z.neziri poetika 2004 by Perikli Shuli

Poetika e krahasimit

INSTITUTI ALBANOLOGJIK I PRISHTINËS ZYMER UJKAN NEZIRI

POETIKA E KRAHASIMIT INSTITUTI ALBANOLOGJIK I PRISHTINËS ZYMER UJKAN NEZIRI

POETIKA E KRAHASIMIT

Zymer U. Neziri

RECENSUES AKAD. PROF. DR. REXHEP QOSJA AKAD. PROF. ALFRED UÇI

BALLINA PROF. SHYQRI NIMANI

Poetika e krahasimit

INSTITUTI ALBANOLOGJIK I PRISHTINËS

ZYMER UJKAN NEZIRI

POETIKA E KRAHASIMIT FIGURA E KRAHASIMIT NË KËNGËT TONA POPULLORE TË DASHURISË

Prishtinë 200

Zymer U. Neziri

THE INSTITUTE OF ALBANOLOGIE IN PRISHTINA

ZYMER UJKAN NEZIRI

THE POETICS OF COMPARISON THE FIGURE OF COMPARISON IN THE ALBANIAN POPULAR LOVE SONGS

Prishtina 2004

Poetika e krahasimit

PARATHËNIE Figura e krahasimit në këngët tona popullore të dashurisë, projekt shkencor afatmesëm i punës i Degës së Folklorit të Institutit Albanologjik të Prishtinës, i miratuar më 1973, ishte pjesë e projektit afatgjatë të Institutit Albanologjik të Prishtinës, Figuracioni poetik në lirikën popullore shqiptare. Ky projekt pune, i propozuar për realizim më 1972, në vjeshtë, nga prof. Anton Çetta, aso kohe shef i Degës së Folklorit në IAP, tek i cili isha zgjedhur asistent një vit më parë, nuk ishte aq me interes për mua, sepse syrin ia pata vënë epikës dhe specializimit të saj në Zagreb. Mirëpo, nga Zagrebi u detyrova të heq dorë dhe pas regjistrimit të shkallës së tretë të studimeve pasuniversitare të letërsisë në Prishtinë, profesori Anton më bindi se njëherë duhej të kapërceja nëpër lirikë e mandej të kthehesha prapë nga epika… Ai kishte të drejtë, sepse nuk ishte edhe kohë aq e mirë për epikën, ndonëse në planin afatmesëm kisha dorëzuar dy projekte për Haxhi Zekën dhe Ali pashë Gucinë në traditën popullore, për t’i përfunduar deri në përvjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, më 1978, kur e përfundova edhe këtë dorëshkrim për poetikën e krahasimit.

Zymer U. Neziri

Gjatë viteve ’80 kam botuar pjesë nga dorëshkrimi Figura e krahasimit në këngët tona popullore të dashurisë: «Poetika e krahasimit erotik», (gaz. «Rilindja», 22 mars 1980); «Rrafshi krahasues tokësor-kozmik», fragment, (rev. «Fjala», 15 tetor 1988); «Poetika e krahasimit erotik për vashën në këngët popullore shqiptare të dashurisë», (rev. «Gjurmime albanologjike, Folklor dhe etnologji», 17,1987, Prishtinë, 1988); «Krahasimi erotik anatomik i kokës në lirikën tonë popullore», (rev. «Gjurmime albanologjike, Folklor dhe etnologji», 18, 1988, Prishtinë, 1989). Tash, pas shumë vjetësh, me rastin e rileximit të kësaj monografie, kam vërejtur se dorëshkrimi duhej të botohej, pa marrë parasysh se nga vitet ‘70 na ndan një periudhë e gjatë kohore, sepse ajo është dëshmi e fillimit të studimeve teorike letrare e estetike në fushë të lirikës popullore në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Për botimin e saj më ka nxitur edhe profesori im, akad. Rexhep Qosja, dhe kolegu i zyrës, dr. Begzad Baliu, të cilëve u jam mirënjohës. Edhe studiuesi, tashmë i ndjerë, dr. Rahmi Tuda, në emër të shtëpisë së vet botuese, kishte shfaqur interesim para dy vjetësh për botimin e saj në Shkup. Me këtë rast falënderoj edhe recensuesit e këtij dorëshkrimi, akad.Rexhep Qosja dhe akad. Alfred Uçi. U jam mirënjohës për sugjerime edhe lexuesve provues, dr. Emin Kabashi dhe mr. Myrvete Dreshaj-Baliu. Ky dorëshkrim i vitit 1978 për poetikën e figurës së krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë botohet pa ndryshime, përveç disa sqarimeve teorike e shembujve

Poetika e krahasimit

që janë shtuar e që nuk ishin përfshirë më parë për analizë, por kufiri i vitit 1978 nuk është kapërcyer. Po ashtu, tash, në këtë dorëshkrim të përgatitur për shtyp, janë dhënë sqarime ose janë vënë në spikamë disa çështje me rëndësi teorike letrare e estetike, siç janë: figura poetike, krahasimi pa fije transmetuese, krahasimi i shtrirë; disa nga kategoritë themelore estetikeestetikja, e bukura, e madhërishmja dhe nuansat e tyrepërjetimi estetik, ideali estetik, ideali social-estetik; e mira, graciozja, erotikja; madhështorja, sublimja, përrallorja; e bukura, karakteri relativ i së bukurës, e bukura dhe e dobishmja ose utilitarja, utilitarizmi etj., që, besoj, janë me interes për lexuesit dhe për studiuesit. Prishtinë, gusht 2004

Z.N.

Zymer U. Neziri

Poetika e krahasimit

HYRJE Problemet teorike letrare të folklorit tonë janë të shumta dhe të mëdha, ndërsa çështja e figurave stilistike zë vend me rëndësi të veçantë në mesin e tyre, kurse krahasimi, me siguri, hyn në radhën e çështjeve që kërkojnë hulumtime të gjithanshme, sepse është njëra ndër figurat më të vjetra, më të shpeshta dhe më të përhapura në këngët tona popullore, sidomos në këngët e dashurisë, prandaj, me rëndësi të dorës së parë është gjurmimi i shtrirjes së tij, mundësitë shprehëse për pasqyrimin e jetës dhe të mjeshtërisë artistike, krahas idealit estetik të popullit tonë për shfaqjen dhe përjetimin e bukurisë shpirtërore dhe fizike.1 1

Për figurën e krahasimit në krijimtarinë gojore lirike duhen veçuar, në përgjithësi, punimin e Q e m a l H a x h i h a s a n i t «Disa të dhëna rreth figuracionit të lirikës popullore shqiptare», rev. «Studime filologjike», 2, Tiranë, 1972, f. 15-22; dhe, në veçanti, atë të F a t o s A r a p i t «Figura poetike në poezinë popullore-krahasimi», rev. «Nëntori», nr. 5, Tiranë, 1978, f. 187-206; kurse në fushë të studimeve të estetikës së krijimtarisë gojore: A l f r e d U ç i, «Elemente të mendimit estetik në poezinë popullore», rev. «Nëntori», 10 e 11, Tiranë, 1971, f. 35-59 dhe 51-80; A l f r e d U ç i, Estetika, jeta, arti, botim i dytë, Shtëpia Botuese e Librit Politik, Tiranë, 1973; A l f r e d U ç i, «Mbi rëndësinë e përvojës estetike dhe të ardhmen e

Zymer U. Neziri

Bazë e mirë dhe e sigurt, po edhe pikëmbështetja kryesore për hulumtimin e çështjes së figurës së krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë janë materialet e mbledhura dhe të botuara në këta dyqind e pesëdhjetë vjetët e fundit për këngët e dashurisë, pra prej fillimit të shekullit XVIII e deri më sot. Në këtë mënyrë respektohen dy parime me rëndësi: parimi i shtrirjes gjeografike të figurës së krahasimt (Jug-Veri) dhe parimi i vazhdimësisë historike të saj, prandaj, bëhet e mundshme mënyra e hulutimit vertikal, e ndërlidhur edhe horizontalisht, duke gërshetuar metodat normative, historike, eksperimentale etj. me ato përshkruese, krahasuese dhe kauzale. Për zbërthimin dhe përimtimin e problemit të figurës së krahasimit në këngët tona popullore të dashurisë do të ndiqet rruga me dy kahe, por të një drejtimi: e para -figura e krahasimit kushtuar djalit (trimit) dhe krahasimi për vashën (vajzën, çikën, gocën, cucën) e për pjesët e trupit të saj; e dyta - rrafshet krahasuese bimore, shpesore, shtazore, nga bota e sendeve, atmosferike dhe kozmike të figurës së krahasimit për djalin, për vashën dhe për pjesët e trupit të saj. Për shqyrtim do të merren afër dyzet pjesë anatomike të trupit të saj: koka, balli, fytyra, faqja, flokët, perçja, balluket (kablusha), zylyfi, folklorit», në: Materiale nga punimet e Konferencës I kombëtare të folkloristikës shqiptare, Tiranë, maj 1972, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Folklorit, Tiranë, 1975, f. 28-38; A l f r e d U ç i, Probleme të estetikës (kapitulli I: «Estetika e folklorit», f. 5-86), shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë, 1976.

Poetika e krahasimit

bisteku (gërsheti), vetulla, qerpiku, qepalla, syri, hunda, goja, buza, gjuha, dhëmbët, mjekra, gusha, qafa, krahët, gjoksi, gjiri, shtati, shpina, mesi, barku, vithet, prehri, llëra, dora, gishti, këmba, gjuri, gashta e gjurit, pulpa dhe zogu i këmbës, ndërsa analizë e hollësishme do t’u bëhet pjesëve të trupit, që më së shumti i vë në spikamë figura e krahasimit: gjirit, faqes, shtatit, syrit, flokëve, gushës dhe vetullës. Tipologjia e figurës së krahasimit në këngët tona lirike popullore të dashurisë shtrohet po ashtu si çështje me rëndësi përkitazi me llojet dhe nënllojet e saj sipas funksionit që ka në këngë, sipas mënyrës së ndërtimit, sipas rrafsheve krahasuese dhe sipas pozitës në këngë. Këtu mungon kapitulli i veçantë për tipologjinë e krahasimit, sepse tipologjia e kësaj figure është çështje që i kalon caqet e kësaj teme, duke përfshirë edhe tipologjinë e krahasimit të mbarë lirikës popullore dhe problemet e përgjithshme të figuracionit të saj. Është me interes nisma e Fatos Arapit (1978) për tipologjinë e figurës së krahasimit në poezinë tonë popullore. 2 Po ashtu, me interes është edhe tipologjia e Rexhep Qoses (1978) për figuracionin e vargut romantik.3 Në fund, e kam me borxh t’i falënderoj shokët e Degës së Folklorit të Institutit Albanologjik, që nuk kursyen ndihmën duke m’i ofruar të gjitha materialet e 2

F a t o s A r a p i, «Figura poetike në poezinë popullorekrahasimi», rev. «Nëntori», 5, Tiranë, 1978, f. 187-206. 3 R e x h e p Q o s j a, «Poetika e vargut romantik», rev. «Jeta e re», 6, Prishtinë, 1978, f. 811-831.

Zymer U. Neziri

terrenit; studiuesit e mirënjohur të folklorit tonë Zihni Sako, Anton Çetta dhe Qemal Haxhihasani, posaçërisht mentorin tim, prof. Rexhep Qosja, për konsultat e këshillat për ta përimtuar dhe rrumbullakuar këtë punim studimor për figurën e krahasimit4. Prishtinë, nëntor 1978

Z.N.

Dorëshkrim i përfunduar në vitin 1978, tezë magjistrature, e mbrojtur më 29. XII. 1979, para Komisionit: akad. prof. dr. Rexhep Qosja (mentor), prof. dr. Shefqet Pllana, prof. dr. Ali Aliu.

Poetika e krahasimit

I. PROBLEME TË PËRGJITHSHME PËR FIGURËN E KRAHASIMIT I.a. Vendi i krahasimit në sistemin figurativ të figurave dhe të tropeve Çështja e figurave stilistike është tejet e vjetër në historinë e mendimit teorik letrar ndër shekuj, sepse ato u trajtuan në antikë, në mesjetë, në renesansë, në klasicizëm e deri në ditët tona. Figurat në këngë popullore, sidomos në ato të dashurisë, kanë rëndësi të veçantë. Që nga Aristoteli e deri më sot nuk është vlerësuar gjithmonë njësoj roli i tyre, sidomos format e ndërtimit dhe kategorizimi në lloje e nënlloje dhe në grupe e nëngrupe, prandaj janë ende çështje e hapur. Këngët e këtij lloji, «shprehin me ngrohtësi, emocion dhe elegancë të madhe ndjenja të fuqishme të një dashurie të pastër, të sinqertë dhe krenare, duke zbuluar kështu virtytet e larta të popullit tonë edhe në këtë fushë tepër të rëndësishme të jetës»,5 thotë studiuesi Zihni Sako. Tradicionalisht kanë qenë të njohura rreth tridhjetë deri në dyzet lloje, por përpjekjet për tipologjizmin e 5

Z i h n i S a k o, Parathënie, Këngë popullore dashurie, Tiranë, 1965, f. 3.

Zymer U. Neziri

shprehjes figurative kanë ecur shumë përpara, duke ndjekur dy rrugë ekstreme me kahe të kundërta. Njëra palë ka bërë përpjekje përimtuese duke u ngjitur rreth shifrës 100 6 dhe ka vazhduar tutje me këtë përimtim tipologjik deri në dyqind e pesëdhjetë,7 ndërsa pala thetër këtë numër e ka reduktuar deri në minimum.8 Pra, me gjithë përpjekjet mbi dymijëvjeçare, ende nuk është zgjidhur si duhet çështja e tipit, e formave dhe e numrit të tyre në studimet e ndryshme dhe në libra shkollorë të teorisë së letërsisë. Numri i figurave, qoftë i reduktuar në minimum, qoftë i zgjeruar deri në ekstremitet, asnjëherë nuk e ka vënë në dyshim ekzistencën e pavarur të disa figurave, e në mesin e tyre, në të shumtën e rasteve, as të krahasimit. 6

L u k a Z i m a, Figure u našem narodnom pjesništvu s njihovom teorijom, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1880, f.-326. Tek autori L. Zima janë 97 figura dhe 23 nënfigura. 7 Sipas të dhënave nga studiuesit e njohur R. V e l l e k - O. V o r e n (Rene Wellek–Austin Waren), në: Teorija književnosti, Beograd, 1965, f. 220. Këta mendojnë se K v i n t i l i a n i dhe P u t e n h a m o v i në vitet ’30 e kanë bërë ndarjen më të suksesshme të figurave. (Shih po aty, f. 341). 8 R. V e l l e k –O. V o r e n, po aty, f. 220. Shih edhe: B. V. T o m a š e v s k i, Teorija književnosti, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, f. 3–82. Tomashevski e ka përzier ndarjen tradicionale të figurave me qëllim që ta thjeshtëzojë çështjen, por prapë nuk mundi të kalonte heshtazi pa i përmendur shumicën e tyre. Meritë e tij është se figurat i vë në lidhje organike me njëra tjetrën, andaj herë–herë rrënjët e tyre na dalin të përbashkëta.

Poetika e krahasimit

Ndërkaq, pos larmisë së përmendur tipologjike, ekziston edhe një tjetër, që herë-herë të huton, sepse përpjekjet e bëra për grupimin e figurave sjellin dilema para atyre që besojnë a priori se kjo çështje mund të jetë e zgjidhur. Nuk janë të rralla rastet kur një figurë vendoset në një grup, ndërsa studiuesi tjetër e zhvendos dhe e radhit në një grup tjetër. Kështu ngjet edhe tek ata që pranojnë ndarjen tradicionale të figurave në figura dhe në trope, duke mos përfillur kriteret unike, prandaj, të njëjtën figurë, që është konsideruar trop prej një autori, tek autori tjetër nuk e gjejmë në mesin e tropeve. Luhatjet dhe paqartësitë e këtilla kanë të bëjnë edhe me krahasimin. Autorët tanë Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipo, Justin Rrota, Gani Luboteni, Sterjo Spasse, Jakov Xoxa etj. kanë bërë përpjekje prej viteve ’20 të këtij shekulli, por këto nuk duken aq të mjaftueshme si për krahasimin, ashtu edhe për figurat e tjera. A. Xhuvani dhe K. Cipo (1930) pranojnë ndarjen në trope dhe në figura. Krahasimin e radhisin në grupin e parë, bashkë me metaforën, katakrezën, synekdokën dhe metonyminë 9 dhe njëherazi bëjnë përpjekje serioze për dallimin e krahasimit prej krahasimit të zgjatur. Këtë të dytin ata e quajnë edhe ngjetmi.10 Gjithashtu, ata poho-

A l e k s a n d ë r X h u v a n i, K o s t a q C i p o, Fillime të Stilistikës e të Letërsisë së Përgjithshëme për shkollat e mesme, shtypshkronja «Mbrothësia», Kristo P. Luarasi, Tiranë, 1930, f. 50. 10 A. X h u v a n i – K. C i p o, po aty, f. 50.

