Лекц1 бүтээмж by oyunbileg

Лекц: 1

Бүтээмж, Бүтээмжийн үзэл баримтлалууд

Бүтээмжийн тухай ойлголт түүний мөн чанар

Бүтээмжийн үзэл баримтлалууд

Сэдэв: 1 Бүтээмжийн тухай ойлголт түүний мөн чанар Бүтээмж нь нөөцийг гарц болгон хувиргах өмнөхөөсөө илүү их гарцыг үйлдвэрлэх чадвар юм. Тиймээс бүтээмж дээшлүүлснээр амжиргааны түвшин, худалдааны чадвар сайжирч инфляцын нөлөө багасна. Хамгийн энгийнээр бүтээмжийг үйлдвэрлэн гаргах орцын хэмжээг илэрхийлдэг. Гарц: Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн процессын эцсийн бүтээгдэхүүн буюу бэлэн болсон бараа, үзүүлсэн үйлчилгээ. Бүтээмж гэдэг нь нийгэмд хуримтлагдсныг бүтээлчээр ашиглах үндсэн дээр хүмүүсийн байнга өөрчлөн сайжруулах хүсэл эрмэлзлийг дэмжих орчинг бүрдүүлэн өөрчлөлтөнд зохицох удирдлагын тасралтгүй үйл ажиллаагаар дамжин хэрэгжих эдийн засгийн гол субъяктүүд ( Хэрэглэгч, үйлдвэрлэгч) харилцан ашигтай байх. Нийгэм эдийн засгийн зорилгод хүрэх баялгийг бүтээх хүрээг хамрах цог ойлголт түүний хэрэгжилтийн хэмжүүр мөн. Эцэстээ бүтээмж нь аливаа юмыг зөв хийх сайн үр дүнг хангах чадвартай байна гэсэн үг юм. Бүтээмжийг хэмжсэнээр: -

Өөрсдөөсөө болон бусдаар суралцах

Хамтын оролцооны үндсэн суурь бүрэлдэнэ

Ажлыг үнэлэж дүгнэх болон эдийн засгийн бусад үйл ажиллагааны стандартыг тогтооно. Компаний зорилгыг тодорхойлох шаардлагатай мэдээлэлүүдийг олж авах

гүйцэтгэлийн

үр

дүнг

хянахад

Засч залруулж сайжруулах асуудлыг илрүүлнэ

Бүтээмжийн асуудлыг бусад стратеги зорилттой уялдуулан нэгтгэх

Тодорхой нэг стратегийн хувьд хүрч чадах үр дүнгийн түвшинг тогтооно

Хүмүүст бүтээмжийн ухамсар суулгаж үзэл баримтлал сонирхол бүрдүүлнэ

Саад бэрхшээлүүд болон боломжийг үүсгэнэ

Бүтээмжийн эргэх холбоо

Бүтээмжийг санхүүгийн тайлан төсөв зохиолт төлөвлөлт хяналт гэх мэт бусад системүүдтэй нэгтгэнэ холбоно гэх мэт.

Бүтээмжийн агуулга мөн чанарыг тодорхойлох асуудалд 2 талтай хандаж байна. 1. Бүтээмжийг арга хэрэгсэл талаас нь өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн нэг үзүүлэлт талаас нь тодорхойлох хандлага 2. Бүтээмжийг нийгэм эдийн засгийн үзэл баримтлал талаас нь өргөн хүрээг хамарсан гүнзгийн утга агуулга талаас нь тодорхойлох хандлага 1. Бүтээмжийн эдийн засгийн хандлага энэ хадлагаар бүтээмжийг гарц орцын харьцаагаар цаг ямагт тодорхойлох бүх төрлийн нууцыг ашиглалтын үр ашгийг илэрхийлэх үзүүлэлт гэж үздэг. Өөрөө хэлбэл эдийн засгийн үндсэн асуудал хир зэрэг үр ашигтай шийдвэрлэгдэж байгааг тодорхойлвол бүх төрлийн нөөцийг эдийн засгийн үр ашгийн нэгтгэсэн үзүүлэлт гэж үзэх үндэслэлтэй. 2. (Юуны өмнө хүний оюун санаа бөгөөд байгаа зүйлээ үргэлж сайжруулах эрмэлзэл шинэжлэлд зохицох үйл ажиллагааг энэрэнгүй болгох хүмүүсийн итгэл үнэмшил) хэмээн Европын бүтээмжийн агетлагын байнгын хорооноос 1959 онд тодорхойлсон байна. Бүтээмжийн талаар судлаачдын тодорхойлолт: С. Чан : Өөдрөг үзэл санааны үнэ цэнэ өрсөлдөөний гол хүчин зүйлүүдийн нэг. М. Ганди: Хүмүүсийг урамшуулан идэвхжүүлэх бүхэл бүтэн орчинг бүрдүүлж тодорхой хугацаанд авъяас чадвар эрч хүчээ дайчилан ажиллах ихийг бүтээх явдал. П. Шүрчулуун: Бүтээмж бол нэг талаар нэгж зардлаар ямар үр дүнд хүрч буйг илтгэх үзүүлэл нөгөө талаас хүний оюун ухааны тамир тэнхээний хэрэг бөгөөд хөгжих дэвших нэгэн бий болсон зүйлсийг цаг ямагт сайжруулах хүсэл эрмэлзэл тэндээс байж гэдэг нь эдийн засгийн үзүүлэлт төдийгүй хүний оюун ухаан ухамсар нийгэм эдийн засгийн бүхэл хүрээг хамарсан гүнзгий утга агуулгатай.

Сэдэв:2 Бүтээмжийн үзэл баримтлалууд

Эдийн засагч судлаачид байгууллагын үйл ажиллагааны үр ашигт нөлөөлөх хүч1959 оноос хийж дэлхийд алдартай компаниуд тэдгээрийн ололт амжилтанд нөлөөсөн хүчин зүйл үр ашгийн талаарх түүний шалгууруудыг судласан. П. Друкер 1954 онд гаргасан үзэл баримтлал

Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж: Шинэчлэлт бүтээмж ажиллагсадын сэтгэл зүйн төлөв байдал удирдлагын чадвар үр ашиг үйл ажиллагааны төсөв нийгмийн хариуцлагын мэдрэмж П. Питерс Р. Уотермен -

Тасралтгүй байнгын үйл ажиллагаа

Хэрэглэгчидэд чиглэсэн үйл ажиллагаа

Бие даасан бүтээлч үйл ажиллагааг хэмжих

Ажиллагчдын бүтээмж

Бодит байдлыг мэдрэх чадвар удирдлага

Ажил үйлстээ үнэнчээр хандах

Удирдлагын чадварлаг цомхон аппарат зохион байгуулалтын энгийн бүтэц

Д.Синк - Гүйцэтгэлийн түвшин - Хэмнэлт - Чанар - Ашигт ажиллагаа - Хөдөлмөрлөх орчны талаар - Шинэчлэлт Бүтээмжийн өсөлтийг хангах 5 алхам 1.

эдийн засгийн үндсэн зарчим

Гарц өсч орц тогтмол байх: илүү үр дүнд ижил зардлаар хүрэх

Гарц тогтмол байж орц буурах: ижил үр дүнд илүү бага зардлаар хүрэх

Гарцын өсөл орцын өсөлтөөс давамгайлах

5. Гарцын бууралтаас орцын бууралт давамгайлах хамгийн бага зардлын зарчмуудыг тус тус илэрхийлнэ. Бүтээмжийн онол практик үндсэн 3 хэлбэрээр тодорхойлон тооцно 1. Нийтийн бүтээмж : энэ нь эдийн засгийн системийн бүтээмжийн ерөнхий түвшин нэгтгэсэн байдлаар илэрэх ба нийтийн гарц ба орцын харьцаагаар тодорхойлогдоно. 2. Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл: Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс хөдөлмөр капитал ашиглалтын үр ашгийг илтгэх ба гарцыг хөдөлмөрийн капиталын нийлбэр орцод харьцуулан тодорхойлно. 3. Тодорхой хүчин зүйлийн бүтээмж энэ хэлбэр нь нөөц зардлын тодорхой элеметүүдийг илэрхийлэх бөгөөд хүчин зүйлсийн тус бүрээр хөдөлмөрийн капиталын эрчим хүчний гэх мэтээр тооцно.

Бүтээмжийн гүйцэтгэх үүрэг ач холбогдлыг дараахь байдлаар тодорхойлж болно. Бүтээмж нь үр ашгийн нэгдсэн эдийн засгийн үндсэн асуудал хэр зэрэг үр ашигтай өөрөөр хэлбэл хязгаарлагдмал Бүтээмжийн өсөлт нь: Аливаа улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжил дэвшил хүн ардын амжиргааны түвшиний дээшлэлт гол эх үүсвэр Ер нь бүтээмж өрсөлдөх чадварын нэг хүчин зүйл болдог энэ талаар М. Портлр өнөө үе бол өрсөлдөөний эрин үе түүний нэг чухал хүчин зүйл бол өндөр бүтээмж юм гэсэн байна

Үр ашгийн шалгуур- үзүүлэлтүүдийн харьцуулалт П.Друкер (1954)

П. Питерс, Р. Уотермен (1986)

Д. Синк (1985)

1. Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж 2. Шинэчлэлт 3. Бүтээмж 4. Үйл ажиллагааны төсөв 5. Ажиллагчдын бэлтгэл сэтгэл зүйн төлөв байдал 6. Удирдлагын чадвар үр ашиг 7. Нийгмийн хариулагын мэдрэмж

1. Тасралтгүй 1. Гүйцэтгэлийн төвшин: байнгын үйл Зорилго зорилтын ажиллагаа хэрэгжилтийн төвшин (тоо, 2. Хэрэглэгчдэд чанар хугацааны хувьд) чиглэлсэн үйл 2. Хэмнэл:Төлөвлөгөөт ажиллагаа нөөцийг бодит 3. Бие даасан заруулалтай бүтээлч үйл харьцуулах харьцаа ажиллагааг 3. Чанар: дэмжих Бүтээгдэхүүний 4. Ажиллагчдын хэрэглээ нь бүтээмж тохиромжтой байх 5. Бодит байдлыг хэрэгцээг хангах мэдрэх шинж чанаруудын чадвартай цогц удирдлага 4. Ашиг ажиллагаа: янз 6. Ажил үйлстээ бүрийн үзүүлэлт үнэнчээр харьцаагаар хандах тодорхойлогдох ба хандлагатай байгууллагын 7. Удирдлагын санхүүгийн байдлыг чадварлаг илэрхийлнэ. цомхон 5. Бүтээмж: системийн аппарат зохион гарцын тоо хэмжээ ба байгуулалтйн түүнд заруулсан энгийн бүтэц харьцаа 8. Эрх чөлөөг 6. Хөдөлмөрлөх орчны хатуу чанд чанар: системийн хяналттай нийгэмтехникийн хослуулах нөхцөлд хандах ажиллагаачдын сэтгэл зүйн хандлагаар тодорхойлогдоно. Хөдөлмөрийн нөхцөл чухал үүрэгтэй. 7. Шинэчлэлт: аливаа шинэ зүйсийг үйлдвэрлэл үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэхэд чиглэгдэнэ.

