‫כן‪ ,‬רק ממתקים וקצת מצרכים‪ ,‬אפילו‬ ‫ירקות לא היו‪ ,‬והייתה חנות אצל‬ ‫מוחמד אלאמין עליו השלום‪ .‬בחנות‬ ‫הזאת הייתה סחורה של מוחמד אלאמין‬ ‫וממנה היינו קונים‪ ,‬כשרצינו לקנות בגד‬ ‫היינו הולכים אליו‪.‬‬ ‫זאת אומרת חנות בדים?‬ ‫כן‪ ,‬והייתה יושבה בה אמנה הבת של‬ ‫מוחמד אלאמין‪ .‬ואחר כך אבו נזיר פתח‬ ‫את החנות שלו‪.‬‬

‫‪203‬‬

Q: Fine. Do you know why they came from Jordan to here?

A: This I do not know, my dear. Sometime after my family settled down, a group of relatives came here from Jordan to take the family back. I was very young then. My family did not agree to return. The family remaining in Jordan is now called Khreeshat.

Q: Fine, Tell us about your grandmother from your father’s side, what was she doing then?

A: Nothing special. Her family was farmers; they were sawing the fields and collecting the crops.

Q: Only Sweets (4) and things?

A: yes. Mainly sweets. There were no vegetables, even. Another store was owned

by Mohammad Alameen, God bless his soul. This store had all kind of things. Even, fabrics and dresses we were buying there.

Q: Was it more like a garment shop?

A: Yes. Amanh Bent Mohammad Alameen was the shop clerk. Later, Abu Alnatheer opened another shop.

Q: During the harvesting season, was she required to do both tasks?

Q: Yes, she was also responsible for supervising the hired workers (2) in the field?

A: Tell us, please, about the shops you had here at the time?

Q: O.k. I can count them for you. There was a shop owned by Ahmad Ala’ali from the Abdalah clan.

Q: What was he selling in this shop?

A: Some sweets, what do you mean?

Q: Were there supplies (3) and pantry goods?

A: Yes, but there was no flour.

(1) A small village part of Haifa region, located in the south of Haifa.

(2) Meaning the men working the fields.

(3) Meaning supplies and pantry goods.

(4) Meaning candy and other sweets.

204

An Interview with Khayriyyah Ibrahim Jazmawi

Mohammad, Abu Muneeb Sister who memorized the entire Quran. I was still studying the alphabet, slowly. She had a younger sister who was my age. Her name was Halema. Their father continued to send them to school. My father was a livestock owner. He had camels and cows Interview 31, one 2007 and was sendingdate: me toOctober school only month per year. Another girl who studied with me was named Almaza, daughter of Abu Najem. A third was named Amnah Abdaljabar. There was also one boy named Ahmad Awad Abu Zarqa, God bless his soul.

He was the best pupil in the class.

Q: Each group was studying a certain subject?

A: yes.

Q: So far, you told us about your schooling, what about your family? Can you tell us a little about your family?

A: I don’t know what to tell you Q: Tell us about The Jazmawi family. Where did it come from and where did it go?

A: I can tell about the whole population of ‘Ara and A’ra’ra, about their origins and where they lived.

Q: Ok. That means that you were studying together, boys and girls?

A: Yes. The boys on one side and the girls on the other. The sheikh divided the room this way. He would take turn teaching each group. But at the far end of the room there was a small group of mixed pupils. The girls were fewer than boys. We were setting around one table in the front and facing the Sheikh. Boys were setting around 4-5 tables. Their tables were fully occupied. Pupils were not the same age. Some learned the alphabet, others studied the Quran.

Q: Why were they called Jazmawi?

A: Because they came from Ejzem (1). They originally came from Jordan. There, they were called Bani Sakhr. Bani Sakhr came to Ejzem and did not stay very long. In Ejzem they became known as Almwadi family.

They did not stay long. Our great grandfather was named Abu Khadra. He came from Ejzem to Baqa.

Q: Does this mean that every table was assigned only one subject?

A: Yes. One or two tables per subject.

Q: Are you saying that they all left Ejzem and some of them came to Baqa?

A: Yes. Some of them came to Baqa. We came to A’ra’ra.

205

Q: Are you saying that your ancestors emigrated for Ejzem to Baqa?

A: Only part of them, not all of them.

An Interview with Khayriyyah Ibrahim Jazmawi Date of interview: October 31, 2007 ’Ara

Q: Your full name please A: Khayriyyah Ibrahim Jazmawi A: Your age: now I am in the early eighties.

Q: Where did you go to school? What did they teach you there?

A: I learned from Sheikh Mohammad Said.

He and his three sons Shafea’, Abdalraouf and Awni left ‘Ara in 1936 and went to Um Alfahm and then they travelled abroad, I do not know where. I continued my early schooling under Sheikh Mohammad Said until he got sick with hemiplegia and his tongue was partially paralyzed. As a result, he had difficulty pronouncing certain words.

Q: Fine. What subjects were you taught there?

A: My dear, we were studying the Quran.

After we learned the basic alphabet, he taught us the Alhamd Surah of the Quran.

Q: What was the name of your teacher?

A: Sheikh Mohammad Said Q: Where was the school located?

A: At the house of Abu Souheel. Souheel Alabdalataif Mustafa Al-Hajj from the younis clan.

Q: Where there other girls studying at this school?

A: Yes. There were a few girls and some of them are still alive. There is Zuhreya

exhibition, dealing with the outward architecture of the home and not only the inward one, directed at its occupants.

Many of the people photographed have passed away since. In the future, when you travel through the Wadi ‘Ara Road or the inner roads within the settlements, bending like the pleats of time, if you draw your attention to the whisper of the place, then you might win the opportunity to come across the hidden silhouettes of the Wadi ‘Ara elderly.

Photo sources: Avrahami Reli and Avner, Marital Status, Modan and Karpad Publishing, 2010.

Aloni Shay, Warriors, Ein Harod Art Museum Publishing, 2007.

Orbach Aliza, Primaries, Ministry of Defence Press, 1990.

Kahana Vardi, An Israeli Portrait, Hargol Pulishing, 2006.

Kirschner Micha, The Israelis, Hed Arzi Publishing, 1997.

Raz Guy, Country’s Photographers, Mapa and Joint Kibbutz Publishing, 2003.

Reference sources: Azualy Ariela, The Civil Convention of Photography, Resling Publishing, Tel Aviv, 2006.

Ayalon Eitan, Photos from the Land of the Bible – People, Lives, Views, 1898-1946, Eretz Israel Museum Press, Tel Aviv, 2012.

Efrat Tzvi (Editor), The Israeli Project – Building and Architecture 1948-1973, Tel Aviv Museum Press, 2005.

Bordier Pierre, “Kabylie Home”, in Architectural Culture: Place, Representation, Body, (Editors: Khatuka Tali and Kalush Rachel), Resling Publishing, 2005, pp. 267-285.

Khatuka Tali and Kalush Rachel (Editors), Architectural Culture: Place, Representation, Body, Resling Publishing, Tel Aviv, 2005.

Kabha Riad and Meron Yoram, Legends of the Wadi (a collection of folklore stories from Wadi ‘Ara), The Institute for Arabic Studies, Givat Haviva, 1993.

Kabha Mustafa and Raz Guy, “Memory of the Place – A Photographic History of Wadi ‘Ara, 19032008, The Um Al-Fahem Art Gallery, 2008.

Stavsky Moshe, The Arab Village, Davar Press, 1946.

Fuchs Ron, “The Arab Home in Palestine: Renewed Study”, Cathedra 89, pp. 83-126 (part a) Cathedra 90, pp. 53-86 (part b).

Peled Kobi, Architecture – The Arab Home as a Social Text, Resling Publishing, 2012.

Shimoni Yaakov, “The Arabs of Palestine”, Davar Press, 1947.

40

name of Allah and the Prophet Muhammad and the strange smell that had penetrated my nose at the moment I entered the room enhanced that feeling. The houses were impeccably clean so I couldn’t figure out where that smell was coming from until I met Um-Antar the corpse washer, a short, muscular and smiley woman, who, in spite of her age, keeps washing, purifying and preparing for burial the corpses of passed away women. “One day your house will smell like this too…it’s the smell of death…”, she said and became silent.

