Podwodny cypr - przewodnik

Przewodnik powstał, by w jednym miejscu, bez szukania po Internecie, przybliżyć podwodne atrakcje Morza Śródziemnego u wybrzeży Republiki Cypryjskiej. Spośród wielu spotów nurkowych dostępnych na całej rozciągłości linii brzegowej wyspy pokazujemy, a właściwie zaznaczamy, najciekawsze i naszym zdaniem warte odwiedzenia.

Nurkowanie jest na Cyprze popularne, bo i warunki do uprawiania sportów wodnych, w tym nurkowania i freedivingu, są wyśmienite. Morze Śródziemne jest tutaj przyjemnie ciepłe, wody przejrzyste, sięgające nawet kilkudziesięciu metrów widoczności. Infrastruktura zadowoli każdego amatora nurkowania. Na Wyspie Afrodyty jest bowiem bardzo dużo centrów nurkowych, usianych od jednego krańca do drugiego. Cypr jest wreszcie idealnym miejscem, by rozpocząć swoją przygodę z nurkowaniem, jak również rozwinąć swoje umiejętności. Wśród miejsc nurkowych są takie, które przeznaczone są dla

nurków początkujących, jak i takie, które dostępne są dla nurków zaawansowanych i tzw. nurków technicznych.

W Przewodniku nie skupiamy się na bogatej historii Cypru, nie opowiadamy o kulturze i sztuce. Chcemy pokazać to, co znajduje się pod wodą. Bogate i różnorodne życie morskie, wraki i ich zatopione tajemnice, ożywioną i nieożywioną naturę.

Jednak, że nie samym nurkowaniem żyje nurek, podpowiemy Czytelnikowi, co dobrego na wyspie można zjeść, co trzeba spróbować i gdzie odpoczywać wspólnie z rodziną lub grupą znajomych. Mamy nadzieję, że propozycje turystyczne i kulinarne pomiędzy zanurzeniami również wzbudzą Waszą ciekawość.

Zapraszamy do podwodnej eksploracji jednego z najciekawszych i najcieplejszych zakątków Europy, pomimo, że geograficznie Cypr należy do Azji 

Wystarczy znaleźć lot, wybrać rejon, który nas interesuje, przybyć i nurkować do woli.

REDAKTOR PROWADZĄCY: Wojciech Zgoła WYDAWCA: Perfect Diver, Wydanie Specjalne

Jubilee Shoals

ZDJĘCIE NA OKŁADCE Wrak Kyrenia

Wydanie złożono czcionką Proxima Nova by Mark Simonson

PODWODNY CYPR

Przewodnik po wybranych spotach nurkowych Wyspy Afrodyty. Mamy nadzieję, że po tych najlepszych lub najciekawszych.

Idealny dla nurków, freediver’ów, osób kochających lazurową wodę i sporty wodne, ale także dla tych, którzy im towarzyszą.

Spoty nurkowe Przysmaki lokalnej kuchni cypryjskiej Propozycje turystyczne na lądzie

5 23 28

Wrak Costandis

Położenie geograficzne miejsc nurkowych: Cypr

TEMPERATURA powietrza wody

Wrak Laboe 34.716784 / 32.443015 Rzymski Mur 34.754657 / 32.413127 Jubilee Shoals 34.629408 / 32.770634 Wrak Costandis 34.679883 / 33.085467

Masks 34.682412 / 33.081754

Wrak Lady Thetis 34.682316 / 33.083382

Starożytny Port Amathous 34.708849 / 33.144988

Wrak Zenobia 34.897848 / 33.656805 34.896683 / 33.657347

TEMPERATURA powietrza wody

MUSAN 34.983278 / 33.983870

Wrak Kyrenia 34.978656 / 33.981235 Green Bay 35.000613 / 34.067838*

* Dane punktu wynurzenia wg komputera Garmin MK2 podajemy orientacyjnie, a nie do nawigowania na miejsce nurkowe.

TYLE DOŚWIADCZEŃ ILE MIEJSC

Cypr działa na wszystkie nasze zmysły. Zapach wszechobecnych cyprysów, smak lokalnych potraw, odgłosy morza i wydychanego powietrza, różnorodność fauny, szorstkość tysiącletnich kamieni i ich jednoczesna gładkość. Wyspa dostarczy nam wszystkie te bodźce i o wiele więcej.

Na Cypr należy przybyć, być gościem Wyspy i jej doświadczyć. Kraj to jest magiczny i piękny. Spoglądając na taflę morską o różnych porach dnia i w różnych miejscach dostrzeżesz wiele odcieni koloru niebieskiego. Eksploruj zgodnie z własnymi preferencjami.

W tym celu proponujemy Ci kilkanaście sprawdzonych miejsc nurkowych wartych, naszym zdaniem, zobaczenia i zanurkowania.

SPOTY NURKOWE

Rzymski Mur

1 ST. GEORGE’S ISLAND

Półwysep Akamas – najbardziej na zachód wysunięta część Cypru, jest ostoją dla wielu gatunków roślin i zwierząt. Dziś jest to Park Narodowy. Niedaleko linii brzegowej znajduje się wyspa św. Jerzego. Jest to jedno z najpopularniejszych miejsc nurkowych z tej strony wyspy. Widoczność wynosi tu od 20 do nawet 40 m. Godne polecenia są ściana zachodnia wyspy, która opada do 40 m głębokości oraz południowo-wschodnia strona wyspy. Na dole ściany

zachodniej spotkamy ślimaki nagoskrzelne, a w licznych szczelinach warto poszukać ośmiornic, muren, krewetek, wieloszczetów i innych. W toni towarzyszą nam liczne ławice ryb. Na 8 metrach znajduje się grota (warto mieć latarkę), która będzie idealna na zakończenie nurkowania. Strona południowo-wschodnia, oprócz ścian, oferuje również tunele. Często spotyka się tu graniki, cornetfish, barakudy, a nawet kałamarnice i to za dnia. Najwięcej życia jest między 5 a 15 m głębokości. Dla posiadających odpowiednie uprawnienia, na poziomie 42 m głębokości, znajdują się kotwice z XVI wieku.

*Dla nurków każdego poziomu wyszkolenia, dla nurków zaawansowanych.

