Tvangsevakueringa by Orkana

Ingunn Elstad

TVANGSEVAKUERINGA ORKANA AKADEMISK

Ingunn Elstad Tvangsevakueringa Finnmark og Nord-Troms 1944 – bakgrunn, gjennomføring og overleving Utgivelsen er støttet av Institutt for helse- og omsorgsfag og forskningsgruppa Pasientnær sykepleieforskning ved UiT Norges arktiske universitet, Stiftelsen Fritt Ord og Norsk kulturråd

Forsidebilde: Fleirtalet av dei tvangsevakuerte måtte innom Tromsø. Arkiv: Riksarkivet

Design: DesignBaltic Trykk: Dardedze hologrāfija

ISBN 978-82-8104-442-5 © Orkana Akademisk 2020 Orkana forlag as, N-8340 Stamsund

www.orkana.no post@orkana.no

Innhold Føreord...................................................................................................................... 9

Innleiing Tvangsevakuering?...her i Norge!......................................................................... 17 Var det nødvendig?................................................................................................ 17

Del 1: Okkupasjonsregimet Terboven til Noreg .............................................................................................. 24 Kontroll over befolkninga.................................................................................... 30 Etter invasjonen i Sovjetunionen ........................................................................ 35 Menneskefangst................................................................................................... 40 «Samisk blod» ...................................................................................................... 46 Tvangsarbeid og arbeidsteneste ....................................................................... 55 Fiskeflåten ............................................................................................................ 61

Del 2: Framfor den tyske retretten Motstand i nord ....................................................................................................... 65 Deportasjonar under tilbaketrekkinga.................................................................... 73 Ein hær for Terboven?.............................................................................................. 76 Frykt for avskjering................................................................................................... 80 Finnmark mellom aust og vest................................................................................ 85 Heimefronten ........................................................................................................... 95 «Mens vi venter» ...................................................................................................... 99 Død sone................................................................................................................. 105

Del 3: Deportasjon for døra Bombing og flukt ............................................................................................... 111 Hjelpearbeid ...................................................................................................... 116 «Kan man regne med Finnmark som landsdel, eller ikke?»............................ 124 Evakuering av finsk Lappland............................................................................ 130 Bergarmeen trekker seg ut av Nord-Finland .................................................. 137 Neumann, Hagelin og Quisling ....................................................................... 144 Kva vart sagt frå London?.................................................................................. 153 Dei sivile samfunna ............................................................................................ 164

Del 4: Evakueringsmaskineriet Dei stridsdyktige mennene .............................................................................. 171 Utsendingar til Finnmark.................................................................................... 175 Forhandlingar og manøvrar............................................................................... 182 Evakueringsplanar ............................................................................................. 187 I kulissane til «den frivillige evakueringa» ....................................................... 193

Til havs og til lands ............................................................................................ 199 Epidemifaren...................................................................................................... 208 Å mette fleire tusen ........................................................................................... 213 Maskineriet i gang.............................................................................................. 216 Dekkoperasjon i indre Finnmark....................................................................... 221 Skremsel og ordrar i Aust-Finnmark................................................................. 225 Sjukehusa først.................................................................................................... 232 Brev frå Jenny Kummeneje................................................................................ 237 Telefon til Hitler.................................................................................................. 241

Del 5: I tusen bitar Hitlers befaling når Aust-Finnmark................................................................... 249 Ordren frå Rendulic............................................................................................ 257 Tyske offiserar .................................................................................................... 267 Tuberkuloseheim til havs................................................................................... 271 Deporterte.......................................................................................................... 282 «Sjølvsagt kan mennene reise med konene og barna» ................................. 292 Familie og naboar ............................................................................................. 297 Spedbarn i fronten............................................................................................. 306 På regjeringsnivå ............................................................................................... 312 Sjuke og skrøpelege gamle............................................................................... 320 Tretti tusen gjennom Tromsø............................................................................ 333 Nedetter landet.................................................................................................. 346 På eigen kjøl....................................................................................................... 351 Nord-Troms......................................................................................................... 360 Menneske frakta som gods .............................................................................. 372 Til Narvik ............................................................................................................ 381 «Vi prøvde å forklare at vi også var samer»...................................................... 390 Eit enormt, sprikande apparat ......................................................................... 402

Del 6: Konfliktar og dilemma Sjukepleiarar nordover ...................................................................................... 418 Parolane.............................................................................................................. 426 Stopp i matutdelinga......................................................................................... 434 Flukta frå hjelpearbeidet................................................................................... 440 Dilemma.............................................................................................................. 446 Neste etappe? ................................................................................................... 455 Mellom Stockholm og Berlin............................................................................. 462 Militær aksjon? ................................................................................................... 471 Samarbeid........................................................................................................... 481 Meiningslaust...................................................................................................... 490

Etterpå ................................................................................................................. 495 Arkivkjelder........................................................................................................... 500 Litteratur................................................................................................................ 504 Personnamn og stadnamn................................................................................... 528

Føreord Sommaren 1983 køyrde eg for første gong gjennom Nord-Troms og Finnmark saman med Jan-Erik Stensgård, som seinare vart mannen min. Vi stoppa ved museum og krigsminnesmerke og tok avstikkarar til større og mindre plassar, og alle hadde ei historie. På denne turen fekk eg høyre om kva som hadde skjedd under krigen, som eg ikkje ante noko om. Det var som å komme til eit heilt anna land. Mykje seinare begynte eg å samle stoff og skrive om denne historia. Elisabeth Johansen i Orkana Akademisk forlag tok imot manuskriptet, og har både følgd opp og gitt frirom. Eg har hatt glede av å samarbeide med ein forleggar som har stor erfaring med litteratur om nordområda, og spesiell innsikt i tvangsevakueringa. Utgivinga har fått støtte frå Institutt for helse- og omsorgsfag ved Universitetet i Tromsø – Noregs arktiske universitet ved Nina Emaus med 100 000 kr, og frå forskingsgruppa Pasientnær sykepleieforskning, ved Åshild Fause, same institutt, med 12 000 kr. Tusen takk til begge! Eg vil takke alle deltakarane i bokprosjektet «Andre verdenskrig i nord» ved Universitetet i Tromsø – Noregs arktiske universitet, ved Bjørg Evjen og Fredrik Fagertun. Dette historiske fagmiljøet er blitt verdfullt for meg. Spesielt vil eg takke kollega gjennom mange år, Ingrid Immonen, for litteratur, råd og kommentarar. Eg er svært takksam for all hjelp eg har fått ved historiske arkiv og museum i Noreg, Tyskland og Storbritannia. Særleg har Riksarkivet i Oslo, Norges Hjemmefrontmuseum og Statsarkivet i Tromsø svara på mange av spørsmåla mine. Stor takk til Universitetsbiblioteket i Tromsø, KS-avdelinga, for all vennleg hjelp med å skaffe litteratur og materiale. Harstad og Trondenes sanitetsforening ved Turi Mari Bruun, og Mosjøen sanitetsforening ved Turid Mæhre Olsen, skal begge ha takk for at eg fikk tilgang til foreiningsarkiva. Tusen takk til Kjell Engkrog og Inger Selven

Watts som gav meg viktig materiale, og til Anne Svendsen, som skaffa bilete av bestemor si, Bigga Persen, og let meg bruke det i boka. Fleire har lese og kommentert delar av manuskriptet på ulike stadium: Åshild Fause; Krigshistorisk forum, Universitetet i Tromsø; Ingrid Immonen; forskingsgruppa Pasientnær sykepleie, Universitetet i Tromsø; Harald Smette og Johanne Løvoll Smette. Eg har hatt framlegg frå prosjektet på mange stadar, og fått gode kommentarar og tips. Tusen takk! Den største takka går til Jan-Erik, som har ført meg inn i denne historia, lytta, hjelpt, og gitt innspel heile vegen. I mange år då han dreiv Septentria Antikvariat i Tromsø, fann han stadig fram nytt stoff og litteratur til denne boka. Utan han ville det ikkje ha falle meg inn å begynne. Tromsø, september 2020 Ingunn Elstad Der ikkje anna er sagt, er tyske og engelske sitat omsett av forfattaren. Alle forklaringar og kommentarar i klammeparentes […] innanfor sitat er sett inn av meg IE. Mange sitat er korta ned. Der ein del er tatt ut, er det markert med tre prikkar …

Tufjord på Rolvsøya 31. oktober 1944, sett frå ein tysk minesveipar. Tyske styrker er i ferd med å brenne været. Foto: Ukjent. Rune Rautios samling.

INNLEIING Tvangsevakuering?...her i Norge! De som rømmer eller forsøker på det blir skudt. Men hvor kommer ordren fra? Jenny Kummeneje, Hammerfest, 29. oktober 1944.1

I boka Finnmark brenner. En sann skildring fra en deportert fortel Karl Hansen om då folk i Berlevåg fekk vite at Tana vart evakuert med tvang, og husa brent: Ryktet spredtes fort rundt i byen, og angsten for tvangsevakuering begynte å spre seg blant folk. Vi kunne imidlertid ikke, ville ikke tro at de rykter som var i omløp, var sanne. Tvangsevakuering? I brev til formann i Norske Kvinners Sanitetsforening (NKS), Martha Larsen Jahn. RA/PA-0379/D/Dd/L0195 Norske Kvinners Sanitetsforening.