Zymer U. Neziri

jnë se metafora dhe personifikimi mbështeten mbi krahasimin, ndërsa alegoria mbi ngjetminë.11 J.Rrota (1934) krahasimin e konsideron si pjesë të grupit të dytë II – të fytyrave retorike, i cili bën pjesë në grupin b të fytyrave të mendimit bashkë me hypotipozën, apostrofën, prozopopenë etj.12 Sipas tij, krahasimi «âsht si tropi i pergjasimit (nën. Z.N.), veç âsht mâ i gjanë».13 Ndërkaq, përgjasimin ky e vlerëson po ashtu si krahasim, por këtë e quan trop, i cili bën pjesë në grupin e parë të të folmes së zbartur. Pra, sipas tij, përgjasimi është krahasim i ngushtë, ndërsa krahasimi është krahasim i gjerë.14 Përgjasimi, «ndër tropet më të shpeshta»,15 është radhitur në krye të figurave stilistike bashkë me metaforën, metoniminë, sinekdokën dhe antonomasinë. Përpjekja e J.Rrotës për zbërthimin e figurës së krahasimit është e dobishme dhe e mirëseardhur, por jo edhe aq e suksesshme, sepse përgjasimin dhe krahasimin nuk i vendos në një vend dhe grup të njëjtë. Disa vjet më vonë edhe G.Luboteni (1964) pranon ndarjen në figura dhe trope. Grupit prej shtatëmbëdhjetë

A. X h u v a n i – K. C i p o, po aty, f. 55. J u s t i n R r o t a, Letratyra shqype për klasët e ulta të shkollave të mjesme, libri I, botim i dytë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1934, f. 31–67. 13 J. R r o t a, po aty, f. 61. 14 J. R r o t a, po aty, f. 38. 15 J. R r o t a, po aty, f. 31. 12

Poetika e krahasimit

tropesh i prin krahasimi,16 i cili, sipas tij, mund të jetë krahasim intelektual apo krahasim emocional.17 I pari ka karakter sqarues, ndërsa i dyti zbukurues e gjallërues. Edhe J.Xoxa (1970) pranon ndarjen e figurave, por në katër grupe, ndërsa krahasimi bën pjesë në të dytin – në figurat e fjalës (tropet), ku edhe prin. Ai e konsideron krahasimin ndër tropet kryesore, bashkë me epitetin, metaforën etj.18 Përpjekja e Xoxës duket mjaft serioze, në krahasim me paraardhësit e tij, mirëpo as ky nuk bën ndonjë vështrim veçues në mes të katër grupeve të figurave (stilistike) e sidomos të figurave të fjalës (tropeve), ku bën pjesë krahasimi. Larmitë e këtilla nuk kanë të sosur as tek autorët e huaj. Madje, edhe pas dy-tre dhjetëvjetshash më vonë, S.Spasse (1972) nuk solli diç të re, të veçantë. Në grupin e parë – në stilistikë poetike vendosi krahasimin, ndërsa trope i konsideron ato të grupit të dytë, ku bëjnë pjesë metafora, metonimia etj., e pastaj vazhdon me grupin e tretë dhe të katërt.19 Figurat e grupit të katërt 16

G a n i L u b o t e n i, Teoria e letërsisë për shkollat e mesme, Enti për botimin e teksteve i Republikës Socialiste të Serbisë – Reparti Prishtinë, Prishtinë, 1964, f. 198-239. 17 G. L u b o t e n i, po aty, f. 201. 18 J a k o v X o x a, Hyrje në shkencën e letërsisë, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1970, f.78. 19 S t e r j o S p a s s e, Elementet e para të teorisë së letërsisë (Pjesa I A: «Stilistika poetike», f. 10-121), Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i KSA të Kosovës, Prishtinë, 1972, f. 10 – 86.

Zymer U. Neziri

nuk i quan as figura, as trope, por edhe nuk jep, së paku, sqarime shkollore pse i ndan në grupin e ashtuquajtur sintaksë poetike. Pra, sipas tij, krahasimi bën pjesë në grupin e figurave, e jo të tropeve. Lluka Zima (1880), Rene Vellek (1965), Ostin Voren (1965), Tvrtko Çubeliq (1966), Dragisha Zhivkoviq (1969), Boris Tomashevski (1972), Vollfgang Kajzer (1973), Sollomon Markus (1974), Henrik Markjeviç (1974), Milivoj Sollar (1976) etj. kanë dhënë kontribut teorik letrar dhe estetik lidhur me figuracionin dhe me figurat. Dijetari kroat i shekullit XIX, Lluka Zima (Luka Zima), i ndan figurat në shtatë grupe. Secili grup ka nëngrupet e veta, pos të pestit dhe të gjashtit. Sipas tij, krahasimi bën pjesë në grupin e dytë bashkë me antitezën etj.20 Edhe Tvrtko Çubeliq (Tvrtko Čubelić) pranon ndarjen e mjeteve stilistike në figura dhe trope, por konstaton se nuk është e mundur të dallohen plotësisht dhe të përkufizohen me përpikëri, sepse disa sosh gjenden në kufi të kuptimit figurativ dhe të kuptimit të bartur.21 Në mesin e këtyre ka radhitur edhe krahasimin, bashkë me epitetitin, antitezën, ironinë etj.

L. Z i m a, Figure…, vep. e cit., Zagreb, 1880. Autori ka konsultuar një literaturë shumë të gjerë prej A r i s t o t e l i t e K v i n t i l i a n i t e deri te G e r b e r i, V o l l k m a n i, A d e l u n g u, M. M i l e r i etj. D r T v r t k o Č u b e l i ć, Književnost / Leksikon /, «Panorama», Zagreb, 1966, f. 527.

Poetika e krahasimit

Dragisha Zhivkoviq (Dragiša Živković) e vlerëson krahasimin ndër figurat më të shpeshta dhe më themelore,22 pranon ndarjen e figurave në disa grupe, ndërsa vendin e krahasimit nuk e përcakton qartë, 23 ndonëse duket se këtë e konsideron trop bashkë me metaforën, personifikimin etj. Milivoj Sollar (Milivoj Solar) pranon ndarjen e figurave në katër grupe, ndërsa në grupin e fundit (figurat e mendimit) e vendos krahasimin, bashkë me antitezën, hiperbolën, gradacionin etj.24 Edhe studiues të tjerë janë marrë dhe po merren vazhdimisht me çështjen e figurave dhe të figurshmërisë. Pos në tekstet shkollore, tani çështjet po shtrohen më tepër në mënyrë të përgjithësuar, ku bëhen përimtime analizash të ndryshme, qoftë të fenomenologjisë gjermane, të njukriticizmit anglosakson, të strukturalizmit frëng, të formalizimit rus etj. Dijetari rumun Sollomon Markus (Solomon Marcus) konsideron se figurat poetike mbështeten në konceptin e devijimit nga norma, e këto devijime ndahen në pesë klasifikime,25 por nuk janë të pastra, të një niveli. 22

Dr D r a g i š a Ž i v k o v i ć, Teorija književnosti sa teorijom pismenosti za gimnazije i stručne škole, XI izdanje, «Naučna knjiga» – «Svjetlost», Beograd – Sarajevo, 1969, f. 73. 23 Dr D. Ž i v k o v i ć, po aty, f. 72-86. 24 M i l i v o j S o l a r, Teorija književnosti, «Školska knjiga», Zagreb, 1976, f. 72. 25 S o l o m o n M a r k u s, Matematička poetika, «Nolit», Beograd, 1974, f. 125-127.

Zymer U. Neziri

Pra, gati prore shkojnë së bashku devijimet sintaktike me ato semantike ose morfologjike. 26 Markusi nuk e përmend në veçanti krahasimin, por duke analizuar klasifikimin e Cvetan Todorovit për tropet, veçmas për klasën e figurave,27 që është e ndarë në katër grupe, shohim se krahasimi, bashkë me gradacionin dhe antitezën, bën pjesë në figurat e nivelit semantik. Boris Tomashevski (Boris Tomaševski) ka bërë ndarjen e figurave në tri grupe. Në nëngrupin e dytë të grupit të parë (semantika poetike) bëhet fjalë për tropet: metaforën, epitetin, metoniminë dhe perifrazën. Aty bëhet fjalë edhe për krahasimin, e veçmas është me interes krahasimi metaforik dhe relacioni krahasim – metaforë – metonimi.28 Dijetari polak Henrik Markjeviç (H. Markiewicz) nuk bën fjalë në veçanti për figurën e krahasimit, por në përgjithësi për figurshmërinë, që nuk e konsideron si çështje të dorës së parë në vepër dhe pohon se nocioni figurshmëri29 në literaturë, që nga koha e T. A. Majerit 26

S. M a r k u s, po aty, f. 129. Këtë mendim autori e mbështet në hulumtimet e H. P a t n a m i t, N. Ç o m s k i t, P. C i f i t dhe të U. V a j n r a j h u t dhe njëherazi mohon teorinë e S. R. L ev i n i t se vetëm matematika gjenerative mundëson përcaktimin e normës. Pra, ajo këtu nuk është mbizotëruese, ndonëse ka rëndësi për poetikën, pohon Markus. 27 S. M a r k u s, po aty, f. 137. 28 B o r i s T o m a š e v s k i, Teorija književnosti, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, f. 54 –62. 29 H e n r i k M a r k j e v i č, Nauka o književnosti, «Nolit», Beograd, 1974, f. 68.

Poetika e krahasimit

(T. A. Meyer) dhe e formalistëve rusë, shumë herë është vënë në dyshim.30 Rene Vellek (R. Wellek) dhe Ostin Voren (A. Waren) e konsiderojnë shprehjen figurative si njërën ndër dy rrjedhat e rëndësishme për teorinë e poezisë, ndërsa ndarjet e ndryshme i cilësojnë sipërfaqësore. Ata pohojnë se tropet mund t’i ndajmë më së miri në figura të fqinjësisë dhe figura të ngjashmërisë.31 Kryesisht bëjnë fjalë për metaforën e simbolin dhe nuk bëjnë zbërthimin përimtues të figurave. Vollfgang Kajzer (W. Kayser) pranon ndarjen e figurave në dy grupe: figurae verborum dhe figurae sententarum. Përmend metaforën dhe disa të tjera,32 por edhe këtë e bën në mënyrë panoramike.

H. M a r k j e v i č, po aty, f. 259. Markjeviç (Markiewicz) mendon se vlerësimi i figurshmërisë i nënshtrohet subjektivizmit të madh, andaj ka larmi në pikëpamje teorike, bie fjala, te V. K aj z e r i ose te marksistët. (Shih po aty, f. 259–260). 31 R. V e l e k – O. V o r e n, Teorija. . ., vep. e cit., Beograd, 1965, f. 213, 220, 221. 32 V o l f g a n g K a j z e r, Jezičko umetničko delo, Srpska književna zadruga, Beograd, 1973, f. 125–129.

Zymer U. Neziri

I.b. Çështje teorike për figurën e krahasimit në lirikën tonë popullore të dashurisë Ç’është krahasimi, cili është roli, karakteri dhe funksioni i tij stilistik, si ndërtohet ai dhe si bashkëjeton me figurat e tjera në pasqyrimet artistike të jetës së njeriut, në veçanti në këngët e dashurisë, janë këto çështje me rëndësi, të cilave duhet t’u kushtohet kujdes i veçantë. Pavarësisht nga mendimet e ndryshme se a është krahasimi figurë apo trop, ndonëse ky i dyti duket më i drejtë, kjo figurë stilistike është shumë e rëndësishme për artin letrar e sidomos për lirikën gojore. Krahasimi, në kuptimin e gjerë, ka ekzistuar dhe ekziston, ndonëse herë – herë janë shfaqur mendime se është e pamundshme të krahasohen dy gjëra, dy objekte, dy veti, dy cilësi etj. dhe të tërhiqet një paralele e barasvlerës së njëmendtë mes tyre. Megjithëkëtë, kur është fjala për krahasimin si mjet stilistik, është vështirë të merret me mend shprehja figurative pa ekzistencën e tij. Prandaj, nuk mund të konsiderohen të drejta ato mendime në fushën e mendimit teorik se vepra poetike mund të jetë e plotë dhe e nivelit të lartë artistik edhe në mungesë të figurave stilistike. Këto mendime janë po aq të papranueshme kur kihet parasysh fakti se figurshmëria dhe figurat janë ndër ato elemente shumë të rëndësishme që i japin shpirt shprehjes artistike në poezi, sidomos në krijimtarinë gojore. Në thelb të krahasimit, sipas Hegelit, zë vend ajo fuqi e fantazisë që

Poetika e krahasimit

gjen format, të cilat me anë të lidhjeve shpirtërore i përvetëson, kurse qëllimi i vërtetë i krahasimit është që poeti me fantazinë e tij subjektive «të kërkojë një formë konkrete dhe të bëjë që ajo që është paraqitur sipas domethënies së vet mund të vërehet edhe në shfaqjen shqisore».33 Kur bëhet fjalë për vlerën relative dhe absolute të figurës së krahasimit, qëndrimi ekstrem mund të jetë i dëmshëm nëse pohohet se figura e krahasimit është e pazëvendësueshme, se mund të prishet bukuria e vjershës ose e këngës në mungesë të tij etj. Ekzistenca e tij është e varur, sepse nuk mund të jetojë pavarësisht nga figurat e tjera. Ai është i zëvendësueshëm dhe mund të bëhet zëvendësues si mjet shprehës. Ai bashkëjeton me figura të tjera dhe kjo bashkëjetesë është e kushtëzuar. Fundi i fundit, figurat stilistike nuk janë mjeti i vetëm shprehës në artin letrar, prandaj bashkëjetesa e krahasimit me figura të tjera është e kushtëzuar, ashtu siç është e kushtëzuar edhe bashkëjetesa e figurave stilistike në tërësi me mjete të tjera shprehëse në artin letrar. Figura e krahasimit mund të jetë zbuluese e domethënies së përgjithshme të një teme të veçantë lirike, është mendim i Tomashevskit34, sa i pranueshëm në fushë të stilistikës, e sidomos të figuracionit, aq edhe me interes për studime edhe në fushë të poezisë lirike gojore. 33

G e o r g V i l h e l m F r i d r i h H e g e l, Estetika, II, treće izdanje, preveo Vlastimir Đaković, BIGZ, Beograd, 1975, f. 115. 34 B. T o m a š e v s k i, Teorija književnosti, vep. e cit., f. 259.

Zymer U. Neziri

Kënga popullore shumë vështirë mund të merret me mend pa figurën e krahasimit, sidomos disa lloje të saj, në veçanti lirika erotike, prandaj rëndësia e kësaj figure është tejet e madhe. Përgjithësisht, kënga dhe poe-zia, po edhe proza, kanë pasur dhe kanë nevojë për një figurë të këtillë. Fati i saj nuk mund të parapërcaktohet35 dhe të bëhen aludime për të ardhmen e saj se a do të zhvillohet edhe më tutje, apo ngadalë do t’i ngushtohet shtrirja dhe do të bëhet si zorrë qorre e letërsisë! Si është përkufizuar dhe si përkufizohet sot figura e krahasimit, është kjo ndër çështjet me rëndësi. Si te kategorizimi i figurave, edhe te përkufizimi i krahasimit gjejmë mendime të njëjta, të ngjashme, por edhe të mangëta dhe të kundërta. Autorët tanë nuk e kanë bërë përimtimin përkufizues të figurës së krahasimit ashtu si duhet. Këto mangësi hetohen edhe sot. J. Rrota thotë se krahasimi ndërtohet «tue i vú per ball vehtjes, sendit, a veprimit, qi jemi tue paraqitë, nji send tjetër, të cilit i pergjet, per me bá qi të spikasë má hishem e me fuqi».36 A. Xhuvani dhe K.Cipo thonë se «krahasimi ásht përdorimi i njij paraftyrimi, për ta bámë má të kthjellët 35

R r u s t e m B e r i s h a, Personifikimi në poezinë popullore shqipe, «Rilindja», Prishtinë, 1976, f. 8, 10. Ky autor mendon se figurat që kanë perspektivë të mirë janë: metafora, simboli, epiteti dhe personifikimi, ndërsa për krahasimin popullor pohon se nuk ka mbërritur për ta plotësuar kuptimin e shprehjes bashkëkohëse. 36 J. R r o t a, Letratyra…, vep. e cit., Shkodër, 1934, f. 61.

Poetika e krahasimit

objektin që krahasojnë me té» 37 dhe njëherazi e zbërthejnë krahasimin në tri pjesë: objekti, parafytyrimi dhe shenja e krahasimit. Ata e kanë hetuar mirë se nëse është fjala për disa parafytyrime, «atëherë nji i tillë krahasim formon nji ngjetmi a similitudë (…) apo nji krahasim i zgjatun».38 S. Spasse thotë se «krahasimi është përdorimi i një figure përballë një figure tjetër të ngjashme me qëllim që ta bëjmë më të qartë njërën nga këto figura».39 G. Luboteni përsëri aktualizon çështjen e tri pjesëve të krahasimit, vetinë e përbashkët të sendit që krahasohet dhe të parafytyrimit të tij (tertium comparationis), si dhe karakterin njohës si qëllim kryesor i krahasimit.40 F. Arapi, në njërin ndër punimet e rralla ndër ne për figurën e krahasimit në poezinë popullore, thotë se «… kjo figurë sjell në mënyrë fare të natyrshme dhe autentike në poezi peizazhin e gjerë, ambientin shoqëror, epokën historike, përvojën njerëzore të konkretizuar, është pra, ndër gurët e parë mbi të cilët ngrihet poezia. Dhe si shkallë e tillë, ajo mban sipër vetes të tjerat».41 37

A. X h u v a n i – K. C i p o, Fillime…, vep. e cit., Tiranë, 1930, f. 50. 38 A. X h u v a n i – K. C i p o, po aty, f. 50. 39 S. S p a s s e, Elementet…, vep. e cit., Prishtinë, 1972, f. 29. 40 G. L u b o t e n i, Teoria…, vep. e cit., Prishtinë, 1964, f. 200 – 201. 41 F. A r a p i, «Figura…», pun i cit., rev. «Nëntori», 5, Tiranë, 1978, f. 188.

