De Canon van Overijssel 50 vensters op de geschiedenis van Overijssel
november 2006
1
Voorwoord U heeft de Canon van Overijssel in de hand en dat is maar goed ook. In de Canon van Nederland (http://www.entoen.nu/) komt Overijssel nauwelijks aan bod, eigenlijk alleen bij het venster op de Hanze. Bij het venster op de patriotten wordt de Overijsselse patriottenleider Joan Derk van der Capellen tot de Pol niet eens met name genoemd en bij het venster op de grondwet heet Johan Rudolf Thorbecke een staatsrechtgeleerde. Maar dat zijn geboorte in het liberale en democratische Zwolle plaatsvond, waardoor hij openstond voor het gedachtegoed, noodzakelijk voor die liberale grondwet, dat wordt eenvoudigweg genegeerd. Er is dus duidelijk behoefte aan de Canon van Overijssel. De Canon van Nederland is tot stand gekomen na moeizaam overleg van ruim een jaar door een commissie van negen geleerden. Wij prijzen ons gelukkig, dat de Canon van Overijssel in één maand is samengesteld door één geleerde, de scheidende provinciaal archiefinspecteur van Overijssel, mr. Caspar van Heel (1943).
2
De Canon van Overijssel
Ter gelegenheid van zijn afscheid ontvangt u dit exemplaar. Het provinciaal bestuur van Overijssel hoopt dat de Canon van Overijssel tot evenveel discussie aanleiding zal geven als de Canon van Nederland.
mr. G.J. Jansen, Commissaris van de Koningin in de provincie Overijssel
50 vensters op de geschiedenis van Overijssel
3
2
De Canon van Overijssel 50 vensters op de geschiedenis van Overijssel ca. 222 Een groep Twenthen, onderdeel van een cohort Friezen, verdedigt de grenzen van het Romeinse rijk in het noorden van Engeland tegen de Picten en de Schotten; zij richten een altaarsteen op in de Hadrian Wall. ca. 770 Lebu誰nus, een angelsaksische missionaris, sticht het eerste christelijke kerkje op Overijssels grondgebied, in Deventer. Korte tijd later werkt Plechelmus in Oldenzaal en omgeving. De kerken in Deventer en Oldenzaal zijn aan deze missionarissen gewijd. 797 De allereerste keer dat in een schriftelijke bron een Overijsselse plaats genoemd wordt: Mander en Hezinge (gemeente Tubbergen. Hezinge ligt op de grens met Bentheim (D)). 944 en later De bisschop van Utrecht verwerft landsheerlijke rechten in delen van Overijssel, dat daardoor uitgroeit tot een bestuurlijke eenheid. 1040 Het lijkt er op dat er nog een zelfstandig graafschap Twenthe bestaat. De bisschop van Utrecht brengt daarin verandering. 1160 Het oudste klooster van Overijssel is de abdij van Weerselo. Voordien waren er vele abdijen, zoals Werden, Fulda en St. Bertijns te St. Omer, die een rijk goederenbezit in Overijssel hadden.
4
De Canon van Overijssel
1227 In de slag bij Ane tegen de opstandige Drenthen verloren de bisschop van Utrecht en talrijke ridders het leven. Gesproken kan worden van de Overijsselse (of Drentse) guldensporenslag. 1227 Kampen wordt voor het eerst genoemd; de stad zal uitgroeien tot een soort Europoort van de middeleeuwen, de kooplieden varen vooral op de Oostzee, maar ook naar Zuidwest-Frankrijk. 1230 Zwolle is de eerste plaats in Overijssel die stadsrechten krijgt. Deventer en Oldenzaal waren vanouds al steden. In totaal heeft Overijssel 22 steden en stadjes gehad. 1249 Het oudst bekende gilde in Overijssel is het koopmansgilde te Deventer. 1294 Zwolle sluit zich aan bij de Duitse Hanze. Alle Overijsselse steden waren later lid van de Hanze. Deventer, Kampen en Zwolle waren volwaardig lid en de andere steden fungeerden als dochtersteden van deze drie grote hanzesteden. 1308 Bisschop Gwijde van Utrecht geeft op de Spoolderberg een dijkrecht aan Salland. 1327 Doordat Steenwijk dezelfde stadsrechten als Deventer, Kampen en Zwolle krijgt, hoort het gebied rond Steenwijk voortaan tot Overijssel. 1331 De bisschop koopt de heerlijkheid Diepenheim en breidt Overijssel daarmee uit in het zuidoosten. In 1407 koopt de bisschop de heerlijkheid Kuinre waardoor Overijssel naar het noordwesten wordt uitgebreid.
