Der det gror skierri by Orkana

Orkana

ROMAN

der det gror skierri Irene Larsen

Irene Larsen Der det gror skierri

Forfatteren har oversatt sitatene fra Il viaggio di Querini / Querins reise, Helge A. Wold, Orkana forlag 2004, til nynorsk. Forsideillustrasjon: Taneli Lahtinen og Marek Piwnicki / unsplash.com Design: DesignBaltic Trykk: ADverts © Orkana forlag 2020 Orkana forlag as, 8340 Stamsund ISBN: 978-82-8104-470-8 www.orkana.no post@orkana.no

1. Isak er forkjøla, har feber og er grinete i telefonen, men han må sjå ho, seier han. Yrja har sagt nei fleire gongar. Bedt han om å halde seg i ro til han blei frisk. Ho er ikkje interessert i å bli smitta. Men han gjev seg ikkje. Må sjå ho. Det er tidleg på mor gonen. Det går eit kvarter mellom kvar melding. Dei møtest på stien eit par hundre meter nedanfor trafokiosken. Isak sin pust er tung, og auga er blanke. Det er fuktig i den rotne lyngen langs stien og han er fuktig under nasen. Blank, tyntflytande væske renn ned mot overleppa. Ho snur seg når han vil kysse henne. Går berre vidare. Dei kjem til trafokiosken. Der er låsen sund, og det er berre å gå inn. Som vanleg ligg det strødd tomme ølflasker kring på golvet. I helgene er kiosken ein tilhaldsstad for ungdomsgjengen i bygda. Isak rullar ut det svarte liggeunder laget han har med seg. Han plasserer eine armen bakom ryggen hennar og den andre bakom låra. Lyftar henne og legg henne ned på underlaget med ansiktet inn mot veggen. Dreg buksene hennar raskt ned. Skyv beina hennar frå kvarandre med kneet sitt. Trenger inn i henne, hardt, medan han prustar som om han er halvt dyr, halvt menneske. Ein minotaur, tenker ho medan ho ligg klemt inn mot veggen. Han ber ho kome. Vil at dei skal kome samtidig. «Eg kjem ikkje på kommando», freser ho. «Har du vore ved Lyngenfjorden nokon gong?», spør Isak etterpå. Dei sit på det svarte liggeunderlaget som har krølla seg i den eine enden og rulla seg heilt inn til det nakne låret til Yrja. 5

Han har akkurat svart på ei tekstmelding frå kona si. Skrive at han har gått seg ein tur før jobb. «Mange gongar», svarer Yrja. «Eg pendla mellom Kvænangen og Tromsø i fleire år. Det har eg då fortalt. Har eg ikkje?» «Landskapet kring Lyngenfjorden er det mest sublime eg veit om», seier Isak utan å kommentere svaret hennar. «Utsikta mot dei monumentale Lyngsalpane er ei mykje større oppleving enn Lofoten. Eg hugsar dei blå tindane som nokre gongar såg ut som om dei klorte himmelen til blods.» Det er alltid mykje patos med Isak når han snakkar om naturopplevingar. Det er liksom ikkje måte på storleik. «Eg liker dei avslipte fjella her i Finnmark betre», svarer Yrja. «Eg treng ikkje så mykje dramatisk natur.» Tåka ligg tett utanfor trafokiosken. Det er her dei møtest oftast. Dei reknar med at ingen går forbi her no, og dei tør å snakke høgt. Vanlegvis kviskrar dei når dei er her inne. I snart halvanna år har Yrja og Isak møtt kvarandre ulike stader på fjel let ovanfor heimstaden deira. Av og til har dei slått opp det gule tomannsteltet til Isak på ei lita slette midt inne i eit bjørkekratt. Men ikkje denne dagen. Det er for lett å få auge på eit telt når lauvet byrjar å bli borte sjølv om dei tynne, nakne stammene prøver å vri seg i alle retningar for å dekke det opne rommet. Å vere i hennar hus er heller ikkje noko alternativ. Husa på staden står tett. Det er for lett for dei som bur ved sida av å sjå kven som går ut og inn hos henne. Derfor har dei følgt stien opp til trafokiosken denne dagen. Isak elskar å snakke etter at dei har hatt sex, som no. Han kjem alltid tilbake til historia om doktorgradsprosjektet sitt i geologi som han heldt på med då han var i tjueåra. Yrja har høyrt tallause versjonar om opphaldet i Lyngsalpene, der han fór ikring med boremaskin og bensintank. Det var bestandig 6