Zymer U. Neziri

Ndërkaq, J. Xoxe pohon se «krahasimi nuk është gjë tjetër veçse një afrim, të afruarit e dy fenomeneve në mënyrë që njëra të ndihmojë për ta bërë të qartë tjetrën me anë të shenjave të tija të dyta»,42 por nuk lë pa përmendur se në këngët popullore është një nga figurat e përdorura me mjeshtëri. R. Qosja sjell risi lidhur me figurën e krahasimit, duke pohuar se «roli i tij mund të shtrihet edhe në përcaktimin tipologjik të vjershës në tërësi»43 dhe se «…në poezinë popullore, në të cilën parimi i antropomorfizimit në njërën, kurse i krahasimit në anën tjetër, janë parime themelore të përcaktimit dhe të vlerësimit të botës».44 Ndonëse është vërejtur se kur është fjala për instrumentet kryesore të imagjinatës poetike, patjetër, krahas metaforës, duhet të përmendet edhe krahasimi, por a mbetet krahasimi gjithnjë figurë për ta krahasuar ngjashmërinë, afrinë e dy objekteve, apo ka edhe qëllime më të larta, siç është krahasimi i dy objekteve, që janë shumë të largëta nga karakteri. Pa dyshim se poezia dhe kënga e kanë edhe këtë qëllim dhe ky mund të konsiderohet ndër synimet e tyre kryesore. Tipologjia e krahasimit është po ashtu çështje me interes të madh teoriko-shkencor. 45 Përgjithësisht, kjo figurë paraqitet me këto lloje tipologjike: 42

J. X o x a, Hyrje…, vep. e cit., Prishtinë, 1970, f. 78. R e x h e p Q o s j a, «Poetika e vargut romantik», rev. «Jeta e re», 6, Prishtinë, 1978, f. 817. 44 R. Q o s j a, po aty, f. 820. 45 Për tipologjinë e krahasimit duhet përmendur sidomos përpjekjen e Fatos Arapit më 1978: F a t o s A r a p i, «Figura poetike 43

Poetika e krahasimit

A. Figura e krahasimit, sipas funksionit që ka në këngë, është: hapëse e pamjes poetike, ose figurë qendrore e pamjes poetike, ose është në funksion ndihmës të figurave të tjera. B. Figura e krahasimit dhe farët e saj, sipas mënyrës së ndërtimit: me fije trasmetuese 46 e pa fije transmetuese.47 C. Figura e krahasimit sipas rrafsheve krahasuese: krahasimi i rrafshit tokësor (bimor, shpesor, shtazor), krahasimi i rrafshit sendor, krahasimi i rrafshit atmosferik (vapa e gushtit, bora, smeti i borës etj.) e krahasimi i rrafshit kozmik (hëna, dielli, yjet). në poezinë popullore-krahasimi», rev. «Nëntori», 5, Tiranë, 1978, f. 187-206. Po ashtu, për tipologjinë e figurës së krahasimit duhet përmendur edhe studimin me interes të studiuesit Rexhep Qosja për vargun romantik: R e x h e p Q o s j a, «Poetika e vargut romantik», rev. «Jeta e re», 6, Prishtinë, 1978, f. 811-831. 46 Fijet transmetuese ose këpujat krahasore janë fjalë shërbyese, të njohura në gramatikë me emrin lidhëza nënrenditëse të farës së gjashtë - lidhëza krahasore-mënyrore. Krahasore janë: sa, se, sesa, kurse: si, posi, porsi, sikurse, ashtu si(ç) etj. përdorën si krahasore e si mënyrore. Më gjerësisht, shih: Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme shqipe, II, Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1976, f. 358-360. 47 F a t o s A r a p i, «Figura poetike…», pun. i cit., Tiranë, 1978, f. 189-190. Ka edhe autorë të tjerë që nuk e konsiderojnë të domosdoshme këpujën krahasore për ndërtimin e krahasimit në varg. Shih: D r a g i š a Ž i v k o v i ć, Teorija književnosti…, vep. e cit., Beograd-Sarajevo, 1969, f. 76.

Zymer U. Neziri

Ç. Figura e krahasimit sipas pozitës që ka në këngë: 1. Krahasimi i njëfishtë dhe farët e tij (në fillimnistor, në mes-mesor ose në fund të këngës-fundor). 2. Krahasimi i dyfishtë brenda vargut dhe farët e tij (në fillim, në mes ose në fund të këngës). 3. Krahasimi i dyfishtë i njëpasnjëshëm dhe farët e tij (në fillim, në mes ose në fund të këngës). 4. Krahasimi i trefishtë i njëpasnjëshëm dhe farët e tij (në fillim, në mes ose në fund të këngës). 5. Krahasimi i disafishtë dhe farët e tij (në fillim, në mes dhe në fund të këngës). 6. Krahasimi i shtrirë në tërë këngën (Das gleichnis).48 Kjo tipologji, deri diku përimtësuese, mund të konsiderohet vetëm si një përpjekje dhe si nismë për zbërthimin e mëtejshëm të llojeve dhe të nënllojeve të figurës së krahasimit. Figura e krahasimit në këngët tona popullore të dashurisë është një nga shprehjet më të rëndësishme poetike për pasqyrimin e idealit shpirtëror, fizik e estetik, 48

Për krahasimin e shtrirë në tërë këngën (Das gleichnis), shih: Dr D r a g i š a Ž i v k o v i ć, po aty, f. 75. Për krahasimin e shtrirë në tërë vjershën në poezinë e romantizmit, shih edhe: R e x h e p Q o s j a, «Poetika e vargut romantik», pun. i cit., f. 820, me shembuj nga «Zëmëra» e Naimit, «Lulëkuqja» e Asdrenit, «Vaji» i Mjedës. Shih edhe shembujt nga Visaret e Kombit, III, Tiranë, 1937, f. 32 (Bukuria e nuses) dhe Visaret e Kombit, II, Tiranë, 1937, f. 27 (Bukuria e Tanushës). Është me interes të bëhet një vështrim krahasues për krahasimin e shtrirë të poezisë sonë gojore dhe asaj të shkruar.

Poetika e krahasimit

në veçanti për bukurinë fizike dhe shpirtërore të vashës, duke ngërthyer në vete simpatinë, sinqeritetin, afrimin, lutjen, betimin, qëndresën, vetëmohimin, këmbëngulësinë, pafajësinë, virgjërinë, besën, guximin, pritjen, pengesat, dështimin, mallkimin etj. Përmes këtyre shfaqjeve jo vetëm që pasqyrohet aftësia krijuese, por edhe veçoritë etnopsikologjike kombëtare. Me interes për një studim të veçantë është raporti i figurës së krahasimit me figura të tjera, sidomos i krahasimit me metaforën, në veçanti i zhvillimeve të gradacionit të shprehjes nga metafora te krahasimi, si dhe krahasimi si saktësues i shënimit të një etape të të menduarit dhe metafora që duhet të jetë e re, e papritur 49 në ndërtimin e pamjes poetike.

B. T o m a š e v s k i, Teorija književnosti, vep. e cit., f. 55.

Zymer U. Neziri

Poetika e krahasimit

II. FIGURA E KRAHASIMIT PËR DJALIN (TRIMIN) Lirika popullore e dashurisë është shumë e përhapur në truallin e shqipes. Shtrirja e saj gjeografike nuk njeh kufizime që nga Veriu deri në Jug dhe anasjelltas. Edhe në kontekstin historik gjejmë një zhvillim të këtillë në tërë truallin gjithëkombëtar, që nga lindja e lirikës e deri më sot. Dashuria është prore pjesë përbërëse e jetës së njeriut tonë. Ajo jetoi brez pas brezi ndër shekuj dhe ndikoi që të rrumbullakohet kuptimësia e vazhdimësisë së jetës. Ndjenja subtile për dashurinë bashkëjetoi me këngën. Kënga dhe dashuria pësuan ndryshime shprehëse gjatë historisë, por në thelb ato qëndruan të njëjta për fisnikërinë e shpirtit dhe për shprehjen e idealit estetik të popullit tonë brez pas brezi. Vasha, pa dyshim, është objekt qëndror i këtyre këngëve. Kënga për të, po edhe për djalin, u thur dhe jehoi gjithmonë edhe pas lindjes e pas vdekjes, gjatë dasmës e gëzimit; pas sëmundjeve e epidemive, pas djegieve e plaçkitjeve e shumë të këqijave të tjera ajo prore mbeti eliksir i shpirtit, që njeriu t’i kthehet përsëri jetës për vazhdimësinë e saj dhe të vetvetes.

Zymer U. Neziri

Figura e krahasimit për djalin në këngët e dashurisë është e shpeshtë dhe e llojllojshme, e ndërtuar në rrafshe krahasuese që nga toka deri në qiell.50 Figurat e këtilla janë të mbështetura në objekte krahasuese prej rrafshit krahasues tokësor e deri tek ai kozmik. Megjithatë, në krahasim me vashën, këto figura janë shumë më të pakta në numër, por shprehjen tonë lirike popullore e pasurojnë me një ngjyrim pamjesh poetike humanizuese që nga shfaqja e ndjenjave të thella intime erotike e deri te pamja madhështore dhe epike e trimit. Nga ky kënd mund të vërehet jo vetëm imagjinata krijuese, por edhe ideali etik dhe estetik i popullit tonë, ndonëse vlerat etike dhe ato estetike nuk duhet njëjtësuar.51 50

Lidhur me ndërtimin e krahasimeve me objekte abstrakte e të pakapshme, Arsen Mustaqi pohon se «populli me vetëdije zgjedh gjithmonë objekte që janë sa më të thjeshtë, të vërtetë e komunikues aq edhe evidentë e të kapshëm për imagjinatën». Shih: A r s e n M u s t a q i, «Elemente të figuracionit poetik në krijimet e reja gojore të Festivalit Folklorik të Gjirokastrës 1973», në: Simpoziumi për problemet e Festivalit Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës 1973, Tiranë, 1975, f. 97.

Ndër ne, i pari ishte De Rada, që i njëtësoi këto vlera. Pra, i njëjtësoi bukurinë shpirtërore me bukurinë trupore, sepse, sipas tij: «harmonia materiale e vijave të fytyrës së njeriut merr gjallëri dhe ndiçon prej bukurisë së shpirtit». Shih: G i r o l a -m o d e R a d a, Principii di estetica, Napoli, 1861, f. 18. Njëjtësimin e vlerave artistike dhe të vlerave etike nuk e pranojnë shumë estetë, sepse nuk janë të njëjta, e ndër ta shumë i zëshëm ishte N i k o l l a j H a r t m a n (Nicolai Hartmann, 1882-1950). Ky filozof gjerman nuk pajtohej se

Poetika e krahasimit

Rrafshi krahasues tokësor-kozmik 1. Si lisi në mal u thasha Djali e do një syzezë, por, si duket, ajo bën naze dhe ky fillon e shqetësohet. Fillon ta lërë durimi, andaj edhe e mallkon vashën. E tërë ajo që i lidh këta dy të rinj shprehet vetëm nëpërmjet dy vargjeve. Ja, pra, një shembull i shkurtësisë dhe i koncizitetit të këngëve tona lirike. Në vargun e 4-t djali mallkon edhe vetveten. Në këtë këngë ai betohet se do të jetë besnik, e nëse jo, atëherë kërkon për vete këtë dënim: «si lisi në mal u thasha, gem e rrem për tok un rasha!».52

gjithnjë ka shpirt të mirë në trup të bukur (animus sanus in corpore sano), sepse ashtu «edhe njeriu moralisht i dyshimtë bën të jetë i bukur. Kjo është ajo që na iriton në fenomenin e bukurisë njerëzore», thotë Hartmani, duke marrë si shembull të kundërt në shpirt Neronin dhe Hektorin. Më gjerësisht, shih: N i k o - l a j H a r t m a n, Estetika, «Kultura», 1968, Beograd, f. 157-160. Edhe studiuesi ynë, A. Uçi, duke analizuar dinamizmin estetik si parim i përgjithshëm në poezinë popullore, flet edhe për karakterin kundërthënës në mes bukurisë së jashtme dhe asaj morale-shpirtërore. Shih: A l f r e d U ç i, Probleme të estetikës, «Naim Frashëri», Tiranë, 1976, f. 59.

Instituti i Folklorit, Këngë popullore dashurie, redaksia: E. D h er i, M. D a i u dhe A. M u s t a q i, Tiranë, 1965, f. 5, v. 4 e 5.

Zymer U. Neziri

Krahasimi në vargun e katërt është i qëlluar. Djali pranon të bëhet lis mali e të thahet, nëse e pret në besë syzezën. Gjendja emocionale e djalit vjen e bëhet shqetësuese. Ai shqetësim lind në vetvete, si pasojë e nazeve të syzezës. Tensioni emocional rritet, andaj pamja poetike53 është më e kapshme, më e bukur, e ndërkohë rritet

Pamja poetike dhe pamja prozaike përbëjnë pamjen letrare, si kategori të teorisë së letërsisë. Pamja është edhe kategori estetike. E njohur në literaturën botërore me emrin imazh, image, pamja është e pranishme edhe në filozofi, në psikologji dhe në arte. Nga përkufizimet më të qarta dhe më të zbërthyera, nga ato që kanë dhënë dhjetëra e dhjetëra studiues, si G. B as h l l a r (G. Bachelard), S. D. L u i s (S.D. Lewis), A. A. R iç a r d s (I.A. Richards), V. V i n o g r a d o v (V.Vinogradov), G. A n t o a n (G. Antoine), H. Z a j d l e r (H. Seidler), H. P on g s (H. Pongs), P. K a m i n a d (P. Caminade), N. F r a j (N.Frye), M. B o d k i n (M. Bodkin), J. S. P e t e f i (J. S. Petöfi), J. H r i s t i q (J. Hristić), M. S h u t i q (M. Šutić) etj. veçohet ai i R. F r e j z e r i t (Ray Frazer) se pamja «mund të jetë një fjalë, një frazë, një fjali e varur, një fjali e zgjeruar, madje një vjershë e tërë. Ajo mund të jetë emër, mbiemër, ndajshtim ose folje». Shih: R a y F r a z e r, «The Origin of the Term Image», EHL, 1960, 2, f. 149-161, në: Pesnička slika, priredio M i l o s l a v Š u t i ć, Institut za književnost i umetnost & «Nolit», Beograd, 1978, f. 39. Sipas V. S a t o n i t (V. Sutton), «fjala pamje përdoret për të treguar vulën mendore të përshtypjes shqisore që shkaktohet nga gjuha e vjershës». (Shih po aty, f. 7). Pamja poetike, si kategori teorike e letërsisë ose si kategori estetike, nuk bën të trajtohet si njësi e vetmuar dhe e shkëputur në analizën e tekstit poetik. Përveç lidhjes me mjetet e figuracionit poetik, studiuesit konsiderojnë se pamja

Poetika e krahasimit

edhe tendosja erotike, që nga mallkimi i vashës: «Të vraftë buka!», e deri te betimi i djalit: «Si lisi në mal u thasha!». Në variantin e A. Dozonit (A. Dozon) djali pranon të njëjtin mallkim, por edhe më shumë e rëndon veten nëse del besëthyes: «Ty moj mike, në t’u ndafsha, Posi lisi në këmb’ u thafsha, Copa çika më shesh rafsha. -Derënë time e shofsha, Tek ti mos u trashigofsha!».54 Edhe këtu prin figura e krahasimit për vetëmallkimin, ndërsa vetëmallkimi i dytë dhe i tretë: u shofsha dhe mos u trashigofsha ngrihen në gradacion si vazhdimësi e figurës së krahasimit dhe kështu krijojnë një ngjyrim të fuqishëm në këtë pamje poetike për gjendjen shpirtërore të djalit me rastin e betimit për besnikëri. Ndjenja erotike e djalit është fort e fuqishme ndaj asaj mikeje, që e la miturinë vetëtimthi dhe pahetueshëm u bë vashë, për t’u betuar tani para saj si provë besnikërie. Trimi e pyet për nxirjen e rrathëve të syve, për gjinjtë e rritur dhe e lut ta ngrejë pakëz shaminë sa t’ia shohë sytë… Tendosja erotike rritet vazhdimisht, ndërsa

poetike lidhet edhe me metrin, ritmin, kompozicionin etj. të tekstit poetik. Shih: Pesnička slika, po aty, f. 6. 54 A. D o z o n, Manuel de la Langue Chkipe ou Albanaise, Paris, 1879; në: MHFSH, I, Tiranë, 1961, f. 311, k. nr. 18, v. 10 – 14.

Zymer U. Neziri

krahasimi është ndërtuar në momentin kur kjo tendosje i afrohet kulmimit: «O moj mike, ne t’u ndafsha, Si lisi në mal u thafsha, Degë-degë mbërdhe rafsha, Rëntë borë më mbuloftë Arthtë mikja më kërkoftë».55 Krahasimi «Si lisi në mal u thafsha» është i rëndomtë, i mbështetur në rrafshin krahasues të bimësisë së pyllit. Ai është në vetën e parë, e kjo ndoshta është e vërteta e autorësisë së djalit për këngën e krijuar. Krahasimit i prin fija transmetuese (term i përdorur nga Fatos Arapi56) si, dhe mbi këtë bazë ndërtohet e tërë figura e krahasimit. Po ashtu, edhe në një variant të Jugut prin fija transmetuese posi. Këto dy fije transmetuese janë shumë të përhapura në këngët tona të dashurisë.57 Krahasimet e përmendura zgjojnë më pak asociacione erotike, më shumë tregojnë gjendjen emocionale të djalit dhe shumë më tepër janë moralizuese e bindëse 55

S. D i n e, Valët e Detit, Sofje, 1908; në: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 94, k. nr. 13, v. 5 - 9. 56 F. A r a p i, «Figura…», pun i cit., rev. «Nëntori», 5, Tiranë, 1978, f. 187-206. 57 Më gjerësisht për lidhëzat krahasore sa, se, sesa, për ato krahasore-mënyrore si, posi e porsi dhe për lidhëzat e tjera të kësaj fare sikurse, ashtu si (ç) etj., që përdorën si krahasore dhe si mënyrore, shih: Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme shqipe, II, vep. e cit., Tiranë, 1976, f. 358-360.