Akamas i Wyspa św. Jerzego

Wyspa św. Jerzego

2 WRAK LABOE

Wrak ten leży na stępce, na mułowym dnie, na głębokości 28 m. Statek Laboe został sprowadzony na Cypr w 2006 roku. Miał już wtedy za sobą wiele mil morskich, bo wybudowano go w 1940 r. w Niemczech w stoczni Rendburg. Po 8 latach, w 2014 r., został zakwalifikowany do zatopienia w ramach projektu sztucznych raf i parków morskich. Stał się atrakcją dla nurków. Od tego momentu wrak jest mieszkaniem dla wielu gatunków morskich stworzeń. Biolodzy morscy, którzy monitorują takie obiekty, stwierdzili w 2020 roku obecność 14 różnych gatunków koralowców. Zaletą samego miejsca jest fakt, że Laboe znajduje się na terenie parku morskiego, chronionego przepisami dotyczącymi rybołówstwa. Jest to dodatkowy bonus dla nas nurków, bo wrak jest pełen życia. Znajdziemy tu ślimaki nagoskrzelne, między innymi Pink Flabellina, papugoryby, różne gatunki grouperów, zdarzają się płaszczki i flądry, ławice amareli i oblad, a ostatnio również wszędobylskie skrzydlice.

*Dla nurków zaawansowanych, warto mieć latarkę.

Wrak jest dostępny również wewnątrz, a penetracja jest stosunkowo łatwa. Z pokładu „salonowego” wyjęto wszystkie okna, a do środka wpada naturalne światło. Można wpłynąć do maszynowni lub wyjść przez okna frontowe. W samej maszynowni (warto być na czele peletonu nurków niż na końcu) znajduje się nienaruszony silnik. Tu warto mieć latarkę, bo to najciemniejsze miejsce wraku.

RZYMSKI

MUR

*Dla freediver’ów i nurków każdego stopnia zaawansowania.

Miejsce, w którym wchodzimy do wody niemal z ulicy Pafos. Nurkujemy z brzegu w Porcie Rzymskim… Podwodny mur powstał ponad 2000 lat temu jako forma falochronu. Składał się z dwóch równolegle ułożonych do siebie murów. Dzisiaj pod wpływem warunków atmosferycznych i zmian w układzie dna, jeden z murów znalazł się całkowicie pod wodą, a drugi wystaje nieznacznie ponad wodę. Całość konstrukcji na przestrzeni setek lat zmieniła się w sztuczną rafę. Początkowo wydawać się może, że to kupa porozrzucanych kamieni, jednak napływając nad nie widać bezapelacyjnie, że jest to konstrukcja sygnalizująca kształtem i regularnością dzieło człowieka, a nie natury. Super miejsce na chilloutowe nurkowanie. Głębokość właściwie nie przekracza 6 m. Mury są w sumie dwa, a pomiędzy nimi znajdziemy kotwice i zwierzęta. Pod kamieniami kryją się ośmiornice i wieloszczety, amarele pływają mniejszymi ławicami, przepływając pomiędzy kamieniami. Spotykamy małe skorpeny, pojedyncze groupery i cornetfish. Jest tu też kamienna kula armatnia.

4 EDRO III

Na północ od Pafos, w pobliżu Pegei, znajduje się statek, który w czasie sztormu w 2011 roku wpadł na pobliskie skały i na nich osiadł. Od niedawna można tu nurkować. Od strony morza, w prawej burcie, wycięto duży kawał blachy, a w środku znajdują się nienaruszone wózki widłowe oraz ładunek z pokładu. Śruby również są nienaruszone. Wokół wraku można także uprawiać snorkeling. Statek EDRO III ma 95 m długości i 14,5 m szerokości. Pływając i nurkując wokół niego spotyka się ławice ryb, po kilkaset sztuk, które mienią się w słońcu, prześcigając nawzajem.

5 JUBILEE SHOALS

Warto zatrzymać się w Pissouri Bay. Jest tu bardzo klimatyczny Columbia Beach Resort. Miejsce oddalone od miast i położone na kamienisto-piaszczystej plaży z kilkoma barami i wypożyczalniami sprzętu wodnego. Nurkowie mogą podjechać pod samą plażę, a niedaleko, 50 m od parkingu, znajduje się bardzo dobrze utrzymana publiczna toaleta z prysznicami.

Tu znajduje się jeden z ciekawszych spotów nurkowych Cypru – Jubilee Shoals.

Sprzęt wykładamy na plaży, tuż przy linii brzegowej. Zakładamy pianki i wchodzimy do łódki, którą dostajemy się do miejsca nurkowego. Cumujemy do liny, mocno przywiązanej do skały 16 metrów głębiej. Widoczność od 15 do 40 m. Przeważnie dno widać pod łodzią. Nurkowanie polega na tym, że schodzimy po linie do dna (na około 16 m głębokości), przepływamy poza półkę skalną i realizujemy plan dnia – nurkowanie w kawernie, która znajduje się między 33 m a 38 m głębokości i jest kolorowo obrośnięta zwierzętami i roślinami. Jeśli mamy

*Dla freediver’ów i nurków każdego stopnia zaawansowania.

*Dla nurków zaawansowanych i technicznych (mogą występować silne prądy), warto mieć latarkę.

prąd można się tu zatrzymać pomiędzy skałami, a przewodnik musi sprawdzić jak wygląda część poniżej półki skalnej. Najlepiej jest szybko zejść do groty. Jest duża, śmiało zmieści się w niej kilku nurków jednocześnie. Pamiętajcie o latarkach. Wypływając z niej i rozpoczynając wynurzenie, penetrujemy ściankę porośniętą gąbkami, ukwiałami, osłonicami. Można tu spotkać ślimaki, wieloszczety, langusty, mureny, skorpeny. W pobliżu pływają typowe dla Morza Śródziemnego ryby, a w ustępach skalnych widać skrzydlice. Ciekawostką jest, że można tu spotkać żółwie morskie.

Wracamy do łodzi po linie opustowej. Przystanek bezpieczeństwa również odbywamy przy linie i przy dobrej widoczności wciąż możemy podziwiać to ciekawie ukształtowane miejsce i pochłaniać wzrokiem żółwie, majestatycznie i spokojnie pływające 20 metrów dalej (jeśli akurat mamy to szczęście i je tu spotkamy).

WRAK COSTANDIS

*Dla nurków zaawansowanych, warto mieć latarkę.