The couple Wijdan (born 1979) and Khaled (1969) Fa’our joined the documentation project in the course of the last year. Unlike Aloni and Jonas they are not active professional photographers but the Fa’our family has a tradition of camera documentation that has been going on for years, and the family members operate one of the photography studios in Um Al-Fahem. The Fa’our couple have embarked on an intimate documentation voyage, mostly in Um Al-Fahem and have created documentary series for each of the photographed figures. They captured spontaneous gestures, most of which were staged, and a small part of which were of the old men and women of the Wadi, and included the photos in a project documenting an intimate and modest dimension of daily life.

Epilogue The Wadi elderly stood opposite the camera in their home’s diwan or living room dressed up in their traditional clothes, as documented in Shay Alumni’s photos, on their balcony or yard in plain daily clothes or at their work place, as documented in ‘Ammar Younes’ photos and in simple portraits as documented in the photos by Wijdan and Khaled Fa’our. This appearance of the Wadi elderly in front of the representatives of historic documentation: photographers, enables the latter to pass on to the next generations an intimate look at the homes, life space and faces of the Wadi ‘Ara elderly.

From this point it is as if they are delivering onwards the heritage of visual memory, whose absence is most evident in Arab society. It is the memory of the Arab home, their own home, the memory of their clothing and of their gaze – and for most of them it is the last official memory.

Helped by the photographers, the Wadi elderly invite the viewers into their homes as if they were their guests. With their assistance they forever maintain their historic look from the past, reflected in the design of their homes, the appearance of their bodies and clothes and especially in the expression in their eyes. This visual look could serve future historians, architects, sociologists, anthropologists and researchers of various disciplines. All these deserve further reference and separate articles as well as a sequel

39

The idea was to simply get to them and shoot them in their natural daily surroundings, with no special costumes and without all sorts of family members coming to supervise.

I was alone with the photographed ladies in the living room or the yard, or any other place where I wanted to take their pictures. There was complete silence at the time of the shooting, which was occasionally broken by mutual agreement in order to have a break to have a cup of tea or coffee or to allow them to change their position or location at their own will. I spent more than three hours with each object and no more than ten frames were taken. I didn’t use a flash, for a reason I was aware of beforehand, and insisted that all photos be taken in natural light. The expansion of the dynamic range by shooting three frames contributed to light dispersion and the picturesqueness of each photo. At the beginning I tried to shoot in colour but did not like the result so eventually I decided to shoot the whole project in black and white, which added a sense of drama and helped create an atmosphere of “photos of the days gone by”, which I remembered from the photos of my grandparents. All photos were taken using a tripod because of the low shutter speed and the ASA (light sensitivity). Once the desired frame had been chosen after wandering around the house or the yard I asked each subject to sit in a position, in which she must first of all feel comfortable and second, would be suitable for the requested frame. Everything moved slowly, at their pace, as I was photographing old ladies, for whom movement is not one the strongest sides. I was sometimes unable to ask for anything considering their health. Some were photographed sitting on the bed, supported by cushions from behind.

All of them, without exception, lived with no husband at their side, usually in two rooms at the family home, which had been specifically built for their needs or on the lower floor at one of their sons’ home. In the Arab sector it is not customary to send the parents to a retirement home as this is considered as desertion by the children.

“Where would you like me to sit?” asked Haja Fatima. “Wherever you feel comfortable”, I replied. “Make me beautiful as I once was”, she commented laughing, “in my twenties I was the prettiest in the village and everyone wanted to marry me, but my father asked for a high dowry and no one was able to meet his demands”, she continued.

“You’re beautiful now as well”, I answered while handling the lens, “And you are polite and a liar just as I am beautiful”, she replied with a smile as she was settling the kerchief on her head.

For some reason I was accompanied by a feeling of distress along the project. The voice of the Quran reader was constantly heard from the radio in one of the corners, the variety of medications lying beside the bed on the small table and the small bottle of water next to it, the sentences they were mumbling to themselves, including the

38

‫عارف عبدالرحمن ابو خليل محاجنة‪ ،‬أم الفحم‬

‫املختار سليمان احلسن وزوجته حليمة وأوالده‪ ،‬أم الفحم‬

‫עארף עבד אל‪-‬רחמאן אבו ח'ליל מחאג'נה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬

‫המוח'תאר סלימאן אל‪-‬חסן ואשתו חלימה וילדיו‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬

‫‪'Aref 'Abd Al-Rahman Abu Khalil Mahajnah,‬‬ ‫‪Um Al-Fahem‬‬

‫‪Mukhtar Sulayman Al-Hasan and his wife Halimah‬‬ ‫‪with his sons, Um Al-Fahem‬‬

‫‪37‬‬

‫سليمان احلسن أبو شقرة وابنه محمد‪ ،‬أم الفحم‬ ‫סלימאן אל‪-‬חסן אבו שקרה ובנו מוחמד‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬ ‫‪Sulayman Al-Hasan Abu Shaqra and his son Muhammad, Um Al-Fahem‬‬

‫‪36‬‬

As mentioned before, the project included all Wadi ‘Ara settlements. I visited Abu Suhil from my village. […] there was a complete silence. You could hear nothing but the camera click. The grandchildren were playing in the yard and you could hear their laughter echoing inside the house. I stopped filming but they didn’t move, each one with their thoughts. He is known in the village as a man of stories and tales. But he became mute. “Shoot, shoot, my son”, he said to me. I wanted to break the thundering silence and asked for a little story. “Look me in the eyes”, he said, “your story is there”. […] The case engraved in my memory with a deep feeling of a loss is that of Abu Qaid’s.

My personal acqauintence with the photographed man and the thought that I knew things about him turned out to be wrong. Abu Qaid was a neighbour of ours when I was a child, when we were still living in my grandfather’s house, who was the village imam. He was at the top of my list of objects. “The angel of death is walking around the village”, one of my friends remarked at the coffee house, “the gates of the cemetery have been opened, go to him before it is too late”, and was he right. Next morning I was woken by the voice of the muezzin coming out of the mosque’s loudspeakers as he was announcing the death of Abu Qaid. The angel of death was quicker than me; he had taken Abu Qaid to him. I wonder if he takes their pictures before he takes away their soul.

And so ‘Ammar Younes tells of the “Brides in White” series:25 Last year the gallery had a visit by the American photographer Fazal Sheikh. He requested to meet with me. Out of this meeting the “Brides in White” series was born.

The essence of the series was to photograph and document old ladies who had already turned eighty, who were once considered the village beauties. A documentation of their daily life and their coping with old age and loss of glamour, with which they were constantly preoccupied and was expressed through talks and actions and preparations for the inevitable last day, on which they will wear all white.

This photo series is a part of the “Memory of a Place” project at the Um Al-Fahem Art Gallery, which is a continuous project in which I document the Wadi ‘Ara elderly and private and collective history. In the “Brides in White” series the openness and intimacy which I shared with the photographed women certainly contributed to the quality of the final picture. “One can see in the photos that they opened up to you emotionally. I feel how they trust you and what you do”, a friend photographer told me.

Shooting old people’s portraits is not a stranger to me. Unlike other shootings within the framework of the project, in this series I did not want any coordination with the objects.

25 The “Brides in White” series won the “Local Testimony” contest for 2011.

35

explained to me. “You will be exposed to stories and tales of men and women, most of whom were born before the foundation of the State […] people who have had amazing experiences that affected their lives and they are going to ask you all kinds of questions, so be ready”.

The criteria were very clear. We shoot the oldest one, the one, who already has one foot in the grave. “Tell me, are you making money out of this?” Abu Mustafa wondered with a sly smile on his face as he was sipping of the finjan of bitter coffee his wife had served. I was surprised by the question, and while I was busy installing the flash on the tripod and trying to think of an answer, help came from an unexpected source: “What can he make money from, your young and beautiful face or your forelock fluttering in the wind?’, his wife laughed sneeringly, hiding her mouth with her right hand. Abu Mustafa didn’t like the comment and sent her back to the kitchen with a furious gaze.

I had a feeling, that later turned out to be correct, that she wasn’t going to have her photo taken with us.

The shooting day was split in accordance with the hours of daylight. Since the day was going slowly for most of our subjects we couldn’t start shooting before half past nine.