Poetika e krahasimit

se për fjalën e dhënë ai do të pranojë një mallkim të madh, një të keqe të tmerrshme nëse e shkel besën e dhënë, pra nëse ia kthen shpinën vashës. Edhe akti i përjetimit artistik është i shkallës së lartë. Ky është ndër betimet më të bukura në lirikën tonë popullore të dashurisë, i ndërtuar mbi bazën e figurës së krahasimit. Betimi i djalit meriton vëmendje të veçantë, sepse është pjesë e vetive etnopsikologjike dhe morale të shqiptarit. 2. Unë i mjeri shkoj si gjarpen Vuajtjet e djalit nga dashuria për vashën dhe pamundësia për realizimin e kërkesave dhe të dëshirave të tij në planin erotik, kanë shkaktuar krijimin e vargjeve fort të bukura mbi figurën e krahasimit, të cilat zgjojnë asociacione të dhimbjes dhe të mëshirës, si, bie fjala, ky varg tërheqës dhe mbresëlënës i V. Prenushit: «Unë i mjeri shkoj si gjarpen».58 Objekti krahasues për ndërtimin e kësaj figure është fort i qëlluar, ndonëse në fillim duket se pamja poetike mbetet e mangët e jo e plotë, sepse nga paraqitja e këtillë ajo zgjon asociacionin e frikës, të tmerrit, të helmit e të kafshimit të papritur. Mirëpo, pastaj ajo tregon vizuelisht se është fjala për djalin – gjarprin e goditur, të

V i n ç e n c P r e n u s h i, Visari kombëtar, Kangë popullore gegnishte, I, Sarajevë, 1911, f. 125, k. nr. 45, v. 4.

Zymer U. Neziri

plagosur, e këtë pamje e sqaron epiteti i mjeri, që i prin krahasimit «Unë i mjeri shkoj si gjarpen». Gjarpri nuk është përdorur në kuptimin negativ, por vetëm si plotësim i pamjes së mjerë të djalit para bukurisë së vashës, të cilës i lutet dhe kërkon mëshirë: «Nno më mérr nno me bán çajre».59 Tashmë nuk kemi parasysh helmin e as kafshimin tinëzar, por një krijesë të mjerë dhe të vuajtur. Transponimi artistik, me anë të krahasimit, ia ndryshon domethënien objektit krahasues. Por, kjo nuk ngjet gjithnjë kështu, sepse varësisht prej situatave të paraqitjes në pamjet poetike, gjarpri mund t’i ketë veçoritë e veta të natyrshme negative, ose të transponohet artistikisht në një rol plotësisht pozitiv. Sidoqoftë, krahasimi i Vinçenc Prenushit, i ndërtuar mbi këtë rrafsh krahasues, është shprehje e lutjes dhe e mëshirës së djalit para vashës së bukur. Si e tillë, kjo figurë mund të konsiderohet një ndërtim i suksesshëm lirik në këngët tona të dashurisë. 3. Xhani im do të pëlcasë, posi tel’i tamburasë Vuajtjet e djalit për vashën nuk kanë të sosur. Atë e ka zënë sevdaja, por jo një sevda çfarëdo. Ai përjeton çaste të vështira shpirtërore. Krahasimi i kësaj gjendjeje me diçka të ngjashme është i domosdoshëm:

V. P r e n u s h i, KPG, I, po aty, f. 125, k. nr. 45, v. 3.

Poetika e krahasimit

«Xhani im do të pëlcasë, Posi tel’ i tamburasë, Nga meraku i sevdasë». 60 Ashtu pra, siç këputet teli i hollë kur tërhiqet tepër, ashtu i duket djalit se do t’i pëlcasë shpirti nga vuajtjet. Kjo atmosferë e dallgëve të vuajtjeve është paraqitur artistikisht dhe është shfaqur me një tension të lartë erotik për një dashuri që s’është realizuar ende. Krahasimi në vargun e pestë është karakteristik për nga ndërtimi: «Posi tel’ i tamburasë». Ai është i pavarur. Varësia e tij është e lidhur me vargun paraardhës, që flet për gjendjen e rëndë shpirtërore të djalit që e do tepër atë mike, ndërsa vargu pasardhës tregon shkakun e pëlcitjes së xhanit. Kjo veçori është e pranishme në lirikën tonë popullore, prandaj duhet pasur kujdes për zbërthimin e këtij problemi në rrafshin teorik.61 4. Zémra e éme m’u bá birë, e m’u bá si karaboja Fundi i vuajtjeve kurrsesi nuk përfundon. Ai e do lulen, por ajo ende i bën shumë naze. Lulja e çon buzë varrit. Zemra e djalit ndizet flakë, por ajo flakë fillon të shuhet dalngadalë; në vend të saj mbetet hiri, e mu aty hapet një vrimë, një zgavër. Aty është shpuar zemra e tij nga flaka e zjarrit të dashurisë. Ajo zemër është nxirë e bërë katran, andaj i thotë këto fjalë pikëlluese: 60 61

S. D i n e, VD; në: MHFSH, III, f. 107, k. nr. 56, v. 4 – 6. Përkitazi me këtë do të bëhet fjalë në kaptinat vijuese.

Zymer U. Neziri

«Zémra e éme m’u bá birë, E m’u bá si karaboja».62 Kjo këngë e St.Frashërit është ndërtuar me mjeshtëri, ndërsa krahasimi në vargun e dhjetë është mjaft i goditur. Ai shpreh një gjendje reale shpirtërore të djalit të dashuruar në vashën lule. Ky krahasim përmbyllës është gradual, i brendshëm, sepse pasqyron një gjendje të pashmangshme, që nuk vjen menjëherë, por shkallë – shkallë, sepse vetë djali ende e do vashën (shih: vargun e dytë: «Je nji lule për sevda»), ndonëse zemra i digjet e i bëhet e zezë si karaboja. Pamja poetike shpreh mundimet dhe vështirësitë realizuese të dashurisë, ndërsa krahasimi është kulm përmbyllës i kësaj gjendjeje shpirtërore. Kënga është kënduar në vetën e parë dhe kjo përsëri sjell dëshmi për autorësinë e saj. Djali është krijues, ndërsa vetë kënga është një rrëfim prekës i tij. 5. Ti je një sikur kushullatë Vasha mund të bëjë naze, por edhe ajo ka shpirt. Zemra e saj nuk është prej guri. Nga rrëfimet prekëse edhe asaj i lëviz më shpejt gjaku ndër dej, i rrah zemra më fort dhe i përjeton njësoj ato çaste të vështira të djalit. Kur vuan djali, vuan edhe vasha dhe përgjigjet: «O mikziu të më dije, Për gjithë natën do të vije, 62

S t a v r o T h. F r a s h ë r i, Folklor shqiptar, I, Lito-tipografia «Stamles», Durrës, 1936, f. 130, k. nr. 3, v. 9 e 10.

Poetika e krahasimit

Të vinje për gjithë natë, Ti je një sikur kushullatë».63 Kemi, pra, këtu këngën e vashës për djalin. Ajo dëshiron që të takohet çdo natë me të – me mikziun, që është si kushullatë. Figura e krahasimit ka karakter joshës, ndërsa fija transmetuese qëndron para objektit krahasues, ashtu si edhe në shembullin e mëparshëm të St. Frashërit. Joshja e fuqizon pamjen poetike. Ky krahasim dhe sidomos shprehja intime erotike e vashës, e begatojnë lirikën tonë erotike popullore, sepse pjesëmarrja e të dyve në ndërtimin e këngës është dëshmi se ata i krijojnë dhe i këndojnë këto. Pra, vasha nuk është pjesëmarrëse statike, por aktive në thurjen e këngës. Roli i saj krijues është me rëndësi. 6. Ani un u mshelsha si mshilet dryni Në njërin nga krijimet e rralla poetike dhe ndër më të bukurit e lirikës sonë erotike gojore të anës veriore të Kosovës,64 kushtuar djalit të ri që do një vashë, si dhe vashës që do djalin, por që ende nuk i dinë fshehtësitë e lojës erotike, sepse posa kanë shkelur në brendinë e saj me shumë të panjohura, ai thotë për vetveten: «Ani un u djegsha si digjet ornica, 63 64

S. D i n e, VD; në: MHFSH, III, f. 102, k. nr. 40, v. 8 – 11. Këngën e ka shënuar G l i s h a E l e z o v i q, por jo të plotë, nga kryeprifti A n g j e l l k o N e s h i q, të cilën ky e kishte mësuar prej një muhaxhiri shqiptar të ndjekur nga Leskovci.

Zymer U. Neziri

Haj tybe n’ditsha qysh puthet cica!».65 Ai dëshmon kështu se ajo është e para e jetës së tij. Figura e krahasimit shpalos pamjen poetike.66 Funksioni i saj është shumë i rëndësishëm në ndërtimin e këngës. Edhe në vijim të shpalosjes së pamjes poetike, figura e krahasimit del shumë funksionale, madje e pazëvendësueshme, kur djali, si në ndonjë vetëmallkim ripohon pozicionin e vet të mëparshëm emotiv duke thënë: «Ani un u mshelsha si mshilet dryni, Haj tybe n’ditsha qysh puthet syni!».67 Edhe vasha ia kthen përgjigjen djalit. Nuk ngutet, ndonëse djalin e do shumë. Përgjigjja e saj është e së njëjtës shkallë të intensitetit emocional erotik: «Ani un u djegsha si digjet tavani, 65

G l i š a E l e z o v i ć, «Arnautske narodne lirske i hajdučke pesme iz Južne Srbije», Arhiv za arbanašku starinu, jezik i etnologiju, knjiga II (II), Seminar za arbanašku filologiju, Beograd, 1925, f. 249, kënga nr. 20, v. 1 e 2. 66 Dallimin ndërmjet prozës dhe vargut duhet pasur parasysh edhe kur është fjala për pamjen në letërsi. Vinogradovi thotë se «studimi i problemit të pamjes në letërsinë artistike nuk mund të bëhet nëse nuk kemi parasysh ndryshimet në mes të prozës dhe të vargut». Shih: V i n o g r a d o v, «Reč i slika», Stilistika i poetika, Zavod za izdavanje udžbenika, Sarajevo, 1971, f. 195. 67 G. E l e z o v i ć, «Arnautske narodne lirske i hajdučke pesme iz Južne Srbije», pun. i cit., f. 249, kënga nr. 20, v. 7-8.

Poetika e krahasimit

Haj tybe n’ditsha qysh mbahet jarani!».68 Pamja poetike është e përsosur. Këtë përsosuri e ngre në shkallë fascinuese shprehja e fuqishme figurative, ku krahasimi ka një rol të veçantë e me rëndësi, si edhe në shumë raste të ngjashme, krahas metaforës, epitetit etj. Për ndërtimin e pamjes poetike, Hegeli konsideronte se metafora e krahasimi janë më se të domosdoshme, sepse ajo bën të vendoset ndërmjet tyre dhe se «ajo me metaforën ka aq shumë ngjashmëri, saqë në të vërtetë është vetëm metaforë e zgjeruar, e cila ashtu sërish merr ngjashmëri me krahasimin…»,69 ndonëse me krahasimin «fillon shprehja e pavarur dhe jo e figurshme e domethënies, pasi që aty emërohet subjekti i pamjes».70 Aty janë portretuar dy të rinj që digjen nga dashuria për njëri-tjetrin. Vala e saj i përvëlon, ndonëse ata janë në fillim të fillimit, por edhe janë të gatshëm të përballen me të gjitha sfidat që u dalin para. Provokimi emotiv është i shkallëshkallshëm. Gjyla e bukur nga ana e Leskovcit të Kosovës Veriore71 dhe djali që e do shumë janë personazhet e këtij krijimi të bukur poetik, i cili 68

G. E l e z o v i ć, po aty, f. 249, k. nr. 20, v. 10 e 11. G e o r g V i l h e l m F r i d r i h H e g e l, Estetika, II, Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd, 1975, f. 112. 70 G. V. F. H e g e l, Estetika, II, po aty, f. 114. 71 Leskovci, qytet i zhbërë i Kosovës, prej të cilit shqiptarët u dëbuan nga pushteti serb më 1877-1878. Dëbimi ishte i dhunshëm e i përgjakshëm, madje që nga Nishi e deri në krahinën e Llapit, pak para Kongresit të Berlinit. 69

Zymer U. Neziri

është ndërtuar mbi këto tri krahasime mjeshtërisht të zgjedhura, që shpalosin pamjen poetike deri në thellësi e në imtësi. Kjo nuk është këngë e shpeshtë në vise tona dhe hyn në radhën e krijimeve antologjike të lirikës sonë erotike. Dashuri e kulluar si uji i krojeve, e dëlirë si loti dhe e bardhë si bora, që nuk do të shfaqej me tërë këtë bukuri artistike pa ndihmën e figurës së krahasimit. 7. Zgidh e merr sokol si mue! Djali i ngazëlluer, kur merr zemër e forcë, fiton vetëbesim se syzezën nga Kraja tashmë ka filluar ta bëjë për vete. Atëherë lutjet rrallohen, rrallohen ankimet, ndërsa herë – herë vendin e tyre e zënë lavdërimet si ky: «zgidh e merr sokol si mue!».72 Rrëfimet e këtilla, si ky në vetën e parë, janë me interes për analizë, veçmas kur është fjala për vetëlëvdatën, por krahasimet e këtilla nuk janë të shpeshta në folklorin tonë, andaj mu kjo është dëshmi e mungesës së narcisizmit dhe e vetëlavdërimeve të tjera, që e lëkundin harmoninë e bukurisë së rrëfimit erotik dhe e zhvlerësojnë idealin estetik e artistik. Narcisizmi në lirikën popullore është një fenomen shumë interesant për studim. Prania a mosprania e tij në lirikën popullore të një populli kushtëzohet prej shumë 72

Instituti Albanologjik i Prishtinës, Këngë dashurie, I, dorëshkrim, Prishtinë, 1978, k. nr. 87, v. 46.

Poetika e krahasimit

faktorësh, në radhë të parë prej karakterit etnopsikologjik të pjesëtarëve të tij. Krahas evoluimit të popujve, evoluojnë edhe karakteret e tyre etnike, morale, psikologjike, sociale etj.73 Dihet mirë se shqiptarja gjatë shekujve, e barabartë me mashkullin, qe pjesë përbërëse e forcave në përpjekjet për formimin e karakterit kombëtar dhe në formimin e veçorive etnike. Duke u mbështetur mbi këtë bazë, mund ta vërejmë mungesën e rrënjëve të vetëlëvdatave, andaj edhe të narcisizmit të meshkujve. Shembujt e rrallë dhe të veçuar nuk mund të shërbejnë si normë e përgjithshme, ndërkaq, vetëlëvdata nuk duhet të lidhet domosdo me narcisizmin. Ajo do të bëhet gati dhe i vesh rrobat më të bukura, që janë në funksion të ngritjes së tensionit erotik. Ajo dëshiron ta gëzojë djalin, që e do, e atij të lumit «i çkrep ftyra si biluri»74 dhe ngazëllohet nga bukuria e vashës nga Shala e Bajgorës. Ky krahasim i ndërtuar nga ajo i përgjigjet jo vetëm bukurisë së djalit që e do, por edhe gjendjes shpirtërore të tij. Çkrepja e fytyrës së djalit është karahasuar me bilurin, e mu kjo shkrepje krahasuese dëshmon gjendjen e gëzueshme dhe fort të emocionuar; shpreh një 73

Për mënyrën e shprehjes lirike në poezinë popullore dhe për veçantinë e popujve të ndryshëm, më gjerësisht shih: G. V. F. H e g e l, Estetika, II, vep. e cit., f. 519-529. 74 I A P, KD, I, po aty, k. nr. 303, v. 11.

Zymer U. Neziri

gëzim të papërshkrueshëm për vashën që e do. Kjo gjendje shpirtërore nuk i përket vetëm djalit. Aty është e pranishme edhe vasha. Që të dy bashkëjetojnë shpirtërisht, e vetë pamja poetike është dëshmi e kësaj bashkëjetese. Lirizmi erotik dhe ndjenja e hollë për të bukurën nuk rrezatojnë në drejtim të egoizmit subjektiv, sepse ndryshe do të rrënohej rrafshi njerizues i shprehjes së ndjenjave më subtile shpirtërore. Funksioni i figurës së krahasimit në pamjet e këtilla poetike të gjendjeve shpirtërore dhe psikologjike është me rëndësi jo vetëm për tërësinë e bukurisë së vargut, por edhe për aspektet e ndryshme shprehëse poetike në lirikën erotike dhe për fuqizimin e aktit të përjetimit artistik. Bukuria shpirtërore dhe bukuria fizike jetojnë në një unitet të harmonishëm dhe kështu shprehin idealin e tërësishëm estetik e jetësor, «ndonëse e bukura e realitetit dhe e bukura e artit nuk janë identike».75 8. Ngjesh n’atë herk’ si bor’ e malit Vasha flet për hijeshinë e djalit (rugovas) në këngën nëntëvargjëshe, e cila ka vetëm një krahasim në vargun e katërt për pamjen e tij të jashtme:

A l f r e d U ç i, Estetika, jeta, arti, Tiranë, 1973, f. 81. Për bukurinë natyrore, të bukurën njerëzore dhe të bukurën artistike, shih edhe: N i k o l a j H a r t m a n, Estetika, «Kultura», 1968, Beograd, f. 26.

Poetika e krahasimit

«Ku i lakmove Rugovanit? N’xhamadan e n’qystek Ngjesh n’atë herk’ si bor’ e malit; N’boça t’sermes, e n’tuf’ t’shallit; N’rreze t’alltis’ e shokë qenarit».76 Në këtë këngë krahasohet herka e trimit dhe asgjë tjetër. Rrafshi krahasues atmosferik shpreh bardhësinë karakteristike të bjeshkëve të Rugovës. Figura e krahasimit është organikisht e lidhur me vargjet e tjera, por nuk shpreh diç në veçanti, e as nuk ka tendenca të bëhet strumbullar i këngës. Megjithëkëtë, pjesa qendrore e këtij krijimi poetik dhe ajo më e bukura fillon me krahasimin, e pastaj vijon përshkrimi i veshjes së djalit: xhamadani, qysteku, herka, shalli, shoka, alltia, tirqit etj. Kjo pamje madhështore e trimit, e krijuar me shumë shije gjatë shekujve, ia merr sytë dhe mendjen vashës. Kënga duket një rrëfim në dialog, por mungon prania e djalit. Dy vargjet e para janë pyetëse, ndërsa të tjerat pasojnë në vetën e parë të vashës. Dialogu i këtillë poetik po ashtu është mjaft karakteristik, pa praninë e njërit prej tyre në ndërtimin e këngës. Mungesa e shfaqur në planin e lidhjeve emocionale ndërmejt vashës e trimit plotësohet nga tabloja dekorative dhe mjaft sugjestive e veshjes së djalit. Duket sikur pamjes

A l i M. L a j ç i, rev. «Jeta e re», nr. 6, Prishtinë, 1972, f. 1084, v. 2 - 6.