Znajduje się na 25 m głębokości. Zbudowany przez Związek Radziecki w 1989 roku. Na Cyprze pływał od 1997 aż do 2014 roku, kiedy to został zatopiony. Spoczął 1 km od wybrzeża Limassol w chronionym obszarze morskim Dasoudi. Wrak leży na stępce, na piaszczystym dnie. Ma 25 m długości. Stał się sztuczną rafą, którą zamieszkują liczne gatunki zwierząt morskich. Jest tu między innymi granik wielki Zengoliat, groupery, barweny, wiele małych ryb, ślimaki nagoskrzelne. Bywają tu również żółwie.

7 MASKI

(nowość od 2022 roku)

*Dla nurków na każdym poziomie wyszkolenia.

Różnie mówi się o tym miejscu. Niektórzy uważają, że nurkowanie tu to strata czasu. Maski zostały wykonane z betonu o przyjaznych dla fauny i flory właściwościach i pH, przez lokalnego artystę. Uderzenie płetwami o dno łatwo wzbudza chmury osadów i czasem znalezie-

nie masek jest trudne. Znajdują się one na głębokości około 17 m wśród skał. Są to maski teatralne. Jedna z nich jest uśmiechnięta, a druga smutna. W otwartych ustach można usiąść. Emocje, które towarzyszą temu nurkowaniu można odnieść do naszego życia. Ludzie często noszą maski i nie chodzi tu o maski z okresu pandemii, tylko o takie, by nie okazywać prawdziwych emocji, by nie zdradzić się, że na czymś nam zależy, by dobrze grać w teatrze życia, spotkań i poglądów.

8 WRAK LADY THETIS

*Dla nurków na każdym poziomie wyszkolenia, warto mieć latarkę.

Lady Thetis zatonął w 2014 roku w parku morskim –obszarze chronionym, 1 km od wybrzeża miasta. Był statkiem pasażerskim, wycieczkowym. Leży na stępce, na piaszczystym dnie, na głębokości 18 m, a sam ma 30 m długości. Opływamy wrak statku, zaglądamy do środka i spotykamy dużo życia. Wewnątrz jest mnóstwo skrzydlic, które już masowo występują na spotach nurkowych Cypru. Spotyka się tu również wiewiórki koronowane (hajduk diadema) w niewielkich ławicach. Natomiast na górze wraku można być świadkiem jak amberjacki polują, wbijając się na przemian w ławicę mniejszych ryb. Bywają tu delfiny butlonose.

9 STAROŻYTNY PORT AMATHOUS

*Dla freediver’ów i nurków na każdym poziomie wyszkolenia.

W okolicy Limassol jest jeszcze jedno miejsce pozwalające na chilloutowego nurka z brzegu – starożytny podwodny port. Głębokość zanurzenia nie przekracza 5 m. Przy spokojnym morzu można się tu zatracić w przeglądaniu wiekowych kamieni, szukaniu ośmiornic, wieloszczetów i obserwując przepływające stada małych barakud. Totalny „lajt”. Można powiedzieć, że to nic specjalnego, ale nurkowanie pomiędzy starożytnymi kamieniami i fragmentami, pewnie, amfor pobudza naszą wyobraźnię. Po wyjściu z wody można przejść na drugą stronę ulicy, by popatrzeć na lądową część portu.

ZENOBIA

*Dla freediver’ów i nurków zaawansowanych i technicznych, warto mieć latarkę.

Jest to jeden z najbardziej znanych i najbardziej odwiedzanych wraków na świecie. Nie ma się zresztą czemu dziwić, bo rzeczywiście jest to prawdziwa gratka dla nurków i freediverów. Statek został wyprodukowany w 1979 roku w Szwecji. Ma 172 m długości i 26 m szerokości. W pierwszej połowie 1980 roku wyruszył w swój dziewiczy rejs z Malmö do Tartous w Syrii. Przewoził cargo. Dopłynął do Morza Śródziemnego, zaliczając pierwszy postój na Krecie, a drugi w Atenach. Właśnie pomiędzy Kretą, a stolicą Grecji kapitan

odkrył problem. Chodziło o nadmiar wody, która była błędnie przepompowywana do bocznych zbiorników balastowych. Statek płynął dalej i znalazł się na wodach Cypru w okolicach Larnaki. Był 2 czerwca 1980 roku. Nie można było naprawić problemu z przepompowywaniem i statek skierowano 1,5 mili od portu, gdzie stanął na kotwicy. Stwierdzono błąd oprogramowania. W tym czasie, zaledwie kilku dni, Zenobia zaczęła przechylać się niebezpiecznie na lewą burtę. Kapitan zdecydował o ewakuacji załogi. Po zaledwie kilku dniach od zakotwiczenia, w nocy 7 czerwca 1980 roku, Zenobia poszła na dno i znajduje się w zatoce Larnaca Bay. Spoczywa na głębokości 42 metrów, na piaszczystym dnie. Leży na lewej burcie.

Wrak zaczyna się od około 16 m głębokości. Wykonuje się tu 2 nurkowania, a żeby dość dobrze poznać wrak wielu decyduje się nawet na 4 do 10 nurkowań. Umówmy się, wrak jest ogromny i jest co podziwiać i penetrować. Tym bardziej, że przez ponad 40 lat stał się mieszkaniem dla niezliczonych ilości morskich mieszkańców. Można wpływać do środka, zobaczyć co przewoziła Zenobia, na mostek, do części mieszkalnej. Możemy spotkać tu okazy dużych muren, ponad metrowej długości groupery, skrzydlice, amarele, oblady, skorpeny. Są też ślimaki i krewetki, zdarzają się triggerfish, cornetfish, barakudy i również żółwie.

MUSAN

MUSAN – Podwodne Muzeum Rzeźb Ayia Napa (Museum Underwater Sculpture Ayia Napa) stanowi blisko 100 zatopionych rzeźb. Wszystko za sprawą Burmistrza Gminy Ayia Napa, który we współpracy z Departamentem Rybołówstwa i Badań Morskich porozumiał się ze światowej sławy artystą Jason’em de Caires Taylor’em, który wykonał rzeźby. Znajduje się tu między innymi podwodny las, postaci ludzkie, niektóre mające krzew zamiast głowy. Dzieci patrzące na świat wyłącznie przez obiektyw kamery. Twórcy liczą na to, że dzięki muzeum, z biegiem czasu zostanie wzbogacona bioróżnorodność tego obszaru. Rzeźby są inspirowane naturą i człowiekiem. Zostały wykonane z materiałów obojętnych, o neutralnym pH. Nie wpływają destrukcyjnie na okolicę i już odwiedzają je ławice ryb.