ein eim av eksos i klesplagga han hadde på seg, og hendene var nomne etter boring i stein. Steinprøvesamlinga blei stadig større etter nye køyrerundar på Lyngenhalvøya. Han etterlet seg hol overalt, men fullførte aldri doktoravhandlinga. Grunneigarane forbanna han i avisene i etterkant. Han kan snakke i det uendelege når han fyrst er i gang. Han merkar aldri at ho dett av. Kven som helst kunne ha bytt plass med henne, og han ville mest sannsynleg halde fram med å snakke. Ho sjekkar mobilen og ser at det ligg nye meldingar der. Den eine er frå leiaren av festivalstyret som på vegner av heile styret takkar ho for vel gjennomført jobb med festivalen siste veka i september. Det var to år sidan at nokre eldsjeler starta opp Maid don logat? som betyr «kva seier du», for å markere staden sin samiske tilknyting. Ho blei tilsett som leiar same året. At ho hadde jobba med kulturhistoriske prosjekt i mange år og var frå staden, gjorde at ho var godt kvalifisert. Ho sender ein smiley tilbake, medan ho smett inn ein kom mentar til Isak: «Kanskje du må køyre tilbake til Lyngenhalvøya ein dag og sette steinane inn i hola igjen. Du har jo alle steinprøvene enno.» Men Isak høyrer ikkje etter. Han er heilt på detaljnivå no. Det handlar om den kraftige bensindrivne drillen, og borekro nene som er overdryste med mikrodiamantar. Som om bore kroner skulle interessere ho ein millimeter. Ho smiler for seg sjølv. Pludrar, det er det han gjer. Monologen hans dreier etter kvart over på krabbefiske. Etter den mislykka doktoravhandlinga, hadde han hive seg med som mannskap på ein snurper i Varangerfjorden. Det var på den tida kongekrabbene hadde kome inn i fjorden og i starten hadde irritert vitet av fiskarane når dei gjekk i garna, men nokre

år seinare skulle kongekrabbene bli ei gullgruve, noko ingen trudde på den tida. No pratar han om eit oppslag i lokalavisa tidlegare i veka, der det stod at det gjekk føre seg svart omsetjing av konge krabber i stor skala i Finnmark. Han fortel at han veit at det skjer. Tyskarane kjem med sine Sprinter Mercedes-varebilar over grensa frå Finland om natta og lastar i Neiden og Karasjok før dei snur og køyrer krabbene ned til Europa. Fryselagera i bilane har plass til store dungar, og politiet har ikkje ressursar til å drive å jakte på dei, så dei får halde på fritt. Bøtene er også for små til at det svir. Men det dreier seg ikkje om svindel i stor skala, seier Isak. Han er indignert på vegner av sitt eige firma, Arctic King Crab, og omtaler avisoppslaget som eit spark under beltestaden. Seier at det verste er at mistenkeleggjeringa kjem frå den største krabbeeksportøren i fylket, noko som luktar av taktisk utspel. «Dei er berre ute etter å skaffe seg eit monopol. Dei drit i dei mindre aktørane. Eg kjenner dei skitne motiva deira!» Isak sin boxarshorts ligg ved sida av sitteunderlaget. Idet han snur seg for å skru av korken på ståltermosen, grip Yrja tak i shortsen og stikk den inn i ermet på dunjakka hans. «Vil du ha meire kaffi?» Ho ristar på hovudet. «Eg kan ikkje bli her så lenge i dag. Eg må få unna noko arbeid. Dei som har gjeve tilskot til festivalen, etterlyser rapportar.» Dei sit med eit tynt ullpledd over skuldrene. Isak har alltid eit raudrutete pledd med seg i sekken når dei er på turar. Ho løf tar det av skuldrene sine. Klesplagga hennar ligg spreidd utover tregolvet og Yrja byrjar å sope dei saman i ein haug. Plukkar opp sports-BH-en, trer den over hovudet og dreg han på plass. 8