Zymer U. Neziri

poetike i mungon ngrohtësia erotike, që është e fshehur diku nën atë dekor të jashtëm dhe ka mbetur e pashprehur. Figura e krahasimit na shpie në një mjedis të thellë malor, ku jetojnë malësorët.77 Gjasimet e këtij mjedisi me atë të kreshnikëve janë të mundshme. Prandaj, këtu mund të gjendet fare lehtë lidhja për të depërtuar në zemër të problemit: zbehja e ndjenjës intime dhe e shfaqjes së erotizmit, si dhe mbizotërimi i pamjes fizike me elemente epike, duket se është shkak. Mbase mjedisi është epik, ai ushtron ndikesë edhe në krijimin e këngëve të tilla. Pra, faktori i mjedisit bën ndikim, por nuk është i vetmi në këtë drejtim, sepse kënga ndoshta është krijuar në Rrafsh të Dukagjinit. 9. Si vezir mbi pashallarë Vasha dëshiron që trimi i saj të jetë dikushi. I duket se madhështia e vezirit do t’i ketë hije më së shumti atij që mban pisqolla e jataganë, sepse është djalë që ua shkon të gjithë djemve, andaj ajo i drejtohet atij kështu: «Ti je dialë simos dialë, Kur më merr dyfekn’ e larë, Si vezir mbi pashallarë».78

Për tipin fshatar, tregtar etj., për tipat kombëtarë anglezë, kinezë, etj., si dhe për tipologjinë e formave të fytyrave njerëzore, shih edhe: Ni k o l a j H a r t m a n, Estetika, vep. e cit., f. 162. 78 T h i m i M i t k o, Bëleta Shqypëtare, Aleksandri, 1878; në: MHFSH, II, Tiranë, 1961, f. 58, k. nr. 11, v. 4 - 6.

Poetika e krahasimit

Ky krahasim shpreh një pamje kohore historike të shekujve të shkuar. Djali ka pisqolle, jatagan e dyfek. Ai është jo veç i zoti i armës, por edhe trim, prandaj vasha e krahason me vezirin. Ky krahasim ka vlerë në relacionin shoqëror – historik, sepse ngërthen në vete një raport kohor, ku krahas erotikës shpaloset edhe pamja poetike79 e kohës së jataganit. Ajo ishte koha e dyfekut, prandaj krahasimi përfshin këtë dëshmi historike. Kjo është shija estetike tradicionale e vashës sonë për trimin e saj, me theks të veçantë mbi madhështinë burrërore, që rrezaton edhe bukurinë shpirtërore. Asociacionet që zgjon ky krahasim, bashkë me tërë këtë pamje poetike, janë më afër bukurisë e hijeshisë madhështore të mashkullit sesa të zgjimit të ndjenjave erotike, të cilat këtu paraqiten tërthorazi. Mu këto ndjenja janë nxitëse të paraqitjes së këtillë të pamjes poetike. Në raste të këtilla mbizotëron kodeksi moral i shprehjes së femrës dhe i fjalorit të saj të matur poetik. Kjo normë nuk përfillet përherë, e sidomos në disa kë79

I. A. R i ç a r d s, përveç dallimit ndërmjet pamjes dhe sensacionit, ai u bën një vështrim të hollësishëm edhe pamjeve të «imagjinatës» dhe pamjeve të «ëndërrimit». Në kuadër të shqyrtimit për figurat e imagjinatës dhe për figurat e ëndërrimit, ai konstaton se «ëndërrimi dhe imagjinata nuk janë fare dy fuqi, por vetëm një e vetme. Ndryshimi me rëndësi që ekziston ndërmjet tyre qëndron jo në materialet që ato operojnë, por në shkallën e intensitetit të vetë mundësisë operuese». Shih: A. A. R i c h a r d s, Coleridge on Imagination, London, Routledge & Kegan Paul, 1955, në: M i l o s l a v Š u t i ć, Pesnička slika, Institut za književnost i umetnost &«Nolit», Beograd, f. 61.

Zymer U. Neziri

ngë lirike ku ndërtimi poetik paraqitet në dialog, ose ku merr pjesë në ndërtimin e tij vetëm mashkulli. Ky fenomen është fort interesant për analizë. Ndonëse autorësia gjinore është vështirë të dëshmohet, vërehet se krijues të këngëve erotike popullore, në të cilat figura e krahasimit i referohet djalit, sidomos kur është fjala për vetëmallkimin, janë kryesisht vetë djemtë që rrëfejnë në vetën e parë për hallet e tyre të mëdha të dashurisë, lusin e përbetohen, kërkojnë mëshirë dhe pakëz mirëkuptim. Mirëpo, këto këngë i krijojnë edhe vetë vajzat, të cilat më tepër ndalen në përshkrimin e jashtëm të djemve, duke u larguar herë-herë nga lirizmi subtil në drejtim të pamjes epike të trimit. Edhe vasha këtu merr pjesë aktive në hartimin e këngës, por njëkohësisht ajo është aktive edhe në përjetimin e ndjenjave erotike. Ajo nuk është një krijesë, së cilës vetëm i këndohet, siç mendojnë disa, e nuk është edhe aq aktive, siç mendon një palë tjetër, se ajo është krijuese e vetme e këtyre këngëve. Duket fare qartë se jo vetëm djemtë, por edhe vashat janë krijues të këtyre këngëve, ose në mënyrë të ndërsjellë i krijojnë këto këngë, të njohura si këngë të buta, të gryta, trupçe etj. 10. E kish kalin kuq si gjaki Vasha largohet shpesh nga objekti kryesor, ndalet në përshkrimin e objekteve anësore, por megjithatë ajo prore e mban në qendër të vëmendjes të parin, dhe për ta vënë këtë sa më shumë në spikamë, ajo e bën këtë paraqitje të tij, si bie fjala në vargun:

Poetika e krahasimit

«E kish kalin kuq si gjaki».80 Djali dhe kali i tij e plotësojnë pamjen poetike dhe asaj i japin nuanca të shijes estetike tradicionale. Në këtë krahasim mbizotëron e kuqja, e cila qëndron në mes të kalit dhe gjakut. Ajo shpreh plotësisht raportin krahasues të dëshiruar, ku dallohet ngjyra e gjakut, pra ajo më e forta nga të gjitha ngjyrat. Kali, si objekt i krahasuar në funksion të plotënisë artistike dhe jetësore për paraqitjen e vetë djalit, është i pazëvendësueshëm dhe si i tillë mbeti deri në ditët tona. Kali dhe armët e brezit qenë të pandara prej djalit – trimit, i cili qe simbol i trimërisë gjatë shekujve, i burrit të pashoq, të cilin e ëndërruan prore vashat dhe atij i thurën këngë. Kali dhe armët nuk kanë funksion zbukurues në vargun tonë erotik, sepse kështu shprehin vetë kërkesën jetësore, prandaj nuk ka asfarë hamendjeje për mohimin e karakterit të ashtuquajtur dekorativ të tyre. Krahasimi i përmendur për kalin e djalin dhe krahasimet tjera të ngjashme janë dëshmi jo vetëm e shijes estetike, por edhe e kërkesave reale jetësore të kohës përkatëse dhe të idealit social-estetik në këngët tona. 11. Sikur uk po m’del prej malit Përshkrimi i veshjes së djalit shpesh shërben për ndërtimin e krahasimeve të bukura, si në këto vargje:

I A P, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 436, v. 21.

Zymer U. Neziri

«Hije po i ka shoka e çenarit, Sikur uk po m’del prej malit».81 Dalja e djalit prej malit është krahasuar me atë të ujkut. Ky krahasim zgjon të gjitha asociacionet e një vrulli të hovshëm e burrëror, të një trimi që i gjason ujkut të malit dhe rrëmbimthi niset nga pika synuese – vasha. Kështu i duket kësaj kaçaku i malit që ia ka marrë mendtë, prandaj pa hamendje thotë, si në këtë shembull mbresëlënës nga krahina e Podgurit të Pejës: «Me ja qartë qefin atij, Si me rrxue kish’ e xhami».82 Ose, si në shembullin e Kamenicës, tash Dardanës: «Si zapti para po t’prin, Se n’qiler dada po t’shtin».83 Në figurën e krahasimit për djalin, që sikur uk po m’del prej malit, është ndërtuar një krahasim që shpie në një mjedis epik rural, që është mjaft me interes për përcaktimin e bazës mbështetëse të shijes estetike në këngët tona erotike. Në krijimet e këtilla vërehet qartë se në rrëfimin lirik ka edhe qëndrim ose pozicion epik bre-

I A P, KD, I, po aty, k. nr. 10, v. 6 e 7. Kangë popullore shqiptare të Kosovës dhe Metohis, bleni III, kangë lirike, Prishtinë, 1953, f. 63, kënga «Mori çikë te pusi», v. 12-13. 83 KPSH, 1953, po aty, f. 75, kënga « Nuk e la pa t’marrë», v. 7-8. 82

Poetika e krahasimit

nda këtij lirizmi. 84 Ky ambient, me të gjitha transformimet e vogla gjatë shekujve në vetë kushtet e jetës së njerëzve tanë, mbetet mjaft tërheqës dhe shumë funksional në këngët tona të dashurisë për portretimin e djalit, si në këtë shembull nga krahina e Plavës dhe e Gucisë, me një rol shumë domethënës e të rëndësishëm të figurës së krahasimit për aktin e përjetimit artistik dhe për ndërtimin e pamjes poetike: «Lumja unë jaran ka zuna, Lumja unë jaran ka kam, N’daç të bukur, n’daç azgan, - vesh jelekun me mitan, me mitan ma vesh jelekun, n’gjyks të gjanë ma qet qystekun, n’përmjet t’hollë ma gjeshka rrethin».85 84

Më gjerësisht për rrafshin teorik të qëndrimeve (pozicioneve) lirike, në veçanti për rrëfimin lirik me brendi lirike e me qëndrim epik, për të paraqiturit lirik dhe për të folurit lirik, shih: V o l f g a n g K a j z e r, Jezičko umetničko delo, SKZ, Beograd, 1973, f. 402. Kjo vepër e profesorit gjerman V. Kajzer (Wolfgang Kayser, 1906-1960) konsiderohet ndër librat më të njohur për interpretimin e veprave letrare sipas metodës imanente (Werkimmanente Methode) dhe për njohjen e fenomenologjisë gjermane. Me interes për studime në fushë të lirikës janë tri qëndrimet ose pozicionet e tij, të cilat i konsideron si të vetmet në lirikë: 1. Rrëfimi lirik, 2. Të paraqiturit lirik dhe 3. Të folurit lirik. Shih: po aty, f. 402. 85 I d r i z U l a j, Këngë popullore nga Gucia, botim i autorit, Prishtinë, 1978, f. 43, k. nr. 91, v. 2-8.

Zymer U. Neziri

Në këngët erotike popullore është shumë më e madhe prania e vashës, kurse pjesa më e madhe e figurave të krahasimeve i referohen asaj, ose pjesëve të trupit të saj. Pra, objekt kryesor në figurën e krahasimit është ajo me tërë tërësinë trupore të saj, e pastaj djali. Djali qëndron nën hije të vashës, andaj në këtë relacion duket se shfaqet një varfëri figurash krahasuese kushtuar djalit, sepse, si duket, vetë ai është krijues i shumicës së këngëve të këtilla.

Poetika e krahasimit

III. FIGURA E KRAHASIMIT PËR VASHËN (ÇIKËN) Figurat stilistike zënë vend me rëndësi të veçantë në mesin e problemeve teorike letrare të letërsisë sonë gojore, ndërsa krahasimi me siguri bën pjesë në radhën e problemeve që duhet t’i studiojmë në mënyrë të gjithanshme dhe përimtuese, sepse është një ndër figurat më të vjetra, më të shpeshta dhe më të përhapura në këngët tona popullore, sidomos në këngët e dashurisë, prandaj, me rëndësi të dorës së parë janë gjurmimi i shtrirjes së tij dhe mundësitë e tij shprehëse për të pasqyruar jetën dhe mjeshtërinë artistike, krahas shijes estetike për të bukurën, për të shfaqur ndjenjat e dashurisë, për të përjetuar bukurinë shpirtërore dhe atë fizike të djalit e të vashës dhe për të pasqyruar idealin social-estetik. Lirika popullore shqiptare, sidomos këngët e dashurisë kushtuar vashës (vajza, çika, cuca, goca), me llojllojshmërinë e figurave stilistike dhe larminë e bollshme të temave të shprehura nëpërmjet pasqyrimit emotiv dhe real, u përsos shumë gjatë shekujve jo vetëm në varg dhe në ritëm, por edhe me ndërtime fort tërheqëse figurative dhe me pamje poetike të goditura me mjeshtëri, ku roli i figurës së krahasimit është mjaft i rëndësishëm.

Zymer U. Neziri

«Tingujt e melodive erotike i përngjajnë herë rreptësisë burrërore, herë krenarisë, herë bukurisë së natyrës shqiptare, të qeshur e të gëzuar, herë këngëve të bukura të zogjve të pranverës që gërshetohen me tingujt e zileve të kopeve, me blegërimën e shqerrave dhe bukurinë shpirtërore e fizike të shqiptarkës»,86 thotë Z. Sako. Shtrirja e krahasimit erotik për vashën në truallin tonë gjithëkombëtar dhe mosha e tij i kanë bërë vend kësaj figure në radhën e atyre më të vjetrave, më të dalluarave dhe më të përhapurave, si në Veri, ashtu edhe në Jug, sepse ai ka një vazhdimësi të pandërprerë në këngët tona të dashurisë që nga lashtësia e deri më sot, e kjo dëshmohet fare lehtë me këngët e shënuara nga mbledhësit e folklorit tonë gjatë 300 vjetëve të fundit. Kjo figurë jeton edhe sot, si edhe përpara, në bashkëjetesë me figurat e tjera, ndërsa vlerat e saj janë të varura nga pozita e varur ose autonome në kuadër të asaj bashkëjetese figurash stilistike. Duhet hetuar, pra, se si merr frymë kënga jonë e dashurisë për vashën, me anë të figurës së krahasimit, i cili është i shumë i rëndësishëm si mjet shprehës i ndjenjave, i përjetimit dhe i shijes për të bukurën dhe për të shprehur idealin estetik të popullit tonë: bukurinë fizike dhe shpirtërore në një unitet të pandashëm.

Z i h n i S a k o, Parathënie, Këngë popullore dashurie, Tiranë, 1965, f. 3.

Poetika e krahasimit

III.a. Rrafshi krahasues tokësor-bimor Bota bimore është pjesë përbërëse e rrethit jetësor të njeriut dhe si e tillë është e pandarë prej tij edhe kur gëzohet e dëshpërohet, edhe kur dashuron dhe urren. Gëzimi dhe dashuria bëjnë pjesë në intimitetin e njeriut, në atë pjesë të jetës që i takon vetëm atij, dhe që të dy së bashku pasqyrohen nëpërmjet lirizmit. Ndjenja erotike kërkon gjithmonë një rrafsh mbështetjeje. Rrafshi tokësor duket si më i afërmi, më i qëndrueshmi, por edhe më i sigurti. Në krahasim fjalët përdoren me domethënien e vet të vërtetë dhe kujdesi u kushtohet dy kuptimeve plotësisht të qarta, thotë Tomashevski. 87 Andaj, mundësitë krahasuese aty janë më të mëdha dhe ky lirizëm erotik tokësor gjithnjë kërkon objekt krahasues për shprehjen e ndjenjave suptile ndaj vashës, por edhe për shprehjen e shijes për bukurinë e saj. Kjo shije është formuar gjatë shekujve dhe mbi këtë rrafsh tradicional ka vazhduar transformimi e përsosja e saj. Mjedisi rural është kudo i pranishëm. Jeta në vërri dhe në malësi ia kanë dhënë vulën e vet lirikës sonë erotike, sepse në gjirin e tyre është krijuar vargu subtil për bukurinë fizike e shpirtërore të vashës, qoftë në ultësira ose në bjeshkë. 88 Për të vënë më mirë dhe më fuqi87 88

B. T o m a š e v s k i, Teorija, vep. e cit., f. 55. Lidhur me zhvillimin e këtij lloji të lirikës janë shfaqur edhe mendime se është më e zhvilluar kënga erotike në ambientin malor se ajo në rrafsh, që bën të konsiderohet çështje për

Zymer U. Neziri

shëm në spikamë bukurinë e vashës, djali këtë e krahason, bie fjala, me trupin e plepit. Hollësia e mesit (belit) dhe gjatësia e shtatit të vashës janë veçori dalluese, që ai dëshiron më së shumti për t’i vënë në pah. Këto dy veçori karakteristike janë pjesë përbërëse të shijes dhe ndër sinonimet e bukurisë trupore. Në disa raste i kundërvihen shijes tjetërfare, që paraqitet aty-këtu në lirikën tonë erotike: ajo është e bukur, por edhe vithegjerë etj. 1. E hollë e gatë si landa e plepit Paraqitja e trashësisë, që i kundërvihet hollësisë, është e lidhur me dobinë jetësore dhe është dalje nga binarët e bukurisë subtile, do të thoshin pa të drejtë estetët stërhollues. Në variantin kosovar ajo është: «E hollë e gatë si landa e plepit».89 Është ky krahasim fort i qëlluar për dy veçoritë karakteristike të jashtme të trupit të vashës. Pra, nga gjatësia dhe hollësia e shtatit të saj pasqyrohet vetë bukuria. E plepi është sinonim jo vetëm i gjatësisë dhe i hollësisë, proporcionalisht të ndërtuara, por edhe objekt i përshtatshëm nga bota bimore për shprehjen e ndjenjave lirike sublime të djalit ndaj vashës. Në këtë kra-

dikutim. Shih edhe: F a i k S h k o d r a, «Lirika e dashurisë së trevës së Kamenicës», rev. «Fjala», nr. 15, 1 shtator 1978. Visaret e Kombit, IV, botim i Ministrisë së Arsimit, shtëpia botonjëse «Kristo Luarasi», Tiranë, 1939, f. 245, k. nr. 56, v. 3.