Nei, det var for uvirkelig til å kunne være sant, slikt kunne umulig hende her i Norge! 2

Tvangsevakueringa og brenninga vart den uverkelege siste fasen av det nazistiske herredømmet i nord. Først etter krigen kom det fram at NordTroms og Finnmark vart tvangsevakuert og brent på særskilt befaling frå Hitler. I befalinga 28. oktober 1944 heitte det at fordi den nordnorske befolkninga ikkje var villig til å evakuere frivillig, skulle heile befolkninga evakuerast med tvang, og alle bustadane øydeleggast. Det heitte vidare at Føraren med denne befalinga slutta seg til eit forslag frå rikskommissaren for dei okkuperte norske områda.3 Initiativet kom altså frå rikskommissar Terboven, sivil diktator over det tyskokkuperte Noreg. Han var pådrivaren for å få Finnmark og Nord-Troms brent og tvangsevakuert.4 Sjølve ideen om total utsletting og deportasjon oppstod ikkje i det okkuperte Noreg, men var allereie gitt av Hitler i militære retrettordrar for Aust-Europa og utvikla vidare i Himmlers SS. Det kjem vi tilbake til. Nordområda hadde vore bomba av dei allierte i tre år. Hausten 1944 gjekk krigshandlingane over i ein ny skala. 60 000 kvadratkilometer skulle tømmast for folk. Høysjåar vart brent på dei mest avsides plassar. Soldatar bar sengeliggande sjuke frå gamleheimane til evakueringsbåtane. Vel 23 000 vart att i dei herja områda. Knapt 50 000 menneske vart ført bort med våpentvang. Tvangsevakueringa splintra samfunna i tusenvis bitar og spreidde dei ut over landet. Den felles historia vart også splintra i tusen historier, då familiar og personar fekk kvar sine evakueringsruter og erfaringar. Mange av historiene vart ikkje fortalt i ettertid. Ikkje alle ville snakke om det dei hadde opplevd. Trass i alt som vart vist av sivilt mot, solidaritet og praktisk nestekjærleik, både av dei tvangsevakuerte og av folk i resten av landet, gjekk Hansen, Karl 1945: Finnmark brenner. En sann skildring fra en deportert. Oslo: Aasmund Engens annonsekontor A/S, s. 13. 3 28.10.1944. Geheime Kommandosache. KBFernschreiben. 1.) Geb AOK 20 2.) nachr.: KB Norwegen 3.) Reichskommissar für die bes. norw. Gebiete 4.) OKW/1 Skl. (Koralle). RA, D 3802 (RA/S-3138 Lippestad). 4 Det er dokumentert særleg i del 3 og 4. Mange har konkludert med at Terboven var den fremste pådrivaren for tvangsevakueringa og brenninga, og at han fekk sterk støtte av Quisling. Sjå Hartmann, Sverre 1965: Kritiske faser i Norges historie under annnen verdenskrig, s. 186–189. Oslo: Fabritius. Fosnes, Wilhelm 1974: Tvangsevakueringen av Finnmark og Nord-Troms. Planlegging og gjennomføring. Hovudoppgåve i historie, Universitetet i Oslo, s. 10–11, 41–43, 108. Westrheim, Harry 1978: Landet de brente. Tvangsevakueringen av Finnmark og Nord-Troms høsten 1944. Oslo: Nordnorsk forfatterlag – Tiden Norsk Forlag, s. 45–46. Eriksen, Knut Einar og Halvorsen, Terje 1987: Frigjøring. Norge i krig bd. 8. Hovedredaktør: Magne Skodvin. Oslo: Aschehoug, s. 39–52. Olsen, Per Kristian 2019: Jevnet med jorden. Brenningen av Finnmark og Nord-Troms 1944. Oslo: Aschehoug, del 1. 2

ingen ut som sigerherrar. Då freden kom, var storparten av befolkninga i Finnmark og Nord-Troms spreidd i andre fylke og hadde tapt alt dei eigde. Samfunna deira var utsletta. Dei fleste kunne glede seg over at dei fann sine att i live. Men mange hadde også døydd undervegs, og kvart dødsfall som tvangsevakuert var ein tragedie. Tvangsevakueringa av Finnmark og Nord-Troms var ei mindre krigshending samanlikna med folkemorda og terrorbombinga. Det vart slått fast første gong av Hitler sjølv, i «førarbefalinga», der det heitte at ei ordna evakuering av befolkninga i Finnmark og Nord-Troms var eit humant tiltak i forhold til den allierte bombinga av tyske storbyar.5 Dei par hundre dødsfalla i nord har blitt sett opp mot titals millionar sivile som vart myrda i verdskrigen.6 Men tvangsevakueringa av Finnmark og Nord-Troms sprang også ut av det nazistiske herredømmet. Det var ei typisk krigshandling i andre verdskrig, som ikkje minst var ein krig mot sivile. Tvangsevakueringa er ein del av noregshistoria og nordkalotthistoria. Ho er eit viktig avsnitt i historia til samefolket. Ho er også europeisk krigstidshistorie. Karl Hansen frå Berlevåg samanfatta det slik: Tvangs evakueringa og brenninga var den største ulykka nokon norsk landsdel har opplevd.7 Likevel, eller kanskje derfor, har det vist seg ikkje heilt lett å plassere det som skjedde i den nasjonale krigshistoria. Læraren og redaktøren Berntine Ruud Hellesnes var den første som samla og gav ut historier frå tvangsevakueringa og brenninga, i to store band Finnmark i flammer. Fortalt av den brente jords egne kvinner og menn, som kom ut i 1949 og 1950.8 Bøkene har ikkje vore trykt opp sidan, og er svært ettertrakta i dag. Wilhelm Fosnes si hovudoppgåve frå 1973 var den første akademiske avhandlinga om tvangsevakueringa, og lenge den einaste. Han la til grunn tyske kjelder, og gjekk særleg inngåande gjennom planlegginga av tvangs evakueringa.9 Radiojournalisten Harry Westrheim gav i 1978 ut den første 28.10.1944. Geheime Kommandosache. KBFernschreiben. 1.) Geb AOK 20 2.) nachr.: KB Norwegen 3.) Reichskommissar für die bes. norw. Gebiete 4.) OKW/1 Skl. (Koralle). RA, D 3802 (RA/S-3138 Lippestad). Historikaren Arvid Petterson har ut frå eit breitt tilfang av kjelder funne at 280 menneske miste livet som direkte følgje av tvangsevakuering og brent jord frå hausten 1944 til freden i mai 1945. Med i talet er både dei som døydde som tvangsevakuerte, dei som vart att og døydde etter at landet vart brent, og dei som fall i militære kampar med tyske avdelingar i Finnmark. Gamle på gamleheim som døydde under tvangs evakueringa eller kort tid etterpå, er derimot ikkje rekna med. Petterson, Arvid 2008: Fortiet fortid. Tragedien Norge aldri forsto. Hammerfest: Gjenreisningsmuseet, s. 195, s. 328–358. 7 Hansen 1945, s. VII. 8 Hellesnes, Berntine Ruud 1949 (red.): Finnmark i flammer. Fortalt av den brente jords egne kvinner og menn. Trondheim: F. Bruns forlag. Hellesnes, Berntine Ruud 1950 (red.): Finnmark i flammer. Fortalt av den brente jords egne kvinner og menn. Bd. 2. Kragerø: Eget forlag. 9 Fosnes 1974. Hovudoppgåva til Anders Ole Hauglid kom året etter, og har gjenreisinga etter krigen som hovudtema. Hauglid, Anders Ole 1975: Gjenreisinga av Finnmark og Nord-Troms 194–-1948–1952. 5