By the time we had drunk the morning’s first cup of coffee at the home of the first subject and I had set up the equipment and chosen the location for the photo and the frame, it was already ten. Whenever there was no possibility to shoot with natural light outdoors, I used flashes with umbrellas and reflectors for indoor photography. “I thought it was raining outside”, Abu Riad laughed when he saw us come in with the umbrellas. “This really reminds me of the Hwaja studio in Hadera, we had our photos taken there for laissez-passer at the time of the military government”, he reminisced as we were placing the flashes on the tripods. In the second part of the day I tried to combine the soft ambient light of our country’s winter days. Balcony photos, photos under olive trees, light penetrating the room through a curtain and so on. […] Old people are like models at the beginning of their career. They will stand wherever you place them. They will look wherever you ask them to look. And the wife will always direct her husband. “Correct the abaya, Abu Muhammad”, the one would comment, “I told you to shave, Abu-Jihad”, the other would bother, “Shoot him next to the bookcase, with all the books and certificates”, the third one would suggest. And everything will go on properly until the muezzin bursts in his “Allah Hu Akbar” cry – the call for prayer. At that point you can only talk to the walls or take their pictures.

Five times a day they pray at the mosque, those who can, of course. And two of these prayers are relevant for our shooting day. One prayer at noon and another one about two hours before sunset.

34

‫ابراهيم خضر ابو خليل‪ ،‬أم الفحم‬ ‫אבראהים ח'דר אבו ח'ליל‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬ ‫‪Ibrahim Khader Abu Khalil, Um Al-Fahem‬‬

‫‪33‬‬

‫ أم الفحم‬،‫محمد يوسف شريدي جبارين‬

‫ أم الفحم‬،‫عبد الرحمن مصطفى ابو شقرة‬

‫פחם‬-‫ אום אל‬,‫מוחמד יוסף שרידי ג'בארין‬

‫פחם‬-‫ אום אל‬,‫רחמאן מוסטפא אבו שקרה‬-‫עבד אל‬

Muhammad Yousef Shuraydi Jabarin, Um Al-Fahem

'Abd Al-Rahman Abu Shaqra, Um Al-Fahem

‘Ammar Younes tells of his work process: For some reason I was approached by the art gallery to continue what Shay Aloni had begun.

The research work and subject election had been done in advance by the video photographer, Ghassan Mahamid, who knew the old people through familial or long term neighbour relations.

“Go and take a photo of Abu-Mahmud”, he was told, “He is ninety years old […] ask him about his service in the Turkish army and how he escaped and came to the country on foot via Syria”. The photography work was divided in two. Ghassan interviewed and filmed them a week before I came to them. He heard the stories and actually prepared the meeting for the still photo shooting, and in order to reduce preparation time I had asked him to choose interesting frames and arrange them by the hours of the day.

Until that day I had been using a macro lens to film all sorts of reptiles and insects that were sitting calmly on leaves warming in the first light of the rising sun. They had no questions, I did not have to coordinate my arrival with them and they didn’t make any effort to serve me with fruits and coffee. I came, shot and went away. In this project things were completely different.

“You’re going to take photos of old people at their homes”, Said Abu Shaqra, director of the gallery,

32

Entering the homes of the Wadi’s elderly through Aloni’s photos enables the viewer, who is not one of the Wadi people, a glance into the other’s home. The other who is a part of us – the one living on both sides of road 65 – the Wadi ‘Ara road. The photos are also a sort of a representation of the traditional Arab hospitality custom. Make yourself a cup of coffee with cardamom, sit comfortably on the couch in your living room and let your eyes stroll through the photos of the old people and their homes: note the colourful curtains, the bare white walls, he carpets laid on the floor, the armchairs and the cushions, the fireplace with the heating finjan kettles, the hookah, the mosque and the fig tree sticking from the window, the photos, certificates and family trees hanging on the wall, the shields, trophies and souvenirs resting on the chest, the photos of the couple together, the hand grip and direct look of all those photographed into the camera lens.

By entering the old people’s homes and through his typological yet empathic approach, Aloni presents us with a documentary document that manages to extract from each one of the photo objects the precise devotion following which nothing needs to be said.

In Aloni’s photos the perspective is that of the Jewish photographer who comes and documents the foreigner in Israeli society, while with the other photographers ‘Ammar Younes and the couple Wijdan and Khaled Fa’our the perspective is that of local photographers who are familiar with the lifestyle of the tribe’s elderly, and even know personally some of those depicted in the photos through familial, friendly or at least mental relation.24 In 2009 photographer ‘Ammar Younes (born 1969) in ‘Ara Village at the west of the Wadi began to document the life of the place and its inhabitants. Among the subjects chosen

by Jonas were the Wadi elderly. Jonas shot in the living room as well as the house’s yard, both in colour and in black and white. His view is less didactic and meticulous than Aloni’s, and it seems that the ethnic proximity and common language enable him to come closer to the subjects and a more relaxed and free feeling in the photography sphere. The three series he presents here are: a series of colour portraits of the Wadi elderly in their living space, the “Brides in Blue” series, presenting portraits of the Wadi’s old women in black and white and colour close-up photos on a black background.

24 Another photographer who documented old people in Wadi ‘Ara between 2009-2011 is Fazal Ilahi Sheikh, the Pakistani-American who worked here within the framework of Frederic Brenner’s unique photography project, and refrained from presenting at this exhibition and in this book due to his commitment.

31

subjects, and the couple Wijdan and Khaled Fa’our from Um Al-Fahem spontaneously shot a series of portraits. We also supplemented the catalogue with earlier portrait and passport photos gathered at the archive over time.

At the “Warriors” project Aloni photographed Jewish warriors at the twilight of their lives in their mostly Ashkenazi-bourgeois living rooms. The Wadi elderly, however, as Arab-Israelis, some of whom were at the other end of the rifle in 1949 (and a few more times over the years), stood before Aloni’s camera at their diwan or living room, most of them dressed in their traditional clothes. In the future it should be interesting to place these two series of photos at a joint exhibition.

And so Aloni tells of his thoughts at the documentation process: The Wadi ‘Ara road has always been for me no more than a traffic artery connecting the country’s centre with the north, a narrow and curvy road running between Arab villages spread on both its sides all along the way. Within the framework of the project I undertook the documentation of the “Elders of the Congregation” at Um Al-Fahem and the region. True to my way this time as well, I chose to take their photos in their natural environment, in the guest room at their home. Already at the beginning of the journey, as I came to photograph both spouses I encountered an unexpected obstacle. I was told that a direct photo of both spouses was “out of the question” for religious reasons or social conventions. Moreover, the mere fact that I was a Jewish-Israeli photographer certainly did not make the task any easier. Despite all that I saw great importance in trying to try and add the women to the photo; their part in the history and essence of the place was surely not smaller than the men’s.

The journey following the wadi elderly was fascinating but not easy for me. The stories of deportation in 1948 and fleeing the lands of the uprooted villages of the Bilad A-Ruha area (Ramot Menashe Region): Al-Lajjoun, Al-Mansi, Abu-Shousha, Abu Zarayq, Al-Kafriyn, Ja’arah, Daliyat Al-Ruha as far as the villages of Um Al-Fahem and the vicinity came up at each encounter in which the elderly told me the stories of their childhood and adulthood in detail. These are seared on their memory even from a distance of more than sixty years since the deportation and the establishment of the State of Israel.23 23 In the following project Aloni also set out for the Jewish settlements that came in place of the Arab settlements (and are not displayed in this exhibition): Megido, Mishmar Ha’Emek, Daila, Hazorea, Ein Hashofet, Ramat Hashofet, Ramit Menashe, Midrach Oz and Gilad. “I also looked to see if three was a common denominator between the Arab “Wadi Elderly” and the Jewish “Hill Veterans” from the Kibbutzim in the area, who were good friends and neighbours as children, fought each other for the same piece of land as adults and today, at the twilight of their days, as they are tired and perhaps pacified, I chose to connect these lovely old people of the same generation, who live their lives on the same land and in the same region and share the common history of us all as an inevitable result of the complex reality”.

30

theatrically and extremely than Kirschner. In 2002 Reli Avrahami began documenting families in various compositions at the Ha’aretz newspaper and later in Ma’ariv. In 2010 the book Marital Status, a joint work by her and Avner Avrahami was published, containing a selection of these photos. Avrahami and her partner enter the homes of the families and document most of them in their living rooms. The accumulated group of photos creates a mosaic of Israeli society and allows for a look at the aesthetics of the Israeli living room.

In 1990 the “First Ones” exhibition was held at the En Harod Art Museum. The black and white photos at the exhibition and in the accompanying book were taken by Aliza Auerbach Orbach. This exhibition was a homage to the first settlers, or as they became heroically known – the Pioneers. The Jewish Pioneers were mostly people of the second immigration wave (Aliyah) (1904-1914), who shaped settlement, agricultural and social mythology of the years prior to the establishment of the State in their spirit.