Poetika e krahasimit

hasim dhe në pamjen poetike90 paraqitet utilitarja, mirëpo ajo është tejanësore dhe vetëm mund të hetohet si e dëshiruar, pra ajo qëndron e fshehur. Fundja, dihet fare mirë se utilitarja dhe estetikja në poezinë gojore kur qëndrojnë së bashku, nuk prishin asgjë në tërësinë e shfaqjes sublime estetike në një pamje poetike, por as edhe në jetën e përditshme. Kjo është e vërteta artistike, estetike dhe jetësore e shprehur edhe në figurën krahasuese erotiko-lirike popullore, që edhe një herë e bën të paqëndrueshëm botëkuptimin estetik idealist se utilitarja dhe estetikja nuk e kanë vendin pranë njëra-tjetrës, sepse sipas tij, aty ku paraqitet utilitarja, bukuria është e luhatshme. Pa dyshim, siç thotë A. Uçi, raporti e bukur - e dobishme është më i ndërlikuar se ç’duket.91 Pra, vasha është si plepi, si trupi i tij, dhe krahasimi që e shpreh këtë ndjenjë të djalit është pjesë përbërëse e pamjes së plotë poetike që shfaqet në këtë këngë. Megjithatë, edhe vetëm ky krahasim krijon një pamje të

J. S. P e t e f i, duke folur për analizën srukturore dhe për tipologjinë e figurave poetike, shtron edhe çështjen e pamjes poetike, si pjesë organike e analizës së tërësishme tekstore, sepse ai kundërshton analizën e vetëm të një aspekti të veçantë. Shih: J. S. P e t ö f i, «On the Comparative Stuctural Analysis of Different Types of Works of Art», Sociale Science Information (1969), në: Pesnička slika, priredio M i l o s l a v Š u t i ć, Institut za književnost i umetnost & «Nolit», Beograd, 1978, f. 120-121. 91 A l f r e d U ç i, Estetika, arti, jeta, Tiranë, 1973, f. 65.

Zymer U. Neziri

veçantë, një pamje që zgjon asociacionet e së bukurës gjatë aktit të përjetimit artistik. 2. Koke ba si lis me rrema Nga pamja subtile e krahasimit me plepin del një pamje tjetër, që për shijen estetike e tejkalon masën e zakonshme dhe shkon e ngjitet në shkallë të jashtëzakonshme të grandiozitetit trupor, po edhe të bukurisë së shkallës së madhështisë, si në këtë krahasim nga rrethina e Pejës, si dëshmi e idealit social-estetik: «S’po t’nxe dera me hi mrena Koke ba si lis me rrema».92 Derisa shtatgjatësia pasqyrohet me plepin, tash kemi përballë lisin me rrema për pasqyrimin e grandiozitetit, por shija për të bukurën është e përafërt në këto dy krahasime të ndërtuara me mjeshtëri. 3. E rritun e hollë si pjergull lastar Krahasimi i vashës me pjergullën është i qëlluar. Pjergulla tani është edhe më afër nevojave reale të jetës së njeriut sesa plepi e lisi. Këtu kemi një utilitare më të afërt se te vasha e krahasuar me plepin, mirëpo plotësia e shijes estetike këtu duket më e ndrydhur: «E rritun e hollë si pjergull lastar».93 92

KPSH, 1953, f. 49, kënga « Qenke ba si lis me rrema!», v. 5 e 6.

Poetika e krahasimit

Edhe pjergulla është e bukur, por plepi e lisi i përgjigjen më shumë krahasimit të shtatit dhe pasqyrimit të bukurisë fizike në krahina të caktuara. Krahasimi me plepin, me lisin ose me pjergullën është real. Vërtetësia e jetës artistike në këtë lloj këngësh buron nga vetë rrethi ku gjallëron njeriu ynë. Nga ky mjedis ai frymëzohet prej bukurisë dhe atë bukuri e përjeton. Ky përjetim domosdo është i lidhur ngushtë me vetë jetën. Ai aty jeton dhe nga jeta kërkon diç më shumë; kjo është detyrë e përhershme e tij ndaj vetvetes dhe ndaj të tjerëve që vijnë pas tij, për ta njerizuar edhe më tej jetën. Andaj njëjtësimi artistik i njeriut me bukuritë që e rrethojnë është një bukuri estetike në veçanti edhe një dëshirë që përpiqet gjithnjë ta realizojë për ta shijuar edhe më shumë jetën. Këtu mbështetet edhe ideali i tij social-estetik. Q. Haxhihasani, duke e shtruar çështjen e elementeve që shfrytëzohen në tërësinë e figurave poetike, ka konstatuar se ato «ngrenë probleme me interes si për studimin e vet sistemit të figuracionit poetik, ashtu edhe për studimin e problemeve të përgjithshme që lidhen drejtpërdrejt me krijimtarinë poetike popullore».94

Visaret e Kombit, IV, Tiranë, 1939, f. 245, k. nr. 56, v. 3; Po aty, f. 253, k. 69, v. 5. 94 Q e m a l H a x h i h a s a n i, «Disa të dhëna rreth figuracionit të lirikës popullore shqiptare», SF, 2, Tiranë, 1972, f. 18.

Zymer U. Neziri

4. Morje mira kuq si moll Vasha e rritur, kur shkëlqen bukuria nga trupi i saj, duhet të duket edhe më e bukur sesa është. Kjo është dëshira e trimit, sepse ai dëshiron që ajo «të lulëzojë si molla».95 Ai përpiqet ta realizojë këtë dëshirë edhe nëpërmjet rrugëve të vështira, ka guxim e besim se çdo gjë është e mundur, andaj nëpërmjet personifikimit të apostrofuar i drejtohet edhe malit t’i ndihmojë, sepse vasha duke u stolisur në dritën e hënës, ndoshta do t’i gjasojë asaj. Kur vjen lulëzimi, ai dëshiron që ky lulëzim i mollës t’i gjasojë vashës. Molla dhe vasha tani identifikohen me njëra-tjetrën. Trimi ia ka lakmi mollës lulëzimin. Ai këtë lulëzim nuk e do veç për vete, por dëshiron t’ia dhurojë vashës që e do aq shumë. Ai do që ajo të duket edhe më e bukur, por krahasimi në këtë këngë nuk ka ndonjë bukuri veçuese. Megjithatë, bukuria buron nga kjo figurë, sepse tashmë zgjon asociacione për një përjetim estetik të bukurisë shpirtërore e fizike të vashës. Ky krahasim njëherazi ngre edhe tensionin erotik, që është në rrjedhë e sipër, nëse parafytyrohet pamja e gjerë poetike që krijohet me tërësinë e vargjeve të këngës kushtuar së bukurës dhe lulëzimit të saj si molla. 95

Visaret e Kombit, III, botim i Komisionit të 25–vjetorit të Vetëqeverimit, shtypshkronja «Nikaj», Tiranë, 1937, f. 75, k. nr. 125, v. 4.

Poetika e krahasimit

Krahasimi «Morje mira kuq si moll»96 është thurur nga djali i ndezur që digjet, ndërsa ajo ngurron dhe u frikësohet fjalëve… Ky krahasim fuqizon qëndrimin e djalit për ta bindur të mirën, por si figurë është e mangët për paraqitjen e kësaj gjendjeje shpirtërore të djalit. Në këngën «Morje mira kuq si molla»97, kushtuar të bukurës nga Malësia e Madhe, vargu i parë fillon me këtë krahasim, e pastaj vjen nëma e djalit që s’e mori për grua sa ishte vajzë e pamartuar. Kënga mbyllet prapë me krahasim, që i zbulon ndjenjat e pastra të djalit. Ai e do edhe më atë vajzë, se bukuria e saj është fort tërheqëse, ndërsa krahasimi është fuqizuar sidomos me pjesën e vet të dytë: me ngjyrën e kuqe, e cila bëhet ndërlidhëse e zgjedhur me shije për objektin e krahasuar dhe atë krahasues, për të mirën kuq si molla. 5. Mor, je e bukur si dardhë Në një këngë të K. Rajnholdit (C. Reinhold), pas çdo krahasimi pason kërkesa e djalit. Kërkesa e tij është për ta puthur vashën. Së pari në bark e pastaj në ballë. Edhe në këngë të tjera kësofare ndër ne gjenden shembuj të bollshëm se kërkesat e djalit fillojnë dikur nga shtati, ngrihen deri te koka, zbresin në drejtim te gjoksit etj.

G j e r g j H a s a n a j, Malësori këndon,këngë popullore nga shqiptarët në RS të Malit të Zi, Cetinë, 1971, f. 464, v. 14 i këngës «Morje vogel moj sherbese». 97 G j e r g j H a s a n a j, po aty, f. 467, v. 1 i këngës «Morje mira kuq si molla».

Zymer U. Neziri

Kënga e K. Rajnholdit, e kënduar nga arbëreshët e ishullit Poros të Greqisë, është mjaft e vjetër. Është, pra, karakteristike për kërkesat e dikurshme të shqiptarit për shfryrjen e emocioneve, që nuk ndryshojnë shumë edhe në këngët e ngjashme të mëvonshme ndër ne.98 Krahasimi u prin kërkesave të djalit për ta puthur «ndë bark» vashën «e bardhë si bumbak». Bardhësia e fytyrës së saj është veçori e pamjes fizike, por edhe plotësim e sqarim i shijes estetike në pamjen poetike. Bardhësia dhe puthja janë unitet i bukurisë dhe i përjetimit të saj. Ky krahasim prijës ngre edhe më tensionin erotik. Pra, krahasimi zbulon një pjesë të historisë së emocioneve erotike nacionale, ndonëse kërkesat dhe shfryrja e emocioneve erotike nuk janë gjithnjë të njëjta, në çdo kohë dhe te çdo popull. Në vargun e tretë të këngës së përmendur pason prapë krahasimi: «Mor, je e bukur si dardhë»99 për të plotësuar edhe një kërkesë të djalit: për ta puthur vashën «ndë ballë». Mundësia krahasuese prapë duket e afërt me rrafshin tokësor, sepse pema dhe vasha janë në afëri me njëra-tjetrën. Bukuria e dardhës i gja-

C a r o l H. T h. R e h i n h o l d, Noctes Pelasgicae vel symbolae adcongnoscendas dialectos Graeciae Pelasgicas, Typis Sophoclis Garbola, Athinë, 1855; në: Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar, I, Tiranë, 1961, f. 97, k.. nr. 11, v. 1. 99 C a r o l H. T h. R e h i n h o l d, po aty, f. 97, k. nr. 11, v. 3.

Poetika e krahasimit

son asaj të vashës, por edhe shija e dardhës, më shumë sesa forma e saj, vjen e zë vend në këtë krahasim. 6. Të të puthë, e të të dua / të të shtryth posi limua Në këngën e shënuar prej Mitkos, «këngë shqype jaranishte», siç i thoshte ai, dëshira e djalit bëhet shumë e fuqishme. Ai e do vashën syzezë e vetullhollë të tërën: «Të të puth, e të të dua të të shtryth posi limua».100 Kjo bukuri mahnitëse e vashës ngre aq shumë tensionin erotik të djalit, sa ky dëshiron që atë ta shtrydhë posi limua. Utilitarja erotike, e shprehur me anë të këtij krahasimi, por edhe në tërë pamjen poetike, është e lidhur ngushtë me ndjenjat dhe me emocionet, të cilat ndërlidhen me vetë shijen estetike të krijimit të këtillë poetik për bukurinë e vashës dhe për përjetimin e trimit. Në veçanti vlen të theksohet se nga ky krahasim hetohet fare mirë edhe norma morale e shprehjes poetike. Brenda kufijve të saj vepron, pra, këngëtari popullor. Pornotablotë në lirikën tonë erotike janë të rralla, po edhe herë-herë kur ngrenë krye, ato disi fashiten në vetë pamjet e këtilla poetike. Ka edhe pikëpamje se e bukura, së bashku me artin dhe me seksualitetin, bën të trajtohen si pasqyrime të ndryshme, por që janë fenomen i njëjtë 100

T h i m i M i t k o, Alvaniqi Melissa (Bëleta Shqypëtare), Aleksandri, 1878; në: MHFSH, II Tiranë, 1961, f. 75, k. 17, v. 6 e 7.

Zymer U. Neziri

në evolucionin e jetës njerëzore.101 Etikës dhe moralit, si elemente shumë të rëndësishme të karakterit, gati në çdo rast u nënshtrohen edhe ato pamje poetike që kanë një tension fort të ngritur emocional-erotik. 7. Zog i shkruar si zambak Djali gjithnjë dëshiron të digjet për vashën edhe atëherë kur kufijtë e takimit i afrohen së pamundshmes. Dashuria e tij duket përherë njerëzore, plot ndjenja dhe optimizëm jetësor, madje edhe kur realizimi i saj bëhet fort i vështirë. Gjithnjë i shqetësuar, ai digjet flakë për vashën zog i shkruar si zambak, por nuk e humb kurrsesi ndjenjën e përjetimit të projektuar të asaj bukurie mahnitëse. Ai, me ndjenja shumë të tendosura, i thotë: «Zëmëra mua m’digjet flakë, 101

S h a r l L a l o, Nocione të estetikës, Rilindja, Prishtinë, 1978, f. 59. Duke folur për erotikën dhe seksualitetin, Sharl Lalo (Charles Lalo, 1877-1953), njëri nga estetët e dallur francezë, përmend mendimin e N i ç e s se letërsia më e mirë e Francës «u ngrit mbi interesat seksuale», si dhe atë të D e G u r m o n i t se «nëse hiqet dashuria, nuk ka më art». (Shih: po aty, f. 58). Sh. Lalo me të drejtë e konsideron të tepruar «estetikën erotike» të disa estetëve, por të tepruar e konsideron edhe «estetikën pa dashuri» të disa të tjerëve dhe përfundon: «shkurt, e bukura bazohet në dashurinë, si dashuria në të bukurën. E kjo është e vërtetë për artin si dhe për natyrën, për instiktin psikologjik të frytnimit si dhe për dashurinë e idealizuar, kalorsiake apo platonike. Këto teza, të themi popullore, morën formë shkencore me Darwinin dhe me Freudin». (Po aty, f. 58).

Poetika e krahasimit

O zog i shkruar si zambak».102 Krahasimi i përmendur është fort i qëlluar, por edhe mjaft i humanizuar, si për shprehjen e ndjenjave, ashtu edhe për tensionin erotik. Ai pason menjëherë pas gjendjes shpirtërore tejet shqetësuese, sepse ky shqetësim e djeg djalin. E djeg atje ku i dhemb më së shumti. Zemra e djalit, megjithëkëtë, është e fortë dhe duron për atë zog të shkruar si zambak, që mund të fluturojë lehtë dhe shpejt. Krahasimi i përgjigjet mirë vargut paraardhës, i cili zgjon asociacionet e dhembjes, të shqetësimit, të një dashurie të zjarrtë e të flaktë. E ajo, si zambak, pakëz ia freskon zemrën e djegur. Ai është këmbëngulës dhe i paluhatshëm: e duron këtë gjendje në shpirt, por, megjithatë, nuk heq dorë. Dashuria është e sinqertë, e përjetuar thellë për vashën si zambak, nëpërmjet krahasimit, të transponuar artistikisht dhe me mjeshtëri. Edhe akti i përjetimit artistik është i thellë. 8. Kur merr ujë te burimi, më dukesh si lule prilli Kënga «Tundu, bejkë e bardhë, tundu» u përhap pas Festivalit Folklorik Kombëtar, më 1973 në Gjirokastër, por rrënjët i ka më të thella historikisht në folklorin tonë: «Kur merr ujë te burimi, më dukesh si lule prilli».103

102

Visaret, III, f. 102 – 103, k. nr. 185, v. 17 e 18.

Zymer U. Neziri

Krahasimi është fort tërheqës dhe qëndron diku nga mesi i këngës, si dhe duket se është këtu i vetmi për atë bejkë në ambientin blegtoral. Pason marrja e ujit në burim dhe mu këtu krahasimi e hap këtë pjesë të bukur të pamjes së dytë, ndërsa në të tretën kopeja kullot, bariu i bie cyles (dyjares). Ky krahasim është i transformuar ashtu si edhe vetë kënga, e transformimet e këtilla janë prore të pranishme në folklor, prandaj njëherazi transformohet edhe vetë figura poetike brenda këtyre ndryshimeve gjatë historisë. Vashës së krahasuar me lulen e prillit mund t’i shtohet edhe shembulli i krahasimit me lulen e majit: «si një lule, lule maji trëndafil».104 Këtij krahasimi të bukur i paraprin pamja poetike për prillin pas shkrirjes së borës majave, për pranverën, për natyrën e ndryshuar dhe për zogjtë që «çajnë qiellin dhe shkojnë si rrufe». Pas krahasimit, të cilit i paraprin edhe një tjetër po ashtu fort i bukur për vashën si një ill, djali i drejtohet së bukurës vajzë kanakare.

103

A r s e n M u s t a q i, Këngë popullore lirike, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, Tiranë, 1977, f. 63, v. 14 i këngës «Tundu, bejkë e bardhë tundu». 104 Instituti i Folklorit, Këngë popullore dashurie, red.: E. D h e r i, M. D a i u, A. M u s t a q i, Tiranë, 1965, f. 65, v. 12 i këngës «Erdhi prilli ç’u shkri bora».