samanhengande framstillinga i bokform, den rikhaldige Landet de brente.10 I 1987 vart tvangsevakueringa for første gong behandla grundig i eit nasjonalt krigshistorisk verk, av historikarane Knut Einar Eriksen og Terje Halvorsen.11 Meir enn førti år var gått. Gjennom ein svær lokalhistorisk innsats i Nord-Noreg frå sist på 1900talet er «dei tusen historiene» – iallfall fleire hundre – gitt ut i årbøker og minnesamlingar. Størsteparten har ikkje vore på den nasjonale marknaden. Evakueringshistorier blir spreidd og diskutert i nettforum, mange historisk interesserte i Nord-Troms og Finnmark har stor kunnskap om tvangsevakueringa, og fleire i tredje og fjerde generasjon er interesserte i historia si. At tvangsevakueringa for ein stor del er behandla i lokal litteratur, betyr ikkje at det var ei lokal hending. Nyare tyske historikarar har tatt for seg tvangsevakueringa og brenninga av Finnmark og Nord-Troms som ein del av den europeiske krigshistoria.12 Men då framståande norske historikarar ved tusenårsskiftet tok til orde for å trekke inn nye tema i historieskrivinga om andre verdskrig, var ikkje tvangsevakueringa og brenninga i nord eit av dei.13 Historikaren Arvid Petterson, som har formidla eit stort intervjumateriale frå krigstida i fleire bøker, har kravd at krigshistoria i Troms og Finnmark må bli ein del av norsk krigstidshistorie. Det gjorde han i Fortiet fortid. Tragedien Norge aldri forsto i 2008.14 Dei siste 10–12 åra har vi fått fleire bøker om tvangsevakueringa og brenninga i nord, retta til lesarar i heile landet. Fleire, men ikkje alle, er skrivne av forfattarar med bakgrunn som journalistar. Dokumentarforfattaren Alf R. Jacobsen har behandla krigen i nord i mange bøker, og går fleire stadar Hovudoppgåve i historie, Universitetet i Tromsø. Westrheim 1978. Sjå også Fjørtoft, Kjell 1984: Vi fikk vår frihet. Oslo: Gyldendal, og Nielsen, Reidar 1998: Brennende vinter. Hammerfest: G. Hagens forlag. 11 Eriksen og Halvorsen 1987. Det første nasjonale verket var Norges krig med Sverre Steen som hovudredaktør (1950, Oslo: Gyldendal). Der er ordrane om «frivillig» og tvungen evakuering kort skissert på s. 573, i kapittelet «Frigjøringen av Finnmark» av generalmajor A. D. Dahl (s. 569–612) i bd. 3. Kapittelet er elles konsentrert om erfaringane til den norske militærmisjonen, som kom til Sør-Varanger i november 1944, og som Dahl leia. 12 Wegner, Bernd 2007: Das kriegsende in Skandinavien. I: Frieser, Karl-Heinz (hrsg.): Das deutsche Reich und der zweite Weltkrieg, Bd. 8: Die Ostfront 1943-44. München: Deutsche Verlags-Anstalt, s. 962–1006. Bohn, Robert 1995: Der Rückzug am Eismeer und die Zerstörung der Nordkalotte. I: Salewski, Michael og Schulze-Wegener, Guntram (hrsg): Kriegsjahr 1944 im Grossen und Kleinen. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, s. 105–124. Lang, Arnim 1995: «Operation Nordlicht». I: Bohn, Robert og Elvert, Jürgen (hrsg.): Kriegsende im Norden. Vom heissen zum kalten Krieg. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, s. 25–41. 13 Ugelvik Larsen, Stein (red.): I krigens kjølvann. Nye sider ved norsk krigshistorie og etterkrigstid. Oslo: Universitetsforlaget. Ugelvik Larsen har ei innleiing der han går grundig gjennom meir enn 50 års historieskriving om andre verdskrig i Noreg, og drøftar krigshistoriske tema og debattar. Han nemner ikkje det som skjedde i Nord-Noreg, eller litteraturen om tvangsevakueringa og brenninga. Ugelvik Larsen, Stein 1999: Innledning. I: Ugelvik Larsen (red.), s. 9–30. 14 Petterson 2008. 10

inn på tvangsevakueringa og brenninga.15 Forfattaren Elisabeth Johansen har føydd saman eit stort tal tvangsevakueringsforteljingar til ei historie, særleg retta til ungdom. Forfattaren Asbjørn Jaklin har gjort historia kjent for eit nasjonalt publikum. I ei inngåande framstilling av tvangsevakueringa har historikaren Inger Selven Watts også analysert dei politiske motsetningane i hjelpearbeidet. Forfattaren Per Kristian Olsen har reist spørsmålet: Kven hadde ansvaret for at tvangsevakueringa og brenninga vart sett i verk?16 Nye bøker vil komme; det dukkar stadig opp lite kjent stoff, tolkingar og diskusjonar. Målet med denne boka er å gi ei samanhengande og mest muleg utfyllande framstilling av tvangsevakueringa fram til årsskiftet 1944–1945, i eit sivilt, politisk, og til ein viss grad militært, perspektiv. Historia om tvangsevakueringa er først og fremst sivilbefolkninga si historie. Eg har lagt vekt på å få tydeleg fram forskjellige sivile synspunkt og erfaringar. Dei militære og politiske vurderingane og planane var hemmelege for dei sivile, og mykje av dette er lite kjent enno i dag. Derfor er hovudkjeldene norsk, tysk og britisk arkivmateriale, som er kombinert med mange lokale og personlege historier, stoff frå aviser, og den historiske litteraturen. Boka behandlar tvangsevakueringa i heile Finnmark og NordTroms, men eg har ikkje forsøkt å dekke geografien fullstendig. Eg har valt historier som kastar lys over det som skjedde. Andre historier ville antakeleg gitt like verdfulle innspel. Då Terboven reiste til Kirkenes som fersk rikskommissar i juni 1940, var det lite som tydde på at han kom til å seie frå seg Finnmark. Første del av krigen engasjerte han seg i militær utbygging, industri, jernbanebygging og vegar i den landsdelen som han til slutt fekk utsletta. Styret hans forfall til eit terroregime, og motiva for tvangsevakueringa utvikla seg også gradvis. Noreg fekk eit raseideologisk byråkrati, som vurderte samane og «blandingsbefolkninga» i nord som mindreverdige og upålitande. Det kan ha spela inn. Etter den tyske invasjonen av Sovjetunionen vart Nord-Noreg stadig meir utsett for krigshandlingar. På eit tidspunkt var Terboven inne på å tvangsevakuere sivile menn som rekruttar til ein eigen hær. Då tvangsevakueringa vart sett i gang, var hovudmotivet truleg Særleg i Skjebnehøst (2017). Boka bygger til dels på Nikkel, jern og blod frå 2007, som har hatt stor innverknad. Der analyserer Jacobsen samanhengane mellom krigføringa og dei økonomiske ressursane på Nordkalotten. Jacobsen, Alf R. 2017: Skjebnehøst. Nord-Norge 1944. Oslo: Vega forlag. Jacobsen, Alf R. 2007: Nikkel, jern og blod. Krigen i nord 1939–1945. Oslo: Aschehoug pocket. Eg har brukt utgåva frå 2015. 16 Johansen, Elisabeth 2013: Brent land. Stamsund: Orkana. Watts, Inger Selven 2016: De kom til oss. Tvangsevakueringen av Finnmark og Nord-Troms. Oslo: Pax. Jaklin, Asbjørn 2016: Brent jord 1944–1945. Heltene. Ofrene. De skyldige. Oslo: Gyldendal. Olsen, Per Kristian 2019: Jevnet med jorden. Brenningen av Finnmark og Nord-Troms 1944. Oslo: Aschehoug. 15

at motstandsaktiviteten og motstandshaldninga i nord var blitt ein risiko for regimet, slik den militære situasjonen utvikla seg. I 1944 meinte både Quisling og tyske militære at det var akutt fare for alliert invasjon i NordNoreg. Terboven ville sikre maktbasen sin. Fleire hendingsforløp kom saman på Nordkalotten brannhausten 1944. I september måtte dei tyske styrkane trekke seg ut av Finland, og dermed måtte dei også ut av Finnmark og Nord-Troms. Nordfinske byar og bygder vart brent under retretten. I oktober gjekk Sovjetunionen til offensiv i retning mot Noreg. Befolkninga i Finnmark og Nord-Troms vart utsette for same strategi som mange millionar menneske i Aust-Europa, der brutaliteten som regel var langt større. Sivile var gjennom krigen deportert som arbeidskraft til Tyskland. I siste del av krigen vart deportasjonane og øydeleggingane ein del av dei tyske retrettane i Aust-Europa, på ordre frå Hitler og under leiing av SS-føraren Himmler. I den kaotiske oktobermånaden 1944 fylte tyske troppar vegar og hamner, ordrar gjekk att og fram og evakueringsplanar vart utvikla. Ein evakueringsorganisasjon vart bygd i Tromsø, og rekvirerte ein stor del av fiskeflåten i landsdelen. Det vart avgjerande for gjennomføringa av evakueringstransporten. I siste del av oktober vart befolkninga lagt under press for å evakuere «frivillig». Dei fleste vart værande. Dei ville ikkje. Det vart nødvendig å få Hitler til å befale tvang. Sjokket ved å bli tvinga bort og sjå heim og samfunn i flammar lar seg ikkje fange inn på nokre boksider. Eg har prøvd å få fram mangfaldet i erfaringane. Fødande, gamle, smittesjuke, sinnslidande og barn vart tvangssende med transportar og gjennom transittar. Det var mange barn; ein tredel av befolkninga kan ha vore under 15.17 Epidemiar blussa opp og spreidde seg, slik det ofte skjer under masseflyttingar. Den største risikoen undervegs var sjukdom og utmatting. Eg har lagt vekt på sjukdomsforholda, transportane av sjuke og skrøpelege gamle, og helseberedskapen i evakueringsapparatet. Frå svensk side var det alt organisert eit system for overføring av mat, klede og medisinar til humanitære foreiningar i Noreg. Frivillige foreiningar fekk fullt opp å gjere med matutdeling til dei tvangsevakuerte undervegs. Antinazistar måtte samarbeide med nazistiske styresmakter og organisasjonar. NOS viii 182 Folketellingen i Norge i desember 1930. Fødselstala heldt seg høge på 1930- og 1940-talet. Jf. Mølmann, Nina; Jacobsen, Bjarne K.; Elstad, Ingunn 2015: Infant mortality and epidemic diseases. Wartime Finnmark in a comparative perspective. Nordlit 37, s. 6–7.