50 vensters op de geschiedenis van Overijssel
5
1336 De bisschop is genoodzaakt Overijssel te verpanden aan de graaf van Gelre. In 1346 ziet de nieuwe bisschop Jan van Arkel mogelijkheid het pandschap te lossen. 1347 Herman van Twickelo koopt het huis Eysing bij Delden; dit kan gezien worden als het begin van het latere landgoed Twickel. In Overijssel kwamen in de loop van de eeuwen veel adellijke landgoederen tot stand. De bewoners van deze havezathen, de Overijsselse ridderschap, maakten samen met de steden Deventer, Kampen en Zwolle deel uit van het provinciaal bestuur. 1363 De grootste indijking van Nederland tot dan toe, Mastenbroek geheten, is voltooid en het grondgebied wordt nu verdeeld onder de participerende ontginners. 1379 Geert Grote (Deventer 1340-1384) begint met zijn boetepreken rond te reizen; hij wordt de stichter van de moderne devotie. In 1387 wordt het klooster Windesheim gesticht, het eerste klooster van de moderne devotie. Spoedig is dit klooster van reguliere kanunniken van de orde van St. Augustinus het moederklooster van een congregatie met uitstraling tot in Zwitserland en Polen. In het zusterklooster op de Agnietenberg bij Zwolle schrijft Thomas a Kempis (ca. 1380-1472) ‘De Navolging van Christus’ (vanaf 1424). De moderne devoten hervormen ook het onderwijs. Zelfs Erasmus zou op school gegaan zijn bij de broeders des gemenen levens. 1477 Het eerste boek in Deventer wordt gedrukt door Richard Pafraet (ovl. 1512). 1528 De bisschop van Utrecht draagt het landsheerlijk gezag over het Oversticht over aan Karel V. Overijssel krijgt een stadhouder, Georg Schenck van Toutenburg.
6
De Canon van Overijssel
1553 Karel V stelt het Hof van kanselier en raden in voor Overijssel, Lingen en Drenthe, wat veel weerstand wekt. In 1573 wordt het Hof buiten spel gezet en in 1578 opgeheven. 1559 De paus sticht in de Nederlanden op verzoek van Philips II nieuwe bisdommen om de contrareformatie te bevorderen, onder andere in Deventer. De reformatie had echter in de noordelijke Nederlanden vaste voet aan de grond gekregen. 1578 De Staten van Overijssel komen voor het eerst op eigen initiatief bijeen. Vanaf 1593 wordt het College van Gedeputeerde Staten definitief het dagelijks bestuur van de provincie. Overijssel is één van de zeven soevereine staten, die de statenbond De Verenigde Nederlanden vormen. Het provinciaal bestuur wordt als vanouds gevormd door de ridderschap en de drie IJsselsteden Deventer, Kampen en Zwolle. De kleine steden en het platteland blijven buiten het provinciaal bestuur. 1626 Na de verovering van Oldenzaal door de Friese stadhouder Ernst Casimir (1573-1632) en de verdrijving van het Spaanse garnizoen, wordt heel Overijssel weer door één provinciaal bestuur geregeerd, waaraan alleen gereformeerde mannen mogen deelhebben. 1667 Gesina ter Borch (Zwolle 1633-Deventer 1690), schilderes en tekenaar, stamt uit een bekende Overijsselse schildersfamilie. 1672-1675 Christoph Bernhard graaf van Galen, bisschop van Münster, alias Bommen Berend (1606-1678), bezet Overijssel. De rooms-katholieken worden in het bestuur van stad en land hersteld. Na zijn vertrek verdwijnen ook de katholieken uit de bestuursfuncties.
50 vensters op de geschiedenis van Overijssel
7
1781 Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784) verspreid het pamflet ‘Aan het volk van Nederland’. Mede door zijn toedoen kwam er in Twenthe in 1783 een eind aan de drostendiensten. Hij was de onbetwiste leider van de patriotten in Oost-Nederland. 1795 Franse troepen lopen ook Overijssel onder de voet; begin van de Bataafse tijd. Afschaffing van de heerlijke rechten, maar ook van de horigheid. 1798 Overijssel gaat op in het Bataafse departement van de Oude IJssel. In 1801 wordt Overijssel echter weer een eigen departement. 1805 De Deventenaar Rutger Jan Schimmelpenninck (17611825) wordt raadpensionaris (soort president) van het Bataafse Gemenebest, maar het volgende jaar al wordt hij door Napoleon vervangen en wordt diens broer Lodewijk Napoleon koning van Holland. 1809 Door de aanleg van de Dedemsvaart wordt Noordoost-Overijssel ontsloten. 1814 Herstel provinciaal bestuur en Provinciale Staten met ridderschap, steden en − nieuw – de landelijke stand. 1818 De eerste Overijsselse gemeentelijke herindeling voorziet in een groot aantal splitsingen van gemeenten in een stadsgebied en een ambtsgebied. De gemeenten Stad Delden en Ambt Delden waren daarvan het laatste overblijfsel (tot 2000). 1825 Een watersnoodramp in Noordwest-Overijssel vergt honderden mensenlevens. Als gevolg daarvan werd de waterschapsorganisatie drastisch herzien, met veel regie voor de provincies.