Poetika e krahasimit

III.b. Rrafshi krahasues tokësor-shpesor e shtazor Bota e gjallesave është një botë më vete. Aty, në mesin e tyre, e ka vendin edhe njeriu si homo sapiens. Varësia e ndërsjellë ndërmjet tyre ka ekzistuar dhe është e pranishme edhe sot, prandaj mu kjo prani pasqyrohet edhe në krijimtarinë gojore dhe në poetikën e folklorit. Identifikimi i njeriut me shtazët, me shpesët, ose me bishat e malit, prore bëhet për t’u vënë në spikamë ato veçori karakteristike të tyre që i përgjigjen edhe njeriut, por në rrafshin estetik jetësor. Lakmia është e pranishme dhe anon nga ato veçori karakteristike fizike dhe emocionale që i kanë hije njeriut, pra, që i kanë hije vashës. Madje, jo vetëm për këto, sepse edhe vetitë e këqija herë-herë përdoren për t’i vënë në pah vetitë e ngjashme të njerëzve. Kjo duket si një kthim i përhershëm i njeriut nga bota shtazore, nga ajo botë që e afron fort dhe në të njëjtën kohë qëndron shumë larg saj. Krahasimet janë të mundshme e reale, sepse i takojnë rrafshit tokësor të jetës, por edhe pse më së shumti i përgjigjen botës së njeriut: zëri, fuqia trupore dhe forma e trupit, ecja, qëndrimi, ngjyra, emocionet etj. Ndonëse këto krahasime nuk janë kurrë të mundshme, megjithatë i gjasojnë realitetit të botës së njeriut, prandaj janë afërsisht të mundshme. Veçanërisht në rrafshin poetik, ato krijojnë ngjyrime të larmishme në pamjet poetike

Zymer U. Neziri

dhe e bëjnë më të këndshëm e më të lehtë aktin e përjetimit artistik dhe shprehjen e idealit social-estetik. Prania e krahasimeve të këtilla nga bota shtazore nuk e rëndon vargun, përkundrazi e bën më të afërt për ne. Shija estetike dhe ngjyra emocionale janë shumë më të kapshme, sepse qëndrojnë mbi një rrafsh krahasues, që është tejet i afërt me njeriun. 1. Zënë si bilbil e t’ecurit thëllënxë Krahasimi i vashës me bilbilin është rast i shpeshtë, sidomos i zërit të saj. Bilbili është i shquar për zërin e tij të bukur, andaj djali dëshiron ta krahasojë këtë zë me zërin e mikes. Në këngën e A. Dozonit, krahasimi në vargun e katërt shpalos pamjen poetike për bukurinë fizike të vashës, por jo edhe për ngjyrën e qartë emocionale të ndjenjave të djalit për thëllënxën e bukur: «Zënë si bilbil e t’ecurit thëllënxë».105 Ajo u martua. Ajo tani e tutje do t’i takojë tjetërkujt. Shprehja metaforike e kësaj kënge është shumë e pasur. Ajo fillon me botën e shpesëve e përfundon me atë kozmike: me yllin e hënën. Nga krahasimi hetohet dhimbja e djalit që ajo u bë nuse e tjetërkujt: «Gjynah perëndisë me kë flejte prëmë».106 105

A. D o z o n, Manuel de la Langue Chkipe au Albanaise, 1879; në: MHFSH, I, f. 312, k. nr. 23, v. 4. 106 A. D o z o n, po aty, f. 312, k. nr. 23, v. 11.

Poetika e krahasimit

Krahasimi qet në sipërfaqe dashurinë e tij ndaj asaj. Ai nuk është i zemëruar në të. Ndoshta është i dëshpëruar dhe për këtë fajëson edhe vetveten për martesën e saj. Ai ende e do zërin e saj, e do të ecurit e saj. Krahasimi në vargun e katërt është tradicional. Në këtë rast ai nuk mund të konsiderohet strumbullar poetik, por vetëm si mjet për shpalosje poetike. Sidoqoftë, ai është freskim i pamjes dhe njëkohësisht sjell jo vetëm ngjyrë emocionale, por edhe një optimizëm të matur shpirtëror e erotik. Lirizmi tërheq pas vetes edhe ngazëllimin, po ashtu të matur, për një dashuri që s’është fatlume. Kryesorja, aty nuk është e pranishme nota pesimiste, e kjo është fort e rëndësishme për vitalitetin shpirtëror dhe poetik në vargun tonë lirik. Ka edhe raste kur ai nuk pret që thëllëza t’i bjerë në dorë tjetërkujt, që ruan elemente të martesave me rrëmbim.107 Në këngën tjetër, e shënuar në Veriun e vendit, ata i ndan vetëm një sokak. Janë shumë afër, por edhe shumë larg njëri-tjetrit. Bukuria e saj është mahnitëse. Ai dëshiron ta takojë, por mundësitë i ka tepër të kufizuara. I mbetet vetëm meditimi, sepse vasha nuk gëzon liri njerëzore: «Rreth e rreth të kanë rrethue, si bylbyli në pranverë;

107

Për praninë e traditës së vjetër të rrëmbimit dhe për paraqitjen e tij simbolike në poezinë erotike popullore, shih edhe: Z. K o d r a, Poezija popullore arbëreshe, Ndërmarrja e botimeve, Tiranë, 1957, f. XXIII.

Zymer U. Neziri

a s’ke krahë me fluturue, me ti pa syt njiherë?!..»108 Djali shkodran kërkon nëpërmjet vargut të pamundshmen nga vasha, sepse ai beson se ajo është si yll, po edhe si bylbyl, andaj duhet të ketë edhe krahë për të fluturuar, për të ikur nga kafazi. Krahasimi në vargun e 14-të shpreh një gjendje fort emocionuese të djalit për pamundësitë realizuese të lirisë së vashës. Këtë gjendje e përjetojnë që të dytë, andaj tensioni vjen e rritet, kurse pamja poetike del me një ngjyrim fort prekës për atë gjendje mjeruese shoqërore të femrës dhe të pozitës së saj. Raporti njeri-njeri është vënë këtu në spikamë nëpërmjet krahasimit, duke shprehur marrëdhënie të caktuara patriarkale e konservatore të familjes sonë në kushte të caktuara sociale e shoqërore. Fundja, këto vargje, bashkë me figurën e krahasimit për vajzën si bylbyl, zbulojnë një pjesë të historikut të pozitës së pabarabartë të femrës në një periudhë kohore historike. 2. Jelek-kuqeja-veshurë / Si thëllënxa sokëllinje Krahasimeve nga bota shpesore shpesh u shtohet edhe thëllëza e krahasuar me vashën. Ajo, jelekkuqe, bie fjala, në vargun e Mitkos duket kështu: «Jelek-kuqeja-veshurë 108

Instituti i Folklorit, Këngë popullore dashurie, Tiranë, 1965, f. 43, v. 13 - 16.

Poetika e krahasimit

si thëllënxa sokëllinje».109 Thëllëzë i duket djalit vasha, sepse ato i gjasojnë njëra-tjetrës: ajo sokëllin si thëllëzë, andaj ai e do shumë atë jelek-kuqe. Funksioni poetik i këtij krahasimi është efektiv. Vasha të zgjon asociacionin e një zogu që s’është si të tjerët. Ajo është thëllëzë që zbret bregut, është e lehtë, e shpejtë. Në atë lehtësi dhe shpejtësi të saj duket një pamje e bukur, që rritet nga ngjyra e kuqe e jelekut. Pra, krahasimi këtu kryen jo vetëm një funksion poetik, por edhe estetik, sepse thëllëza është vetë lehtësia, shpejtësia dhe gracioziteti i vashës së veshur në të kuqe. 3. E mirë boll, e bardhë si pllumbi Hallet e djalit për ta bërë të lumtur të mirën nga Reka e Rrafshit të Dukagjinit nuk kanë fund. Ajo është: «E mirë boll, e bardhë si pllumbi»,110 ose, në shembullin nga Drenica: «Boll e mirë e bardhë si pllumi».111 Vashën dhe pëllumbin i identifikon bardhësia, e mu kjo bardhësi është shprehje e shijes estetike për të bukurën. Ky krahasim i prin kësaj kënge tetëvargjëshe dhe shpalos pamjen poetike: për vashën, për bukurinë e saj 109

T h. M i t k o, BSH; në: MHFSH, II, f. 91, k. nr. 68, v. 2 e 3. IAP, Këngë dashurie, I, (dorëshkrim), Prishtinë, 1978, k. 1, v. 1. 111 KPSH, 1953, f. 33, kënga «E bardhë si pllumi»,v. 1 110

Zymer U. Neziri

dhe për mjedisin malor - bjeshkën. Bardhësia i përgjigjet vashës dhe ambientit. Mundësitë për t’u takuar djali me vashën janë shumë të mëdha, sepse ato janë të hapura nga vetë ambienti rural. Figura e krahasimit këtu është shpehëse jo vetëm e bukurisë dhe e shijes estetike, por njëherazi edhe e lirisë së takimit dhe qëndron në kundërshti me krahasimin paraprijës sa i përket raportit shoqëror dhe pozitës së femrës sonë, qoftë si bilbil i mbyllur, qoftë si pëllumb i lirë. Nuk janë të rralla rastet kur djali, nga ngazëllimi për vashën edhe bukurinë e saj, kërkon mundësi krahasuese brendapërbrenda botës së shpesëve. Vasha, sipas djalit, i gjason pëllumbit, por edhe pëllumbi e vasha i gjasojnë njëri-tjetrit. Mikja e tij është e vogël, andaj ai e krahason atë: «E vogël si zok pëllumbi».112 Djali është fort i lumtur për miken që ka, ndërsa krahasimi këtu është një shfryrje e këtij gëzimi e ngazëllimi dhe pamja poetike fuqizohet edhe me krahasimin vijues nga rrafshi krahasues ujor. Mundësitë e këtij krahasimi janë mjaft të bollshme për të shprehur shijen e hollë për bukurinë e vashës. Madhësia e trupit të saj krahasohet me atë të zogut të pëllumbit, pra ajo është e vogël, por e bukur dhe ky asociacion shpalos qartë pamjen poetike. 112

S p i r o D i n e, Valët e Detit; në: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 108, k. nr. 59, v. 2.

Poetika e krahasimit

4. Krahjeshile posi zok Pos bilbilit dhe pëllumbit, të shpeshta janë rastet kur vasha krahasohet me zogun: «Krahjeshile posi zok».113 Përveç ndërtimit të suksesshëm të pamjes poetike, me theks erotik melankolik, ky krahasim duhet të përmendet për fijen transmetuese posi, e cila është më e rrallë sesa fija tjetër transmetuese si. Këto dy fije transmetuese janë tradicionale në lirikën tonë popullore. 5. Tatëpjetë malit, kur më sbret si fluturë Gati e njëjta pamje shpaloset edhe në vargun e këngës tjetër të Mitkos, nga Dorëshkrimi i Pragës: «Tatëpjetë malit, kur më sbret si fluturë».114 Maria është si flutura, e djali e do Marinë e bukur, të paputhur dhe meskëputur. Krahasimi si flutur zgjon asociacionin e bukurisë, por edhe ngre tensionin poetik, se flutura është e shpejtë, e lehtë, e bukur, me plot dinamizëm jetësor, ashtu siç është edhe vetë vasha. Krahasimi u prin këtyre vargjeve të kësaj kënge dhe duket strumbullar i tyre, sepse ky jo vetëm që zbulon pamjen poetike, por mbetet pikë qëndrore e kësaj pamjeje të ndërtuar me një mjeshtëri për lakmi, për atë flutur belhollë që s’është lehtë t’i puthen faqet. E djali, sikur kënaqet ta shohë vetëm në dritare, sepse e di se flutura nuk 113 114

S p i r o D i n e, po aty, f. 100, k. nr. 35, v. 2. Th i m i M i t k o, Dorëshkrim i Pragës; në: MHFSH, II, f. 206, k. nr. 38, v. 1.

Zymer U. Neziri

zihet lehtë. Krahasimi ka një funksion të pazëvendësueshëm poetik në këtë këngë për të bukurën si fluturë. 6. Kam mike un’i lumi…Të hollë si ngjalë lumi Në këngët tona të dashurisë krahasimit i paraprijnë edhe personifikimi e apostrofa, si bie fjala në këtë këngë të G. Majerit, e shënuar prej Th. Mitkos: «Ti moi hëna, që ke rarë, S’më pe lulen ku ka shtruarë? Nd’atë qoshk me dy-tri shkallë, Është shtrirurë si ngjalë».115 Figura e krahasimit këtu është plotësim dhe rrumbullakim i pamjes poetike. Krahasimi për vashën e shtrirë si ngjalë e zbërthen edhe më mirë pamjen, sepse është natë, hëna ka dalë, kurse trimin nuk e zë gjumi. Ai e fillon bisedën me vashën, me ndërmjetësimin e hënës. Vërtet, djali është larg hënës, pra, edhe larg vashës, por megjithatë kërkon ndihmën e hënës shumë të largët që t’i afrohet vashës. Krahasimit i prijnë personifikimi dhe apostrofa, për të shprehur pamundësinë e takimit të dy të rinjve, që më afër e kanë hënën se njëri-tjetrin! Hëna del këtu si ndërmjetësuese e djalit për lulen që e do shumë. Krahas shqetësimeve shpirtërore, krahasimi nxjerr në sipërfaqe bukurinë fizike të vashës, sidomos trupin si ngja115

G u s t a v M e y e r, Albanesische Studien, VI, Vjenë, 1897; në: MHFSH, II, f. 297, k. nr. 24, v. 4 - 7.

Poetika e krahasimit

lë. Ky krahasim i G. Majerit ka një mbështetje fort të qëndrueshme në rrafshin estetik, sepse zgjon asociacionet e një bukurie të vijës gjarpërore, e cila ndër shekuj është konsideruar si përsosuri e formës estetike të së bukurës. Edhe akti i përjetimit artistik është në ngritje. Nga ky krahasim hetojmë bukurinë e trupit, një bukuri e pashoqe. Objekti i krahasuar është krahasuar me mjeshtëri në këtë varg popullor, që është ndërtuar me një shije të hollë estetike për të bukurën. Aty, krahas bukurisë, qëndron edhe pamundësia realizuese e dëshirës, sidomos ajo e afrisë fizike të djalit me vashën si ngjalë. Edhe në një këngë të S. Dines gjejmë një varg të ngjashëm, ndoshta edhe më i afërt, më i kapshëm, i ndërtuar shumë më lehtë, pa ndërmjetësimin e domosdoshëm të figurave të tjera: «Kam mike un’ lumi… Të hollë si ngjalë lumi».116 Edhe këtij krahasimi nuk i mungon shija e hollë estetike për të bukurën. Figura është ndërtuar mjeshtërisht. 7. O midis –holla porsi xharpen-o Në vazhdë të krahasimeve të ngjashme, që shprehin të njëjtën vijë të shijes estetike, është edhe kënga e Strugës: «O midis –holla porsi xharpen-o».117 116 117

S. D i n e, VD; në: MHFSH, III, f. 108, k. nr. 59, v. 1 e 3. S h p r e s ë T u d a, rev. «Jeta e re», nr. 2, Prishtinë, 1971, f. 301, v. 1.

Zymer U. Neziri

Ky krahasim i prin kësaj kënge të shkurtër, që luhet edhe si valle dhe është shënuar në Veleshtë, për vashën me trup të hollë, si gjarpër, elastik e të lëvizshëm dhe fort të gjallë. Dinamizmi jetësor dhe asociacionet e tjera që zgjon ky krahasim, edhe në rrafshin e përfytyruar vizuel, shprehin një bukuri të përsosur të hijeshisë së shtatit. Edhe në një këngë tjetër vasha krahasohet me gjarprin, veçanërisht vihet në spikamë qëndrimi i saj: «Më sjellesh okolla, por si gjarpen».118 Në këtë krahasim kemi figurën e realizuar në një kah tjetërfare, të dimensionuar për realizimin e qëllimit të ndjekur me një agresivitet tërheqës, por edhe rrëqethës. Megjithëkëtë, rrëqethja para bukurisë tërheqëse duket se mënjanohet, ose bëhet dytësore, sepse bukuria dhe ndjenja që s’frenohen, janë shkrirë lehtë në një. Krahasimet e këtilla karakteristike, që madje duken si të pazakonshme në këngët tona kësofare, i gjejmë të shënuara edhe më herët. Kjo dëshmon se prania e gjarprit, si objekt krahasimi për vashën ose për trupin e saj, është tradicional, ndonëse i rrallë. Prania e gjarprit119 në rrafshin krahasues është me interes për analizë. Vasha si gjarpër zgjon asociacione të ftohjes shiprtërore, por edhe të ngrohjes, të ndjenjës së afrimit e të provokimit të dëshirave erotike. Ajo është gjarpër, një 118 119

IAP, KD, I, k. nr. 405, v. 2. Q. H a x h i h a s a n i, «Disa të dhëna…», pun. i cit., f. 17.

Poetika e krahasimit

gjarpër që ndoshta të kafshon dhe të helmon, por edhe të shëron shpirtin, vija trupore e të cilit përputhet me bukurinë e përsosur dhe standardet ndër shekuj. Prania e gjarprit, kafshë e njohur ktonike dhe personifikues i mbrojtësit të njeriut e të familjes, në lirikën tonë erotike është edhe një dëshmi më shumë për përhapjen e tij të gjerë edhe në krijimtarinë tonë poetike gojore. Dëshmitë e këtilla janë me interes edhe për studimet krahasuese folklor-mitologji. 8. Kur më del te dera, e bardhë si patë Edhe shpesët shtëpiake shpesh bëhen si objekte krahasuese në lirikën tonë erotike, por nuk janë rastet aq të shpeshta të ndërtimit të pamjeve poetike me krahasime të këtilla. Një përfundim i këtillë ka mbështetje reale dhe logjike. Aty-këtu gjejmë edhe këngë dashurie me krahasime të rrafshit krahasues shpesor, si në këto vargje të Th. Mitkos për vashën e bardhë si patë: «Varurë gjerdhani në gushët me rrathë Kur më del te dera, e bardhë si patë».120 Është vënë këtu në spikamë bardhësia e pendlave të patës, por krahasimi këtu nuk është strumbullar, por vetëm në funksion të vargut paraardhës fillestar. Madje si i tillë nuk zgjon asociacione, e nëse po, atëherë ato

120

T h. M i t k o, DP; në: MHFSH, II, f. 201, k. nr. 20, v. 3 e 4.

