11 minute read
Beeldspraak
PUTTI IN DE MARGE
KERMIS IN EEN KLOOSTER AAN DE MAAS
Advertisement
TEKST /
x
BEELD /
x
Groteske gezichten, putti met luit en harp, en een feestmaal in de initiaal.
Een naakt jongetje, goedlachs en met rood haar, omringd door groteske ranken in de marge van een reusachtig handschrift. Hij bespeelt de luit, een instrument dat zowel hoofse als seksuele connotaties heeft. De randversiering waarvan deze putto deel uitmaakt bevat nog twee andere putti. Een bespeelt de harp, de andere hangt te bungelen in de bovenmarge. Ze stralen zorgeloosheid uit, en dat in een koorboek met gezangen voor de mis.
Het Graduale van Johannes van Deventer is geschreven en gedecoreerd in het Kruisherenklooster Sint Agatha (nabij Cuijk), gesticht in 1371 en nog steeds bewoond door leden van de Orde van de Kruisheren. Het boek is op twee plaatsen voorzien van het jaartal 1512 en in dat jaar zal het gereed zijn geweest. Het is gekopieerd en mogelijk ook gedecoreerd door Johannes van Deventer, geboren te Nijmegen in 1464 of 1465. Hij is ingetreden in Sint Agatha, heeft daar zijn hele verdere leven doorgebracht, en is er overleden op 9 september 1537. Zijn grafsteen is nog te zien in de kloosterkerk. Niet die steen maar het reusachtige graduale heeft de herinnering aan hem levend gehouden. Het bevat niet alleen zijn naam maar is zo te zien ook gemaakt als gedachtenis. Een van de initialen in het handschrift toont een kruisheer. Geknield bidt hij tot Maria en hij vraagt haar ervoor te zorgen dat haar zoon dit boek (waarmee het graduale bedoeld is) in dank aanvaardt. Uit verschillende bronnen weten we dat Johannes kopiist (scriptor) was. Nergens wordt hij schilder (pictor) genoemd. Toch is eigenlijk niet voorstelbaar dat hij geen aandeel heeft gehad in de geschilderde randen en grote initialen die dit boek bijzonder maken. Ze zijn uitbundig, fantasierijk en laten overtuigend zien hoe rijk de kunsten waren in het gebied rond Maas en Rijn gedurende de late middeleeuwen. Terug naar de putti. De pagina waarop zij zijn afgebeeld, is een van de bekendste van het handschrift door de schranspartij die te zien is in de geschilderde initiaal. Aan een goed gedekte tafel zitten vier
TEKST /
Johan Oosterman
BEELD /
Graduale van Johannes van Deventer. Sint Agatha, Kruisherenklooster, Hs. 1, fol. 153v.
mensen die zich te goed doen aan vlees, vis en wijn die in overvloed geschonken wordt. De initiaal, de letter T, vormt het begin van het zinnetje ‘Terribilis est locus iste’, dat hier vertaald moet worden als: ‘Hoe geweldig is deze plek’. Het zijn de beginwoorden van het introïtus of de openingszang van de mis op het feest van de kerkwijding. Maar waarom deze afbeelding bij dat kerkelijke feest?
De volledige pagina met het introïtus voor het feest van de kerkwijding (‘Terribilis est locus iste’).
Waarom die zorgeloze putti en die groteske gezichten in de marge? Het feest van de kerkwijding, de kerkmis, ging gepaard met de jaarlijkse kermis. Vaak was de datum van de kerkwijding niet bekend. Het feest krijgt daarom vaak een plaats ergens aan het einde van het kerkelijk jaar, vlak voor het begin van de Advent, de periode van voorbereiding op Kerstmis. Net als de Vastenperiode is ook de Advent een periode van inkeer en soberheid. Voordat de sobere Advent begint kan er nog eenmaal feest gevierd worden: Kermis. Net als Carnaval voorafgaat aan de Vasten, is de kermis die voorafgaat aan de Advent een feest van overdaad en van omkering. Om dat te benadrukken zien we die schranspartij, zien we de groteske gezichten en zijn er de putti die muziek maken die zowel hoofs als scabreus kan zijn. Die derde putto hangt daar maar wat, op de kop, omgekeerd zoals de wereld tijdens Carnaval en Kermis. Johannes van Deventer kopieerde een schat aan gezangen die eeuwenlang hebben geklonken in de kerk van Sint Agatha. Terwijl de Kruisheren zongen, zagen ze de fantasie-
EEN KRUISHEER (JOHANNES VAN DEVENTER) bidt geknield tot Maria (fol. 180v).
rijke verluchting. Terwijl hun plechtige noten opstegen naar de hemel, hebben ze vast wel eens hun gedachten laten afdwalen. Ze hebben daarmee hun broeder Johannes meer eer betoond dan ze zelf vermoed zullen hebben. ■●
Literatuur
Guillaume van Gemert, ‘Gregoriaanse kleinoden uit de Nederlands-Duitse regio tussen Rijn en Maas. Het Grote Graduale van Johannes van Deventer uit het Kruisherenklooster in Sint Agatha’, in: Herbert Krey e.a. (red.), Gregorianik in der Euregio Rhein-Waal | Gregoriaans in de Euregio Rijn-Waal [...], Kleve 2015, 110-124.