П. Друкер хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж, шинэчлэлт, бүтээмж үйл ажиллагааны болон, үр ашиг, нийгмийн хариуцлагын мэдрэмж гэсэн 7 шалгуурыг аливаа байгуулага зөвхөн оршин тогтноод зогсохгүй, зорьсон үр дүнд хүрэх үйл ажиллагаанд зайлшгүй баримтлах ёстой гэж үзжээ.

П. Питерс Р. Уотермен нар компаниудын ололт амжилтын шалтгааныг судалж тэргүүний байгууллагууд: тасралтгүй байнгын үйл ажиллагаа, хэрэглэгчдэд чиглэсэн үйл ажиллагаа, бие даасан бүтээлч үйл ажиллагааг дэмжих, тажиллагчдын бүтээмж, мэдрэх чадвартай удирдлага, ажил үйлсдээ үнэнчээр хандах хандлага, удирдлагын чадварлаг цомхон аппарат зохион байгуулалтын энгийн бүтэц, эрх чөлөөг хатуу чанд хяналттай хослуулах зэрэг зарчмуудыг нийтлэг баримталдаг болохыг “Гайхамшигт амжилтын эрэлд” хэмээх бүтээлдээ тусгасан. Д.Синкийн тухайд, түүний боловсруулсан үр ашгийн шалгуур үзүүлэлтүүд нилээд оновчтой болсон гэж үзэж болох үндэслэлтэй юм. Учир нь тэдгээрийн тоон үзүүлэлтээр илэрхийлэн тооцож дүн шинжилгээ хийх боломжтой. Түүнд Д.Синк эдгээр шалгуур үзүүлэлтүүд нь өөр хоорондоо нягт уялдаатай болохыг зохон зааж үүнийг шалтгаан үр дагаварын талаас нь илэрхийлсэн байна.Тодруулбал эдийн засгийн гүйцэтгэл чанарын төвшин өндөр байх бөгөөд цаашид хөдөлмөрлөх орчны чанарыг улам сайжруулж шинэчлэлтийг хэрэгжүүлсэнээр ашигт ажиллагааг дээшлүүлж улмаар уг систем эдийн засгийн хувьд үр ашигтай байх нөхцөл бүрдэнэ гэж үзжээ. Гэхдээ үр ашгийн дээрх шалгуур үзүүлэлтүүдийн шалтгаан үр дагаварын уялдаа холбоог арай өөрөөр эргэх холбооны нөлөөллийг тусган дараахи байдлаар илэрхийлбэл илүү тохиромжтой байж болон юм 1,3-р зураг. Үр ашгийн шалгуур-үзүүлэлтүүдийн шалтгаан- үр дагаварын уялдаа холбоо

Хөдөлмөрлөх орчны чадвар

Гүйцэтгэлийн түвшин Хэмнэлт

Бүтээмж

Ашигт ажиллагаа

Үр ашиг

Шинэчлэлт Чанар Дээрх зурагт үзүүлснээр альваа эдийн засгийн системд хөдөлмөрлөх орчны чанарыг сайжруулж шинэчлэлтийг өргөн хүрээтэй хэрэгжүүлснээр, гүйцэтгэлийн болон чанарын төвшинг дээшлүүлэн хэмнэлттэй ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэх

бөгөөд эдгээрийн үр дүнд бүтээмж өсөж, ашигт ажиллагааны өндөр төвшинд хүрэх боломжтой болж ингэснээр уг систем эдийн засгийн хувьд үйл ажиллагаа, үр ашигтай явуулах нөхцөл бүрдэнэ. Нөгөө талаар үр ашиг өндөр байх нь эргээд, ашигт ажиллагаанд нөлөөлөн улмаар бүтээмж гүйцэтгэлийн болон чанадын төвшинг дээшлүүлж, үйл ажиллагаагаа хэмнэлттэй явуулах, хөдөлмөрлөх орчны чанарын сайжруулах, шинэчлэлт хийх боломжийг бүрдүүлэх юм. Үр ашгийн шалгуур- үзүүлэлтүүдийн системд бүтээмжийн эзлэх байр суурь, гүйцэтгэх үүргийн талаар судлаачид мөн зохион бүтээлдээ тусгаж иржээ.Тухайлбал, Д. Синк уг асуудлийг дараах байдлаар авч үзсэн байна.( 1.4- р зураг) Эндээс үзэхэд үр ашгийн шалгуур- үзүүлэлтүүдийн системд бүтээмж голлох байр суурь эзлэдэг болох нь тодорхой харагдаж байна. Д.Синк үр ашигийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг менежер бүр байнга харгалзаж, үйл ажиллагааныхаа салуур, чиглүүлэгч болон ашиглах нь зүйтэй гэж үзсэн байна.

Гүйцэтгэлийн төвшин шинэчлэлт Чанар

Хэмнэлт

Хэмнэлт Ашигт ажиллагаа

Бүтээ мж

Чанар

Ашигт ажиллагаа

Шинэчлэлт Шинэчлэлт Хөдөлмөрлөх орчны чанар

1,4-р зураг. Америк менежерийн хяналтын самбар ( Д.Синк)

Хэдийгээр үр ашиг нь харилцан уялдаатай ч өөр хоорондоо ялгаатай шалгуур үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогддог нь ойлгомжтой боловч, тэдгээр үзүүлэлтүүд, ойлголт гэж үзэх хандлага менежер, эдийн засагч, инженерүүдийн дунд нилээд түгээмэл байгаа болохыг бүтээмжийн судлаачид зохиол бүтээлүүддээ цохон тэмдэглэжээ. (23 × 4, 30, 38 × 4). Иймээс уг асуудлыг гүнзгийрүүлэн авч үзэх

шаардлагатай бөгөөд дээрх ойлголтуудыг утга агуулга болон үгсийн орчуулга тайлбар( 2-р хавсралт) талаас нь харцуулан судалж үзэв. Харьцуулалтаас үзэхэд, ялангуяа“ Productivity”, “Efficiency”,’’Effectiveness”,”Economy” зэрэг үгсийн утга нэгтэйгээр оруулан тайлбарласан нь харагдаж байгаа юм. Иймээс дээрх ойлголтуудыг томьёолох асуудлыг нэг мөр болгон цэгцлэх шаардлагатай байгаа тул тэдгээрийг дараах байдлаар тодорхойлов. Үүнд: Бүтээмж (Productivity): тодорхой цаг хугацаанд эдийн засгийн систем (үндэсний эдийн засаг, салбар байгууллага) –ийн гарц( үр дүн ), түүнийг бий болгоход зарцуулсан орц (зардал, нөөц)-ын харьцаагаар тодорхойлогдон, эдийн засгийн үндсэн асуудал нь төвшин хир зэрэг үр ашигтай шийдвэрлэгдэж байгааг үр ашгийн нэгтгэсэн үзүүлэлт аливаа зүйлсийг байнга сайжруулан хөгжүүлэх гэсэн хүний хүсэл эрмэлзлэл, үйлдвэрлэгчийн зүгээс нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлагаа ухамсарлсаны үндсэн дээр хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг дээдлэн хангах нийгэм эдийн засаг хүрээлэн байгаа орчны хүрээнд тавигдаж буй зорилго ,зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн баялгыг бүтээх үйл ажиллагааг хамрах цогц ойлголт мөн. 



 



Үр ашиг (efficiency ) Хамгийн бага (min) зардлаар хамгийн их (max) үр дүнд хүрэх эдийн засгийн үндсэн зарчимийн хэрэгжилтийн байдлыг илэрхийлэх үзүүлэлт бөгөөд бүтээмжийн хамгийн оновчтой төлөв байдлыг тодорхойлно. Гүйцэтгэлийн төвшин (effectiveness) эдийн засгийн систем нь зорилго зорилтоо тоо, чанар болон болон цаг хугацааны хувьд хэрэгжүүлсэн байдлын төвшин. Чанар (Quality) Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний тодорхой шинж чанаруудын нийлбэр цогц бөгөөд хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг хангах чадварын төвшинг илтгэнэ. Ашигт ажиллагаа (Profitability) ашгийн нийт ба цэвэр орлогод болон капиталын нэгжид ноогдох хувийн жингээр тодорхойлох үзүүлэлт. Хөдөлмөрлөх орчны чанар (Quality of work life ) Хөдөлмөрийн нөхцөл болон ашигт ажиллагчдын сэтгэл ханамжийн төвшинг илтгэх үзүүлэлт . Өөрөөр хэлбэл хөдөлмөрийн материаллаг болон нийгэм , сэтгэл зүйн орчны нөхцөл байдлыг илтгэнэ. Шинэчлэлт (Innovation) Өөрчлөлтийн аливаа үйл явцыг боломж болгон ашиглаж өөрийн санаагаа хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа бөгөөд зөвхөн техник технологи төдийгүй нийгэм эдийн засгийн хүрээг хамрах гүнзгий утга агуулгатай ойлголт юм.Энэ нь шинэ зүйлс (техник технологи, бүтээгдэхүүн

санаа, удирдлага, хөдөлмөрийн арга барил гэх мэт)-ийн нэвтрэлийн төвшингээр тодорхойлогдоно. Үүнтэй холбогдуулан үр ашгийн шалгуур үзүүлэлтүүдийн шалтгаан үр дагаварын уялдаа холбоог тодруулах шаардлагатай ( 1.5-р зураг)

Хөдөлмөрлөх орчны чанар Хөдөлмөрийн нөхцлийн байдал ажиллагчдын сэтгэл ханамжийн төвшин

Шинэчлэлт бШинэ зүйлсийн нэвтрэлтийн төвшин

Гүйцэтгэлийн төвшин Зорилт (төлөвлөгөө ) / хэрэгжилт (гүйцэтгэл)