Nurkując przyglądaliśmy się figurom, sposobowi ich przedstawienia, a także rybom i krabom pustelnikom. Mamy tu kobietę, złożoną w pozycji embrionalnej na lewym boku, a z jej brzucha wyrasta roślina. Są dwie inne kobiety stojące do siebie tyłem, jest też między innymi postać dziewczyny, z trudem dźwigającej na plecach zadowolonego, starszego człowieka, czy postać małego, płaczącego chłopca, na którego nikt nie zwraca uwagi.

*Dla freediverów i nurków na każdym poziomie wyszkolenia.

Ze sztuką jest tak, że choć artysta ma wizję podczas tworzenia swoich dzieł, to na końcu zaczynają one żyć własnym życiem. W przypadku MUSAN dzieje się tak dosłownie i w przenośni. Podwodna ekspozycja, powoli stająca się siedliskiem podwodnego życia, to zarazem opowieść o współczesnych ludziach, prezentowana z perspektywy anonimowej ulicy. Wszędobylskie kamery monitorujące nasze życie, wzajemna inwigilacja i modlenie się o… lepsze, bogatsze, ale wirtualne życie? W pogoni za tym lepszym zapominamy, że jesteśmy częścią cyklu. Poranieni, ogołoceni z marzeń, ale cały czas z nadzieją na lepsze jutro. MUSAN to współczesny świat…, który kusi formą. Czas płynie tu inaczej, jakby wolniej, choć na końcu i tak czeka nas wynurzenie. Życzymy miłego, indywidualnego odbioru ekspozycji zaproponowanej przez Jasona de Caires Taylor’a.

*Dla nurków na każdym poziomie wyszkolenia, warto mieć latarkę.

Statek „Knossos” został zbudowany przez Hellenic Shipyards i oddany do służby w listopadzie 1978 roku, jako łódź patrolowa greckiej marynarki wojennej. Przekazany w 2000 roku cypryjskiej marynarce wojennej, gdzie przemianowano go na „Kyrenia”. W tamtym czasie łódź patrolowa była uzbrojona w działko przeciwlotnicze Oerlikon Mk 10 kal. 20 mm oraz w 2-nabojową wyrzutnię pocisków przeciwlotniczych.

Kyrenia o długości 25 m została zakwalifikowana, by wejść w ramy projektu Cypryjskiej Sztucznej Rafy. Zatopiona w lutym 2015 roku w rejonie Ayia Napa spoczęła na stępce, na piaszczystym dnie, na głębokości 23/24 m. Panuje tu bardzo dobra widoczność, ok. 25 m, i po zanurzeniu wrak widać często w całości. Z roku na rok bardziej obrasta żyjątkami morskimi stając się schronieniem i mieszkaniem dla wielu stworzeń.

13 GREEN BAY

*Dla freediverów i nurków na każdym poziomie wyszkolenia.

Bardzo urokliwe miejsce. Nurkowanie nie przekracza 10 m głębokości. Jest to najbardziej znany spot nurkowy, gdzie można spotkać żółwie. Choć należy pamiętać, że bywa i tak, że ich nie spotkamy. Wejście do wody prowadzi wprost z parkingu samochodowego, po skałach. Tu odbywają się często podstawowe kursy nurkowe i warto być (szczególnie w sezonie) jak najwcześniej rano, by w ogóle mieć miejsce parkingowe. Początkowo obserwujemy typowe dla Morza Śródziemnego ryby. Leży tu mnóstwo pobitych i posklejanych amfor. Docieramy nad patio, na którym poukładano posągi i kolumny (imitujące czasy rzymskie) w stosunku 1:0,5 wielkości człowieka. Spotyka się tu barakudy, koniki morskie, cornetfish i oczywiście wspomniane żółwie. Są to żółwie zielone lub kareta kareta. Miejsce odwiedzane bardzo licznie w ostatnich latach.

Znajduje się pomiędzy Ayia Napa i Protaras. Cape Greco jest najbardziej na wschód wysuniętą częścią Cypru, w pięknej lokalizacji, z możliwością nurkowania w kilku ciekawych spotach nurkowych. Jest tu ciepło, a widoczność jest bardzo dobra. Mamy takie miejscówki jak „Canion“ z niesamowitymi formacjami skalnymi. Jest „Chapel“ gdzie zejście do wody rozpoczynamy przy kościele. Podziwiamy tu rozbite, starożytne amfory. Znajdziemy tu również jaskinie, które są jednymi z najbardziej naturalnych i dziewiczych miejsc do nurkowania na Cyprze. Zarówno na lądzie (w czasie dojeżdżania do miejsc nurkowych), jak i pod wodą zobaczymy zapierające dech w piersi formacje geologiczne i rzeczywiście krystaliczne morze. Spotykamy tu drobne ryby i większe. Są wargaczowate, amarele, barweny, oblady, cornetfish, skrzydlice. Są też ośmiornice, zdarzają się barakudy czy małe skorpeny.

Na Cyprze są dziesiątki miejsc nurkowych. Wyspę Afrodyty, szczególnie lubiącym aktywne eksplorowanie nad i pod wodą, bardzo polecamy. Każdy, bez względu na poziom wyszkolenia, znajdzie tutaj coś dla siebie. Do tego jest to kraina prawie wiecznie świecącego słońca i nurkować można przez cały rok, choć nie wszystkie bazy są czynne między listopadem a kwietniem.

Udany snorkeling możecie uskutecznić jeszcze w Petra tou Romiou, czyli przy skale Afrodyty. Jest tu piaszczysto-kamienista plaża i bardzo ładne zachody słońca. Także w White Rock (plaża Gubernatora) w okolicznościach przyrody: białe skały, czarny piasek plaż i turkusowe morze.

Jednak, jak zaznaczaliśmy na początku tego przewodnika, nie samym nurkowaniem nurek żyje. Nurek musi coś zjeść i wypić, żeby żyć i mieć siłę do dalszej eksploracji. Odkrywajmy nieodkryte 

*Dla freediverów i nurków na każdym poziomie wyszkolenia.