Den er for trong. Brysta pressar seg inn mot overkroppen. Trusa har lege mot golvplankane og er kald og fuktig. Ho smyg seg raskt inni den likevel og finn genseren. Puttar den sveitte underskjorta og trekoppen i sekken. Isak ser at ho er i gong med å kle på seg og bryte opp. Han set seg opp på huk og byrjar å bevege handa langs golvplankane ved sida av seg, framleis midt inne i irritasjonen over oppslaget i lokalavisa. «Dei faens journalistane sjekkar ikkje om det er hald i opp lysningane, men siklar berre etter konfliktstoff. Det er det som sel.» Ho studerer låra hans medan han sit slik. Dei smale, seige musklane har meir enn styrke nok til å halde han i same stil ling medan han leitar, uansett kor lang tid det ville ta. Pikken dinglar bitte liten og samantrekt mellom låra. Det er berre tolv grader i rommet. «Isak, eg frys og må stikke ned og byrje å jobbe no. Eg trur eg går i førevegen.» Han reiser seg opp. Løftar på klesplagga. Låra hans har blitt nuppete av kulda. Yrja held på å snøre skoa sine. «Har du sett boxaren min?» «Nei.» Han trør ut på plankegolvet og løftar på sitteunderlaget. «Merkeleg. Eg trudde eg hadde lagt han ved sida av sitte underlaget, men han er ikkje her. Kan du ha lagt han i sekken din?» «Nei, korfor skulle eg det?» Han bøyer seg og byrjar å rote i sin eigen sekk, løftar ut eit par vottar, ei halv plate kokesjokolade og ekstraparet med ull sokkar. Så reiser han seg opp igjen og speidar utover rommet. Løftar den kakigrøne buksa si opp. Ristar ho. 9

«Du kom vel hit utan boxaren då.» Han himlar med auga av forsøket hennar på å vere moro sam. «Det kunne kanskje vore likt deg å kome utan noko under, men eg kunne ikkje ha funne på det. Veit du kva! Eg trur faktisk boxaren har hamna i din sekk då du samla saman klesplagga og tinga.» «Det trur ikkje eg.» «Sjekk!» Ho bøyer seg ned og opnar ryggsekken sin. Løftar opp ein pose med eit rotent eple i, den sveitte skjorta og ein halv rull med fuktig dopapir. Rotar ikring med neven for å vise han at ho ikkje finn noko meir. «Få sjå!» Han røskar sekken frå henne, leitar og finn ingenting. Ho gjentar at ho trur ho må gå i førevegen for å få gjort unna arbei det. Tar kring han. Trekker han tett inntil seg. Stryk han over den kalde, nakne ryggen. Kviskrer til han at det var deilig å ha sex med han. Spør om han synest det er greitt at ho går no. Seier at dei kan sjåast dagen etter om han vil. Ho merkar at han er så frosen at han skjelv. Ho løftar opp pleddet og legg det over skuldrene hans. Let det henge ned bak han som ei vikingkappe. Kyssar han på kinnet. «Du må hjelpe meg å finne boxarshortsen før du går.» «Du finn han nok. Han ligg sikkert vikla inne i nokre av dei andre plagga dine.» Ho høyrer at han mumlar noko når ho luk ker att døra. Ho smiler for seg sjølv. Det var hemnen for maset hans. Det har allereie byrja å lysne når ho tar inn på stien nedover mot tettstaden igjen. Den bleike månen har flatklemt bakhovud og ser nyfødd ut. Ho kan sjå både gatene i været og havbukta frå stien. Spegelbilda av gatelyktene har blitt til oransje lysbor langt 10