Бүтээм ж

Хэмнэлт Стандарт (төлөвлөгөөт ) нөөц- бодит зарцуулалт

Ашигт ажиллага а

Үр ашиг

Гарц

Ашиг

Гарц (max)

орц

Гарц (хөрөнгө)

Орц (min)

Чанар Чанарын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүний хувийн жин

Буцах холбоо

1.5- зураг. Үр ашгийн үзүүлэлтүүдийн уялдаа холбооны өргөтгөсөн загвар

Дээрх зурагт үзүүлэлтүүдийг хэмжих тооцох боломжийг даюхаро тусгасан бөгөөд үр ашиг, бүтээмж нь илүү төстэй болох нь харагдаж байна. Зохиол бүтээлүүдэд

дурвдснаар бүтээмжийн өсөлт дараахи 5 нөхцөлдхангагдах [40, 41, 42 ] бөгөөд эдгээрийг 1.6- р зурагт үзүүлэв. Гарц

Орц

1.6-р. Бүтээмжийн өсөлтийн зүй тогтол 1 дэхнөхцөл: Гарц өсөж, орц буурна: Хамгийн их (max) үр дүнд, хамгийн бага (min) зардлаар хүрэх эдийн засгийн үндсэн зарчим: 2дахь нөхцөл: Гарц, өсөж орц, тогтмол байх: илүү үр дүнд, ижил зардлаар хүрэх 3дахь нөхцөл: Гарц тогтмол байж, орц буурах: ижил үр дүнд,илүү бага зардлаар хүрэх; ¿ 4дэх нөхцөл: Гарцын өсөлт, орцын өсөлтөөс давамгайлах: Хамгийн их (max) үр дүнгийн; 5дахь нөхцөл: Гарцын бууралтаас, орцын бууралт давамгайлах: Хамгийн бага (min) зардлын зарчмуудыг тус тус илэрхийлнэ. Өмнө дурьдчлсан үр ашгийн мөн чанар нь хамгийн бага (min) хамгийн өндөр(max) үр дүнд хүрэх явдал тул түүний бүтээмжийн хамгийн оновчтой төлөв байдал гэж үзэх үндэстэй. Үүгээр эдийн засгийн үр ашиг ба бүтээмжийн уялдаа холбоо тодорхойлогдоно. Бүтээмжийн онол , практикт одоогоор түүнийг 3 үндсэн хэлбэрээр тодорхойлон тооцож байна.Үүнд : 1. Нийт бүтээмж(Total Productivity). Энэ нь эдийн засгийн системийн бүтээмжийн ерөнхий төвшинг нэгтгэсэн байдлаар илтгэх бөгөөд нийт гарц ба орцын харьцаагаар тодорхойлогдоно. Нийт гарц (Total Output ) ¿ Нийт бүтээмж (Total Productivity) Нийт гарц (Total Input) 2. Үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээмж(Total Factor Productivity) Үйлдвэрлэлийн үндэн хүчин зүйлс болох хөдөлмөр, капиталын ашиглалтын үр ашгийн үр ашгийн түвшинг илтгэх ба гарц(дгол төлөв цэвэр)ыг хөдөлмөр, капиталын нийлбэр орцод харьцуулан тодорхойлдог. Бүтээмжийн энэ хэлбэр нь Шинэжлэх ухаан технологийн дэвшлийн нэвтрэлтийн байдлын илэрхийлдэг гэж үздэг.

Үндсэн хүчин зүйлийн бүтээмж (Total Factor Productivity) ¿

Нийт орц(Total Output ) Капиталын орц ± Хө дө лмөрийнорц

3.Тодорхой хүчин зүйлсийн бүтээмж ( Partical Productivity). Энэ хэлбэр нь нөөц, зардлын тодорхой элементүүдийн ашиглалтын үр ашгийг илэрхийлэх бөгөөд хүчин зүйлс тус бүрээр хөдөлмөрийн, капиталын, матералын, эрчим хүчний бүтээмж гэх мэтээр тооцох боломжтой. Үүнд: * Хөдөлмөрийн бүтээмж ( Labour Productivity) ¿

Хө

Гарц(Output ) дө лмөрийнорц ( Labour Input )

* Капиталын бүтээмж (Capital Productivity)

Гарц(Output ) Капиталын орц( Capital Input )

Гарц(Output ) ¿ * Материалын бүтээмж (Material Producvity) ¿ ¿¿ * Эрчим хүчний бүтээмж (Energy Productivity) ¿

Гарц(Output ) Эрчим хүчний орц( Energy Input)

Дээрхээс үзэхэд бүтээмж, түүний үзүүлэлтүүд нь ерөнхий хэлбэр, тооцооны арга зүйн хувьд социлист эдийн засгийн үр ашгийн үзүүлэлтүүдтэй төстэй болох нь харагдаж байна. Гэхдээ эдгээр нь хоорондоо 2 өөр тогтолцооны онцлог харилцааг илэрхийлдэгээрээ зарчмын ялгаатай юм. Өмнө нь өгүүлсэнчлэн социализмын нөхцөл эдийн засгийн үр ашгийн асуудал гол төлөв өртгийн хөдөлмөрийн онолын үүднээс хандаж байсан тул хөдөлмөрийн бүтээмжийг түлхүү анхааран судалж байсан билээ. Харин зах зээлийн онол практикийн хандлагад хөдөлмөр л аливаа баялагийг бүтээгч мөн гэсэн туйлшрал байхгүйгээрээ онцлоготой. Английн сонгодог УТЭЗУ-ныг үндэслэгчдийн нэг В.Петти “... хөдөлмөр бол баялагийн эцэг, газар (капитал) бол түүний эх бөгөөд хүүхэд төрүүлэхэд аль нь илүү үүрэгтэйг хэн ч хэлж чадахгүйтэй нэгэн адил бүтээгдэхүүнийг бий болгоход хөдөлмөр капиталын аль нь чухал үүрэг гүйцэтгэсэнийг тодорхойлоход бэрхшээлтэй....” гэжээ. Өөрөөр хэлбэл аливаа баялаг бүтээгдэхүүн нь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн харилцан нөлөөллийн үр дүнд бий болох ба хөдөлмөргүйгээр машин тоног

төхөөрөмжийг ажилууллан, материал түүхий эдийг бүтээгдэхүүн, баялаг болгон хувиргаж чадахгүйтэй нэгэн адил дан ганц хөдөлмөр юу ч бүтээж чадахгүй гэсэн үг юм. Энэхүү хандлага зах зээлийн эдийн засгийн онол практикт бүтээмжийн мөн чанар, агуулгыг тодорхойлох гол үндэслэл болж иржээ.Иймээс бүтээмж хөдөлмөрийн бүтээмжээс илүү өргөн хүрээтэй ойлголт юм. Эдийн засаг бүтээмжийн гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдол Зах зээлийн харилцааны өнөөгийн нөхцөлд эдин засгийн гол субъектүүд болох үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчид харилцан ашигтай байх зарчим үндсэндээ хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг бүх тал(тоо хэмжээ, чанар, хугацаа)-аар хангах зорилгоор үйлдварлагч нөөцөө аль болох үр ашигтай зарцуулан, бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэн нийлүүлэх явдлаар тодорхойлогдох болов. Энэ нь үйлдвэрлэгчийн хувьд тогтвортой оршин тогтнож өсч хөгжих, хэрэглэгчийн тжхайд ахуй амжиргааг чанаржуулах үндэс болдог. Дээрх үйл ажиллагаа нь эцсийн дүндээ бүтээмж, үр ашиг хэрхэн дээшилснээр тодорхойлогдоно. Иймээс өнөө үед бүтээмж нь нийгэм эдийн засгийн өөрчлөн байгуулалт шинэчлэлтийн үндсэн шалгуур, үйлдвэрлэгчдийн өрсөлдөх чадварын үнэлэмжийн гол үзүүлэлт боллоо. Энэ байдлыг бүтээмжийн судлаачид нэгэн адил хүлээн зөвшөөрч “...нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшил ард түмний амжиргааны төвшний дээшлэлтэнд бүтээмжийн өсөлт чухал үүрэгтэй...” болохыг цохон тэмдэглэжээ. Ер бүтээмжийн гүйцэтгэх үүрэг ач холбогдлыг дараахи байдлаар тодруулан авч үзэж болох юм. Үүнд: 1.Бүтээмж нь үр ашгийн нэгтгэсэн үзүүлэлт болох тул эдийн засгийн үндсэн асуудал хэр зэрэг үр ашигтай шийдвэрлэгдэж байгааг, өөрөөр хэлбэл хязгаарлагдмал нөөцийн ашиглалтын үр өгөөжийг бодитойгоор тодорхойлох боломж олгодог бөгөөд энэ талаар өмнөх хэсэгт тодорхой авч үзсэн билээ. 2. Бүтээмжийн өсөлт нь аливаа улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжил дэвшил, хүн ардын амьжиргааны төвшний нэг гол үзүүлэлт болдог. Үүнтнй холбогдуулан зарим нэг тоо баримтуудыг дурьдвал: 1870-1979 он хүртэлх 100 орчим жилийн хугацаанд бүтээмж АНУ-д 1100 хувиар, Японд 2500 хувиар өссөний үр дүнд хүн амд ногдох үйлдвэрлэлийн хэмжээ АНУ-д 700 хувиар, Японд 1700 хувиар тус тус нэмэгджээ. Түүнчлэн нэрт эдийн засагч П. Самуэльсон улс