Skała Afrodyty (Petra tou Romiou)

Najpopularniejsze dania Cypru są znane na większą skalę. Kto nie słyszał o pysznym bakłażanie zapiekanym z mięsem, pomidorami i sosem beszamelowym (Moussaka) lub długo pieczonej jagnięcinie z warzywami (Klefitiko)? W tym przewodniku chcemy pokazać perełki Cypru, które charakteryzują to niepowtarzalne miejsce i dopełniają mnogość wrażeń, doświadczeń i emocji związanych z Wyspą.

Nie chcemy jednak sugerować co macie jeść w zależności od pory dnia, bo np. ser Halloumi, chyba najbardziej rozpoznawalny produkt cypryjski, może być podawany na śniadanie, lunch, deser i kolację. Na zimno i na ciepło, na słodko i słono. W każdym jednak wydaniu jest świetny 

PRZYSMAKI

HALLOUMI

Słony, półtwardy, idealny na grilla, zdobył serca koneserów. Dodawany do sałatek, zapiekanek, wytwarzany z mleka owczego lub mieszanki mleka owczego, koziego i krowiego (krowiego może być nie więcej niż 50%). Częstym dodatkiem do niego jest listek mięty, a wynika to z tego, że dawniej mięta oprócz nadawania smaku miała chronić produkt przed zepsuciem, ze względu na swoje właściwości bakteriobójcze. Posiada mnóstwo składników odżywczych, a przy tym nie jest tłusty, więc może cieszyć się popularnością wśród osób dbających o smukłą sylwetkę.

SHEFTALIA

Kulki mięsa siekanego (przeważnie wieprzowego, choć może być też jagnięce), które razem z posiekanymi ziołami zawijane są w cieniutką błonę tłuszczu z okolic jelit zwierząt hodowlanych i opiekane na grillu. Dzięki błonie z tłuszczem środek jest niesamowicie soczysty i przepełniony smakiem. Podaje się je zazwyczaj w picie.

SOUVLA (SOUVLAKI)

To popularne cypryjskie danie sporządzane z dużych kawałków mięsa, pieczonych na długim szpikulcu nad węglem. Gdy przygotowujemy je tradycyjnie wykorzystujemy karkówkę i łopatkę jagnięcą lub wieprzową. Tak przygotowane opieka się na cypryjskim grillu zwanym foukou. Potrawa ta jest znana również w Grecji, jednak różni się smakiem i sposobem podawania. Greckie zazwyczaj podawane są z tzatzikami i najbardziej znane są w wersji fast-foodowej, cypryjskie bywają daniem głównym na ważnych uroczystościach. W wersji cypryjskiej mięso pocięte jest na znacznie większe porcje i pieczone przez dłuższy czas w większej odległości od żarzących się węgli.

W międzyczasie mięso posypuje się solą i przyprawami (głównie oregano) oraz polewa lub smaruje pędzelkiem oliwą i winem, aby pozostało soczyste.

LOUKANIKO PITSILIAS

To tradycyjne cypryjskie kiełbaski. Wyróżnia je sposób przygotowania – mięso wieprzowe mielone marynuje się w winie i ziołach. Proces trwa zazwyczaj kilka dni. Następnie przekłada do oczyszczonych jelit i formuje kiełbaski, po czym wędzi się kolejne kilka dni. Często podawane są jako przystawki. Podobną kiełbaską, ale z mięsa wołowego jest pasturma. Warto zaznaczyć, że marynowanie w winie było kiedyś na Cyprze ważnym sposobem konserwowania żywności. A same loukaniko jest warte skosztowania właśnie z uwagi na mocno przebijający się smak wina.

KOUPEPIA

To takie greckie dolmades, czyli małe gołąbki z liści winogron, faszerowane ryżem, ziołami lub mięsem. Najczęściej podawane na zimno z oliwą, lecz można je spotkać również w sosie pomidorowym.

LIONFISH (SKRZYDLICA)

To inwazyjny gatunek ryby pochodzący z Oceanu Indyjskiego, która od kilku lat intensywnie kolonizuje Morze Śródziemne. Skrzydlice są mięsożerne i mogą żywić się różnymi gatunkami ryb i skorupiaków. Dorosłe egzemplarze polują niemal wyłącznie na ryby. Nie mają właściwie naturalnych wrogów, ze względu na swoje kolce jadowe. Przetrzebiają morza i pogłębiają deficyt ryb, zagrażając ekosystemowi. Prowadzony jest odstrzał tych ryb, aby kontrolować ich populację. Część restauracji na Cyprze wprowadziło je jednak do swojego menu i okazuje się, że mięso tej ryby jest delikatne i smaczne.

halloumi

sheftalia i souvla koupepia

loukaniko pitsilias

Słodkości oferowane przez Cypryjczyków, gdyby nie nurkować i tylko siedzieć i jeść, przez tydzień znacznie zwiększyłyby masę ciała. Zabrakłoby czasu na rzeźbę… „Niebo w gębie” bez dwóch zdań. Sami zobaczcie!

LOUKOUMIA

Jej historia sięga XIX wieku. Powstała w Yeroskipou – historycznym miejscu w dystrykcie Pafos, którego nazwa jest wiązana z kultem Afrodyty i ma pochodzić od słów „Ieros” i „Kipos”, nawiązując do znajdujących się tutaj „świętych ogrodów” bogini. Przygotowuje się ją z cukru, mąki kukurydzianej, skrobi, wody oraz aromatów, najczęściej owocowych. Produkt jest wegański i bezglutenowy. Całość masy kroi się na małe cząstki i obficie obsypuje cukrem pudrem. Wśród popularnych smaków króluje różany – oryginalna historyczna loukoumia przygotowywana była właśnie z dodatkiem aromatu lub wody różanej. Obecnie dostępnych smaków jest wiele – bergamotka, anyż, truskawka, granat i wiele innych. Jest miejsce na mapie Yeroskipou, gdzie od kilku pokoleń loukoumia produkowana jest w sposób tradycyjny i można zobaczyć to na własne oczy.

PASTELLAKI

Chrupiący przysmak Cypru. Sezam i orzechy zatopione w miodowej masie, uformowane na kształt batonów lub większych tabliczek, które możemy dowolnie łamać.