nedi havet. Ho høyrer at ein truck køyrer fram og tilbake nede på kaia på fiskebruket. Snart er ho ved varden der ho og Isak bruker å skilje lag og ta kvar sin sti ned til husa. Ho vel alltid stien som går ned mot dei nye bustadfelta. Isak vel ein annan sti som er mindre brukt og endar opp ved snuplassen. På den måten blir dei ikkje sette saman. Ho stansar opp og ser mot bukta. Havet har fått ein mjuk, gråblå farge. To moloar bøyer seg mot kvarandre. Kanskje pøn skar dei ut ein slagplan mot havet sine plutselege og ofselege visittar. På sletta mellom havet og skråninga opp mot fjellet ligg husa i små klynger. Plasseringa av husklyngene ser heilt tilfel dig ut. Avstanden mellom dei varierer. Då ho flytta tilbake hit etter å ha budd tjue år i Tromsø, hadde ho følt at det var fint at staden enno hadde noko udisiplinert ved seg sjølv om han hadde blitt større. Den lite planmessige klattinga av bygningane tiltalte henne. Gjenreisingshusa frå slutten av førtitalet hadde også tilbygg som ikkje hadde nokon tenkt estetikk, dei skulle berre vere funksjonelle. Takvinklinga på tilbygga var gjerne ulik den opphavelege takvinklinga på husa. Folk her var ikkje så nøye på det, og det var ikkje så rart. Nokre av dei som bygde etterkrigshusa hadde budd under båtskrog som var snudd oppned då dei kom tilbake til heimplassen sin etter evakueringa og det var ikkje uvanleg å bygge hus av flyplassplankar som låg att etter tyskarane. Mange av gjenreisingshusa er enno fargerike. Knallgule veggar med raude vindaugskarmar. Eller grøne veggar og oran sje karmar. Typisk sjøsamiske. Ho har tatt vare på den knallgule fargen på sitt eige hus i rein trass. Det same med den okerraude muren og kjellarlemmen. Sjølv om språket forsvann med besteforeldregenerasjonen hennar, har ho bestemt seg for at det fargerike ikkje skal bli borte. Huset skal stå i opposisjon til dei 11

kvite villaene med karnapp og dei gyselege brunkvite tyroler husa som dukka opp på åttitalet. Onklane til faren hennar lærte seg aldri å snakke ordentleg norsk. Folk her flirte av onklane hans og mora til Yrja skamma seg og ville helst ikkje ha dei på besøk. Faren hissa seg sjeldan opp, men Yrja hugsa at mora ein gong snakka så nedsettande om faren si «lappslekt» at han blei lyn forbanna og leksa opp om mora si slekt. Smelte i bordet med at mora si slekt var full av tjuvar. Han sa at tippoldefaren hennar til og med hadde påstått at han hadde fått ein rein på kroken ein gong han var på linefiske. Det var etter at ein av naboane hadde oppdaga at reinen hang nyflådd i naustet. Tippoldefaren laug til naboen at reinen hadde prøvd å symje over sundet. «Det var ikkje alle som blei heidra med eigne stadnamn her på øya, men tippoldefaren din fekk altså ein heil dal oppkalla etter seg», sa faren ironisk til mora. Mora berre snøfta når han drog fram denne historia frå Tjuvdalen, men ho sa ikkje noko om «lapp slekta» seinare. Dei var jamsterke, mora og faren, og dei heldt saman heile livet. Då faren blei sjuk, stelte mora han heime heilt til han døydde. Ho stod ved grava hans, lita og krum i ryggen, då kista blei senka. Song «O bli hos meg» høgt og klart. Då Yrja vaks opp her, hang det reproduksjonar av Tidemann og Gude i alle stovene til eldre folk. Brudeferden i Hardanger og Haugianerne. Rammene var forgylte med gullmaling. Folk hadde kjøpt måleria av seljarar som reiste ikring og banka på dørene. Fornorskinga hadde ikkje berre fjerna språket, ho var fysisk til stades mellom lampettane på veggane. Jentene blei konfirmerte i blå eller grøne nordlandsbunader. Det var berre stadnamn og enkeltord som hang igjen frå samisk, som då ho og søstera, Åsta, gjekk på fjellet samen med faren og fiska røye i Sárajávri og Sieidejávri. Ved vatna låg det eit bratt fjellparti som blei kalla Njonni. Det stakk seg ut frå resten av fjellet, som 12