Tvangs evakueringa utfordra begge sider i det nazistisk okkuperte Noreg, skapte politiske konfliktar og etiske dilemma. Det er lite kjent at den sivile heimefronten på eit tidspunkt prøvde å stanse hjelpearbeidet. Det nøytrale Sverige tok tvangsevakueringa opp med øvste hald i Tyskland, og det har heller ikkje vore kjent. Framstillinga stoppar der. For mange vart tvangsevakueringa langvarig. Det gjekk fleire år før dei siste familiane fekk vende heim.18 Boka går ikkje inn på kor dei tvangsevakuerte kom hen, korleis dei fekk det, og korleis dei vendte tilbake. Ho går heller ikkje inn på alle dei som ikkje vart deportert, men vart att i Finnmark og Nord-Troms. Ho tar heller ikkje opp dei langsiktige etniske, politiske, sosiale og helsemessige konsekvensane av tvangs evakueringa, som vi framleis veit svært lite om.19

Var det nødvendig? Hausten 1944 var «evakuering» eit uklart begrep. Den nazistyrte pressa snakka også om «flukt» og «flyktningar». Mange frå Finnmark og NordTroms insisterte på å bruke tvangsevakuering eller deportasjon, for å få fram at dei ikkje hadde flykta, men var tvinga heimanfrå med makt.20 Folk brukte også dei norske orda tvangssendt og fangesendt. I dag er deportasjon av sivile i okkuperte område eit krigsbrotsverk etter internasjonal lov. Deportasjon under militær okkupasjon er definert som ei tvungen forflytting av heile, eller delar av, befolkninga i eit territorium, anten innanfor territoriet eller ut av det. Det er eit krigsbrotsverk uansett kor befolkninga blir flytta hen, uansett motivet for deportasjonen og uansett om humanitære organisasjonar tar del. Dersom deportasjonen er del i eit omfattande og systematisk åtak mot befolkninga og blir gjennomført på ein måte som skaper mykje liding og skadar mental eller fysisk helse, kan han også bli definert som eit brotsverk mot menneskeheita.21 Trondenesleiren for tvangsevakuerte frå Finnmark vart først lagt ned i 1951. Bygdnes, Frode 2018: Trondenesleiren – Finnmarksbyen i Troms. Håløygminne 2, 2018. 19 Sjå Finne, Øyvind 2005: Krigen som aldri slutter. Krigstraumer i et livstidsperspektiv. Eksemplet Finnmark 1940–1946. Karasjok:Davvi Girji. 20 Begrepsbruken er tatt opp att av Arvid Petterson (2008). Han meiner at det i realiteten var ein deportasjon, men har valt å bruke begrepet «tvangsevakuering» fordi det er innarbeidd. Eg har brukt «tvangsevakuering» eller «deportasjon» om forflytting med våpenmakt, og elles variert begrepsbruken etter samanhengen. 21 Chetail, Vincent 2016: Is There any Blood on my Hands? Deportation as a Crime of International Law, s. 920–921, 923. Leiden Journal of International Law, 29, s. 917–943. Han viser m.a. til artikkel 49 i 1949

Den 20. bergarmeen under generaloberst Lothar Rendulic vart pålagt av Hitler å utføre ordren. Armeen var i ferd med å trekke seg ut av Finland, Finnmark og Nord-Troms. Knapt tre år etter stod Rendulic for den amerikanske krigsdomstolen i Nürnberg, klaga for «hemningslaus øydelegging av privat og offentleg eigedom» i Finnmark.22 Rettsgrunnlaget var Haaglandkrigskonvensjonen av 1907, som forbyr å øydelegge eller beslaglegge fiendtleg eigedom «når det ikkje er uomgjengeleg nødvendig av omsyn til krigens behov».23 Domspremissane viser at krigsdomstolen hadde forståing for at armeen var i ein vanskeleg situasjon i det kalde og mørke nord. Øydeleggingane i Finnmark (og Nord-Troms, som ikkje vart nemnt) vart forstått som «den brente jords taktikk».24 Taktikken er kjent frå oldtida, og går ut på at ein hær på retrett øydelegg bygningar, forråd og vegar – og iallfall militære anlegg og kommunikasjonar – for å gjere det så vanskeleg som muleg for fienden å følgje etter. Det er altså ein defensiv taktikk. Domstolen la til grunn ei tolking der brent jords taktikk kunne la seg forsvare som «uomgjengeleg nødvendig øydelegging av omsyn til krigens behov». Retten drog med fly over det brente Finnmark, såg at øydeleggingane var «så fullstendige som ein effektiv hær kunne få dei»,25 og fann bevist at omfanget av øydeleggingane i Finnmark og Nord-Troms gjekk ut over det militært nødvendige. Men retten konkluderte ikkje med at raseringa av det svære området var hemningslaus eller meiningslaus. Det er mange uvisse faktorar i ein militær operasjon, og Rendulic kunne ærleg ha meint at total øydelegging måtte til for at den sovjetiske hæren ikkje skulle følgje etter. Han kunne ha gjort ei feilvurdering, utan at det var eit krigsbrotsverk. På Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War, 75 UNTS 287 og til 1998 Rome Statute of the International Criminal Court, 2187 UNTS 3. Forbod mot deportasjonar vart innført med den IV. Genèvekonvensjonen av 1949. Jf. Steinacher, Gerald 2013: Hakenkreuz und Rotes Kreuz. Eine humanitäre Organisation zwischen Holocaust und Flüchtlingproblematik. Wien, Bozen: Studien Verlag. 22 «… wanton destruction of private and public property in the province of Finmark, Norway …» Trials of War Criminals before the Nuernberg Military Tribunals 1946–1949, vol. XI, Washington: United States Government Printing office 1950, s. 1294. https://www.loc.gov/rr/frd/Military_Law/NTs_war-criminals. html, lasta ned 23.04.2017. Om rettssaka mot Rendulic, sjå Jacobsen 2015, s. 34– 41 og 234–252 og Olsen 2019, del 3: «Rettsoppgjøret som forsvant». 23 IV, Art. 23. (g) «… it is especially forbidden … :(g) To destroy or seize the enemy’s property, unless such destruction or seizure be imperatively demanded by the necessities of war.» I: Scott, James Brown (red.) 1915: The Hague Conventions and Declarations of 1899 and 1907. New York: Oxford University Press. Også: International Committee of the Red Cross, https://ihl-databases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/0/1d1726425f6955aec125641e0038bfd6 lasta ned 23.04.2017. Domspremissa i straffesaka mot Rendulic er referert i norsk omsetjing i Stortingsmelding nr. 44 1948, s. 2. 24 Trials of War Criminals … XI, s. 1296. 25 Ibid.

det grunnlaget vart han frikjent.26 Begrepet militært nødvendig gir inntrykk av ein tvingande situasjon, der det ikkje finst noko val. Rettssaka viste at i siste hand var det også eit spørsmål om skjønn. Dei militære kunne oppfatte ein situasjon noko ulikt. Mange tyske offiserar, og på eit tidspunkt Rendulic sjølv, meinte at deportasjon og øydelegging i det omfanget ikkje var militært nødvendig.27 Forståeleg nok heldt Rendulic i ettertid fast på det vellykte forsvaret sitt i Nürnberg.28 Spørsmålet om korfor den totale deportasjonen og utslettinga vart gjennomført, vart ståande utan svar. Haag-landkrigskonvensjonen seier ingen ting om deportasjon eller fridomsberøving av sivile.29 Nürnbergdomstolen dømte likevel tyske offiserar som hadde stått for deportasjonar av millionar austeuropearar til tvangsarbeid i Tyskland, under forferdelege forhold og med massedød til følgje.30 Domsgrunnlaget var «Control Council Law nr. 10», fem paragrafar som var sett opp av dei allierte maktene som okkuperte Tyskland etter krigen, og gitt tilbakeverkande kraft.31 «Control Council Law nr. 10» inneheldt ei liste over krigsbrotsverk, og eitt av dei var deportasjon av sivile frå okkupert territorium.32 Nürnbergprosessane var oppretta på erkjenninga av at det var nødvendig med ny forståing og nye reglar. Det fanst altså eit formelt grunnlag for å dømme Rendulic for deportasjon av sivile, og tvangs evakueringa frå Finnmark og Nord-Troms kunne vore rekna med mellom alle overgrepa mot sivile som kravde eit nytt internasjonalt lovverk etter krigen. Men Rendulic vart tiltala for dei enorme materielle øydeleggingane, ikkje for deportasjonen av menneska i nord. Domspremissane nemnde kort at tyskarane fjerna befolkninga frå Finnmark – «iallfall alle unntatt dei som unnveik evakueringstiltaka».33 Ein kan ikkje lese av dommen at innpå Trials of War Criminals … XI, s. 1296–1297. Rendulic vart altså frikjent for subjektiv skuld. Var øydeleggingane blitt forstått som kollektiv hemn eller systematisk vandalisme, ville dei vore krigsbrotsverk etter Haagkonvensjonane av 1907, jf. Trials of War Criminals … XI, s. 1245. 27 Olsen 2019 s. 74–76. Kap. 40 her, «Tyske offiserar». 28 I fleire memoarbøker. Sjå Lang 1995, s. 25–41. 29 Fordi Sovjetunionen ikkje hadde ratifisert landkrigskonvensjonen av 1907, galdt ikkje lovane i krig der Sovjetunionen var part. (Convention IV of 1907 respecting the Law and Customs of War on Land, Article 2.) Derimot galdt dei mellom Tyskland og Noreg. 30 Trials of War Criminals … XI, s. 349 ff. 31 Control Council Law No. 10 vart utvikla frå The Moscow Declaration of 30 October 1943 ‘Concerning Responsibility of Hitlerites for Committed Atrocities’, The London Agreement of 8 August 1945 ‘Concerning Prosecution and Punishment of Major War Criminals of the European Axis’, «and the Charter issued pursuant thereto and in order to establish a uniform legal basis in Germany for the prosecution of war criminals and other similar offenders …» Trials of War Criminals … XI, s. 468–470. Jf. Borge, Baard Herman og Vaale, Lars-Erik 2018: Grunnlovens største prøve. Rettsoppgjøret etter 1945. Oslo: Spartacus, s. 240. 32 Trials of War Criminals … XI, s. 349–350. 33 « … the Germans removed the population from Finmark, at least all except those who evaded the measures taken for their evacuation.» Trials of War Criminals … XI, s. 1297. 26