The exhibition was homage to first generation, which are no longer with us, and in most photos Orbach situates the Primaries in places related with location, nature, land and labour. Those observing Orbach’s photos can get intimately acquainted with the images of the First Ones – those who followed the dream.

The “Warriors” (2007) by Shay Aloni (born 1954) of Kibbutz Geva was also displayed for the first time at the En Harod Museum of Art, and is a sort of parallel homage to the “First” generation and its followers, taken by Orbach. The project documented Jewish warriors who acted in the Land of Israel in 1920-1949 and was shot in colour and medium format in the living rooms of the photographed, like Avrahami’s work.

Aloni warmly illuminated the figures of the warriors, many of whom have passed away since. This project made me turn to Aloni and ask him to document the elderly of Wadi ‘Ara at their homes.

“The Wadi Elderly” – on the Photos and Documentation Experience As aforesaid, one of the chapters of the “Memory of a Place” exhibition dealt with the documentation of the Wadi ‘Ara elderly as they were photographed in their home’s living room / diwan by photographer Shay Aloni (2007-2008). Thus it was possible to learn from the photos not only about the photographed wadi elderly but also about the inner structure of the salon. The feeling shared by Said Abu Shaqra, Prof. Mustafa Kabha and myself was that this chapter could grow into an entire book and an exhibition. The video interviews filmed and edited by Gassan Mahamid, Mahmud A’ahbria, Prof. Kabha and the gallery staff have become verbal history. With the assistance of Muhammad Hani, Aloni expanded the project to eighty objects; ‘Ammar Younes form Kufr Qari’ joined in and documented the Wadi’s old men and women in further three section

29

the visual power of the first photographs, which had not lost its vitality. According to him, the early photos, among other things, embody a type of social compatibility regarding the joint status of the photographers and their objects. This is also the reason that early photographs are saturated with a sense of social and cultural potential, of possibility for equality and mutuality, not yet exhausted in the relationship between object and subject (and in our context: between photographer and photographed), which Benjamin called a “halo”.

From the outset of local photography 18 in 1855 the tradition of studio portrait photography has developed in the country. At the turn of the centuries many studios were established in the main three cities – Jerusalem, Jaffa-Tel Aviv and Haifa. Among the photographers were Armenians, Arabs, Christians and Jews. Until 1948 the portraits, created mostly in studios, were black and white in a set up dignifying the object and carrying that “halo”. Since the establishment of the State of Israel and for almost forty years the status if studio portrait photography devaluated, so much the more that many families had purchased cameras and documented their own portraits. Press photographers set out to document the objects of their photos at their homes, work places or various events and a few them left behind fascinating archives. In the middle and towards the end of the 1970’s, as magazine photography was evolving,19 new, colourful and glamorous portrait photography was created, a small part of which was staged in a studio and another part at the object’s house or work place, in many cases still in black and white. That was the background for portrait photography the way it developed until our very days, mostly in Jewish photography.

An important chapter in the history of the formulation of contemporary local portrait photography20 can be distinguished through the photos of Micha Kirschner, who started his way in 1979 at the Monitin magazine and whose book, The Israelis, was published in 1997, summarizing his work over a period of approximately twenty years.

Kirschner directed the objects of his famous and momentarily famous photos, among them Israeli Arabs, 21 some cynically and some humorously. He also created a series of photos of local youngsters and Palestinians hurt in the first Intifada. 22 At the beginning of the 1980’s Vardi Cahana also started her way at the Monitin magazine, and in 2006 published her book An Israeli Portrait. Cahana as well shoots in s studio and meticulously directs her mostly famous objects, though she does it less 18 Raz, Guy, Country’s Photographers – from the Beginning of Photography until Today, Joint Kibbutz and Mapa Publishing, 2003.

19 There, p. 265 20 Absent till the end of the 1990’s, Non-Jewish photographers.

21 See the book The Israelis: Muhammad Bakri, Monitin, 1984 / Mayor of Um Al-Fahem, Hashem Mahmid, Monitin, 1984 / Faisal Al-Husseini, Ma’ariv, 1992 / Head of the Taybe Local Council, Rafik Haj-Ihye, Ma’ariv, 1996.

22 Including: Aysha Al-Kurd and her fifth son Yasser, one eye blind Huda Masoud and her mother.

28

‫ابراهيم عبدالكرمي صالح أبو شقرة‪ ،‬أم الفحم‬

‫عبد الرحمن مصطفى أبو شقرة‪ ،‬أم الفحم‬

‫אבראהים עבד אל‪-‬כרים סלאח אבו שקרה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬

‫עבד אל‪-‬רחמאן מוסטפא אבו שקרה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬

‫‪Ibrahim ‘Abd Al-kareem Abu shaqra, Um Al-Fahem‬‬

‫‪‘Abd Al-Rahman Mustafa Abu Shaqra, Um Al-Fahem‬‬

‫‪27‬‬

‫عبد احلليم حسني قاسم كبها‪ ،‬كفر قرع‪ ،1960 ،‬مجموعة مصطفى‬ ‫كبها اخلاصة‬

‫حسن أحمد قاسم يونس جبارين‪ ،‬أم الفحم‬ ‫חסן אחמד קאסם יונס ג'בארין‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬

‫עבד אל‪-‬חלים חוסין קאסם כבהא‪ ,‬כפר קרע‪ ,1960 ,‬אוסף‬ ‫פרטי‪ ,‬מוסטפא כבהא‬

‫‪Hasan Ahmad Qasem Younes Jabarin, Um Al-Fahem‬‬

‫‪‘Abd al-Halim Husayn Kasem Kabha, Kufr Qari’, 1960,‬‬ ‫‪Photograph: Mustafa Kabha Private collection‬‬

‫وهبة محمد يونس‪ ،‬مختار قرية عارة‪1947 ،‬‬

‫يوسف محمد عبد الرزاق‪ ،‬أم الفحم‪1949 ،‬‬

‫ווהבה מוחמד יונס‪ ,‬המוח'תאר של כפר עארה‪1947 ,‬‬

‫יוסף מוחמד עבד אל‪-‬רזאק‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‪1949 ,‬‬

‫‪Wahbe Muhammad Yunis, the Mukhtar of ‘Ara, 1947‬‬

‫‪Yousef Muhammad ‘Abd Al-Razzaq, Um Al-Fahem, 1949‬‬

‫‪26‬‬

in-house living room containing mattresses only. It is more modest and maintains a traditional character; mattresses and cushions invite the guests to sit on the house’s floor.

The components of the living room in modern houses include: couches, usually in brown or red but also in colours affected by that of the house walls and other furniture, such as vases with artificial flowers; luxury curtains, normally blue, white or brown, as well as carpets of matching colours; wooden bookcases holding books, paintings and family photos and the men’s educational and professional certificates, which also hang on the walls; Quran verses, models of Temple Mount and photos of the Ka’bah in Saudi Arabia and traditional items such as swords and daggers, hookahs and a finjan.

A central element in home design in the Arab sector is the large balconies, which in most cases face the front. Mot houses have an adjoining yard, part of which is covered with asphalt and concrete and serves for two purposes: parking and hanging out the washing or entertaining guests and sitting together with friends and neighbours. The other section of the yard is allocated for a garden containing herbs and vegetables as well as fruit trees. Lawns are also visible between the yard’s two sections.

In his analysis of the living room space, Kobi Peled15 notes: “In many Arab homes a great abundance of accessories is revealed to the guests, with housewares, ornaments and souvenirs spread all over […] not only are the homes packed with artefacts, the items themselves are full: a photo frame decorated with tiny musical instruments, adorned with red roses, and an azure ribbon tied around a miniature harp with a small rose pinned in the middle […] on the table is a white bowl with bare lips, adorned with a slender bullet depicting clusters of pink grapes and fine grapevine leaves. From between the leaves and clusters rises (with the help of a very thin metal wire) a tender golden butterfly, hovering above a plastic banana”.16 The Portrait in Local Photography In his article “A Brief History of Photography” Water Benjamin pointed out as early as 1931 the waning of the genre of photographed portrait as it had matured in the second half of the 19th century, the first decades of photography.17 Benjamin tried to explain 15 Architecture, pp. 191-193 16 The Story behind the Design of the Arab Home, Noam Dvir (interview with Kobi Peled), Ha’aretz, 2.8.2012: “The seeming opulence, which may be construed by Israeli viewers as tastelessness and kitsch, is in Peled’s opinion a response to the poverty which prevails outside the house and the shortage of infrastructure and urban planning. According to Peled, the Arab home has lost most of its traditional features and now reflects a society in an identity crisis. Just the same as there is no one typical Israeli home, there is no typical Palestinian home – it is all a matter of location, economic capability, family needs and to a great deal taste as well. Yet at this time of tension and suspicion between Israelis and Israeli Arabs is seems that it is precisely the home which may be an interesting connecting point. The first step could be very simple – mutual hospitality at home”.