орнуудын хоцрогдол, буурай хөгжлийн нэг шалтгааныг бүтээмжийн төвшин доогуур байгаатай холбон тайлбарласан байдаг. Тэрээр бүтээмжийн төвшин доогуур байх нь ашиг орлого, хуримтлалын хэмжээг бууруулан, улмаар капиталын хөрөнгө оруулалт хийж техник, технологи, үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжийг хязгаарлах бөгөөд энэ нь эргээд бүтээмжийг бууруулахад хүргэдэг гэж үзсэн байна. Үүний улмаас буурай хөгжилтэй орнууд Ядуурлын ‘’ Чөтгөрийн тойрог”-т эргэлдсээр байдаг бөгөөд үүнээс гарах нэг арга зам бол бүтээмжийг дээшлүүлэх явдал мөн гэжээ.( 1.7- р зураг) Иймээс бүтээмжийн онол арга зүйг судалж, бүтээлчээр нэвтрүүлэх түүний өсөлтийг хангах явдал буурай хөгжилтэй орнуудын тоонд ордог манай улсын бүр ч илүү ач холбогдолтой юм. 1. Өндөр бүтээмж – өрсөлдөх чадварын нэг чухал хүчин зүйл юм. Энэ талаар М. Портер: “Улс үндэстнүүдийн өрсөлдөх давуу тал” хэмээх номондоо “....өнөө үе бол өрсөлдөөний эрин үе.....“гээд” ....түүний нэг чухал хүчин зүйл нь өндөр бүтээмж мөн...” гэжээ. Дэлхийн өрсөлдөх чадварын илтгэлд доорхи байдлаар тодорхойлсон байдаг. (1. 8-р зураг) Нөөц баялгийг “өрсөлдөхүйц хөрөнгө” болгохын тулд юуны өмнө, түүнийг үр ашигтай зарцуулан хэрэглэгчдийн таашаал, эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн өндөр чанарын бүтээгдхүүн, үйлчилгээг бий болгон зах зээлд түргэн хугацаанд, хэрэгцээтэй тоо хэмжээгээр нь нийлүүлэх шаардлагатай. Ингэсэн тохиолдолд үйл ажиллагаа нь “өрсөлдөхүйн үйл явц” болох нөхцөл бүрдэнэ. Глобалчлал (дайралт хийх ба өөртөө татах) (Өрсөлдөхүйц X Өрсөлдөхүйц)Дэлхийд өрсөлдөх чадвар хөрөнгөүйл явц - Хүн - Чанар - Зах зээлд эзлэх байр суурь - Техонлоги - Хурд - Ашиг - Санхүү - Хэрэглэгчдэд төвлөрөх - Өсөлт - Дэд бүтэц - Үйлчлгээ - Хугацаа 1.8-р зураг. Дэлхийн өрсөлдөх чадварын томъёолол Энэхүү томъёоллын ерөнхий утга агуулга нь өмнөө тавьсан зорилго зорилтоо хэрэгжүүлэхийн тулд зүй зохистой, үр ашигтай хуваарилах үйл ажиллагааг өрсөлдөхүйц түвшинд хүргэн зөв оновчтой зохион байгуулж, бүтээмжийн өндөр үр дүнд хүрэх аливаа улс орон, бизнесийн байгууллагын чадварыг үндсэндээ илтгэдэг. Өөрөөр хэлбэл энд өрсөлдөхүйц үйл явц нь хязгаарлагдмал нөөц баялгийг үржүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэх бөгөөдуг үйл явцын үр дүн бүтээмжийн өсөлтөөр тодорхойлогдоно.

Иймээс бүтээмж болон өрсөлдөх чадвар нь олон талт динамик холбоогоор харилцан уялдана. Үүнийг тодруулбал, үйл ажиллагааг оновчтой удирдан зохион байгуулж, хязгаарлагдмал нөөц, хөрөнгийг үр ашигтай хувирган хэрэглэгч зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн өндөр чанартай бүтээгдхүүн, үйлчилгээг бий болгосон нөхцөлд бүтээмж өндөр байх ба энэ нь өрсөлдөх чадварын илүү өндөр, тогтвортой төвшинд хүрэх бололцоог бүрдүүлэн улмаар нийгмийн баялгийг нэмэгдүүлж, хүн амын амьжиргааны төвшинг дээшлүүлэн, хуримтлалыг бий болгосноор эргээд бүтээмжийн өсөлтөд хөрөнгө оруулалт хийх боломж олгодог. Бүтээмжийн хөгжил Хүн төрөлхтөний хөгжлийн түүхэнд бидний хийж хийж бүтээсэн зүйл байнга дээшилж ирсэн ба нийгмийн хөгжлийн түүх бол өндөр бүтээмжийн төлөө тэмцэл байсан гэж Адам Смит, К.Маркс, Ф.Тейлор нарын эрдэмтэд үзэж байсан. Хүн төрөлхтөн түүхэндээ бүтээн байгуулалтын 3 том хувьсгалыг хийсэн ба анхны хувьсгал нь хөдөө аж ахуйд гарсан бөгөөд зэрлэг амьтдыг гаршуулан мал аж ахуй эрхлэх болсон, тариа ногоо ургуулан, жимс жимсгэнийг тарималжуулж, газар тариалан эрхлэх болсон явдал юм. Хоёр дахь нь XVIII – XIX зууныг дамнан гарсан аж үйлдвэрийн хувьсгал бөгөөд энэ үед үйлдвэрлэлүүд олноор үүсэн бий болж, бүтээгдэхүүнийг олноор үйлдвэрлэх тусам хөдөлмөр хөнгөвчлөх арга техникүүдийг үйлдвэрлэлд өргөн ашиглах нь улам бүр ихэссэнтэй холбоотой. Гурав дахь хувьсгал нь үндсэндээ дэлхийн 2-р дайны дараа үеэс эхэлсэн гэж үздэг ба энэ үеийг шинжлэх ухаан техникийн хувьсгал хэмээн нэрийдсэн бөгөөд шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн уялдаа улам нягтарч нээлт бүтээл, ололт амжилтуудыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж орчин үеийн хөгжил дэвшилд хүрсэн байна. Одоо бид 4 дэх хувьсгалын босгон дээр амьдарч байгаа бөгөөд эрдэм мэдлэгийн, техник – технологийн, мэдээллийн технологийн зуун болох XXI зуунд мэдлэг улам бүр таваарлаг шинжтэй болж байгаа билээ. Өнөөдөр гар ажиллагааг үндсэндээ халагдаж, компьютер, автомат төхөөрөмжийг өргөн ашиглах болсон нь нэг талдаа хөдөлмөрийн үүргийг багасгаж байгаа мэт боловч тэрхүү техник техонлогийг хүний оюун ухаан бүтээж байгаа бөгөөд энэ нь цаашдаа улам эрчимжих нь тодорхой болоод байна. Зөвхөн үйлдвэрлэлийн процессд, түүнийг сайжруулахад мэдээллийн техонлогийг ашиглах төдийгүй удирдлагын үйл ажиллагаанд ч мөн мэдээллийн техонлогийг өргөн ашиглах болсон нь үйл ажиллаагааг илүү үр өгөөжтэй болгож байгаа билээ. Дэлхий дахинд олон жилийн туршид хөгжлөөрөө ноёрхож үлгэр дууриал болсоор байгаа Англи, Америк, Герман, Франц зэрэг улсуудтай өнөөдөр эн зэрэгцэн

өрсөлдөж буй Азийн орнууд Япон, Солонгос, Тайвань, Хонгконгийн эрчимтэй хөгжлийн нууц чухам юунд байна вэ, гэсэн асуудлын хариулт нь ердөө л бүтээмжийн өндөр өсөлттэй холбоотой юм. Байгууллагын амжилтыг тодорхойлдог үзүүлэлтүүд Амжилтанд хүрэх 4 гол үзүүлэлт 1. ¯ð ä¿í EFFECTIVENESS ãýäýã íü áàéãóóëëàãà ºìíºº òàâüñàí çîðèëãîî çºâ òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèéã õýðõýí áèåë¿¿ëñíýýð òîäîðõîéëîãääîã. Бүтээгдэхүүний гологдлын тоог бууруулах, чанарыг сайжруулах, борлуулалтын орлого нэмэгдсэнээр үр дүнг ихэсгэж болно. 2. ¯ð àøèã íü EFFICIENCY çîðèëãîäîî õ¿ðýõ çàì íü õàìãèéí õÿìä, õóðäàí ºíäºð ºãººæòýé áàéõ ÿâäàë áºãººä ýíý íü çàðöóóëñàí çàðäàë áîëîí îðëîãî àøãààð òîäîðõîéëîãäîíî. - Зардлын үр ашиг: дундаж зардал - Цаг хугацааны ашиг: дундаж хугацаа - Хөдөлмөрийн үр ашиг: Нэг ажилтанд ногдох борлуулалт, нэг эмчийн эмчилсэн өвчтөний тоо 3. Чанар QUALITY бол хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийг баталгаажуулдаг бөгөөд хэрэглээ шаардлагыг хэр хангаж буйгаар тодорхойлогдоно. Чанарын удирдлагын гол зарчим нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээг эхнээс нь зөв хийж, хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамж болон үйлдвэрлэлийн стандартын түвшин тохирч байх, түүнийгээ байнга сайжруулж байх явдал юм. 4.

Á¿òýýìæ íü áàéãóóëëàãûí àìæèëòûã õàðóóëäàã õýìæèãäýõ¿¿í þì.

Á¿òýýìæ /P/ íü ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé õýìæýýã /ãàðö áóþó Q/ ò¿¿íèéã áèé áîëãîõîä çàðöóóëñàí íººöèéí õýìæýýíä /îðö áóþó I/ õàðьöóóëñàí õàðüöààãààð èëýðõèéëýãäýíý. q P= i Бүтээмжид нөлөөлөх хүчин зүйлс Байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг гадаад, дотоод гэж 2 ангилдаг. Гадаад орчны нөлөөлөл нь байгууллагын үйл ажиллагаанд тэдний

хүсэл зоригоос хамаарахгүй өөрчлөгдөж, тэдэнд нөлөөлж байдаг хүчин зүйлийг хэлэх ба дотоод орчин гэдэг нь байгууллагын үйл ажиллагаанаас хамааран өөрчлөгдөж, нөлөөлж байдаг хүчин зүйлсийг хэлнэ. Эдгээрээс бүтээмжид онцгой нөлөө үзүүлэх нэн чухал гадаад хүчин зүйл нь техник технологийн хөгжил дэвшил бөгөөд тухайн байгууллагын үндсэн хөрөнгө, техник тоног төхөөрөмж, ажиллах хүчин тэдгээрийн зохистой сонголт болон харьцаа ихээхэн чухал нөлөө үзүүлнэ.