50 000 menneske vart deportert med våpenmakt. Inntrykket er nærast at det var fritt opp til folk om dei ville bli med. Historikaren Arvid Petterson har funne at i allfall 17 uvæpna sivile vart drepne av tyske soldatar i Finnmark og Nord-Troms frå tvangsevakueringa tok til sist i oktober 1944 og fram til freden.34 Per Kristian Olsen viser at Riksadvokaten etter krigen ikkje prioriterte etterforsking av krigsbrots verka som vart utført då Finnmark og Nord-Troms vart tvangsevakuert.35 Tyske krigsforbrytarar vart sikta og dømt i Noreg,36 men ikkje for brots verk under tvangsevakueringa – heller ikkje openberre mord, der gjerningsmennene var kjent. Rettsapparatet var då fullt opptatt med det store landssvikoppgjeret, som omfatta alle nordmenn som hadde vore medlem i NS, og det hadde prioritet. Då ein frå norsk side skulle førebu rettssaka mot Rendulic i Nürnberg, var nærare halvtanna år gått, tida var knapp, det var for lite ressursar, og det vart ikkje samla tilstrekkelege bevis.37 Krigsdomstolen konkluderte med at det ikkje var bevist at evakueringa direkte hadde ført til tap av menneskeliv.38 Det skal seiast at i fleire tiår etter krigen meinte mange i Noreg at tapet av menneskeliv under tvangs evakueringa var lite – til og med «ubetydeleg».39 Eit forsøk på systematisk kartlegging av dødsfalla vart først lagt fram i 2008 av Arvid Petterson.40 At den tyske hæren øydela under retretten, var ikkje spesielt. Det som var spesielt, og som trass i alt gjorde inntrykk på domstolen, var at øydelegginga var så total. På same måten vart tvangsevakueringa lagt opp som ein total deportasjon. Alle skulle bort. At meir enn 23 000 vart verande att, var på ingen måte meininga. Gjennom vinteren og våren 1945 rapporterte norske etterretningsagentar til London korleis tyskarane dreiv våpenjakt på folk som hadde gøymt seg i det brente landskapet. Dei som vart tatt, Petterson 2008, s. 328–358. Riksadvokaten valde å ikkje opprette ei eiga etterforskningseining for krigsforbrytarsaker. Vest-Finnmark politikammer etterforska fleire saker. Den mest opprørande er kjent som Hopseid-tragedien, der tyske kommandosoldatar myrda og mishandla seks uvæpna fiskarar, to av dei tenåringar, og valdtok kona til ein av mennene medan barna såg på. Gjerningsmennene var kjent, men saka vart henlagt. Jacobsen, Alf R. 2012: Til siste slutt. Skjebnedrama i krigens avsluttende fase. Oslo: Aschehoug. Olsen 2019, s. 250. 36 82 utanlandske statsborgarar vart dømte i Noreg for brotsverk under den tyske okkupasjonen. Nøkleby, Berit 2004: Krigsforbrytelser. Brudd på krigens lov i Norge 1940–1945. Oslo: Pax, s. 69, 74–75. Nygårdsvoldregjeringas Anordning av 4. mai 1945 innførte dødsdom for krigsbrotsverk, med tilbakeverkande kraft. Borge og Vaale 2018, s. 117–119, 123, 203–205, 237–248. Olsen (2019) diskuterer ikkje dødsstraff, men det at ingen vart sikta for brotsverk under tvangsevakueringa. Utøvarane kunne vore sikta etter norsk straffelov frå 1902 og straffa med fengsel, jf. Borge og Vaale 2018, s. 117, 203. 37 Olsen 2019, s. 282 ff. 38 «The evidence does not indicate any loss of life directly due to the evacuation.» Trials of War Criminals … XI, s. 1297. 39 Fosnes 1974, s. 80. 40 Petterson 2008, s. 328–358. 34 35

vart frakta til Tromsø. Nokre veker var det meir enn 500 personar. Menn mellom 18 og 50 år vart behandla som fangar og ført til fangeleirar, dei fleste til Krøkebærsletta i Tromsø, fleire deretter til Grini.41 Kvinnene og barna vart tvangsevakuert sørover.42 Menneskejakta heldt fram til freden.43 Ein kan spørje korleis det gjekk til at familiar i gammar og holer vart dødsfiendar til den mektige tyske hæren. Då Hitler gav ordren om tvangsevakueringa og brenninga 28. oktober 1944, var dei tyske kampane med russarane stort sett over.44 Den dagen noterte staben i den 20. bergarmeen at dei sovjetiske styrkane stansa offensiven.45 Russarane begynte å flytte hovudstyrkane sine austover att. Det var trefningar mellom den tyske ettertrygda og sovjetiske rekognoseringspatruljar ved Tanaelva, sist ved Rustefielbma 8. november. Der stansa dei sovjetiske patruljane.46 Då var det tyske armékorpset på marsj på riksveg 50 over Ifjordfjellet. Ingen følgde etter. Snart ville snøen sperre fjellovergangane. Tyske militære leiarar i Berlin og Noreg frykta at Sovjetunionen ville krysse Finland mot Lyngen i Troms, eller gå gjennom Sverige mot Narvik, kanskje samtidig med eit britisk åtak mot kysten.47 Eit sovjetisk-britisk åtak i Troms eller Nordland kunne skjære av bergarmeen under retretten, slik at store styrkar vart sperra inne utan forsyningar og forsterkningar. Den røde hær kunne også trekke vestover frå Aust-Finnmark når vinteren var over og snøen borte.48 Frykta for at russarane ville okkupere delar av Nord-Noreg var levande på tysk side vinteren 1944–1945.49 Dette skal vi etter kvart gå nærare inn på. FO til general Hansteen, statsminister, forsvarsminister, utenriksminister 14.02.1945. RA/RAFA-1920/Da/ L0034 Gjenerobringen av Norge. Johansen 2013, s. 176. Watts 2016, s. 11. 43 Petterson 2008, s. 328–358. 44 Bericht Ferdinand Jodl s. 4, s. 7. RA/RAFA-2017/Y/Yg/L0219. 45 Den 28.10.1944 refererte krigsdagboka til bergarmeeen ordre frå den sovjetiske generalen, marskalk Meretskov, om å stanse dei offensive operasjonane på avsnittet. Berge, Kjell Ragnar 2019: Lyngenlinjen. Hitlers siste skanse i Norge 1945. Lapplandsarmeens krigsdagbok 1944–45. Skallestad: Ares forlag, s. 81. Boka gir ein detaljert gjennomgang av krigsdagboka til den 20. bergarmeen med utfyllande materiale og forklaringar. 46 Det dreidde seg om ca. 200 mann. Berge 2019, s. 81–82. Simonsen, Dag F. 2015a: Et kort oversyn over hva som skjedde i Tana høsten 1944. I: Tana historielag (red.): Tana og Polmak 1944–1945. Tana, s. 10–13. 47 Ifølgje ei trusselvurdering av generaloberst Nikolaus von Falkenhorst, sjef for dei tyske okkupasjonsstyrkane i Noreg, den 22.09.1944. I to direktiv frå Hitler til den 20. bergarmeen 29.10.1944 og 04.11.1944 vart det gjentatt at det var fare for sovjetisk åtak mot Narvik og engelsk avskjeringsåtak. Kilpisjärvi-stillinga ovanfor Lyngen skulle prioriterast og haldast gjennom vinteren, og Kitdal-stillinga byggast ut til ei uinntakeleg stilling. Referert i Berge 2019, s. 52, 89. 48 Berge 2019, s. 58–59. Ifølgje krigsdagboka til den tyske overkommandoen fekk Falkenhorst 01.12.1944 beskjed om at eit åtak frå russisk side framleis var muleg. Schramm, Percy 1982 (hrsg): Kriegstagebuch des Oberkommando der Wehrmacht 1943, Teilbd. 1. Zusammengestellt und erläutert von Walther Hubatsch. Manfred Pawlak, Herrsching, s. 906. Jf. kap. 61, «Neste etappe?» 49 Berge 2019, s. 88–89. 41