17 This clause is a paraphrase on the first part of the article: Vered Mimon, “A face is politics – on the portrait photos of David Adika”, Mother Tongue (catalogue)’2004: pp. 98-102.

25

last farmers. The curatorship initiative involved them in the cultural move of social documentation through the art of photography.

The Arab home reflected in the contemporary photos8 does not at all resemble the home in which the photographed were born 80 years ago, as is visible from photos of homes from the “Memory of a Place”9 exhibition. Despite the establishment of the “Shikun” neighbourhood in Um Al-Fahem by “Solel Bone”10 within the frame of the attempt to subordinate the Arab village and city to the ideas of the “Israeli Project”11 – this attempt and the like failed in the settlements of Wadi ‘Ara, and so the current family homes in the Arab village and city remained loyal to the structure of the traditional Arab home and did not assimilate the values of urban housing or the home in the Kibbutz. In fact, these are remnants of the vernacular (local) home, which is assimilated in the current one and represents the place’s spirit and language in combination with local contemporary architecture.

In his book Aristocracy – The Arab Home as a Social Text, Kobi Peled notes: “The Arab society in the Wadi ‘Ara Region is not made of one piece. The locals differ in many aspects: pedigree and ancestry, education and occupation, fortune and land ownership, cultural preferences and religious orientation […] in the strata of this complex society one can find various design forms. Although the home is perceived as private domain, its design constitutes a public arena, in which an effort is made to illustrate and sharpen social differences (and socioeconomic status)”.12 The characteristics of homes in the Wad ‘Ara settlements13 as they are represented in the exhibition photos show that building in these settlements is mainly ground attached-it is usually no more than four storeys high.14 The family elderly live on the ground floor. Arches are still common in the design of Arab architecture, though to a lesser extent than in the past. It is customary to install several windows in each room as an expression of the connection to nature, with the living room window being the largest. Walls are usually painted in white, but there are considerable differences between Muslim and Christian homes. In most cases the diwan was used as a separate facility to entertain guests outside the family home, and nowadays it has become an 9 See: Memory of the Place (catalogue), photography: David Ulmer, 196, p. 134 / photography: Government Press Office, 1960, p. 114.

10 See: Memory of the Place (catalogue), photography: Amiram Arav, 1967, p. 135.

11 The Israeli Project: Building and Architecture 1948-1973, editor: Tzvi Efrat, Tel Aviv Museum Publishing, 2005 (Ruin: p. 483-512) / under the influence of Le Corbusier’s Machines d’Habitation in Europe of the 1950’s.

12 Architecture, p. 181.

13 House and Flat Characteristics in the Arab Settlements in Israel, by: Oz Almog and Sharon Hornstein, investigators: students of the course “Introduction to Israeli Society” at the Department of Land of Israel Studies at the Haifa University, 17th May 2008.

14 Some houses rise as high as seven storeys while others have less than four – depending on family size.

24

Arab settlement in the Wadi Ara5 (Nachal Iron) Region and its central city – Um AlFahem. That means that the photographic history was not concentrated in an archive, displayed at an exhibition or gathered in a book. In preparation for the exhibition I began to work with the director of the growing archive, historian Prof. Mustafa Kabha, on one of the most complex projects I have ever experienced since I started working as a researcher and local photo curator, since treasuring a photo exhibition in a place like Wadi ‘Ara without an archive meant, actually, creating the basis for the visual historic memory repository of around one hundred thousand residents. Moreover, the work required an information and persuasion campaign among the locals to make them have their photos taken or donate the visual material in their possession in favour of the exhibition and the archive – a complicated deed in itself. However, the wide base created following completion of the infrastructure work provides the inhabitants of Wadi ‘Ara and the archive’s visitors an initial and unique look at the place’s past.

The work focused on five central axes: collecting photos from residents’ homes; locating photos in archives in Israel, England and the U.S.; locating photos held by private photographers in Israel; locating television, cinema and video photos and a contemporary video filming project, which included both Jewish and Arab photographers. One of the sections of the “Memory of a Place” exhibition dealt with documentation of Wadi Ara’s elderly as they were photographed in their home’s living room or diwan by photographer Shay Aloni. This short chapter was a type of an introduction leading to the elaboration on the subject in this book.

The Arab Home6 Since most of the photos were taken within the house and in its surroundings, I thought it right to elaborate a little about the location where the wadi’s elderly had their photos taken.

The historic origin of the term “culture”7 lies in the term “cultivation”. The historic origin is related to the human spirit and establishes the idea of the culture man – with the entirety of his values, beliefs and his world view. Alongside this perception an anthropological definition had evolved of the term “culture” as an expression of a daily way of life. Cultivation of the land is the daily starting point for the childhood and adulthood of many of those photographed in this book. The photos capture the 5 Um Al-Fahem, Um Al-Qataf, El-Biar-Al-Fuka, Al-Tachta, Al-Bayyada, Al-Mu’allqa, Al-’Arian, Al-’Arayish, Al-Sharayi’, Barta’a, Dar Al- Hannoun, Wadi Al-Qasab, Zalafah, Khour Saqr, Kufr Qari’, Musmus, Mu’awiya, Mousrafa, Salem, ‘Ara, Ayn Ibrahim, Ayn Al-Sahala, Iraq Al-Shabab, ‘Ar’ara.

6 A special exhibition should be dedicated to the architecture of the Arab home, See: Architecture – the Arab Home as a Social Text, Kobi Peled, Resling Publishing, pp. 281-288.

7 Architectural Culture: Place, Representation, Body / Editors: Rachel Kalush and Tali Khatuka, Resling, 2005 p. 11

23

living room2 inside the house. The internal and external, physical and mental contrasts permeate the pattern of the house in which the photographed people live – a pattern containing its inhabitants’ cultural and historic identity.

Many of the photos taken in the Wadi ‘Ara Region were shot from the perspective of the Jewish conqueror towards the conquered Arab. In contrast, the photos presented here are not such, but act according to the outline of the “Civil Convention of Photography”.3 In the current documentation project, the photographed, photographers, curator and viewers – all become citizens of the universal, non-sovereign, photography state.

Not only that do photographed agree to host the photographer and allow them to document them in their home and living space, but the photos themselves are not owned by either of the parties – photographed or photographer – and are conveyed to the viewers as a sort of a deposit mediation of the curator.

The exhibition viewers and the book readers enter other people’s homes through the photos, and it seems that while silently leafing through the book’s pages one can almost hear the whisper of wheat growing in the fields and sort of feel the echoes of the past touch the present, life to death, photography to the memory of the place.

Memory of a Place The village of Um Al-Fahem was first mentioned in written sources in 1262. Its people earned their living by preparing coal from grove trees they found nearby or brought from afar and piled them up in heaps called “blackeners”. The piles burned with internal combustion, hence the source of the Arab name, meaning “Mother of Coal” or “Source of Coal”. Since the name may be interpreted in Arabic (“Source of Darkness”) as having a negative meaning, the inhabitants occasionally call the village by the name “UmAl-Nur” (“Source of Light”). Light and darkness are the basic ingredients of historic photography, and between them lies the entire colour spectrum of contemporary photography. This idea accompanies the exhibition due to the variety of documentalartistic contexts created by the tints of black and white in the Israel-Arab society as well as the political contexts between the Arab citizens and the Jewish State.

In 2008 the Um Al-Fahem Art Gallery displayed the “Memory of a Place” photo exhibition4 (“Zakirat Al-Makan”). Until then there was no photographic history of the

2 The Diwan is a central location, customary in traditional houses, where one sits on mattress laid on the floor. In modern houses the living room, usually containing couches and a table, is more conventional.

3 The Civil Convention of Photography, Dr. Ariela Azulay, pp. 104-106.

4 Memory of the Place – Photographic History of Wadi Ara, 1903-2008, Editors: Dr. Mustafa Kabha and Guy Raz, published by the Um Al-Fahem Art Gallery, 2008.

22

When Figures turn into Silhouettes Guy Raz* And so It took me entire sixty years To realise, That water is the best of drinks, And bread is the tastiest of all foods, And no art has any value Unless you infuse human hearts With a bit of happiness.