Бүтээмж дээшлүүлсний үр өгөөж Хэнд Хувь хүн ажилчдад өгөх үр өгөөж

юунд Цалин хөлсний өсөлт Ажлын байрны баталгаа сайжирна Ажлын нөхцөл сайжирна Ажилчдын ажилдаа хандах хандлага өсөн дэвжинэ Ажилчдын мэдлэг ур чадвар нэмэгдэнэ Үйлдвэрлэгчдэд Хөрөнгө оруулалтын боломж нэмэгдэнэ өгөх үр өгөөж Техник, техонлогийн чадвар сайжирна Ашиг нэмэгдэнэ Зах зээлд өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ Хэрэглэгчдэд Бараа үйлчилгээний сонголт нэмэгдэнэ өгөх өгөөж Бараа үйлчилгээний үнэ хямдарна Чанартай хэрэглээ нэмэгдэнэ Хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамж дээшилнэ Засгийн газарт Нийгмийн үйлчилгээ үзүүлэх чадвар нэмэгдэнэ өгөх өгөөж Хөгжлийн хөтөлбөрүүдийг илүү үр дүнтэй хэрэгжүүлэх чадвар нэмэгдэнэ Улс үндэстэнд Инфляцийн түвшин буурна өгөх өгөөж Ажил эрхлэлт нэмэгдэнэ Амьжиргааны түвшин дээшилнэ Нийгэмд үүсэх элдэв зөрчил багасна № 1

Зохиогчийн нэр Ф.Кьюсней

Он 1766

А.Смит

1776

Д.Рикардо

1860аад он

К.Маркс

1870-

Тодорхойлолт Анх бүтээмж гэдэг үгийг эдийн засгийн хүрээнд хэрэглэжээ. Анх бүтээмжийг орц ба гарцын харьцаагаар тодорхойлсон. Өртгийн хөдөлмөрийн онол болон хөдөлмөрийн төвшиний ялгаатай байдалд тулгуурласан харьцангуй давуу талын онолыг үндэслэсэн. Өртгийн хөдөлмөрийн онолыг хөгжүүлэн,

аад он

А.Литре

1883

В.И.Ленин

1900аад он

Ф.Тейлор

1910

Европын хамтын ажиллагааны байгууллага

1950

Х.Девис

1955

Европын бүтээмжийн агентлаг(бүтээмж ийн хороо)

1959

М.Ганди

1960аад он

С.Фабрикент

1962

И.Накаяма

1963

хөдөлмөрийн бүтээмжийн мөн чанарыг тодорхойлж, өсөлтийн зүй тогтлыг судлан тайлбарлажээ. Хөдөлмөрийн бүтээмжийг ....хүний тодорхой зорилго чиглэлтэй үйл ажиллага, бүтээлч хөдөлмөрийн үр дүнт байда, үр ашиг бөгөөд нэгж хугацаанд бий болгосон бүтээгдэхүүний тоо хэмжээгээр тодорхойлогдоно... гэж үзсэн байна. Бүтээмжийг үйлдвэрлэлийн чадавхи, чанар гэж үзжээ Хөдөлмөрийн бүтээмжийн аь холбогдлыг өндрөөр үнэлж... шинэ нийгмийн байгууллын ялалтад хамгийн чухал, хамгийн гол зүйл гэжээ Бүтээмжийг (ялангуяа хөдөлмөрийн) дээшлүүлэх зорилгоор хөдөлмөрийн хуваарь, арга барил үйлдвэрлэлийн зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох чиглэлээр нилээд судалгаа хийжээ. Бүтээмжийн анхны албан ёсны тодорхойлолтыг боловсруулсан: ‘’бүтээмж бол гарцыг,үйлдвэрлэлийн аль нэг хүчин зүйлд харьцуулсан харилцаа’’. Бүтээмжийг нөөцийн ашиглалтын байдлаар хамаарах бүтээгдэхүүнийөөрчлөлт гэж үзжээ. ’ Бүтээгдэхүүн гэдэг бол юуны өмнө хүний оюун санаа юм.Энэ нь байгаа зүйлээ үргэлж сайжруулах эрмэлзлэл, нөхцөл байдлыг өөрчлөлт, онол арга зүйн шинэчлэлтэд зохицох байнгыэ чармайлт, үйл ажиллагааг хүнлэг энэрэнгүй болгох пүүсийн итгэл үнэмшил мөн’’ гэсэн тодорхойлолтыг боловсруулсан Бүтээмж бол эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийг урамшуулан идэвхижүүлэх бүхэл бүтэн орчинг бүрдүүлж, тодорхой хугацаанд авъяас чадвар, эрч хүчээ дайчлан ихийг бүтээх явдал юм. Хүмүүс нвь нэг талаас хувь хүн, нөгөөтэйгүүр нийгмийн гишүүн байх бөгөөд хэн боловч улс төр, нийгэм, эдийн засаг ба оюуны хүрээнд нэгэн адил хамрагдана. Бүтээмж нь гарц, орцын харьцаагаар цаг ямагт тодорхойлогдоно гэж үзсэн. Ерөнхийдөө бүтээмж нь гарц, орцын харьцаагаар цаг ямагт тодорхойлогдож бөгөөд шинэжлэх ухааны хөгжлийн эхэн үед эдийн засагчдын тодорхойлсон ‘’Эдийн засгийн зарчим’’ (аль болох бага зардлаар хамгийн өндөр үр дүнд

Ж.Кендрик Д.Креймер

1965

В.Солимен С.Хартмен

1971

1972

К.Грейг К.Харрис И.Сийгел

А.Росс

1977

П.Мейли

1978

В.Штеварт

1978

Д.Сумант

1979

А.Эдисонванн

1985

Ж.Прокопенко

1987

Азийн бүтээмжийн байгууллага(АPO)

1989

1976

хүрэх)-ын хэрэгжилт мөн. Нийт бүтээмж бол нийт бодит гарцыг, нийт орц (хөдөлмөр, капитал, аж үйлдвэрийн ) салбар болон пүүсийн гаднаас худалдаж авсан зүйлс)-д харьцуулсан харьцаа юм. Бүтээмж бол байгууллагын дотоод харилцааны практик хэлбэр бөгөөд өндөр, нам эерэг, сөрөг, хүсэмжит,хүсэмжит бус байж болно. Нийт бүтээмж бол нийт гарцыг, нийт орцод харьцуулсан харьцаа. Бүтээмж бол гарцыг, орцод харьцуулсан харьцаануудын багц Бүтээмж бол гарцын үзүүлэлтүүдийг, орцын зарим үзүүлэлтэд харьцуулсан харьцаа бөгөөд ихэвчлэн капитал, мөнгө материал, технологи зэрэг зарим онцлог нөөцийн үр ашгийн дээшлэлтийг илэрхийлнэ. Бүтээмж бол байгууллагын нөөцийн ашиглалтын байдал , үр дүнг илэрхийлэх үзүүлэлт бөгөөд нөөцийн бага зарцуулалтаар гүйцэтгэлийн өндөр түвшинд хүрэх явдал юм. Бүтээмж нь байгууллагын зорилтын биелэлтийг орцын параметрүүдийн нийлбэрт харьцуулсан харьцаа. Бүтээмж бол бодит гарцыг, орцод харьцуулсан харьцаа Нийт бүтээмж бол хэмжиж болох бүхий л гарц орцын нийлбэрийн харьцаа Бүтээмж гэдэг нь үйлдвэрлэлийн, үйлчилгээний системийн бий болгосон гарцыг, түүнд зарцуулсан орцод харьцуулсан харьцаа бөгөөд бүх төрлийн нөөц (хөдөлмөр, капитал, газар, материал, эрчим хүч мэдээлэл цаг хугацаа)-ийн ашиглалтын үр ашгийг илэрхийлнэ. Бүтээмж нь хөгжил дэвшлийн зөвхөн бодит талыг хамардаг гэх боловч амьдрал дээр өргөн хүрээтэй. Байгууллагын бүтээмж нь бодит бус үйлчилгээнд мөн хамааралтай. Эдийн засаг, нйигэм нь үйлчилгээний хүрээнд шилжиж , хүмүүсийн материаллаг баялагт чиглэсэн тэмүүлэл аажмаар оюуны хүрээн дэх сайн сайхан байдлын эрэл хайгуулаар солигдож байна. Бүтээмжийн хэтийн төлөв нь хүмүүсийн материаллаг сайн сайхан байдал төдийгүй , оюун санааны ханамжийн асуудлыг мөн хамрах болно гэсэн санааг дэвшүүлжээ.

Н.Мүүн

1991

М.Портер

1994

С.Чан

1995

М.Жинозуке

1995

Р.Монга

1996

Бүтээмж бол өсөлтөд хүрэх гэсэн хүмүүсийн өөрчлөгдөх эрмэлзлэл, ухамсар бөгөөд тэдний бүтээлч үйл ажиллагаа нь бүтээгдэхүүний , үйлчилгээнд тавигдах шаардлага болон, түүнийг хэрхэн дээд зэргээр хангах талаар шинэ санааг төрүүлж байдаг гэжээ. Үндэсний төвшинд өрсөлдөөний ач холбогдолтой концепци нь бүтээмж бөгөөд энэ нь бүтээгдэхүүний чанар, өнгө үзэмж, үйлдвэрлэлийн үр ашгийн аль алинаас хамаарна. Өнөөдөр бүтээмжийг өөдрөг үзэл санааны үнэ цэнэ гэж үзэж болох бөгөөд энэ нөхцөлд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний ашгийг нэмэгдүүлэх, эсвэл үйлдвэрлэлийн нэгжийн зардлыг бууруулах замаар бүтээмжийг дээшлүүлж болно. Ер нь бүтээмж бол өрсөлдөөний гол элементүүд(шинэчлэлт, зардал, чанар, хүргэлт)-д хамхаарах нэгдсэн ойлголт юм. Бүтээмжийг аж үйлвэрийн практик үйл ажиллагааны дотоод бүхий л хүчний динамизм байдлаар тодорхойлж болох бөгөөд тухайн үйл ажиллагааг гадаад орчны байнгын өөрчлөлтөд зохицуулахад хүч чармайлт юм. Зарим хүмүүсийн үздэгчлэн капитал, технологи нь үйлдвэрлэлийн хөгжил, бүтээмжийн дээшлэлтэнд чухал ач холбогдолтой ч хүний оролцоогүйгээр тэдгээрийг төсөөлөх аргагүй юм. Хөгжил дэвшил нь хүний хүч чармайлтын үр дүн мөн гэж үзжээ. Ногоон бүтээмж гэдэг нь үйлдвэрлэл- байгал орчин, нийгэмд аюулгүй байх , цэвэр бүтээгдэхүүн үйлчилгээ бий болгох нөхцлийн хангах үйл ажиллагааг илэрхийлэх үзүүлэлт юм. Экологийн аюул учруулахгүй үйлдвэрлэл эрхэлж бохирдлоос сэргийлэх хог хаягдлыг багасгах, нөөцийг дахин ашиглах талаар тодорхой арга хэмжээ авах ёстой. Бүтээмж болон экологийн аюулгүй байдал, цэвэр үйлдэрлэл, хүрээлэн байгаа орчныг хамгаалах чиг баримжаатай удирдлагын арга ажиллагааны нэгдэл нь хөгжлийн тодорхойлох чиг хандлага болж байна. Бүтээмж нь мэдлэгийг бий болгон ашиглах үндсэн дээр нийгэм-эдийн засаг, хүрээлэн байгаа орчны хүрээнд тавигдах зорилгыг хэрэгжүүлэх, хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн

П.Шүрчулуун

1996

Л.Оюунцэцэг

1998

бүтээгдэхүүн үйлчилгээн бий болоход чиглэгдсэн баялагийг бүтээх үйл ажиллагаа мөн. Бүтээмж гэдэг нь нэг талаар нэгж зардлаар ямар үр дүнд хүрч байгааг илтгэх үзүүлэлт, нөгөө талаас хүний оюун ухааны тамир тэнхээний хэрэг бөгөөд хөгжиж дэвжих, нэгэнт бий болсон зүйлийг цаг ямагт сайжруулах зориулах эрмэлзэл мөн. Тодорхой цаг хугцаанд эдийн засгийн систем(үндэсний эдийн засаг, салбар байгууллага )-ийн гарц (үр дүн), түүнийг бий болгоход зарцуулсан орц(зардал, нөөц )-ын харьцаагаар тодорхойлогдон, эдийн засгйин үндсэн асуудал аль төвшинг хир зэрэг үр ашигтай шийдвэрлэгдэж байгаа илэрхийлэгдэг, үр ашгийн нэгтгэсэн үзүүлэлт, аливаа зүйлсийг байнга сайжруулан хөгжүүлэх гэсэн хүний хүсэл эрмэлзлэл, үйлвэрлэгчийн зүгээс нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлагаа ухамсарласны үндсэн дээр хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг дээдлэн хангах , нийгэм-эдийн засаг, хүрээлэн байгаа орчны хүрээнд тавигдаж буй зорилго, зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн баялагийг Бүтээх үйл ажиллагааг хамрах цогц ойлголт мөн.

Хөдөлмөрийн бүтээмжийн тухай ойлголт Байгууллагын үйл ажиллагааны гол үр ашгийн үзүүлэлтийн нэг хөдөлмөрийн бүтээмжийн талаар дэлгэрэнгүй авч үзэх болно. Хөдөлмөрийн ашиглалтын төвшинг харуулдаг байгууллагын нийт бүтээмжийн нэг бие даасан үзүүлэлтийн төрөл гэсэн хөдөлмөрийн бүтээмжийн тухай орчин үеийн төсөөлөлд гол анхаарлаа төвлөрүүлөх юм. Үүнээс гадна Монголын болон гадаад орнуудын эдийн засгийн статистикт хэрэглэж буй хөдөлмөрийн бүтээмжийг тодорхойлох талаар ярилцана. Мөн хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн хүчин зүйлүүд болон нөөцүүд, түүнийг дээшлүүлэх орчин үеийн аргуудын талаар өргөн ойлголтыг өгөх болно. Хөдөлмөрийн бүтээмж түүний ач холбогдол Хөдөлмөрийн бүтээмж бол байгууллагын үйл ажиллааны амжилтыг харуулах чухал үзүүлэлт мөн. Хөдөлмөрийн бүтээмж нь хамгийн бага зардлаар их хэмжээний материал баялгийг үйлдвэрлэх зорилтыг шийдвэрлэдэг учраас нийгмийн үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэх, нийгмийн гишүүдийн өсөн

нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг бүрэн дүүрэн хангах үүргийг гүйцэтгэдэг. Иймээс аливаа улс орны нийгэм , эдийн засгийн хөгжлийн төвшин , ард түмний аж байдлын дээшлэлтэд хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт онцгой үүрэгтэй. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн дээшлүүлэх асуудал бол хүний нөөцийн менежментийн гол зорилт бөгөөд байгууллагын үйл ажиллагааны амжилтыг харуулах чухал үзүүлэлт мөн. Улс орны эд баялгийн эх сурвалж юу болох бүтээмжтэй болон бүтээмжгүй хөдөлмөрийн тухай байсан билээ. Тэд онолын өөр өөрийн үзэл баримтлалыг боловсруулан батлах оролдлого хийж байсан. Тухайлбал, сонгодог улс төрийн 1. 1. эдийн засгийн ухааныг үндэслэгч Английн эрдэмтэн Уильям Петти(1623-1687) анх ‘’Хөдөлмөр бол эд баялагийн эцэг, түүний идэвхитэй зарчим мөн харин газар бол түүний эхюм’’ гэж хүний хөдөлмөрийг асар өндөр үнэлсэн байна. 2. Физиократ онолыг үндэслэгч Францын Эрдэмтэн франсуа Кенэ (1694-1774) “ Цэвэр бүтээгдэхүүний эх сурвалж бол зөвхөн газар, түүнд шингэсэн хөдөлмөр юм. Хөдөө аж ахуйд л бүтээмжтэй хөдөлмөр байдаг’’ гэсэн онолын үндэслэлийг бий болгож байсан. 3. Английн эрдэмтэн эдийн засагч Адам Смит( 1723-1790) , Санхүүч эрдэмтэн Д. Рикардо( 1772-1823), К. Маркс (1818-1883) нар таваарын өртгийн эх сурвалжийн талаар өөр өөрийн гэсэн онолын баримтлалыг бий болгосон билээ. Ялангуяа К.Маркс өртгийн хөдөлмөрийн онолыг эцэслэн боловсруулж таваарын өртөг нь түүнд шингэсэн хөдөлмөрийн тоо хэмжээнээс хамааран гэж үзэж байсан. 4. Францын эдийн засагч Жан Батист Сэй (1767-1832) хүмүүс , капитал, газар гэсэн үйлдвэрлэлийн 3 нь хүчин зүйлийн онолыг , хожим австрийн эрдэмтэн, 4 дэх хүчин зүйл “Үйлдвэрлэлийн эзэн”-ний онолыг боловсруулсан нь одоогийн бидний байгууллагын нийлмэл буюу олон хүчин зүйлийн бүтээмж гэдэг ойлголтын эх суурь болж өгч байгаа юм.Эндээс харахад , нийлмэлү бүмээмж нь байгууллагын эдийн засгийн үр ашгийн нэгтгэсэн үзүүлэлт. Нийлмэл бүтээмжийн гол мөн чанар нь нөөцүүдийн үр ашиглалтын төвшингөөр илэохийлэгддэг бөгөөд энэ нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, ажил үйлчилгээг гүйцэтгэхэд хэрэглэгдэж байгаа гарц( бараа бүтээгдэхүүн үйлчилгээ) болон орц( хөдөлмөрийн, капитал, материал, бусад нөөцүүд)-ын харьцаагаар тодорхойлддог. Өөрөө хэлбэл, үйлдэрлэлийн хүчин зүйлүүдийн бүтээмжийн хийлбэрээр тодорхойлдогдоно. Харин хөдөлмөрийн бүтээмж болно.Үйлдвэрлэн гаргах бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хэмжээ эсвэл нэгж бүтээгдэхүүнд зарцуулсан хөдөлмөрийн тоо хэмжээгээр тодорхойлогдоно. Хөдөлмөрийн бүтээмжийг өсгөх сонирхол зөвхөн орчин үед хурцаар тавьгдаж багаа асуудал биш. Бүр дундаж бүтэцийг биет хэмжигдэхүүнээр тооуож эхлэсэн тэр үеээс түүнийг эдийн засгийн шинэжлэх ухаан сонирхож

эхлсэн байна. Шинэжлэх ухааны менежментийн онолыг үндэслэгч Америкийн эрдэмтэн Фридрик, Тейлорын тодорхойлсон удирдлагын зарчмуудын нэг” Хөдөлмөрийн бүтээмжийг үлмэмж нэмэгдүүлэх” гэдэг нь дээрхийн тод илрэл юм. Дараань бие бүтээгдэхүүнээр тооцоолох аргын хязгаарлагдмал байдлыг ойлгож хөдөлмөрийн бүтээмжийг мөнгөөр илэрхийлж( өртөгийн арга) тооцох аргад шилжин орсон байна. 20-р зууны 50-иад оны сүүлчээс эхлэн хөдөлмөрийн бүтээмжийг зөвхөн ажилчдынхыг бус үйлдвэрлэлийн нийт ажилчдын үйл хөдлөлийг тусгаж тооцоолдог болжээ. Ийм үзүүлэлтийн тооцоолол нь аж үйлдвэрлэлээс эдийн засгийн бусад салбарууд, тэр тусмаа үйлчилгээнд өргөн тархсан байна.Ийнхүү орчин үед нийт бүтээмж, тэр тусмаа хөдөлмөрийн бүтээмжийн асуудал аливаа байгууллагын төдийгүй улсын хэмжээний чухал асуудлын нэг болоод байна. Учир нь дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн төвшинг үнэлэх эдийн засгийн үндсэн шалгуур үзүүлэлт бол нэг хүнд ногдох дотоодын нийм бүтээгдэхүүний хэмжээ байдаг. “ Хүний хөгжлийг макро эдийн засгийн тогтвортой хөгжлөөр хангана. Үүний тулд эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох шаардлагатай” хэмээн” Монголын хүний хөгжлийн итгэл 97”-д заасан байдаг. Эдийн засгийн өсөлт гэдгийн цаана үйлдвэрлэл аж ахуй газруудын хөдөлмөрийн бүтээмж яригдаж байна гэж ойлгож болно. Иймд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлүүдийн бүтээмжийг дээшлүүлэх асуудал Монгол орны эдийн засгийг тогтворжуулах, өсөлтийг хангах цаашид хөгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй. Зах зээлийн харилцаа гүнзгий хөгжсөн гадаал орнуудад “бүтээмж” гэдэг ухагдахуун нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны үр ашгийн үзүүлэлт болж ашиглагдаж байна. Бүтээмж нь тодорхолйсноор хөдөлмөрийн бүтээмжээс өргөнө утгатай ойлголт. Америоийн эрдэмтэн Д.Скотт Синк ” Бүтээмжийн удирдлага: төлөвлөлт, хэмжилт ба үнэлгээ, хяналт ба дээшлүүлэлт” гэсэн бүтээлдээ бүтээмж гэдэг бол системээр үйлвдэрлэсэн бүтээгдэхүүн болно түүнийг үйлдвэрлэхэд зарцуулсан зардлуудын хоорондын харьцаа гэж тодорхойлжээ. Системд хөдөлмөр (хүний нөөц), капита ( биет болон санхүүгийн активууд), эрчим хүч, материал түүхий эд болон мэдээлэл багтана. Эдгээр нөөцүүд нь бэлэн бараа бүтээгдэхүүн үйлчилгээ бий болгодог. Өөрөөр хэлбэл, нийлмэл бүтээмж гэдэг нь тодорхой хугацаанд үйлдвэрлэн гаргасан нийт бараа бүтээгдэхүүн тоо хэмжээ Харьцуулсан тэдгээрийг үйлдвэрлэхэд зарцуулсан нийт зарлага харьцуулсан харилцаа хэмээн тодорхойлсон. Ингэхэлээр, нийлмэл бүтээмжийг үнэлэхийн тулд үйлдэрлэлийн үр дүнг түүний зардлуутай харьцуулах шаардлагатай. Зардлуудад зөвхөн хөдөлмөр биш, харин материал бүхий эд, тоног төхөөрөмж, газар, цахилгаан эрчим хүч зэрэг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэолэхэд орсон бүх хүчин зүйлүүдийн зардлыг багтааж тооцдог.Харин бүтээмж бол үйлвдэрлэлийн үр дүнд хөдөлмөрийн зардлын эзлэх хувийн жинг авч үздэгт