Det var sterke reaksjonar i Noreg då Rendulic vart frifunnen i Nürnberg. Folk i Finnmark og Troms var forferda. Eit samla Storting protesterte og kravde at dommen vart appellert, eller Rendulic utlevert til Noreg. Utanriksdepartementet undersøkte med amerikanske styresmakter om det let seg gjere å appellere. Det var ikkje muleg. Saka kunne heller ikkje bli tatt opp på nytt.50 Korleis skal vi forstå det som hende i Nord-Troms og Finnmark det sjette året av krig og nazistisk okkupasjon i Europa? Nokre tyske og austerrikske soldatar gjorde seg etterpå tankar om dei samfunna dei hadde utsletta. Sjølv hadde dei levd årevis i krig og militarisme, og det slo dei at folket var så fredeleg. Nokre trudde at brenninga og tvangsevakueringa ville skape varig motvilje mot Tyskland i Noreg.51 Den tyske krigshistorikaren Bernd Wegner meiner at fordi befolkninga hadde levd under kår som var harde, men uvanleg fredelege, vart tvangsevakueringa og brenninga ei historisk erfaring av destruktivitet utan sidestykke.52 Med andre ord: Folk måtte oppfatte tvangsevakueringa og brenninga som totalt meiningslaus, utanfor alle proporsjonar. Karl Hansen seier at folk i Berlevåg reagerte med sjokk og vantru.53 Spørsmålet om korfor Nord-Troms og Finnmark vart deportert og brent, var lenge forbausande lite diskutert.54 Forklaringa som har festa seg i ettertid, er den som Nürnbergdomstolen kom fram til: Operasjonen var diktert av militære vurderingar.55 Begrepet «den brente jords taktikk» blir brukt i dag om tvangsevakueringa og raseringa av Finnmark og NordTroms i 1944–1945. Ein kan spørje om det er det rette begrepet, sidan leiinga av bergarmeen visste at dei sovjetiske styrkane hadde ordre om å ikkje følgje den tyske retretten. Før rettssaka i Nürnberg kravde Noreg at Rendulic iallfall måtte dømmast for øydeleggingar som var utført etter at den militære situasjonen heilt klart var endra – altså etter at alle skjønte at sovjetiske styrkar ikkje følgde etter. Retten valde å vurdere operasjonen Olsen 2019, s. 287–291. Stortingsmelding nr. 44 1948. Conrady til Tobler 19.01.1954. BAK, Institut für Besatzungsfragen 10.4. Erfahrungsberichte A-Z: B 120/588. Historikaren Bohn hevdar det same, Bohn 1995 s. 105–124. 52 Wegner 2007, s. 1002–1003. 53 Hansen 1945, s. 9. 54 Spørsmålet vart stilt skarpt av Per Kristian Olsen i 2019. Olsen 2019, spes. Innledning og Del 1 – Forspillet. 55 Perspektivet er grundig presentert av Alf R. Jacobsen. Han beskriv i Nikkel, jern og blod (2015, s. 226) brenninga og tvangsevakueringa som eit militært tiltak – den brente jords taktikk – og slår fast at hovudansvaret låg hos generalane Rendulic og Alfred Jodl forutan hos Hitler sjølv. Også boka Skjebnehøst ser ut til å framstille den totale brenninga som eit militært prosjekt, medan tvangsevakueringa blir forstått som ein bergingsaksjon, der Quisling under press frå Terboven skulle gripe inn mot katastrofen og samtidig trygge sin eigen posisjon. Jacobsen, Alf R. 2017: Skjebnehøst, s. 215, 276, 322–323, 430–432. 50 51

under eitt.56 Justisdepartementet sette i 1955 ned eit utval for å skaffe materiale om landssvikoppgjeret til Stortinget. Innstillinga slo fast at det ville vore i befolkninga si interesse, og heilt forsvarleg, å evakuere befolkninga på stadar langs vegen der det kunne tenkast å bli kamphandlingar, men den evakueringa tyskarane sette gjennom, hadde eit heilt anna omfang.57 Det er fleire spørsmål. Korfor måtte tvangsevakueringa og utslettinga bli så total? Korfor skulle alle fraktast sørover, sjuke og friske, fødande kvinner, barn og gamle? Og kva låg bak det som skjedde? Korleis vart den totale deportasjonen planlagt, sett i verk og gjennomført? Korleis møtte befolkninga katastrofen? Kva gjorde at dei fleste klarte seg undervegs – og at nokre ikkje klarte seg? Til slutt: Korleis slo deportasjonen inn i den norske nasjonale kampen? Det er historia om eit meiningslaust prosjekt, som fekk sin sjanse i krigsutviklinga hausten 1944. Det som vart sagt internt, var ikkje det same som vart ført fram offentleg.58 Valet innbyggarane i Finnmark og NordTroms tok, kom til å avgjere det som skjedde. Befolkninga diskuterte og la planar, og det måtte også gå hemmeleg for seg. Den allierte militære leiinga under general Eisenhower hadde oppfordra folk i krigsområde til å ikkje la seg evakuere. Den norske regjeringa i London, som hadde forhandla og lagt planar om Finnmark i nærare to år, enda som tilskodarar. Frå først til sist vart tvangsevakueringa forma av geografien, den lange kysten der krigen gjekk.

St.meld. 44 1948, s. 2–3. Justis- og politidepartementetet 1962: Om landssvikoppgjøret. Gjøvik: Mariendals boktrykkeri, s. 153. Rapporten blir kalla «Rapporten av 1962». 58 Den tyske historikaren Arnim Lang meiner at Rendulic, Terboven og Quisling hadde forskjellige motiv for å ta del i deportasjonen, og alle la ansvaret på dei andre. Lang 1995, s. 29–30. 56 57

Terboven på reise langs kysten i 1942. Ruta gjekk til Kirkenes, og derifrå til den 20. bergarmeen i Nord-Finland. Foto: Ukjent. Riksarkivet/ Falstadsenteret.

DEL 1: OKKUPASJONSREGIMET Dei første krigsåra

Terboven til Noreg Spørsmålet om kva som låg bak katastrofen hausten 1944, fører tilbake til okkupasjonen av Noreg. I februar 1940 fekk generaloberst Nikolaus von Falkenhorst ordre om å ta kommando over ein invasjon i Noreg og Danmark. I følgje Hitler handla det først og fremst om krigen til sjøs. Når Tyskland fekk kontroll over Østersjøen og norskekysten, ville Nordsjøen og Atlanteren ligge open for den tyske marinen. Då kunne han invadere Storbritannia. Importen av malm langs norskekysten ville også vere sikra.59 Vinteren 1940 var Polen Avhøyr av von Falkenhorst i Nürnberg 24.10.1945. Falkenhorst fortalde at då han fekk oppdraget den 21. eller 22. februar 1940, forklarte Hitler at åtaket var ikkje retta mot det norske folket, hensikta var å okkupere berre kysten av Danmark og Noreg. RA/S-1557/D/Da/L0033. Jf. Paulsen, Helge 1990: Hva ville de med Norge? s. 58–59. I: Skodvin, Magne; Grimnes, Ole Kristian; Malm, Ole Jacob; Pryser, Tore; Paulsen, Helge; Bjerve, Petter Jacob; Hovstad, Håkon 1990: Søkelys på norsk krigshistorie 1940–1945, Oslo: Samarbeidsrådet for krigsveteranforeninger, s. 54–77.