Taha Muhammad ‘Ali The photos for the “Shadows of Time – Wadi ‘Ara’s Elderly in Photos” exhibition were taken during a period of five years (2007-2012). The book’s pages contain portraits of people around the age of eighty:1 Israeli-Palestinians, Muslim-Arabs, citizens of the Jewish State, most of whom had lived in Wadi ‘Ara before 1948, with a small part of them even living in villages which were destroyed at the end of the war. The space in which they are now photographed is the area where they live and in which their homes are located, which were built mostly after the establishment of the State of Israel. That is to say that these are not clay (mud bricks) and stone buildings like the village’s traditional houses but rather concrete houses like those of today’s settlements and cities. This space includes the balcony and the house’s yard from the outside and the diwan or * Photographer & curator of local photography.

1 The age of the photographed persons ranges from 75 to 105.

21

[3]

[2]

‫]‪[1‬‬

‫تصوير جوي لوادي عارة‪ ،1944 ،‬سالح اجلو البريطاني امللكي (‪ ،)RAF‬أرشيف اجلامعة العبرية‪ ،‬قسم اجلغرافيا‪ ،‬القدس‬ ‫(‪ )1‬أم الفحم‪ )2( .‬عارة‪ )3( .‬كفر قرع‪.‬‬

‫צילום אווירי של ואדי עארה‪ ,1944 ,‬חיל האוויר המלכותי הבריטי (‪ ,)RAF‬ארכיון המחלקה הגיאוגראפית‪,‬‬ ‫האוניברסיטה העברית‪ ,‬ירושלים‪ )1( .‬אום אל‪-‬פחם‪ )2( .‬עארה‪ )3( .‬כפר קרע‪.‬‬ ‫‪Ariel Photograph of Wadi ‘Ara, 1944, British Royal Air Force (RAF), Geography Department archives,‬‬ ‫’‪the Hebrew University of Jerusalem. [1] Um Al-Fahem. [2] ‘Ara. [3] Kufr Qari‬‬

the family who attended the interview (wife, son, brother or family relative) had the information required which was better than the person we asked to meet.

In other cases the interviewee found a chance during our dialogue to cry, to cry in order to free him from the old buried sorrows, so he cried and we cried with him.

We believe that through the oral storytelling we could help put forward some voices that were in their time marginalized and not documented by history, especially the women telling about history. We made sure during our interviews to highlight this vital voice in order to have a complete historical story.

During an interview with Mrs. Basimah Qahawesh she told us all about the circumstances around building the first girls’ school in Um Al-Fahem. She said: “There has never been a girls’ school, my family built one so I could receive the necessary education, and my Mom was very strict when it came to the education of her daughters. My family built one room on top of the mountain, a teacher from Jineen came to teach, Miss Bushra was her name, then another from Nablus, Miss Fatima Al-Eker. She taught four classes in one room, only one big room with one teacher, there wasn’t a director or a male teacher, just girls and one teacher”.11 What is impressive is that some of the storytellers formed a second and even third generation of the storytelling; they spoke about their parents or their grandparents.

Moreover, their stories were rather a documentary since it passed on from one generation to another.

At the interview we conducted with Al-Sheik ‘Abd Al-Rahman Dawoud Kabha (Abu Saddam), he told us about his grandfather Muhammad Ahmad Salamah Kabha (Abu Jaber) who in his turn knew the historical traditions and the genealogy very well. He said:” I have lived with my grandfather on my mother’s side for thirty years, God bless his soul. He was a poet using colloquial language in his poems, he even precisely described the first elections in Kufr Qari’, he also had a social gathering hall where people gathered to hear his historical stories about the Ottomans, the First World War, the uprising of 1936 and so on . I was there as a child listening to his stories over and over again, and I know by heart most of them”.12 The collection of oral stories and inscribing them was conducted during the last four years. During that period hundreds of interviews were conducted. After they are finally edited and written down, they will be all published in a book which will document all the work done in this sphere.

It is worth mentioning here that we are planning to publish a new book only for the oral storytelling. With God willing, it will be the third book from the series of books on Um Al-Fahem and ‘Ara Valley (Wadi ‘Ara) areas.

(11) An interview with Basima Shafeeq Qahawesh at her home (Um Al- Fahem, 25.11.2007) (12) An interview with ‘Abd Al-rahman Kabha at his house (Um Al-Qutuf, 17.02.2008)

17

asks him: “where should I sit? And he answers: “wherever you feel comfortable”. “Make me look as beautiful as I once was” she said laughing, and then added:” in my twenties, I was the most beautiful girl in the village and all the young men wanted to marry me, but no one could, because my father asked for a very high dowry”. He answered while he was busy preparing the camera lens: “you are still beautiful”, so she answered with a smile on her face” and you are as polite and lying as I am beautiful” 10 This dialogue shows the relationship between the photographer and the people he is photographing during the photographing process; this is a positive reflection of the end result “the photo”. What is important here is that both parties were aware, at the moment of taking the photo, of the historical importance of this work.

Shai Alony is one of the first photographers who joined this project in the display room, he was different from the others because he was an outsider, and he knew little of the party he was photographing. This in fact has advantages and disadvantages; on one side - he was ignorant of the norms and culture because of fear, however, he managed with his strong professionalism to tackle the smallest details of the old people and their mysteries when taking the photo, and so he overcame his lack of familiarity and of knowledge. On this occasion we have to mention that Aloni’s photos that were taken inside and outside the houses represent the great difference between the past which consumed most of the interview’s duration and the decorated and beautified present which he worked hard to show in his photos.

The photos of Wijdan and Khaled Fa’our express a spontaneous reality that was not planned for or decorated for. It is a different aspect which adds to this group of photographs a special flavour, imbuing them with the charm of realism and spontaneity and expresses the harmonious connection between past and present.

We thought it right to include some of the oral interviews we conducted in this collection so the photos can be completed by the text.

Along the past 25 years, thousands of interviews were conducted across the country.

I realized how important, vibrant and extremely necessary this exercise is to build the complete historical Palestinian narrative. I met several different elderly people during these interviews – a source of information that taught me a lot- I met also people who were reenergised after they found people who ask about them and appreciate their role in the past, others recovered their ability to speak after a depression which made them lose their ability to talk. In some other cases they were very cautious and not brave enough to tell the whole truth although they recognised its importance.

Sometimes I met a particular person whom others recommended as he is a witness of his period, however I found his testimony weak and fragile, but other members from (10) ‘Ammar Younes, personal testimony.

16

‫هوية حليمة خليل محاجنة‪ ،‬أم الفحم‬ ‫תעודת הזהות של חלימה ח'ליל מחאג'נה‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬ ‫‪Identity Card of Halimah Khalil Mahajnah, Um Al-Fahem‬‬

‫‪15‬‬

student Theodor Katz about the massacre of Al Tantoura, which occurred when that coastal village was occupied by Israeli forces on the 23rd of May 1948.8 In order to depend on Oral Storytelling in documentation, it needs professional knowledge and practical tools that workers in this field must acquire, so that they would be able to document properly and categorize it in a way that makes it a professional scientific material for historians to work with easily. Without having these tools that should be extremely accurate, and also a wide understanding of the historic event and its contradictions, workers in this field would not be able to perform this very sensitive and accurate job.

Because of the pressing need of collecting Oral Storytelling from the tellers, those who are becoming fewer every day, the project of documenting Oral Storytelling together with the Open University sponsored the art gallery in Um Al-Fahem in 2007 and recruited a number of students to work on collecting Oral Storytelling from the area of Um Al-Fahem and Wadi ‘Ara, and it has been a great honor and pleasure to supervise this project, personally, academically and scientifically.

At first, a questionnaire was drawn up for all those found suitable for interviewing in Um Al-Fahem and 13 villages from Wadi ‘Ara, from Um Al-Qataf in the West and until Zalafah and Salem in the East .Then and through a whole year`s time of hard work , 200 video interviews were conducted and written down along with collecting historical photos that were later on displayed in a permanent exhibition for historical photos, organized in the arts and display hall in Um Al Fahem, and this has pleased tens of thousands of visitors that until today have not stopped coming. The pictures in the exhibition were joined in a book with the title “The memory of the place, the photographed history of Wadi ‘Ara 1903-2008” and Mr. Jay Raz, the exhibition curator has helped me in the editing of this book.9 The Oral Storytelling collection and writing continued for the last four years, when hundreds of interviews were conducted, to be processed and then inscribed and published in a complete book.