SOUTZOUKOS

To również ciekawostka. Wytwarza się je z namoczonych migdałów (lub orzechów) nawleczonych na nić, które następnie zanurza się w masie zwanej palouze. Palouze konsystencją przypomina galaretkę. Przygotowywana jest z soku z winogron (moszczu), który gotuje się w dużej kadzi z niewielkim dodatkiem białej ziemi zwanej „asproi”, dzięki czemu można go oczyścić, gdyż wszelkie nieczystości wypływają na powierzchnię, co ułatwia ich zebranie. Następnie dodaje się mąkę oraz cynamon. Soutzoukos kilkukrotnie macza się w tej masie, a każda warstwa musi zaschnąć. Powstają piękne korale, niektórym przypominające kiełbaski, które przed podaniem kroi się w plastry. W tej wersji powstają w kolorze żółtawym. Można znaleźć również czerwone – powstające z soku z granatu oraz brązowe (prawie czarne) – z karobu, o którym przeczytasz poniżej.

KATAIFI

To bardzo słodki deser wykonany z odpowiednio rozdrobnionego ciasta Fyllo, które przyjmuje formę długich nitek. Stąd puchaty wygląd tego deseru. Kataifi nasączane jest syropem cukrowym, często również na-

dziewa się je mieszanką orzechów i polewa miodem.

ZIELONE ORZECHY WŁOSKIE

W ZALEWIE NA SŁODKO

Domowy smakołyk o oszałamiającym smaku i kruchej konsystencji. Zielone orzechy zbiera się kiedy

loukoumia

pastellaki

soutzoukos

są już spore, ale nie wytworzyły skorupki. Gotuje się je w cukrowym wywarze i pasteryzuje w słoikach. W ten sposób Cypryjczycy konserwują również inne owoce np. figi, jagody, morele, jabłka, gruszki, wiśnie, co stanowi świetny dodatek do cypryjskiej kawy.

BOUREKIA

Małe pierożki na słodko, smażone na głębokim tłuszczu, nadziewane serem anari (świeży, łagodny ser serwatkowy produkowany na Cyprze) z cukrem i cynamonem, z dodatkiem wody różanej lub z bergamotki. Cudowny aromat tego deseru jest nie do opisania słowami, to trzeba przeżyć!

KATIMERI

Wyrabiany z tego samego ciasta co bourekia. Prostota tego wyrobu urzeka miłym smakiem cynamonu. Plastry ciasta smaruje się oliwą, posypuje cukrem z cynamonem, a następnie składa w kieszonki. Smaży się chwilę na patelni, a następnie zjada ze smakiem.

KAROB

Spacerując uliczkami Cypru można napotkać drzewa z wiszącymi strąkami przypominającymi fasolę. To drzewo karobowe, a z tych właśnie strąków pozyskuje się

CO PIJEMY NA CYPRZE?

KAWA PO CYPRYJSKU

Tradycyjnie przygotowywana w małym tygielku. Już podczas zamawiania należy określić stopień słodkości – gdyż cukier, tak jak i kawę, wsypuje się do zimnej wody, po czym zagotowuje, przeważnie trzykrotnie. Podawana jest w małej filiżance niczym włoskie espresso, z tą różnicą, że na dnie filiżanki znajdziemy fusy.

karob (mączkę chleba świętojańskiego) przypominającą kakao oraz melasę karobową, mogącą stanowić substytut miodu, polew, czy syropów. Ma naturalnie słodki smak i stanowi bogate źródło witamin oraz związków mineralnych. Wykorzystuje się go w cukiernictwie, a także jako dodatek do ciast i chleba. Guma karobowa jest wykorzystywana jako zagęstnik. Ciekawostką jest również fakt, że w starożytności farmaceuci i jubilerzy używali twardych nasion drzewa karobowego jako odważników, bo uważali masę każdego nasiona za niemal identyczną – 0,2 g. Karat to miara stosowana w jubilerstwie do określania wielkości i wartości kamieni szlachetnych oraz pereł. Słowo „karat” pochodzi od greckiego keration, czyli karob.

SOK Z GRANATÓW

Urzekające na Cyprze, w wąskich alejkach, są miejsca, gdzie można zatrzymać się i napić świeżo wyciskanego soku z granata. A cieszą się one niesamowitą słodyczą i bogactwem cennych składników mineralnych oraz polifenoli – antyutleniaczy. Rubinowy kolor przyciąga oko, niewielka ilość kalorii czyści sumienie po sycącym posiłku. Sok

bourekia

drzewo karobowe karob

kawa po cypryjsku

katimeri

przygotowywanie katimeri

z pomarańczy jest bardziej popularny i wyjątkowo słodki cypryjskim słońcem.

WINO

Historia winiarstwa na Cyprze sięga ponad 5000 lat. Południowe stoki gór Troodos to połacie winorośli do produkcji win. Endemiczne gatunki takie jak Yiannoudi, Mavro czy Xynisteri krzyżowane umiejętnie z międzynarodowymi odmianami dają niesamowity efekt głębokiego, wyważonego smaku, który przenosi nas do magicznego świata Afrodyty.

Dumą Cypryjczyków jest Commandaria – potencjalnie najstarsze wino świata. To wino słodkie, kupaż dwóch odmian lokalnych winogron: xynisteri i mavro (tak, tak – białej i czerwonej). Posiada ściśle określone zasady uprawy i wytwarzania wina. Owoce zbierane są w połowie września, a następnie suszone na słońcu przez około dwa tygodnie. Dalej, kolejno przez dwa, trzy miesiące winogrona poddawane są fermentacji w niskiej temperaturze, aby potem po wzmocnieniu destyla tem winnym do ok. 15 % leżakować minimum 2 lata w dębowych becz kach. Słodycz tego wina skrada serca łasuchów i smakoszy.

ZIVANA

Zwana często wodą ognistą. Najprościej mówiąc jest to bimber

produkowany ze skórek i pestek winogron określonych szczepów. Często produkowana jest w warunkach domowych – ma poprawiać trawienie po sytym posiłku lub rozgrzewać (w górach Troodos zdarzają się niskie temperatury). Zawartość alkoholu w tym produkcie to 43–99 %.

CZY COŚ POLECIMY?

Tyrimos Seafood Restaurant Agapinoros 71, Paphos 8049 Świetne jedzenie, bardzo dobre opinie. Świeżo, duże porcje. Czynne również poza sezonem i stołują się tu mieszkańcy.

Kyrenia Fish Tavern Amathountos1, Mouttagiaka 4531 (blisko Limassol)

Nie wygląda może od ulicy zbyt zachęcająco, jednak jedzenie podają tu wyśmienite. Porcje duże i wszystko świeże. Do tego widok na morze.