delt og Tsjekkoslovakia tatt. Før Hitler kunne erobre Sovjetunionen, måtte han sette England ut av spel. Med krigen vart den nazistiske ideologien for alvor sett ut i handling. Hitler hadde halde fast på hovudideen sidan han femten år tidlegare la fram verdsbiletet sitt i Mein Kampf. To motsette krefter kjempa om makta. Jødane var «rasefienden», dødsfienden som skulle fjernast, når det tyske riket reiste seg som raseherredømme og verdsmakt. Då måtte Tyskland ta over landområda i Aust-Europa, som var befolka av «undermenneske» og underlagt det «jøde-bolsjevikiske» Sovjetunionen. Krig var uunngåeleg. Kamp og krig var drivkrafta i all utvikling.60 Det var ideen Hitler køyrde fram i talane sine, som hadde løfta han opp til «førar» for den germanske nasjonen. Historikaren Ian Kershaw kommenterer at det var ein utopisk visjon, eit monster av ein ide. Målet var ubestemt, og krigen utan ende. Dermed fekk øydelegginga og aggresjonen ingen grenser.61 Etter internasjonal lov skulle okkupasjonar vere avgrensa i tid, og okkupanten var pålagt eit mandat om å ta vare på områda. Dei langsiktige visjonane for dei tyske okkupasjonane skulle ikkje gjerast kjent for all verda.62 Hitler erklærte internt at han aldri ville gi slepp på Noreg.63 Krigen gjennom var han uvillig til å trekke seg ut av okkuperte område, om det var aldri så ønskeleg militært sett.64 Det totalitære herredømmet galdt kontroll over både område og ressursar og over menneska. Territoriale og statsrettslege ordningar i dei okkuperte landa skulle kombinerast med ei indre «nyordning» der Hitler-Tyskland var mønster.65 I det «germanske» Noreg vart nyordninga innført gradvis. Josef Terboven vart utnemnt til rikskommissar og øvste sivile Kershaw, Ian 1993: ‘Working towards the Führer’. Reflections on the Nature of the Hitler Dictatorship, s. 111–112. Contemporary European History, vol. 2, nr. 2 (juli 1993) s. 103–118. Kershaw, Ian 2000: Hitler. London/New York: W.W. Norton & Company, s. 22–29. Soleim, Marianne Neerland 2005: Slavearbeiderne fra øst. Sovjetiske krigsfanger i Norge 1941–45. Forsvarsstudier 5/2005, s. 28–29. 61 Kershaw 1993, s. 109. 62 Aktenvermerk, Führerhauptqartier 16.07.1941. Bo/Fu. Geheime Reichssache. RA/S-1557/D/Da/ L0017/005. Paulsen 1990 s. 54, 58–60. Paulsen, Helge 1969: Reichskommissariat og «motytelsene» under riksrådsforhandlingene, s. 333–337, 340, 400. I: Paulsen, Helge (red.) Norge og den 2. verdenskrig: Fra nøytral til okkupert. Studier i norsk samtidshistorie. Oslo. Dahl peikar på at Hitler i Vest-Europa, særleg Noreg og Nederland, ville bygge langsiktig på lokale støttespelarar. Dahl, Hans Fredrik 1999: Quisling-rollen i komparativt perspektiv. I: Larsen, Stein Ugelvik (red.): I krigens kjølvann, s. 99–117. Oslo: Universitetsforlaget. Jf. Sørensen, Øystein 1989: Hitler eller Quisling. Ideologiske brytninger i Nasjonal Samling 1940–1945. Oslo: Cappelen, s. 59–61. 63 Nøkleby, Berit 2016: Hitlers Norge. Oslo: Cappelen Damm. Ho viser til Goebbels’ dagbok for 18., 19. og 21.april 1940. 64 Wegner, Bernd 2007: Deutschland am Abgrund. I: Frieser, Karl-Heinz (hrsg.): Das Deutsche Reich und der zweite Weltkrieg. München: Deutsche Verlags-Anstalt. Kriegsende, s. 1173–1174. 65 Röhr, Werner 1997: System oder organisierter Chaos? Fragen einer Typologie der deutschen Okkkupationsregime im zweiten Weltkrieg. I: Bohn, Robert (hrsg): Die deutsche Herrschaft in den «germanischen» Ländern 1940–1945. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, s. 11–45. 60

styresmakt for dei okkuperte norske områda i eit møte med Hitler 20. april 1940.66 Terboven var 20 år då Tyskland tapte første verdskrig, løytnant og to gongar dekorert med jernkorset.67 Han fekk hjelp frå ei søster til å studere rettsog statsvitskap ein periode. Deretter jobba han i bank. I 1925 var Terboven arbeidslaus og kunne alt rekne seg som «gamal kjempar» i nazipartiet. Han var altså ein tidleg og trufast følgjar av Hitler.68 Han var med og bygde opp bevegelsen i Ruhr og vart ein av dei første riksdagsmedlemmene til partiet.69 Han utdanna seg også til kampflygar, men vart skadd i ein styrt og måtte gi det opp.70 Då Terboven kom til Noreg, var han partileiar i Essen og overpresident i Rhinland, ein skarp og erfaren politikar, kjent i Tyskland som ærgjerrig og omsynslaus.71 Terboven var ein initiativrik herskar og kom opp med prosjekt som vart stadig meir drastiske. Det største han fekk gjennomført var brenninga og tvangsevakueringa i nord hausten 1944. Vi skal også sjå at Terboven var ein dyktig strateg når det galdt å få planar gjennom. Han heldt dei vanlegvis tett til brystet. Det finst lite skriftleg etter han.72 Hitler ville ha eit okkupasjonsstyre som kunne stå fram internasjonalt i mest muleg lovlege former. Men den norske kongen og regjeringa hadde avslått samarbeid, og norske og allierte styrkar slost mot invasjonsmakta. Terboven håpa at oppdraget ville vere over når eit norsk styre til støtte for okkupasjonsmakta var etablert. Offentleg sa han at han på ingen måte ville gripe inn «diktatorisk», berre peike ut retninga som skulle sikre Noreg plass i det nye Europa.73 Men han var også utnemnt for å sikre offentleg ro og orden, og ville komme norsk motstand i forkjøpet.74 Då Terboven vart utnemnt 20. april, var SS-riksførar Heinrich Himmler også til stades, og han og Terboven gjekk i allianse.75 Begge hadde rang rett under Hitler, og begge ville bruke 68 69 66 67

72 73

Röhr 1997, s. 25. Nøkleby, Berit 1992: Josef Terboven – Hitlers mann i Norge. Oslo: Gyldendal, s. 29–31. Nøkleby 1992, s. 31. PWIS (Norway)/80. Consolidated report on the the «Reichskommissarat for occupied Norway», s. 17. RA/S-1557/D/Da/L0041, Riksadvokaten. Terboven brukte morfin og var truleg plaga med smerter. Nøkleby meiner at han likevel var aktiv og fungerande gjennom heile perioden i Noreg. Nøkleby 1992, s. 53–54, 260–262. Nøkleby 1992, s. 60, 72. Paulsen, Helge 1991: Reichskommissar vs. Wehrmachtsbebehlshaber I: Bohn, Robert; Elvert, Jürgen; Rebas, Hain; Salewski, Michael (hrsg.): Neutralität und totalitäre Aggression. Nordeuropa und die Grossmächte im zweiten Weltkrieg, s. 149. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, s. 149–168. Bohn 2000, s. 32. Nøkleby 1992, s. 9. «Reichskommissar Terboven über Gegenwart und Zukunft Norwegens». Deutsche Zeitung in Norwegen, 25. Dez. 1940. Hermeteikna er Terboven sine. Nøkleby, Berit 2003: GESTAPO. Tysk politi i Norge 1940–1945. Oslo: Aschehoug, s. 160. Nøkleby 1992, s. 74–93. SS, forkorting for «Schutzstaffel», var opphaveleg ein kamporganisasjon i det tyske nasjonalsosialistiske partiet som oppstod på 1920-talet som livvakt for Hitler. Sjå kapittel 3: Etter invasjonen i Sovjetunionen.

SS til å innlemme Noreg i eit storgermansk rike. På møtet vart det bestemt at sikkerheitsregimet til SS skulle innførast i Noreg. I første omgang kom 200 mann frå tysk sikkerheitspoliti. Terboven helsa dei over norsk radio som «garantistar for ro, orden og sikkerheit».76 Historikaren Berit Nøkleby peikar på at talen var ei åtvaring til det norske folket.77 Landet mellom Alta og Kirkenes var ikkje blitt okkupert. Generaloberst Falkenhorst forklarte etter krigen at det ville blitt store forsyningsproblem, og området var heller ikkje av interesse, det var tynt befolka og låg så langt frå England at ein invasjon verka usannsynleg.78 Dessutan ønskte Tyskland å gi Sovjetunionen inntrykk av at Finnmark ikkje var tysk interesseområde.79 Dermed vart norske troppar ståande i Varanger etter at den militære kampen i Noreg var slutt, i realiteten under tysk kommando.80 På eige initiativ flaug Terboven nordover, saman med den tyskvennlege politioffiseren og suksessforfattaren Jonas Lie, som hadde kjent Himmler på 1930-talet.81 Himmler og Terboven vurderte å sette Lie inn som leiar for Nasjonal Samling i staden for Quisling.82 I desse dagane flaug sovjetiske rekognoseringsfly stadig over AustFinnmark, og sovjetisk radio snakka om Finnmark som herrelaust område.83 Framme i Kirkenes 16. juni planta Terboven hakekorsflagget, besøkte grensevakta og inspiserte den største gruvebedrifta i Noreg, A/S Sydvaranger. Han diskuterte med ingeniørane korleis utvinninga av jernmalm kunne komme i gang att så snart som muleg.84 Deretter rapporterte han til Hitler. Føraren Göring og Martin Bormann var også til stades på møtet med Hitler. Nøkleby 1992, s. 78, Longerich, Peter 2010: Heinrich Himmler. Biographie. München: Pantheon, s. 508. Paulsen 1990, s. 66. Bohn 2000, s. 37, 70, 75. Emberland, Terje og Kott, Matthew 2013: Himmlers Norge. Nordmenn i det storgermanske prosjekt. Oslo: Aschehoug, s. 34, 116–117. Dei 200 vart fordelt i Einsatzkommandos på Oslo, Bergen, Trondheim, Kristiansand og Stavanger medan kampane framleis gjekk i Nord-Noreg. Seinare vart det oppretta ein Einsatzkommando i Tromsø, som vart flytta til Narvik. Hausten 1940 vart «Einsatzkommandos» omdøypt til «Kommandeure der Sicherheitspolizei und des SD». Ifølgje Bohn samsvara den regionale inndelinga i KdS/SD-Dienststellen i store trekk med Aussendienststellen i Reichskommissariat. Bohn 2000, s. 76–77. 77 Nøkleby 2016, s. 103. 78 Nøkleby 1992, s. 114. 79 Riesto, Harald 2000: Den lille byen og krigen. Vadsø 1940–1945. Stamsund: Orkana, s. 20. 80 Ifølgje kapitulasjonsavtalen av 10. og 12. juni 1940 skulle norske styrkar, to bataljonar og eit batteri, ta hand om grensevakthaldet, under tysk kommando gjennom fylkesmannen i Finnmark. General Ruge ville sikre at «ei tredje makt», altså Sovjetunionen, ikkje rykte inn i distriktet. Skodvin 1975, s. 85–86. Lunde, Aage 1979: Sør-Varangers historie. Sør-Varanger kommune, s. 654. Riesto 2000, s. 20–21. 81 Nøkleby 2016, s. 137–138. Politioffiseren og kriminalforfattaren Jonas Lie var sønnesønn av den kjente norske diktaren med same namn. 82 Rougthvedt, Bernt 2011: Med penn og pistol. En biografi om politiminister Jonas Lie. Oslo: Cappelen Damm, s. 143–147. Lie var kjent i Aust-Finnmark, han hadde vore der i etterretningsoppdrag året før og laga eit arkiv over kommunistane. No reiste han for å hente arkivet. 83 Riesto 2000, s. 43. Nøkleby 1992, s. 114–115. 84 Nøkleby 1992, s. 114–115. 76