ein nase. Fjellsida der dei brukte å ta ein kafferast, blei kalla Kjatsa. Det betydde visstnok ei bratt fjellside med vatn ved sida av, og det låg eit lite vatn nedanfor. Faren tok alltid kaffirasten ved Kjatsa. «Fiina báiki» kunne han seie når han sat der og såg utover vatna. Yrja hugsar også at faren brukte å kalle Yrja for vesle dojo. Ho var eit viltert barn, mykje villare enn Åsta, og dojo var eit ord som karakteriserte vilterheita. Yrja greidde aldri å innordne seg reglar på same måte som søstera. I skuletimane var Yrja ofte på vandring kring i klasserommet, tok seg turar ut, og gjekk gjerne ned i kjellaren til Eilif, vaktmeisteren, og prata med han. Han hadde ein grøn ørelappstol inne på verkstaden sin som var mykje mjukare å sitte i enn den harde stolen bakom pulten. Dessutan hadde han alltid tid til å slå av ein prat når ho kom, i alle fall til lærarane kom og henta henne. Eilif hadde alltid, så lenge Yrja hugsa i alle fall, vore ein som ingen på staden forstod seg på. Han hadde jobba som vaktmeis ter på skulen sidan Yrja byrja i fyrste klasse. Skulebygget stod og forfell medan Eilif satt på vaktmeisterkontoret i kjellaren og røykte pipe og las bøker. Av og til sende lærarane nokre elevar ned for å gje beskjed om at han måtte kome og måke vekk snøen utanfor inngangsdørene, skifte lyspærer, eller skru opp varmen i klasseromma. Om han var nede i kjellarrommet sitt, sat han all tid fordjupa i ei bok medan røykskya frå pipetobakken snodde seg kring han. På den eine veggen hang det verktøy av alle slag, festa på krokar og firtomsspiker, og ei svær, grønmåla bokhylle full av tjukke, støvete bøker stod framføre ein annan vegg. «Les dokker Johan Bojer på skulen?» spurde han ein gong ein gjeng med elevar som var send ned i kjellaren for å be han om å måke snø. Då dei svarte nei, rista han oppgjeven på hovudet.

Tåka ligg tett utanfor trafokiosken. Det er her dei møtest oftast. Dei reknar med at ingen går forbi her no, og dei tør å snakke høgt.Vanlegvis kviskrar dei når dei er her inne. I snart halvanna år har Yrja og Isak møtt kvarandre ulike stader på fjellet ovanfor heimstaden deira. Av og til har dei slått opp det gule tomannsteltet til Isak på ei lita slette midt inne i eit bjørkekratt. Men ikkje denne dagen. Yrja er festivalleiar for ein sjøsamisk festival på ei øy i Finnmark. Ho lever eit grenselaust og til tider turbulent liv og har eit forhold til ein gift mann, Isak. Forholdet er prega av mykje friksjon, men dei greier ikkje å gje slepp på kvarandre.Yrja kjenner på ei eksistensiell einsemd, og ho er svært opptatt av ei reiseskildring om ein italienar som forliste med mannskapet sitt på ei øy utanfor Røst i 1432.Yrja føler at skildringa på mange vis speglar hennar eige liv, og på eit avgjerande tidspunkt bestemmer ho seg for å reise til øygruppa ytst ute i Lofoten der italienarane stranda.

ISBN: 978-82-8104-470-8

Orkana