ойлголт юм. Үүнийг бид ганцаарчилсан бүтээмж гэж нэрлэдэг. Мөн хэсэгчлэсэн бүтээмж гэсэн ойлголт байдаг ба энэ нь гарцыг зардлын хэд хэдэн элементэд харьцуулсан харьцаа юм. Үйлдвэрлэл аж ахуйн газруудад хөдөлмарийн бүтээмжийн өсөлт нь дараах хэлбэрээр илэрдэг. Үүнд: Чанарын өөрчлөлтгүйгээр нэгж хугацаанд үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээний өсөлт ; Нэгж хугацаанд үйлдвэрлэн гаргах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ өөрчлөгдөхгүйгээр бүтээгдэхүүний чанарын дээшлэлт; Үйлдвэолэн гаргаж буй нэгж бүтээгдэхүүнд зарцуулах хөдөлмөрийн зардлын багасгал. Бүтээгдэхүүний өртөг дэх хөдөлмөрийн зардлын эзлэх хувийн жингийн бууралт. Үйлдвэрлэлийн болон бүтээгдэхүүний эргэлтийн цагийн багасгалт. Ашгийн хувийн жин болон хэмжээний нэмэгдэл. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт нь дээрх хэлбэрүүд нь янз бүрийн байдлаар хосолсон илрэл нь хөдөлмөрийн бүтээмжийн төвшин болон үйлдвэрлэлийн хэмжээний эдийн засгийн хувьд ихээхэн өсөлт бий болсныг гэрчилдэг. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт нь үйлдвэрлэл аж ахуйн газар төдийгүй нийгмийн үйлдвэолэлд бүхэлд нь хөгжил, ая таатай ирээдүйн орчин нөхцөлийг хангаж өгдөг ба эцсийн дүндээ хүн амын амьралын түвшингийн дээшлэлтэнд хүргэдэг. Америкийн бүтээмжийн нэр судлаач Джон Кендрик “Бүтээмжийн түүх нь мөн чанартаа, ядуурлаас хагацах оролдлого чармайлтын түүх бөгөөд 1889-1957 оны хооронд нэг хүнд ноогдох бодит цэвэр үндэсний бүтээгдэхүүн 4 дахин өссөн өсөлтийн 4,3 нд хөдөлмөрийн бүтээмжийн дээшлэлтийн үр дүнд бий болсон. Энэ нь ард түмний амьдралын төвшинги йн мэдэгдэхүйц дээшлэлтийг бий болгосон төдийгүй бүтээгдэхүүний нэр төрлийн олшролт ба сайн сайжралт. Мөн түүнчлэн чөлөөм цагийг нэмэгдүүлсэн” гэж хэлсэн байдаг.Хөдөлмөрийн бүтээмж нь улс орон, бүс нутаг, салбар, үйлдвэрлэлийн газар, хамт олон түүнчлэн хувь хүний төвшинд яригддаг өргөн хүрээний ойлголт юм. Үйлдвэр аж ахуйн газар бүр хөдөлмөрийн бүтээмжийн тодорхой төвшингөөр ялгагддаг. Энэ төвшингийн цаг тухайн үеийн өөрчлөлт нь бүтээмжийн динамикийг харуулна.Өөрчлөлт нь төрөл бүрийн хүчин зүйлийн үйлдэрлэлийн хүчин зүйлийн үйлчлэлийн нөлөөгөөр өссөн эсвэл буурсан байж болох юм. Гэвч үйлдвэрлэлийн хөгжлийн гарцаагүй нөхцөлийн нэг бол хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт байдаг. Иймээс хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт бол аж ахуйн ямар систем ноёрхож байгаагаас үл хамааран нийгмийн хөгжлийн эдийн засгийн хэрэгцээ шаардлага болдог.

Хөдөлмөрийн бүтээмжийн төвшинд хөдөрмөрийн зохисгүй ашиглалтын хэмжээ, хөдөлмөрийн эрчимжилт, мөн үйлдвэрлэлийн технох-технолгийн болон зохион байгуулалтын түвшин ихээхэн нөлөө үзүүлнэ. Хөдөлмөрийн зохисгүй шинж чанар нь ажлын нэг ашиглалтын зэрэг, бусад үзүүлэлтийн өөрчлөлтгүй үеийн ээлжийн ажлын цагийн үргэлжлэл зэргээр тодорхойлдог. Ажлын цаг хэдий чинээ бүрэн дүүрэн ашиглагдаж байна төдий чинээ сул зогсолт, цагийг ямарч бүтээмжгүй зарцуулах явдал бага байх ба энэ тохиолдолд ажлын ээлжийн үргэлжилэл урт байх тусам хөдөлмөрийн бүтээмж өндөр байна гэсэн үг. Хөдөлмөрийн зохисгүй ашиглалт нь ажлын өдрийн болон долоо хоногийн үргэлжлэлийг хуулиар тогтоох зэрэг илт хязгаарлалтуудтай байдаг. Хэрвээ ажлын өдрийн хуулиар тогтоосон үргэлжлэх хугацааны туршид ажлын цаг нь хөдөлмөр хийхэд бүрэн ашиглагдаж байвал хөдөлмөрийн зохистой ашиглалтын боломжит хэмжээний хязгаар болно. Хөдөлмөрийн эрчимжилт нь нэгж хугацааны ачааллын зэргийг тодорхойлдог ба энэ хугацаанд зарцуулагдсан хүний оюуны болон биеийн хүчний хэмжээгээр хэмжигддэг. Хөдөлмөрийн эрчимжилт их байх тусам, түүний бүтээмж нь өндөр байна. Эрчимжилтийн хамгийн их төвшин нь хүний организмын биеийн хүчний болон сэтгэлзүйн боломжуудаар тодохойлогдох ба энэ нь хөдөлмөрийн эрчимжилт бие сэтгэл зүйн хязгаартай байдаг гэсэн үг юм. Энгийн хөдөлмөр ердийн эрчимжилтийг илэрхийлнэ. Ийнхүү хөдөлмөрийн бүтээмжийн чухал хүчин зүй мөн, гэвч бие- сэтгэл зүйн хязгаартай байдаг ба хүний энергийн зарцуулалтын тодорхой хэм хэмжээг мөрдөхийг шаарддаг. Ямарч хязгаарлалт байхгүй бүтээмжийн өсөлтийн хүчин зүйл бол шинэжлэх ухаан, техникийн дэвшил, техник- технологийн болон үйлдвэрлэлийн зохион байгуулалтын боловсронгуй болголт юм. Орчин үед дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад бүтээмжид хандах хандлага дараах байдлаар илэрч байна.Үүнд: ‘’Бүтээмж бол хөгжил дэвшлийг нэг үндэс’’хэмээн үзэж нэмэгдэл өртгийг бий болгох хүчин зүйлийг түүнд хамруулан авч үзэхб болсон. ‘’Бүтээмж бол хүний овун ухаан, ШУТД, техник технолгийн ололтын шалгуур үзүүлэлт’’ гэж үзэн өрсөлдөөний үндсэн хэмжүүр болгон ашиглаж байна. Хөдөлмөрийн Бүтээмжийн хөгжлийг дараах үе шатуудад хувааж авч үздэг 1-р үе шат(1766-1910) Энэ үед бүтээмжийн агуулга мөн чанарыг тодорхойлох оролдлого ийгдэж басан ба анх 1766 онд Ф.Ньюсней ‘’Бүтээмж’’ гэсэн томъёог хэрэглэж, Адам смит ‘’хөдөлмөрийн бүтээмж’’ гэсэн ойлголт бий болгосон байна.1870 онд К. Маркс ‘’Хөдөлмөрийн онол’’ыг боловсруулжтүүний хүрээнд хөдөлмөрийн бүтээмжийн зүй тогтлыг гаргажээ. Мөни ф.Тейлор’’ Хөдөлмөрийн норм’’-ын тухай ойлголтыг анх гаргаж тавьсан