godkjente at Terboven sendte polititroppar frå SS. Dei kom til Kirkenes, Vadsø og Vardø tidleg i juli 1940.85 Goebbels skreiv i dagboka at Terboven var blitt eineherskar i Noreg. Noko slikt kunne han sjølv ein gong tenkt seg: å ta til på nytt, heilt frå starten.86 Men eineherskar var Terboven ikkje. I okkuperte land var befalingsinstansen vanlegvis dei militære, men i Noreg overlappa sivil og militær styresmakt.87 Når Falkenhorst sette i verk tiltak for å sikre Noreg militært, skulle Terboven stå for gjennomføringa på det sivile området. Terboven fekk disponere tysk politi, og det kunne Falkenhorst også – dersom det ikkje gjekk ut over Terboven sine oppgåver.88 Hitler brukte å dele ut oppdrag med vide personlege fullmakter og uklare ansvarsfelt. Dermed vart mykje av politikken på toppnivå, både i Tyskland og okkuperte område, utvikla gjennom personlege utspel, rivaliseringar og strid, som berre auka.89 Falkenhorst sa etter krigen at han og Terboven hadde eit korrekt forhold.90 Men dei militære var Terboven sine fremste rivalar, og med marinen låg han i full krig.91 I juli 1940 drog Terboven på tokt med lensmannsbåten «Rolf» av Berlevåg og undersøkte kysten frå Mehamn til Smalfjord. Hans Bakkland på 19 år førte båten for lensmannsbetjenten. Han visste ikkje kven han hadde fått om bord. Det må ha vore ein av dei få gongane rikskommissaren kom i direkte kontakt med alminnelege menneske i nord. Hans Bakkland har fortald: Så stevnet vi ut havna og Terboven gikk forut og satte seg til å tegne og skrive, og dertil fotograferte han i massevis … –Jeg var nede i byssa og kokte kaffe, og spurte Terboven om han ville ha en Bericht des Generalobersten v. Falkenhorst 30.09.1945. Bestand: N-300: Nachlass von Nikoalus von Falkenhorst. RAPA-1308 Ib L0023. I: Kopier av dokumenter i tyske arkiver Ib – Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg, s. 55. Harald 1975: Frigjøringen av Finnmark 1944–1945. Forsvarets krigshistoriske avdeling. Oslo: Gyldendal, s. 17. Samtidig vart grenselina mellom tysk og sovjetisk interessesfære markert og justert gjennom heile Europa, også langs den dåverande finsk-norske grensa. Skodvin, Magne 1975: General Ruge og dei norske grensevaktstyrkane i Finnmark sommaren 1940. I: Skodvin, Magne: Samtid og historie. Utvalde artiklar og avhandlingar, s. 92. Oslo: Det norske samlaget s. 77–94. Lunde 1979, s. 655–656. 86 Goebbels i dagboka 9. mai 1940, sitert hos Nøkleby 1992, s. 73. Bohn 2000, s. 35. 87 Bericht des Generalobersten v. Falkenhorst 30.09.1945, RAPA-1308 IbL0023. Bestand N 300. Sandvik At Terboven fekk uinnskrenka sivil styringsrett, var ifølgje krigshistorikaren Ziemke i strid med godtatt doktrine, som gjekk ut på at kommanderande general hadde utøvande makt under ein operasjon. Ziemke, Earl F. 1959: The German Northern Theater of Operations. Washington D.C.: Department of Army Pamphlet nr. 20–27, 58–59. 88 Nøkleby 2016, s. 99–101. Her er førarforordninga av 24.04.1940 om styret av Noreg attgitt. 89 Dette er kalla ein polykratisk struktur, jf. Sørensen, Øystein 1991 Solkors og solidaritet. Høyreautoritær samfunnstenkning i Norge. Oslo: Cappelen, s. 28–29. Bohn 2000, s. 146, 179. Nøkleby 1992, s. 33, 37, 61. Kershaw 1993. s. 110. 90 Hovudavhøyr av Falkenhorst h. 1945. Das Verhältnis der Wehrmacht zu Terboven. RA/RAFA-2017/Y/Yg/ L0219. Bericht des Generalobersten v. Falkenhorst 30.09.1945. RAPA-1308 Ib L0023, s. 55. 91 Bohn 2000. s. 36–43. Nøkleby 2016, s. 98. Paulsen 1991, s. 159–163. Röhr 1997, s. 24–25. 85

kaffetår. Han sa ikke «ja, takk» som enhver annen ville ha gjort, men «ja, en kanne med kaffe og to brødskiver med stekt egg». De skulle bringes opp på dekket. Da vi passerte Finkongkeila kom jeg opp med maten til denne herremannen som jeg likte svært dårlig. Jeg sa værsågod!, men han svarte meg ikke. – Ettersom jeg ikke visste hvem denne Terboven var, dristet jeg meg til å si at vi vanligvis ikke pleide å servere kaffe eller mat på dekket. Passasjerene pleier å gå ned for å få seg en kopp kaffe, men når man treffer så «hyggelige» folk, kan man gå litt utenom reglementet. Da så han på meg med noen morderiske øyne og sa, raus!92

Terboven fotograferte og noterte heile vegen. Ved Gávesluokta/Gavesluft i Tanafjorden filma han mykje og forlangte at mannskapet skulle lodde djupna. Hans Bakkland merka seg at denne Terboven ikkje viste folkeskikk. Han takka ikkje for turen og sa ikkje takk for hjelpa.93 Det var to vidt ulike kulturar som møttest. Sommaren 1940 var førebuingane til åtaket på Sovjetunionen i gang.94 Sjølv om Terboven var sivil styresmakt, engasjerte han seg personleg i den militære kontrollen over Aust-Finnmark. I august vart Falkenhorst kalla til Hitler, og den tyske overkommandoen fekk ordre om rask og kraftig forsterking av området Narvik–Kirkenes.95 Hausten 1940 kom store tyske styrkar til Aust-Finnmark. Flyplassen Høybuktmoen ved Kirkenes vart utbygd, alt ledig husvære i Sør-Varanger tvangsrekvirert, og «snart bar kommunen preg av å vere en sammenhengende militærleir».96 I det fredelege Gávesluokta bygde tyskarane eit kystartilleribatteri,97 ei av dei 410 festningane som skulle forsvare kysten mot britiske åtak. Sommaren og hausten 1940 prøvde Tyskland å slå Storbritannia frå lufta. Det var fåfengt. Planane om invasjon av dei britiske øyane måtte utsetjast, og Hitler kom krigen ut til å frykte britisk landgang på norskekysten.

Hans Bakkland, i Bergheim, Geir 1994: Berlevåg i krig og fred. Fra okkupasjon og ruiner til frihet og gjenreisning. s. 19–20. Berlevåg: Berlevåg Havnemuseum-Nordkalottforlaget. 93 Bergheim 1994, s. 21. 94 Nøkleby 2016, s. 140–141. 95 Skodvin, Magne 1990: Krig og okkupasjon 1939–1945. Oslo: Samlaget, s. 110–111. 96 Aarnes, Tor 1997: 1940: Okkupert, s. 19–25. I: Sør-Varanger under 2. verdenskrig. Arena i stormaktskonflikt. Kirkenes: Sør-Varanger historielag. 97 Det var også i juli 1940. Bergheim 1994. Simonsen, Dag F. 2017: Tyske styrker i Tana under krigen. I: Tanaårboka, Deanu jahkegirji, s. 96–99. Tana historielag/Deanu historjásearvi. 92

Korfor gav Hitler befaling om at heile befolkninga skulle bort frå Nord-Troms og Finnmark, barnefamiliar, gamle og sjuke? Korleis vart det gjennomført, og korleis klarte befolkninga seg gjennom transportane og transittane? Boka er ei inngåande og spennande historisk framstilling, som bygger på norske, tyske og britiske arkivkjelder og lokale historier, kjem med nye funn og kastar lys over lite kjente sider ved historia. Ingunn Elstad er professor emerita ved Universitetet i Tromsø, UiT Noregs arktiske universitet.

ISBN: 978-82-8104-442-5

ORKANA AKADEMISK