Koutourou Ouzeri 25 Martiou, Paphos Dobre jedzenie lokalne i greckie. Smacznie i sympatycznie. Można spokojnie posiedzieć do zamknięcia, np. przy winie commandaria.

Nusa Beach Bar Piale Pasa 11, Larnaca 6028 Bar z sympatyczna atmosferą, w porcie, bardzo blisko miejsca, z którego wypływa się na Zenobię. Dobre przekąski, półmiski serów i wędlin, drinki, zimne piwo i wyciskane soki. Przy dużej ilości gości chwilę trzeba poczekać na obsługę.

Fish House Restaurant Ayia Napa Harbour, Ayia Napa Bardzo dobre jedzenie. Do restauracji można wejść od strony portu i ulicy/placu. Profesjonalna obsługa, a wszystko świeże i smaczne.

Wszystkie dania i smaki są tu niepowtarzalne, jak sam Cypr. Kubki smakowe zaspokojone są na długie chwile i choć pewnie część dań można odwzorować w swojej własnej kuchni, to nigdy nie będą tak wyśmienite jak tu –na Cyprze.

PROPOZYCJE TURYSTYCZNE

NA LĄDZIE

Część dla nienurkujących współtowarzyszy lub dla nurków po wyjściu z wody.

Akamas Pafos Zatoka Pissouri Limassol Larnaka Ayia Napa Protaras

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

AKAMAS

Niesamowite i wciąż dzikie jeszcze miejsce na Cyprze. Jest to najbardziej wysunięta na zachód część Wyspy. Linia brzegowa jest poszarpana i przez to bardzo ciekawa. Środkiem półwyspu ciągnie się łańcuch gór porośnięty lasami, głównie sosnowymi i krzewami jałowca. Są też eukaliptusy, cyprysy, czy drzewa truskawkowe. Botanicy naliczyli tu ponad 500 gatunków roślin, a do tego mamy ponad 160 gatunków ptaków, gady, płazy i inne zwierzęta. Szczerze mówiąc, to tylko piesze wędrówki pozwalają odkryć prawdziwe bogactwo Akamas. Mamy tu ponad 50 km szlaków o różnej trudności. Można je pokonać również rowerem, konno, quadami czy samochodami terenowymi. Od strony miasta Polis rozciąga się tu Zatoka Chrysochou, a woda jest turkusowa.

Od momentu przygotowań Cypru do przystąpienia do Unii Europejskiej zaproponowano większości Akamas przyznanie statusu chronionego. Są tu plaże, które zostały wyznaczone jako obszary dla składania jaj przez żółwie, dla ich ochrony. Jest tu między innymi mała zatoczka o krystalicznie błękitnych wodach, nazwana Blue Lagoon, która jest praktycznie niedostępna od strony lądu ze względu na wysoki klif. Można do niej dopłynąć łodzią. Jest tu też wąwóz sięgający nawet 260 m wysokości, pełen stromych skał. W najwęższym miejscu ma 10 metrów szerokości. Można w nim spotkać dzikie kozice.

Akamas to idealne miejsce dla tych, którzy lubią ciszę i spokój, no chyba, że trafi się przejeżdżający quad.

Legenda mówi, że to właśnie tutaj Adonis spotkał boginię Afrodytę. Zmęczony polowaniem pił wodę ze źródła i zakochali się w sobie. Otóż dzisiaj każdy, kto napije się z tego „źródła miłości” zakocha się bez pamięci w osobie, którą zobaczy jako pierwszą. Uważajcie, by trafić na tę właściwą!

PAFOS

Pafos jest dość kompaktowe. Od portu ciągną się uliczki z barami i restauracjami, w których można się zatrzymać i odetchnąć. Dwa kroki dzielą nas od morza, w którym możemy się w każdej chwili wykąpać, a pomiędzy wspomnianymi barami są liczne sklepy z pamiątkami.

Port sam w sobie godny jest obejrzenia. Cumują tu zarówno łodzie rybackie, łodzie nurkowe, jak i całkiem ciekawe jachty.

Tuż nad portem znajduje się stary Zamek, który w przeszłości był wielokrotnie niszczony i stanowił otoczony fosą fort chroniący port. Powstał w czasie przynależności wyspy do Cesarstwa Bizantyjskiego. Przebudowany w XIII wieku i zniszczony w 1570 r., następnie zmodernizowany. Pełnił później funkcje więzienne, a podczas przejęcia Cypru przez Brytyjczyków przeznaczono go na magazyn soli. Zmieniło się to w 1935 r. i od tego momentu traktowany jest jako dziedzictwo kul-

Pafos

tury. Można go zwiedzać w środku i wejść na mury, z których rozpościera się widok na Morze Śródziemne i na Pafos.

Park Archeologiczny znajduje się również w niewielkiej odległości od Portu. Jest niesamowitym kompleksem obejmującym starożytne ruiny miasta greckiego i rzymskiego. Warto pamiętać, że praktycznie bez miejsc zacienionych, latem, może być nie lada gorącym wyzwaniem. Założenie Pafos sięga IV wieku p.n.e. Na terenie parku znajdziemy pozostałości willi z II wieku n.e. z zachowanymi mozaikami. Jedna z nich jest dostępna i można stanąć na niej, zrobić kilka kroków gołą stopą, zamknąć oczy i przenieść o blisko 2000 lat wstecz. Ciekawym miejscem jest Odeon zbudowany również w II wieku ze starannie ciosanych bloków wapiennych. Warto na zwiedzanie kompleksu przeznaczyć minimum 3–4 godziny.

Agia Kyriaki Chrysopolitissa –niewielki dystans od brzegu morza

i od ulicy Poseidonos Ave dzieli nas od klimatycznych ruin rustykalnego kościoła, zbudowanego w XIII wieku i słynącego z kolorowej mozaiki na posadzce. Jest to wczesnochrześcijańska bazylika, do której można wejść. A na terenie przyległym znajduje się między innymi Filar św. Pawła, przy którym, wg tradycji, został on wychłostany, nim gubernator rzymski nawrócił się na chrześcijaństwo.