As for the book we have, here it is a natural continuation of the previous book, and through it the Oral Storytelling people are documented in photographs that reflect the special mosaic of the people living in the area covered in this project.

The collection of photographs here reflects three different visions in the world of photographic documentation and this diversification adds richness and breadth to the project: ‘Ammar Younes holds conversations with the intervees before, during and after being photographed, and intends sometimes to discuss the quality of the picture and how beautiful it is with the people he is photographing. For example, Hajja Fatma (9) Mustafa Kabha and Gay Raz are two editors, The Memory of the Place, The Photographic History of ‘Ara Valley 1903-2008, Published by The Art Gallery, Um Al Fahem. 2008.

14

truest accounts are those written at least a quarter of a century afterwards and not those written as soon as the event occured.” 6 According to the two previous opinions, the historical Palestinian story has faced a lot of troubles and challenges for sixty years and more, during which no restoration of the great loss in the written sources and documents occurred, and even those limited and important amounts that were gathered through the Palestinian research center in Beirut have been mostly lost after the painful experience during the Israeli incursion into West Beirut in 1982 ,and the confiscation of those sources by the Israeli army to be returned after that to Tunisia and from there to Algeria and then the unsuccessful attempt to transfer them to the territory of the Palestinian Authority.7 The number of documents collected under the supervision of the late Faisal AlHusseini in the Arab Studies Association in Jerusalem has met a similar destiny when its residence in the Orient House was closed and its belongings confiscated, including rare collections of documents, maps and visual images.

Oral Storytelling as a Necessary Alternative In light of the horrible destruction the Palestinian cultural inheritance was exposed to during The Nakba and the 1948 war, and all the disasters that followed, especially the destruction of the main towns and the villages, and the archives of the cultural and political organizations and private and public libraries, many obstacles exist for those interested in collecting and writing the historical Palestinian story and also many objective difficulties, especially the absence of caring state or research organizations with economical and human resources that allow them to work freely on sponsoring such a project. However, the main goal must be at this stage to make up the long period of time that has passed from The Nakba until the start of use of the Oral Storytelling as a source for historical writing and the acceptance of it as a legitimate and credible source, under the condition that this happens in accordance with clear professional standards. Moreover, it is worth mentioning that the rejection of some Israeli historians such as Benny Morris , Yoav Gelber and others does not necessarily spring from professional positions that deny the credibility of Oral Storytelling as a historic source, but perhaps because of the significant superiority of the Zionist storytelling, and because Oral Storytelling is an alternative that should be present for the Palestinian side, that is if the Palestinian side wanted to fill the gap between the two narratives which is a result of the Israeli superiority.

This need is clear from the response of the Israeli academic circles (in the University of Haifa to be exact), around the subject of research for an M.A degree, conducted by the (7) For the miserable story of the Palestinian Archive see: Sameeh Shbeib, “The Lost Memory” in: Mustafa Kabha (editor) of “Forming a Historical tale of The Nakba, Problems and Challenges”, Mada Center for Applied studies, Al-Carmel, Haifa, 2006, Pages 277-322.

(8) Mustafa Kabha, worksheet presented to the Oral History Conference at Beir Zeit University, June 5th 2007.

13

These special circumstances have caused the creation of a very unique and complicated situation concerning the process of building the collective memory for Palestinians, in their many different locations, a situation we should call “The memory of the Diaspora”.4 That is so because the documentation of the Palestinian people’s history before 1948 differs greatly from the documentation after this tragic year. Palestinians stopped living on their lands, continuing their life lines and history, so aiming at accomplishing their national identities, and turned into a dislocated people in the Diaspora, attempting to prove their identity after they were so close to achieving independence and sovereignty.

The busy life in the Diaspora, the troubles and difficulties that accompanied it, the reality of dealing with many new governments that did not like, to say the least, the idea of the development of Palestinian identity and the crystallisation of its historical narrative, are part of the many reasons that prevented the Palestinian people from writing a complete Palestinian historical story.

Some think that the exhausted Palestinian people has not yet been given the chance to rest so they could write their story, and others suppose that this story should be created alongside with the historical process even though there is no historical perspective, of course.

The writer ‘Ali Al-Khalili belongs to the first group. He says: “of course the Palestinian consciousness has not lost the memory of The Nakba. But, on the contrary, it is full of memories, but these memories did not display themselves systematically. And there are some who assume that the Palestinian mind is living in a nightmare about the continuity of The Nakba from one chapter to another, without having a chance up to now to grasp at hope and rewrite the victims` tales in their agonized memory. And this means that the chance has not yet been available for the Palestinian fighter to be reassured about his legacy and start writing his narrative.”5 On the other hand, the historian ‘Aref Al-’Aref, who belongs to the second group, said in his famous book about the Nakba: “it is our duty to write down the events as they happened and to remember them as they were before time pulls them away from us. For if we do this, historians who follow us will have material to start with, material supported by facts, names, and numbers. This is what drove me to write down the happenings of the Nakba, which I have reliably done. And that is also what causes me today to put these records in your hands, remembering of course that the best and (4) On this subject see: Mustafa Kabha (editor) of Forming a Historical Tale for The Nakba, Problems and Challenges , Mada Center for Applied Studies, Al-Carmel, Haifa, 2006, Pages 1-8.

(5) Ali Al-Khalily, The heirs are the story tellers, from the Nakba to the State, Acre , 2001, Page 162.

(6) ‘Aref Al-’Aref, The Jerusalem Nakba and The Lost Heaven, Beirut, 1951, Part 1, page 3.

12

‫خارطة وادي عارة‪ ،‬كيتشنر‪-‬كوندر‪ ،1881 ،‬مجموعة خاصة‬ ‫מפת ואדי עארה‪ ,‬קיצ'נר‪-‬קונדר‪ ,1881 ,‬אוסף פרטי‬ ‫‪Wadi ‘Ara’s map, Kitchner Conder,1881, private collection‬‬

Photos from the Paths of Memory Prof. Mustafa Kabha1

The memory and its formation are considered a vital issue because it forms the basis of the people’s national identity. Through it the individual self and collective awareness are formed. The immortalization of the past and the monitoring of its interactions play a central role in the cultural activity, whether it is on the individual level or the general level. Studying this aspect of the immortalization and the structure of memory, and being aware of the concepts of this issue such as “the historical picture” , “personal memory”, “collective memory”, “ evoking history” , ”selective memory”, “tragic memory”, and so on, is the basis of this exhibition.2 The Palestinian people display special significance in this issue, and that is due to the major changes in their modern history and their great influence, especially as regards The Nakba in 1948, for this storm has ripped apart a good share of accomplishments, and destroyed most of their cultural and civil legacy, on top of the displacement and exile that damaged most of the Palestinian people.3

(1) Prof. Mustafa Kabha: Head of History and Philosophy department at the Open University and the Academic Director of Um Al-Fahem and ‘Ara valley Archive - The Art Gallery, Um Al-Fahem.

(2) For more details see: P. Nora, ‘Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire’ in Representations, No. 26, Special Issue: Memory and Counter-Memory, (spring, 1989), pp. 7-12.

(3) see: Ahmad Sa’di & Lila Abu Loghod (eds), Nakba: Palestine, 1948, and the Claims of Memory, New York, 2007.

9

The visit for taking the picture opens up a whole world to us. People open up and reveal everything they remember. They recall many events and occurrences of historic, social and political significance. Every old person, each chief of a tribe or a clan brings along the personal and collective story.

And yet there is no doubt that all stories lead in one direction: to the land, “Al-Ard”. At that time the earth was the centre of one’s life and freedom. It was from the earth that people imbibed the values of life and it formed the identity, personality and way of the Palestinian peasant, who cultivated it and devoted himself to it.

The importance of the wadi’s elderly is immense, but due to their age and health there is a real danger to the continuance of the Palestinian narrative. Thus, the archive’s first task was to map the older population of the wadi’s elderly, collect information and make immediate contact.

It was clear that some of them were in real danger of life and so the prompt need arose, to save all that could be saved through still photography, material collection and video filming. Zeal comradeship and complete devotion to the idea were soon forming among members of the team who led the documentation work.

One day, while producing the exhibition and the catalogue, Mahmoud Eghbariyyah Abu Anas, archive coordinator, turned to me and told me about the ninety year old Sheikh Tawfiq Qassem (Abu Bahjat) and his historical and cultural significance. The man was very ill and had been in hospital for the previous two weeks, and all of Abu Aanas’ attempts to reach him for the purpose of documentation had failed. But now he was at home: “Two days ago I contacted his children in order to interview and photograph him. One of his children is awaiting me at his home”.