8
De Canon van Overijssel
1835 De eerste Christelijk Afgescheiden gemeente van Overijssel wordt door ds. Anthonie Brummelkamp (1811-1888) in Genemuiden gesticht. Later is ds. Albert van Raalte (1811-1876) daar predikant, die echter in 1846 met een grote groep aanhangers emigreert naar Michigan. Een andere groep afgescheiden emigranten onder leiding van ds. Seine Bolks (1814-1894) sticht in 1848 in Michigan de nederzetting Overisel. In 1854 stichten de afgescheidenen hun eigen opleiding voor predikanten in Kampen. Als gevolg van de vrijmaking (1944) zijn daar nu twee theologische universiteiten. 1836 De Nederlandse Handelsmaatschappij sticht een factorij in Nijverdal, later sticht Thomas Ainsworth (17951841) er een textielfabriek: de Twentse textielindustrie gaat van de grond komen. 1848 De Zwollenaar Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872) stelt een nieuwe Nederlandse grondwet op. De rol, de positie en het takenpakket van de provincies wordt stevig verankerd in de provinciale wet (1851). De Overijsselse ridderschap verliest definitief de bestuurlijke macht in de provincie. 1862 De binnenstad van Enschede (inclusief het stads足 archief) gaat door brand verloren. Ook Genemuiden (1868) en Vriezenveen (1906) leden onder grote branden. 1868 De machinefabriek Stork in Hengelo maakt de economische bloei van de Twentse textielnijverheid tot de Twentse textielindustrie mogelijk. 1886 Bij Delden wordt zout in de grond ontdekt. Vanaf 1919 wordt dit zout, vooral bij Boekelo, gewonnen.
50 vensters op de geschiedenis van Overijssel
9
1894 In Zwolle wordt de Sociaal Democratische Arbeiders Partij opgericht. Dit is de voorganger van de Partij van de Arbeid. 1896 De Tubbergse burgemeesterszoon monseigneur Herman Schaepman (1844-1903) schrijft het programma voor de een jaar na zijn dood opgerichte Rooms-Katholieke Staatspartij, indirecte voorganger van het Christen Democratisch Appel. 1919 Gaatske Adriana Ladenius (1883-1953) wordt het eerste vrouwelijke Statenlid van Overijssel en blijft dat tot 1950, met uitzondering van de oorlogsjaren, toen de bezetter het Statencollege had ontbonden. 1963 De Technische Hogeschool Twente wordt geopend in Drienerlo (Enschede). Sinds 1986 is dat de Universiteit Twente. Het is de eerste campus-universiteit van ons land, de ondernemende universiteit. 1978 Willem Wilmink (1936-2003) begint zijn carrière als schrijver van gedichten en liedjes voor kinderen en volwassenen. Herman Finkers (geb. 1954) was zeer met hem bevriend. 1986 Overijssel krijgt de huidige omvang doordat de gemeenten Noordoostpolder en Urk naar de nieuwe provincie Flevoland overgaan. 1996 Het al duizenden jaren hier gesproken Nedersaksisch wordt officieel als streektaal erkend.
10
De Canon van Overijssel
2000 De vuurwerkramp van Enschede vaagt de woonwijk Roombeek weg. 2001 Bij de gemeentelijke herindeling van Overijssel wordt het aantal gemeenten teruggebracht tot 26 (en in 2005 zelfs tot 25). 2006 ‘De vitale coalitie van de provincie Overijssel’ is een visie op de provinciale rol als middenbestuur. Integreren van beleidsterreinen en verbinden van zowel bestuurlijke als maatschappelijke partnerorganisaties staat hierin centraal.
mr. Caspar van Heel 30 november 2006
50 vensters op de geschiedenis van Overijssel
11
Colofon Uitgave Provincie Overijssel November 2006 Tekst mr. Caspar van Heel, provinciaal archiefinspecteur Coรถrdinatie en vormgeving Eenheid Bestuurlijke Aangelegenheden Print Team Documentproducties Oplage 250 exemplaren Illustraties Uit verschillende bronnen. Mogelijke rechthebbenden wordt verzocht contact op te nemen met het team Communicatie, tel. 038 499 92 00 Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus 10078 8000 GB Zwolle Telefoon 038 499 92 55 Fax 038 425 48 01 www.overijssel.nl postbus@overijssel.nl