бол харин Литер’’Бүтээмж нь үйлдвэрлэхт хүсэл эрмэлзэл, авъяас чадвар’’ гэсэн чухал ойлголтыг гаргажээ. 2-р үе шат( 1910-1950 оны дунд үе). Бүтээмжийн мөн чанар , агуулгыг улам бүр гүнгзгий ойлгож түүний албан ёсны тодорхойлолт гарсан. “Бүтээмж нь гарц болон үйлдвэрлэлийн аль нэгэн хүчин зүйлийн харьцаа’’ гэж Европийн хамтын ажиллагааны байгууллагаас тодорхойлжээ. Мөн 1910 оны үеэр В.И. Ленин ‘’хөдөлмөрийн бүтээмж бол нийгмийн хамгийн чухал зүйл ‘’гэж үнэлжээ. 3-р үе шат (1950-1990 он) . Бүтээмжийн ойлголт нь эдийн засгийн үр ашгийн бүхий л үзүүлэлтэд хамаарч хүний оюун ухаан ухамсарын шинж чанартай болжээ. Мөн бүтээмжийн судалгааны хэмжилтийн арга зүй болон үзүүлэлтүүдийн систем бий болжээ. 1978 онд Мейли “Бүтээмж бол байгууллагын нөөцийн ашиглалтын байдал, үр дүнг илэрийлэх бөгөөд нөөцийн хамгийн зарцуулалтаар гүйцэтгэлийн өндөр төвшинд хүрэх явдал мөн” гэжээ. Түүнчлэн 1987 онд ‘’Бүтээмж гэдэг нь ерөнхийдөө үйлдвэрлэл, үйлчилгээний системийг бий болгосон гарцыг түүнд зарцуулсан орсон харьцуулсан харьцаа бөгөөд бүх төрлийн зарцуулалтын ашиглалтын үр ашгийг илэрхийлнэ’’ гэж Жозеф Прокпенко тодорхойлсон байна. 4-р үе шат (1990 оноос хойших үе). Улс орнуудын нийгэм эдийн засгийн хөгжил дэвшилд бүтээмжийн өсөлтийн гүйцэтгэх үүргийг дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрөх болсоноор ‘’Бүтээмж төвтэй хөгжлийн үзэл баримтлал’’ бий болж төлөвшин, түүний хүрээнд хүний хөгжил, экологийн асуудал онцгой байр суурийг эзлэх болжээ.Тухайлбал өнөөдөр эдийн засгийн өсөлтөөрөө Япон АНУ-ын дараа орох болсон бөгөөд бусад ‘’Азийн бар’’ хэмээн нэрлэгддэг Өмнөд солонгос, Гонконг, Тайвань зэрэг орнууд өндөр хөгжилтэй Европын орнуудын зиндаанд ирсэн юм. Иймээс Азийн орнуудад бүтээмжийг судалдаг олон эрдэмтэн судлаачид бий болсон бөгөөд түүний нэг К.Чан 1995 онд бүтээмжийн агуулгыг тодорхойлон хэлэхдээ: ‘’Бүтээмж бол өөдрөг үзэл санааны үнэ цэнэ, өрсөлдөөний гол элемент мөн’’ гэжээ. Орчин үед ‘’Ногоон бүтээмж” гэсэн ойлголт түгээмэл болж байгаа ба энэ ойлголтын дор байгаль орчин, нийгэм аюулгүй байхэкологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлчилгээг бий болгох үйлдвэрлэлийн нөхцөлийг хангах үйл ажиллагааг илэрхийлэх үзүүлэлт хэмээн ойлгож болно. Хөдөлмөрийн бүтээмжийг хэмжих аргууд Хөдөлмөрийн бүтээмжийг хэмждэг аргуудыг уламжлалт ба орчин үеийн гэж 2 ангилж болно. Уламжлалт аргуудад манай эдийн засгийн практикт өргөн ашиглагдаж байсан биет бүтээгдэхүүн, хөдөлмөр зарцуулалт, өртгийн аргууд, харин орчин үеийн аргуудын үндэс болж өгдөг. Монголын статистик болон эдийн засгийн практикт өргөн ашиглагддаг байсан хөдөлмөрийн бүтээмжийн уламжлалт үзүүлэлт бол нэгж хугацаанд үйлдвэрлэн гаргаж буй бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ болон хөдөлмөр

зарцуулалт юм. Эдгээр нь хоорондоо урвуу хамааралтай бөгөөд дараах Q Q ¿ томъёогоор илэрхийлэгддэг. 1. B ¿ . Х 3 2. X3 X 3 B- нэгж хугацаанд үйлдвэрлэн гаргаж буй бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ Q- тодорхой хугацаанд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний үйлчилгээ тоо хэмжээ X3- бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл зарцуулсан хөдөлмөрийн зардал X3n-нэгж бүтээгдэхүүн хөдөлмөр зарцуулалт Үйлдвэр, аж ахуйн газруудад бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ болон хөдөлмөрийн зардлыг ямар нэгжээр хэмжиж байгаагаас шалтгаалан хөдөлмөрийн бүтээмжийг хэмжижх олон аргууд байдаг.Эдгээрээс хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг үндсэн 3 арга болох биет, хөдөлмөрийн болон өртгийн аргуудын тухай авч үзвэл: Биет хэмжигдэхүүний арга: Биет хэмжигдэхүүн гэдэг нь үйлдвэрлэлийн хэмжээ физик хэмжигдэхүүнээр (ширхэг, кг, кв.м гэх мэт) илэрхийлэгдэнэ.Энэ нь нилээд нарйивчлан тооцдог арга боловч хэрэглээний хязгаарлагдмал хүрээтэй нэг төрлийн бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн гаргадаг үйлдвэр аж ахуйн газруудад хэрэглэхэд нэн тохиромжтой. Хөдөлмөрийн арга: Хөдөлмөр зохицуулалт норм (норм-цаг) –оор үйлдвэрлэлийн тусгаар хэсэг, цехийн хөдөлмөрийн арга ашиглагдаж буй норм маш үндэслэлтэй байхыг шаарддаг. Үндэслэл муутай норм нь энэ аргыг гажуудалд хүргэдэг, иймээс энэ аргын хэрэглээ өргөн байж чадахгүй. Өртгийн арга:Энэ арга нь нилээд түгээмэл арга бөгөөд үйлдвэрлэлийн хэмжээний, түүний хэсгүүд болон салбар ,бүс нутаг, улс орны эдийн засгийн хувьд бүхэлд нь хөдөлмөрийн бүтээмжийн түвшин ба өөрчлөлтийн харьцуулалт хийх боломжийг олгодог.Үйлдвэрлэсэн нийт бүтээгдэхүүнийг өртөгт шилжүүлэн тооцож үйлдвэрлэлийн хэмжээг тодорхойлдог арга учир хэрэглээний өндөр хүрээтэй , ямарч үйлдвэр аж ахуйн байгууллага ашиглах боломжтой байдгаараа давуу талтай. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн хүчин зүйлүүд ба нөөцүүд Нийгэм болон бие даасан үйлдвэр аж ахуйн газрын хувьд хөдөлмөрийн бүтээмжийн хувьд хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт чухал ач холбогдолтой билээ. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн хүчин зүйлүүд: ямар нэг процесс, үйл явдалд нөлөөлж буй гол хүчнүүд шалтгаанууд, гадаад нөхцөл байдал. Өөр хэлбэл хөдөлмөрийн бүтээмжийн төвшний өөрчлөлтийг бий болгож байдаг объектив болон субъектив хүчин зүйлүүдийн нэгдэл юм.Хөдөлмөрийн бүтээмжийн төвшинд нөлөөлж буй шинж чанар, зэргээс хамаарч хүчин зүйлүүдийг 3 бүлэгт хуваан авч үздэг. Үүнд:

1. Материал- техникийн хүчин зүйлүүд нь дэвшилтэд шинэ техник технологи , шинэ төрлийн материал, түүхийн эдийн ашиглалтай холбоотой.Шинэжлэх ухаан техникийн дэвшил бол хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэх үндсэн эх сурвалж мөн. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өөрчлөлтөд нөлөөлөх материал- техникийн хүчин зүйлүүдийн нэгдэл дараах үзүүлэлтүүдээр тодорхологдоно. - Хөдөлмөрийн эрчим хүч зэвсэглэмж- аж үйлдвэрийн нэг ажилчинд ногдох бүх төрлийн эрчим хүчний хэрэглээ; - Хөдөлмөр техник зэвсэглэмж – нэг ажилтанд оногдох үйлдвэрлэлийн үнсэн фондын хэмжээ; - Механикжилт болон автомажилт төвшин- механик болон автомажуулсан хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн хувь; - Үйлдэржилтийн химижилт- дэвшилтэт материал, химийн процессуудын хэрэглээ, үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээнд химижсэн процессуудын хувийн жингийн өсөлт; Матерал-техникийн хүчин зүйлүүд нь хамгийн чухал нөлөөлөл бол бүтээгдэхүүний чанарын сайжралт, хөдөлмөрийн бага зардлаар нийгмийн хэрэгцээг хангах явдал юм. Учир нь чанар сайтай бараа бүтээгдэхүүн чанар муутай их хэмжээний бүтээгдэхүүнийг орлож чаддаг.Ийнхүү материал – техникийн хүчин зүйлүүд нь хөдөлмөрийн төдийгүй түүхий эд, материал,тоног төхөөрөмж , эрчим хүчийг хэмнэх боломжийг хангадаг. 2. Зохион байгуулалт – эдийн засгийн хүчин зүйлүүд нь удирдлага, үйлдвэрлэл, хөдөлмөр зохион байгуулалтын төвшингөөр тодорхойлогддог. Эдгээрт дараах утга хэмжээнүүд хамрагдана. - Удирдлагын аппаратын бүтцийг боловсронгуй болгох; - Үйлдвэрлэлийн удирдлагын системийг боловсронгуй болгох; - Үйлдвэрлэлийн процессын шуурхай удирдлагыг сайжруулах; - Үйлдвэрлэлийн зохион байгуулалтыг сайжруулах, тэр тусмаа үйлдвэрлэлийн материал, техник, боловсон хүчний чанар бэлтгэлийг сайжруулах, туслах болон аж ахуйн зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох; - Хөдөлмөр зохион байгууллалтыг боловсронгуй болгох , тэр тусмаа хөдөлмөр хуваарилалт болон хоршилтыг сайжруулах олон дамжлагатай үйлчилгээг ашиглах, хөдөлмөрийн тэргүүний арга, ажиллагаануудыг хэрэглэх, ажлын байрны зохион байгуулалтын уян хатан хэбэрийг ашиглах , хөдөлмөрийн нөхлийг сайжруулах, хөдөлмөр амралтын дэглэмийг оновчтой болгох, түүнийг урамшуулж идэвхижүүлэх үүрэл ролийг дээшлүүлэх гэх мэт. 3. Нийгэм- сэтгэл зүйн хүчин зүйлүүд- Хөдөлмөрийн хамт олны ерөнхий төлөвшил, тэдний нийгэм-хүн ам зүйн бүтэц, мэргэшлийн бэлтгэл болон сахилга бат, ажиллагчдын хөдөлмөрийн идэвхи бүтээлч санаачлагын төвшин бүх шатны удирдлагын арга барил зэргээс хамаардаг.Үүнээс гадна хөдөлмөрийн бүтээмж нь хөдөлмөр явагдах байгалийн болон нийгмийн нөхцлүүдээс ихээхэн хамааралтай.