Abu Aanas packed the cameras and left before the noon prayer. He returned shortly afterwards with tears in his eyes: “Sheikh Tawfiq Qassem, Abu Bahjat’s demise has just been announced through the mosques’ loudspeakers. The funeral procession will depart immediately following the noon prayer at the mosque of Al-Bayyada village”.

We were filled with a sad feeling over the loss of yet another untold story, but beside it we felt great satisfaction for having reached the moment, when we were crying over losing the memory.

8

our lost glory. Our moral duty to collect, document and bequeath the Palestinian story to the next generations is a result of this realization.

For years I carried the idea of establishing the archive. In that period it had grown and crystallised even before it was realized, and despite obsticals to preparation and operational difficulties and other professional hardships it became an entity one can communicate with and connect to. It is very important to lament the loss of great stories but it is better to roll back one’s sleeves and commence the meticulous work of saving whatever can still be saved.

In front of us, at the exhibition and in the catalogue, the wadi’s elderly are standing in their full height and splendour. They are indeed the inexhaustible source of inspiration for the lives of both past and future.

Photographers Shai Aloni, ‘Ammar Younes and the couple Wijdan and Khaled Abu Fa’our accomplished a miraculous work. I had the great pleasure of escorting them along their photography voyage. In a few cases I had coordinated the visits myself and closely felt the great honour, bestowed upon all those involved in the work.

It is about a fascinating and disciplined population, people who are dressed according to the best of tradition and enjoy the drama forming around them. In their modesty they fail to understand how they are suddenly remembered, and once again the questions jokingly come up: “What, am I so old that I already deserve to be in a history museum? Do wrinkles mean something? How should I dress up? Is it better with or without the kufiyya? The wife as well? What for? Well, get dressed you Hajje, they are taking our picture” – and the hall is filled with laughter.

I was deeply moved by the photographers’ introduction, who were the first to ask some identifying questions about the past of those photographed, their birthplace, age and how many children and grandchildren they had. They felt a great honour to answer with the camera on the tripod, waiting to start shooting the different positions.

Shai Aloni concentrated on the elderly and their warm and supportive environment.

‘Ammar Younes and the Abu-Fa’our couple, in contrast, concentrated on the old man’s figure, clothing and expression, as if they wanted his face to express the long-term memory. They wished the photo to convey to the viewer the feeling of the transitions in the lives of the elderly, the wandering journey and the memory of their household and family, scattered over without leaving a trace of life.

In all photos the powerful and massively present old man is standing straight, in spite of his age and all his life experiences. He is smiling, holding his wife’s hand and knows that at that moment he is the real hero. Everyone present – his household, friends and neighbours – look at him with great admiration. Surely they have not come to take his picture for no reason and there must be a good reason for it.

7

went to the village of Burayka, identified the fresh grave and was sure that it was mine. He read Quran verses, prayed and returned to Um Al-Fahem, where he set up a mourning arbour in the old house’s yard.

So uncle Muhammad Yousef Shuraydi (Abu Sami) told the many guests who crowded in his wide house as they come to bid him farewell a day before his departure to fulfil the commandment of Hajj in Mecca.

I was very proud of my uncle, whom I regarded as a true hero and who was a role model for me for many years.

Your uncle was a great hero; he fought against the English and the military government and managed to survive.

He was a God-fearing man. May God save him.

So whispered in my ear uncle As’ad ‘Azzam, uncle Abu Sami’s contemporary, wrapped in a Galabiyya and wearing a kufiyya.

His face’s features, thick moustache and sharp glance attested to a man who had been through a lot in his life.

When you return from the Hajj, inshallah, uncle Abu Sami, I will come back here to film you on video. I really want my kids to see and hear the hero grandpa turning to them and telling them of his past memories.

This was what I promised uncle Abu Sami and so I was yearning to do.

But the uncle did not return from that trip. His health and age overpowered him and he died in Mecca, where he was buried.

I felt great grief over the loss of uncle Abu Sami, as well as a sense of loss for losing the story which would never be told. I expected the uncle to return and tell of his youth, brothers in arms, his feelings before and after the battle, the course of the battle and the fallen comrades, and deep in my heart I even hoped that we would go to the battlefield together in an attempt to reconstruct, even slightly, the events of those days.

But the uncle did not return from his trip, just as his father, grandpa sheikh Yousef Shareidi, had not returned as well. Together with thousands of refugees he kept wandering until he rested at the Al-Yarmuk refugee camp in Syria, where he passed away. The story of his life and harsh wanderings was not told and will never be told.

Like them, the stories of other thousands who have died have disappeared.

No red light was lit to warn, that an entire generation was becoming extinct, while we, the younger generation, were standing complacent and indifferent in front of a reality, in which history was worthless and memory was meaningless.

Since the meeting at uncle Abu Sami’s house it took me more than ten years to realize the true value of the town’s elderly as a source of inspiration for the lives of the rest of us, the size of the documentation task and the full responsibility lying with us to restore

6

The Wadi’s Elderly – A Place of Inspiration Sa’id Abu Shaqra, Gallery Director

It’s been five years since the idea was born, to establish the Um Al-Fahem and Wadi ‘Ara Regional Photo Archive, in addition to setting up a permanent exhibition and publishing the first of its kind historic document, the catalogue of the “Memory of a Place” exhibition. And here we are again, to present you with another historic document: a documentation of Wadi ‘Ara’s elderly, who have been photographed in recent years. Unfortunately, a significant part of these people have passed away, but have left us and the archive with the personal story of each one of the photographed men and women.

This is a story about life, about the wandering journey, about survival and about belonging to the past and to the land. To my great joy, I belong to the generation of those who grew up and were raised in the shadow of the town’s elderly and acknowledge their importance. They have always fascinated me with their life stories.

Their childhood stories with their adolescent spirit have fascinated me through the authority they projected on me and on their surroundings with their presence and power, which have been a source of inspiration and pride for me.

I therefore used up any free moment to listen to the stories of the past and observe their facial features: I was only 16 years old when I joined the Palestinian rebels, who fought against the English soldiers. In the battle against the english in the village of Burayka near Zammarin (Zichron Ya’akov), four Palestinians from our forces were killed. My father, Sheikh Yousef, received information that I was one of the Shahids in that battle. He

5

‫مرمي يوسف شريدي جبارين (‪ ،)1935‬أم الفحم (والدة سعيد أبو شقرة)‪ ،‬أم الفحم‬ ‫מרים יוסף שרידי ג'בארין (‪ ,)1935‬אום אל‪-‬פחם (אמו של סעיד אבו שקרה)‪ ,‬אום אל‪-‬פחם‬ ‫‪Maryam Yousef Shuraydi Jabarin (1935) (mother of Said Abu Shaqra), Um Al-Fahem‬‬

Shadows of Time Photographic documentation of the Elders of Wadi 窶連ra

Elsabar Association The Um Al-Fahem Art Gallery Gallery Director: Said Abu Shaqra Shadows of Time Photographic documentation of the Elders of Wadi ’Ara 2007-2012 Exhibition Curator: Guy Raz Academic consultant: Prof. Mustafa Kabha Producing and coordinating: Irit Carmon Popper Scanning and printing: Digital Photo Print Framing: Said Sidawi Gallery hanging: Ahmad Muhammad Mahajnah Catalogue Text and editing: Prof. Mustafa Kabha, Guy Raz Research assistant: Iman Eghbariyya, Muhamad Hani, Layla Jabarin Design: Tawfik Gazal - Orientation, Jerusalem Production: Orientation Ltd., Jerusalem Hebrew language editing: Ronit Rozenthal English language editing: Isaac Komem Hebrew translation: Yair Hadari Arabic translation and editing: Tarek Abu Rajab English translation: Daniel Heimann Proofreading 3 languages: Michael Komem Print: Art Plus - Green Print

With the support of The Ministry of Sports and Culture, Mifal HaPayis

Š 2012, All rights reserved for the photographers, Elsabar Association, Um Al-Fahem Art Gallery

Shadows of Time Photographic documentation of the Elders of Wadi ‘Ara

Editors: Prof. Mustafa Kabha | Guy Raz Photographers: Shay Aloni | ‘Ammar Younes | Wijdan and Khaled Fa’our

2007-2012

Shadows of Time