Tradycyjny Dom Sofii i Andreasa znajduje się poza Pafos, w tzw. Undercity. Jeśli będziecie mieli czas przyjedźcie tu. Nie chodzi tylko o przepyszne, na ciepło podane halloumi (jeden z najbardziej charakterystycznych serów tego regionu), o zrywane prosto z drzewa figi, o własnej roboty chleb z masłem, czy sałatkę grecką, mięsa z grilla i cypryjską kawę z tygielka, koniecznie czarną. Chodzi o atmosferę całości domostwa, o wnętrze domu z meblami i przedmiotami tradycyjnymi i folklorystycznymi wzorami oraz mnóstwem pamiątek rodzin-

Port w Pafos

Park Archeologiczny w Pafos

Agia Kyriaki Chrysopolitissa

Sklep z pamiątkami, Pafos

Dom Sofii i Andreasa

Zamek w Pafos

nych (prawie jak muzeum), o spokój i pewnego rodzaju zatrzymanie się. To coś w rodzaju wizyty u dziadków w domu na wsi.

ZATOKA PISSOURI

Pisaliśmy o tym miejscu wyżej, przy okazji nurkowania. Jest tu bardzo urokliwie położony Columbia Beach Resort. Miejsce oddalone od miast i położone na kamienisto-piaszczystej plaży z kilkoma barami i wypożyczalniami sprzętu wodnego. Przy okazji dobre na zakwaterowanie, a z każdego miejsca resortu do morza jest 5 minut spacerkiem.

LIMASSOL to drugie co do wielkości miasto Cypru. Liczy ponad 100 tys. Mieszkańców. Oprócz pięknej promenady pełnej sklepików i barów oraz restauracji, a także portu, jest tutaj Muzeum Archeologiczne i zamek, a także rajskie plaże.

Istotne są również atrakcje w pobliżu miasta: Petra tou Romiou, czyli Skała Afrodyty, Sanktuarium Apollina Hylates, Zamek Kolossi, czy wreszcie winnice i Góry Troodos.

Szczególnie polecamy winnice, które ciągną się tutaj kilometrami, a w każdej z nich można skosztować białe i czerwone wino, podane w odpowiedniej temperaturze. Na Cyprze na winie się znają, pisaliśmy o tym wyżej przy okazji kuchni cypryjskiej.

Góry Troodos z najwyższym szczytem Olimp (1950 m n.p.m.) to urokliwe górskie miejscowości, winnice, wodospady, klasztory i kościółki. Tutaj warto wziąć coś cieplejszego, bo w wyższych partiach może być chłodniej niż na wybrzeżu. Ciekawostką jest, że niekiedy zimą można tu zjeżdżać na nartach. Najbardziej znanym jest Wodospad Kaledoński. Początek szlaku znajduje się przy restauracji (1200 m n.p.m.), gdzie parkujemy samochód. Idziemy w górę, w trasę około 1,5 km, pośród dość gęstego lasu, wzdłuż strumienia. Trasa urokliwa, może być miejscami śliska. W wielu miejscach przecinamy strumień górski, na którym pobudowano małe drewniane mostki ułatwiające trecking. Wejście zajmuje około 45 minut.

White Rocks – ciekawe miejsce, dość dzikie, bez infrastruktury. W okolicy znajduje się bardziej znana Plaża Gubernatora i

mniej znana Kalymnos Beach. Turkusowe

Winnica Vlassides

Pissouri Beach (Blue Flag)

Góry Troodos

Wodospad Kaledoński

White Rocks

wody morza wpadają na białe skały i na czarne plaże. Wygląda to niesamowicie i urokliwie. Przy wzburzonym morzu fale roztrzaskują się o niewielkie klify i pryskają na wszystkie strony.

LARNAKA

Ciekawym miejscem, wartym odwiedzenia, jest Kościół Św. Łazarza wybudowany w IX wieku, a odnowiony w wieku XVII. Wewnątrz znajduje się ikona właśnie z XVII wieku przedstawiająca wskrzeszenie Łazarza, a także osiemnastowieczne Ikonostasy.

Na końcu promenady znajduje się średniowieczny Zamek, wybudowany wcześniej w celach obronnych jako fort. W XX wieku było w nim więzienie. Obecnie mieści się w nim muzeum, a na dziedzińcu odbywają się sztuki teatralne.

Z promenady wejdziemy też do Mariny, portu z którego wypływają statki nurkowe, ale z którego możemy się wybrać na rejs na zachód słońca. Znajduje się tu między innymi klimatyczny bar, o którym pisaliśmy wyżej.

Słone Jezioro i Park jest atrakcją przyrodniczą. Park jest dość monotonny, natomiast jezioro jest w sezonie wyschnięte. Latem biało-waniliowy obszar „błota” jak okiem sięgnąć, zimą przeradza się w płytkie jezioro, po którym spacerują flamingi. Można je spotkać od listopada do marca. Na obszarze parku i jeziora żyje około 90 gatunków ptaków, ale to właśnie flamingi najbardziej przyciągają turystów.

AYIA NAPA jest miejscem raczej głośnym. Jeśli lubicie gwar i imprezy to dobrze trafiliście. Wystarczy podejść na główny plac miasta Ayia Napa Square i wybrać jeden z klubów lub jedną z dyskotek i bawić się do rana. W mieście jest też park wodny i uwaga – niedaleko znajdują się niesamowite grobowce wybudowane w okresie rzymskim. Zostały wykute w skale i są dowodem na to, że w czasach starożytnych istniała tu osada.

Okolice od Ayia Napa do Protaras to Park Narodowy i Przylądek Cape Greco. Są to jedne z najpiękniejszych atrakcji naturalnych na Wyspie Afrodyty. Idealne do kąpieli, leżakowania i poskakania do czystej i lazurowej wody. Na terenie parku znajdują sie liczne szlaki piesze i rowerowe. Niestety możemy być narażeni na spotkanie z quadem. Są tu wreszcie miejsca, gdzie po prostu można usiąść na klifie i zapatrzeć się w morze po horyzont.

PROTARAS przyciąga pięknymi plażami i krystaliczną wodą. Jest to najcieplejsze miejsce Cypru. Kiedyś miasteczko pokrywały wiatraki, z których niektóre stoją do dziś i nadają klimat temu miejscu. Znalezione i zbadane artefakty sugerują, że na przełomie er było tu słynne miasto portowe Lefkola. Ciekawostką jest odbywające się w Protaras show, które jest połączeniem tańca wody, muzyki i animacji.

Kastella Beach (Blue Flag), Larnaka

Kościół św. Łazarza

Jezioro Słone, Larnaka

Plaża przy hotelu, Ayia Napa

Green Bay, Protaras