MAARTEN ENGELTJES ZOEKT DE VRIJHEID
ANTONIO VIVALDI
CLAUDIO MONTEVERDI
Geportretteerd door Bernardo Strozzi, ca. 1630. IN januari toert Maarten Engeltjes door Nederland met een virtuoos Vivaldi-programma. Daarnaast
is net de nieuwste cd van zijn ensemble PRJCT
Amsterdam verschenen: Nicht mehr hier, met prachtige, aan de dood gerelateerde stukken van Bach en Buxtehude.
Aanleiding genoeg voor een levendig gesprek.
Interviews vinden het laatste halfjaar grotendeels via digitale communicatiemiddelen plaats, maar wanneer de geïnterviewde twee kilometer verderop woont, dringt het ‘oude normaal’ zich weer op en stapt de interviewer op de fiets. Maarten Engeltjes ontvangt me trots in het nieuwe Amsterdamse appartement in Oud-West waar hij sinds kort woont. Hij heeft het vorige huis verkocht om zijn situatie ‘coronaproof’ te maken, want hij verwacht dat de crisis nog wel even aanhoudt. Een stapel opgevouwen verhuisdozen ligt te wachten op verwijdering, maar verder is aan niets te zien dat het gezin hier pas enkele dagen geleden zijn intrek nam. In de woonkamer hangen nog de slingers van de verjaardag van zijn oudste zoontje, dat was gisteren. We krijgen een stukje taart.
Een eigen band
Sinds hij in 2007 cum laude afstudeerde aan het conservatorium van Den Haag, bouwt Engeltjes gestaag aan een internationale carrière die hem van Tokio tot New York bracht. Toch voelde hij in 2017 de noodzaak om een eigen orkest op te richten. ‘Sinds mijn achttiende geef ik concerten met de beste dirigenten, ensembles en orkesten ter wereld. Dat is fantastisch natuurlijk, maar na een tijdje ben je wel toe aan iets anders, iets eigens vooral. Ik zag dat de musici bij de meeste barokorkesten blijven doorspelen tot ze erbij neervallen. Begrijpelijk, want van pensioen is vaak geen sprake. Maar er is dus nauwelijks ruimte voor de jonge garde. Voor hen wilde ik een plek creëren. Daarnaast is het als zanger natuurlijk erg handig om je eigen band te hebben. Het geeft me de vrijheid om repertoire te zingen dat bij de grote ensembles niet aan bod komt.’
TEKST /
Jan Van den Bossche
BEELD /
Hans van der Woerd
ASOKO
EDOARDO VALORZ
ROBERT SMITH
Hobbels Drie jaar later is hij trots op wat hij grotendeels zonder subsidies met PRJCT Amsterdam heeft bereikt, maar het pad erheen ging niet over rozen. ‘Ik had zeker niet voorzien wat er allemaal op me af zou komen. Als het allemaal lukt en je staat met je eigen club voor een volle zaal met een programma dat je helemaal zelf bedacht hebt, dan ervaar je natuurlijk een grote piek. Maar als ik bedenk wat daar allemaal tegenover staat aan hobbels die je eerst moet nemen, dan vraag ik me wel eens af waarom ik het überhaupt doe. Ik heb echt diep respect voor al die mensen achter de schermen die onze sector in de lucht houden, of voor musici die al sinds jaar en dag hun eigen orkest runnen en daarmee talrijke collega’s van werk voorzien. De meeste musici zijn zich daarvan te weinig bewust. Ze zouden allemaal een keer een paar weken achter de schermen moeten meelopen. Er heerst toch de gedachte dat wat wij doen zonder meer bestaansrecht heeft, maar als daar niet een hele organisatie achter zit, worden er geen concerten verkocht en blijven die zalen echt leeg.’
Duivelse coloraturen Ondanks alle hobbels gooit hij de handdoek nog niet in de ring, hoewel er aanleiding genoeg was om op te geven. Een eerste poging om structureel subsidie te krijgen mislukte en Covid-19 gooide natuurlijk ook roet in het eten. ‘2020-2021 zou ons grote jaar worden. We hadden een uitgebreide tournee met Andreas Scholl met uitverkochte optredens in Antwerpen, Parijs, Lyon, Amsterdam, enzovoort. Toen kwam corona. Die concerten zijn allemaal verzet naar volgend jaar, maar het blijft maar de vraag wat daar uiteindelijk van terechtkomt. Gelukkig kon de tournee in het Seizoen Oude Muziek wel gered worden.
We hebben een prachtig programma gemaakt met bassocontinuo-cantates van Vivaldi. Zeer virtuoze stukken, minioperaatjes eigenlijk, met van die duivelse coloraturen, notenslierten van drie à vier pagina’s waarin je twee keer mag ademen zeg maar. Het publiek geniet ervan. Om op adem te komen doen we tussendoor ook wat Monteverdi en Cavalli.’
Private ondersteuning Dat de aanvraag bij het Amsterdamse Fonds voor de Kunst werd afgewezen, heeft hem tot nadenken aangezet. ‘Het liefst wil ik zo onafhankelijk mogelijk zijn van subsidies. Dat biedt toch de grootste garantie op artistieke vrijheid. Vroeger was structurele subsidie een keurmerk. Artistieke kwaliteit stond voorop. Nu lijkt dat toch minder het geval te zijn, als je ziet welke fantastische kunstenaars allemaal afgeserveerd worden. Ik wil ook
STING
Foto: Mike Maguire niet per se vernieuwend zijn. We laten ons te veel kapen door politiek opgelegde criteria. Ik wil de plek tussen de Bachvereniging en Holland Baroque innemen. In Frankrijk, België en Italië zijn er wél tal van jonge ensembles die pure barokmuziek spelen, maar dan wel in een ander jasje. Kwaliteit is wat ze uitstralen, zowel qua performance als qua marketing. Naar mijn mening moeten we ook in Nederland de fakkel van de oude meesters overnemen en internationaal uitdragen. In private ondersteuning zie ik wat dat betreft grote kansen. Sommigen halen hun neus daarvoor op, maar ik heb het contact met het zakenleven altijd interessant gevonden. Je kunt juist heel veel van elkaar leren.’
PRJCT AMSTERDAM IN VOLLEDIGE BEZETTING
Foto: Hans van der Woerd
SEIZOEN OUDE MUZIEK
VIVALDI, VIRTUOSO! PRJCT Amsterdam / Maarten Engeltjes
zo 17 jan / 15.30 Almere, KAF, Middenzaal
di 19 jan / 19.00 & 21.00 Zeist, Kerk van de Evangelische Broedergemeente
do 21 jan / 19.00 & 21.00 Westzaan, Zuidervermaning
za 23 jan / 19.00 & 21.00 Amsterdam, De Waalse Kerk
zo 24 jan / 11.00 & 14.00 ‘s-Hertogenbosch, Willem Twee toonzaal
oudemuziek.nl/ maartenengeltjes
Sting Pure barokmuziek dus, maar helemaal recht in de leer is Engeltjes ook weer niet. Bij zijn laatste concert in het Festival Oude Muziek met muziek van Dowland en Purcell zong hij als toegift de song Fragile van Sting. ‘Ja, dat klopt, maar Sting heeft ook Dowland gezongen, begeleid door een luit. Daar zit een logische lijn. Sowieso maak ik graag toegankelijke programma’s die informeren en inspireren. Er zit een zakenman in me die zag dat er een slag gemist werd in het bereiken van het publiek. Al die grote dirigenten met wie ik werk staan meestal met hun rug naar de zaal, maar als zanger zie ik wat daar gebeurt. Ik zie ook wanneer de aandacht verslapt. Veel vrienden van mij zouden best geïnteresseerd zijn in klassieke muziek, maar we bereiken hen niet. Daar wilde ik iets aan doen, met nieuwe aanstekelijke programma’s die het publiek echt bij de lurven grijpen. Dingen uitleggen, zonder uitleggerig te zijn. Dat komt terug in alles wat we doen, in de concerten, maar ook in alles eromheen. Hoofddoel blijft wel de barokmuziek te brengen zoals de componist het bedoeld heeft, en dan het liefst op het allerhoogste niveau. Er is een onuitputtelijke bron aan repertoire. Ik heb bij de verhuizing ontzettend veel bladmuziek staan opruimen en ordenen. Daar rollen een heleboel programma’s uit. Aan inspiratie zal het niet ontbreken.’ ■●
DETAIL LA CAMARGO VAN NICOLAS LANCRET ca. 1730. National Gallery of Art, Washington.
AGORA THEATER Foto: Patrick Stam
DE WINTER DOOR MET OUDE MUZIEK
GEEF EEN WINTERABONNEMENT CADEAU
Op zoek naar een verrassend cadeau voor onder de kerstboom? Met een winterabonnement van het Seizoen Oude Muziek maakt u extra voordelig uzelf of iemand anders blij met de mooiste muziek uit middeleeuwen, renaissance en barok.
De hele winter door klinkt de mooiste oude muziek op sfeervolle locaties door heel het land: van de zoetgevooisde stem van Maarten Engeltjes tot veelbelovende jonge sterren als Lucie Horsch, en van extravagante madrigalen van Willaert tot virtuoze danssuites van Marin Marais. Met een winterabonnement geniet u extra voordelig van onze concerten dicht bij u in de buurt. Bovendien: alle winterabonnementen beslaan een compacte periode. Zo hoeft u zich in deze onvoorspelbare tijden niet voor een heel seizoen vast te leggen.
We bieden winterabonnementen aan in Westzaan, Deventer/ Zwolle, Almere/Lelystad, Amsterdam (Waalse Kerk), Bloemendaal/Haarlem, Den Bosch, Maastricht, Rotterdam, en Utrecht. Alle abonnementen bestelt u snel en gemakkelijk via oudemuziek.nl/abonnementen. Mocht een seizoensconcert noodgedwongen worden geannuleerd, dan kunt u bovendien altijd uw aankoopbedrag terugkrijgen.
Tot ziens bij het Seizoen Oude Muziek! ■●