Zymer U. Neziri

kanë një intensitet të fuqishëm për miken e puthur. Edhe në një këngë arbëreshe vasha krahasohet me patën: «More je e bukur si papie»121 duke vënë në spikamë vetë bukurinë e saj. Krahasimi i vashës me patën, në këtë këngë, duket i ndërtuar pa mundim. Ai funksionon më lirisht si varg në pamjen poetike dhe më shumë duket asociativ e i fuqishëm, me një shije estetike mjaft të hollë. Nuk janë raste të rralla kur vasha krahasohet me objekte e frymorë, që nuk i përgjigjen asaj, pra nuk e kryejnë funksionin e kërkesave estetike. Ato duken si statike, pa dinamizëm jetësor, madje me një notë të tepruar ritmike formale, vetëm e vetëm që vargjet të kenë përputhje me njëratjetrën. Një varg i tillë mund të konsiderohet ai i Mitkos, për bardhësinë e vashës. Mungesat e shfaqura në të gdhendurit e vargut popullor lirik janë shfaqje të pashmangshme, të vrojtuara nga rrafshi teorik dhe estetik, ndërsa shkaqet dhe arsyet janë të ndryshme. Mjedisi rural bën kushtëzime jo vetëm sociale dhe ekonomike për njeriun që gjallon në të, por këto pasqyrohen edhe në sferën e shijes estetike për të bukurën. Këto kushtëzime krahasuese janë të lidhura aq ngushtë, sa formimi i shijes analoge estetike për të bukurën duket fort i natyrshëm në një ambient të atillë. Vasha e atij mjedisi jetësor duhet t’u përgjigjet kërkesave jetësore, e 121

Visaret, IV, f. 352, k. nr. 7, v. 6.

Poetika e krahasimit

këto i kushtëzojnë edhe kërkesat estetike-krahasuese, sidomos shijen për të bukurën. Përjetimi i folklorit, si krijimtari kolektive dhe si vlerë estetike, kërkon një shije specifike estetike, të hollë, thotë studiuesi ynë i njohur A. Uçi, e këtë e kërkon edhe lirika jonë erotike.122 9. Me hoja në dhëmbë po si një manare Vasha dhe trimi takohen. Ai këtë takim e quan mejdan. Vasha tani krahasohet me manaren, e për këtë e frymëzojnë pjesët e trupit të saj, sidomos dhëmbët. E tërë kjo përpjekje në ndërtimin e vargut bëhet që vasha të duket sa më e bukur, andaj figura e krahasimit është e domosdoshme për një përqasje me diçka tjetër, që është e afërt me njerëzoren dhe me ndjenjat subtile: «posi një manare».123 Vasha e krahasuar me manaren është e shpeshtë në këngët tona lirike të dashurisë. Edhe në krahasimin vijues, po ashtu i botuar në Visaret e Kombit, III, ajo është krahasuar me manaren: «me hoja në dhëmbë po si një manare».124

122

A. U ç i, Probleme të estetikës, «N. Frashëri», Tiranë, 1976, f. 37. 123 Visaret, III, f. 288, k. nr. 109, v. 19 124 Visaret, III, f. 288, k.nr. 109, v. 19.

Zymer U. Neziri

Hojat në dhëmbë dhe manarja i kanë shërbyer krijuesit anonim për të ndërtuar këtë krahasim tërheqës. Edhe në shtresimet e reja lirike popullore ndër ne, ku shija estetike lëviz nga elementet urbane, hetojmë se shkëputja prej ambientit rural nuk bëhet menjëherë, si në këngën për kolonjaren e bukur: «Porsi dash manare, rri në fund të odes».125 Ky varg i prin këngës dhe në fillim zgjon asociacionin e pamjes së vashës me një bukuri tradicionale nga rrafshi krahasues rural. Krahasimi është me interes, sepse i prin këngës, ndërsa fija transmetuese del në ballë të vargut. Në të parë, ky krahasim duket se është ndërtuar vetëm sa për rimimin e vargjeve, mirëpo vargjet e mëpastajme tregojnë se funksioni i krahasimit këtu është shumë më i rëndësishëm për ndërtimin e vargjeve të tjera, po edhe të figurave që shquhen për to, veçanërisht epiteti dhe metafora. Në këto vargje shohim një përzierje të elementeve rurale dhe urbane. 126 Këngët e këtilla janë me interes për studim, sepse këtu kemi një bashkëjetesë të mjedisit fshatar me atë qytetar, ose ky i fundit është mbishtresë e atij të parit. Mjedisi fshatar qe një bazë e fortë mbështetëse me një gjerësi dhe thellësi të madhe për ndërtimin e krahasimit dhe të figurave të tjera në vargun lirik, sidomos 125

Instituti i Folklorit, 250 Këngë Popullore Dasme, Tiranë, 1966, f. 119, k. nr. 217, v. 1. 126 IF, 250 KPD, po aty, f. 119, k. nr. 217, v. 4.

Poetika e krahasimit

në atë erotik. Objekte krahasuese gjejmë edhe nga mesi i shtazëve–bisha, me të cilat jeton njeriu ynë. I bukur është edhe krahasimi lirik për çikat e Rugovës me delet bardhoka, që vjen nga zonat e thella epike të Alpeve Shqiptare: «N’bjeshkë t’Rugovës, n’ato boka, rriten çikat si bardhoka».127 10. Po vjen mikja monopatit, / Me takëme si të atit Ajo është e veshur dhe e ngjeshur me çdo gjë që i duhet një femre për t’u dukur jo vetëm sa më e bukur, por edhe më e zonja e jetës për punë dhe për jetesë, si bie fjala në vargjet e S. Dines: «Po vjen mikja monopatit, Me takëme si të atit».128 Rrafshi krahasues është tokësor, i mjedisit fshatar, kurse utilitarja duket tërthorazi e pranishme. Pamja e jashtme e mikes është ajo si e atit, e ati ka një krenari të veçantë në mesin e kafshëve të tjera. Ky krahasim zgjon asociacione të një bukurie të fuqishme dhe me një dinamizëm të madh jetësor e dëshmon shijen tonë estetike tradiconale për bukurinë fizike të vashës. Ai fuqizon edhe aktin e përjetimit artistik. Nga ky krahasim 127 128

I. U l a j, KPG, f. 38, k. nr. 82, v. 6 - 7. S. D i n e, VD, në MHFSH, III, f. 95, k. nr. 15, v. 2 e 3; Visaret, II, f. 269, k. nr. 104, v. 2 e 3.

Zymer U. Neziri

reflektohet edhe fuqia, krahas bukurisë. Këto janë ndër kërkesat themelore jetësore të idealit social-estetik. Në një këngë tjetër lirike nga Sfirca, djali i thotë asaj: «Çka je majë si ati i shalës?».129 Pamja e saj identifikohet me atë të kalit të shalës, i cili ka një hijeshi të pashoqe, e mu kjo bukuri dhe fuqi e tij i referohet vashës. Krahasimi është edhe shpalues i pamjes së bukur poetike, i tensionit erotik dhe i utilitares së përjetuar për çikat si atkija: «N’bjeshkë t’Rugovës, n’ato brija, Rriten çikat si atkija».130 Ose: «Qekjo Kada rrush me pare, Si atki nëpër livadhe».131 11. Si mushk’ e mirë me shalë Në këngën e S. Dines, gjejmë edhe një krahasim të ngjashëm për miken, por të krahasuar me mushkën: «Si mushk’ e mirë me shalë».132

129

IAP, KD, I, k. nr. 94, v. 2. I. U l a j, KPG, f. 38, k. nr. 82, v. 4-5. 131 KPSH, 1953, f. 52, kënga «Dil moj Rushe, a po më merr?», v. 15-16. 132 S. D i n e, VD; në: MHFSH, III, f. 95, k. nr. 15, v. 8. 130

Poetika e krahasimit

Krahasohet vasha me mushkën, por krahasimet para këtij duken më të qëlluara, pra, të ndërtuara më me mjeshtëri, sepse mushka dhe ati s’janë njësoj. Ati më shumë përmbush plotërinë e kërkesave estetike. Edhe këtu utilitarja është e pranishme, pa fije dyshimi, por jo vetëm kaq. Utilitarja ka bërë ndikim mbizotërues edhe në përcaktimin e shijes estetike dhe në formimin e saj, duke krahasuar vashën me mushkën. Megjithëkëtë, shija mbetet e palënduar, e paprekur, sepse reflektimi kohor, social dhe ekonomik janë fort të pranishëm, madje-madje këta janë faktorë mbizotërues. Krahasimi i vashës me atin ose me mushkën vetëm plotëson dhe forcon bindjen se utilitarja bën ndikim të madh në formimin e shijes estetike, sepse vetë e dobishmja është një pasqyrim i domosdoshëm i rrethanave sociale, shoqërore dhe ekonomike. Shija e këtillë estetike është shumë e pasur me ndjenja, shumë më të fuqishme për zgjidhjen e problemeve kyçe të jetës, për zgjimin e asociacioneve të ndryshme, sidomos atyre erotike. Ngjyrimi i pamjeve poetike ka shumë më tepër ngjyra jete dhe optimizëm. Fundja, ky rrafsh teorik afron problemin e së bukurës dhe utilitares nga njerizimi jo vetëm i vargut popullor lirik, por në përgjithësi në tërë artin poetik. Kur kihet parasysh kjo e dhënë, shlyhet bindja e gabuar për shijen estetike jo aq të latuar të njerëzve të mjedisit rural, ose të lirikës popullore në tërësi.

Zymer U. Neziri

12. Qafëgjatë si zarkadhe Në një këngë tjetër të Thimi Mitkos, po ashtu në Dorëshkrimin e Pragës, vasha që po bëhet nuse krahasohet me sorkadhen: «Qafëgjatë si zarkadhe».133 Është ky një krahasim tradicional i rrafshit tokësor të botës së shpesëve, i ndërtuar me një shije estetike mjaft të hollë. Ky krahasim është pjesë përbërëse e pamjes poetike, ku paraqitet bukuria e vashës me mjaft mjeshtëri artistike. 13. Këmbëshkurtër si kunadhe Po në të njëjtën këngë, në vargun pasues, i katërti me radhë, ajo krahasohet me kunadhen: «Këmbëshkurtër si kunadhe».134 Kjo ka të bëjë me lakminë e veçorive karakteristike të kunadhes, sorkadhes, fluturës, zogut, pëllumbit, bilbilit, thëllëzës etj., e mu kjo e plotëson dhe e bën edhe më të plotë e më subtile shijen estetike në krijimet tona lirike. Kjo shije subtilizohet edhe më shumë, kur kihet parasysh përpjekja e pandërprerë për njerizimin e njerëzve në tërësi dhe në veçanti të botës shtazore. Në 133

T h i m i M i t k o, Dorëshkrimi i Pragës; në: MHFSH, II, f. 209, k. nr. 6, v. 3. 134 T h i m i M i t k o, po aty, f. 209, k. nr. 6, v. 4.

Poetika e krahasimit

rrafshin teorik, në të dy shembujt e fundit, vërehet një uniformitet i ndërtimit të krahasimit, i cili përbëhet vetëm prej epitetit dhe prej objektit krahasues. Epiteti është vetë objekti i krahasuar, pra vasha. Fija transmetuase është tradicionale. Vargu i këtillë mund të konsiderohet më i thjeshti në ndërtimet e këtilla, por duhet pasur parasysh thjeshtësinë edhe më të madhe të vargut të ngjashëm me këtë, kur objekti i krahasuar nuk është i zëvendësuar me epitet ose me atribut. 14. Kenke kuqë si bisha e malit Bisha e malit zgjon asociacione, që, në aspektin emocional, shtojnë tensionin erotik për bukurinë fizike të vashës në rrafshin krahasues. Në vargun i një kënge shkodrane, nga i cili del një pasqyrë e plotë e mjedisit të kësaj rrnese, krahasimi i vashës me të skuqurit e bishës së malit është i qëlluar: «Kenke kuqë si bisha e malit».135 Ky krahasim më së miri zbërthen pamjen poetike për vajzën, kurse dinamizmi jetësor është shumë i fuqishëm. Utilitarja dhe e bukura këtu janë shkrirë fort mirë me njëra-tjetrën. Ato janë të harmonizuara, kurse paraqitja e tensionit erotik në ngritje krijon një pamje poetike fort tërheqëse, sidomos koloriti i ngjyrës së kuqe.

135

Visaret, IV, f. 223, k. nr. 26, v. 23.

Zymer U. Neziri

15. Atje poshtë ndër ato thana, Rrinë dy vasha si dy zana «Atje poshtë ndër ato thana, Rrinë dy vasha si dy zana».136 Një këngë e bukur, kushtuar dy të bukurave, që janë aq shumë të bukura sa ajo bukuri e tyre matet vetëm me bukurinë e zanave. Është ky një krahasim i ndërtuar jashtëzakonisht me mjeshtëri e me sens poetik, i shënuar në Obot dhe i mbledhur nga Gjergj Komnino. Bukuria e zanës përfaqëson tipin e bukurisë së përsosur. Të jesh e bukur si zana është gjakim i të gjitha vashave. Bukuria e zanës është sublimim i këngës për vashat e bukura si zana. Rrafshi krahasues mitologjik, që përkon me zanat, qenie shumë të njohura të mitologjisë shqiptare dhe personazhe me rëndësi të veçantë të eposit heroik shqiptar në këngët e ciklit të Mujit e të Halilit, është edhe një dëshmi më shumë për gërshetimet e lirikës me epikën dhe anasjelltas dhe për rolin e tyre marrës e dhënës në llojet e ndryshme të poezisë sonë popullore. Në përgjithësi, bota e shpesëve dhe ajo shtazore janë të pranishme në lirikën tonë popullore të dashurisë, ndërsa prania e tyre e shton larminë e objekteve krahasuese për veçoritë shpirtërore të vashës, për cilësitë e saj karakteristike fizike, kryesisht, që vihen pandërprerë në spi136

Instituti i Shkencave, Këngë popullore lirike, përgatitur nga G j e r g j K o m n i n o, Tiranë, 1955, f. 100, k. nr. 75, v. 1-2.

Poetika e krahasimit

kamë në vargjet kësofare, duke krahasuar atë me: pëllumbin, bilbilin, zogun, thëllëzën, fluturën, sorkadhen, kunadhen, ngjalën, gjarprin, nëpërkën, patën, atin, mushkën, bishën e malit etj. Larmia krahasuese dhe prania e shumtë e gjallesave nga bota e shpesëve dhe e shtazëve si objekte krahasuese kanë pasuruar dhe pasurojnë vazhdimisht lirikën tonë popullore. Nëse hetohet mungesa e tyre në krijimet e reja folklorike kësofare, atëherë pa dyshim kemi të bëjmë me largimin e krijuesit popullor nga rrafshi rural tradicional në drejtim të atij urban. Kjo rrugë është e pashmangshme, por e para është një mbështetje e fortë, shumë e qëndrueshme, andaj do të kultivohet dhe do të ruhet me siguri, sepse njeriu ynë nuk shkëputet dot lehtë nga ambienti rural. Ai është fort i lidhur me tokën dhe aty jeton ku ka jetuar me shekuj, andaj edhe vargu i deritashëm do të jetë i pranishëm aty, bashkë me krahasimet e ndërtuara në mbështetje në botën e shpesëve dhe të shtazëve, si objekte krahasuese, për identifikimin e jetës, të shijes estetike të njeriut tonë e të idealit të tij social-estetik.

Zymer U. Neziri

III.c. Rrafshi krahasues sendor 1. Si xhevahire ndriçon! Ajo shëron shpirtin e tij, sepse është si xhevahir që bën dritë, ndriçon dhe verbon me pamjen e saj. Ajo është një trëndafil me bukuri të jashtëzakonshme: «Trëndafil që më shëron Si xhevahire ndriçon!».137 Krahasimi i vashës me xhevahirin është fort i qëlluar, por është edhe krahasim i rrallë, sepse nuk u takon frymorëve, veçse gjësendve të çmueshme. Ashtu siç është xhevahiri gur i rrallë dhe fort i çmueshëm, ashtu është e rrallë bukuria e vashës. Zgjimi i parafytyrimit vizuel është bërë prerazi e me një intensitet të fuqishëm. Dinamizmi është eksploziv, pa fashitje. Shpërthen menjëherë dhe ngrihet në një shkallë të lartë. Atje qëndron pa luhatje dhe nuk zbret. Shkëlqimi i bukurisë së vashës duket se është i gjatë sa vetë shkëlqimi i xhevahirit. Në shumë këngë tona lirike popullore përshkruhet bukuria e vashës me një konsideratë të lartë, madje ajo bukuri ka ngjyrime përmasash të një hijeshie hiperbolike. Pra, në vargun tonë popullor herë-herë del krahasimi si figurë e ndërtuar mbi një rrafsh joreal; tejkalon caqet e mundësive jetësore të realitetit dhe ngrihet nga e pamun137

S. D i n e, VD; në: Visaret, III, f. 267, k. nr. 101, v. 6 e 7.

Poetika e krahasimit

dshmja. Mu kjo këtë figurë e bën interesante dhe mjaft të përhapur, sepse ndërtohet fare thjesht, ndërsa mundësitë krahasuese janë të pakufizuara. Edhe kur mungon rrafshi real, megjithatë aty është e pranishme realja, sepse aty është vasha e bukur, e bukuria e saj duhet të përshkruhet dhe të krahasohet me mjete të atilla krahasuese, që janë larg ose afër barasvlerës së bukurisë së saj. Fundja, kjo është liri poetike. Në një këngë tjetër të Spiro Dines gjejmë po ashtu edhe një krahasim të ngjashëm si ky i mëparshmi: «Vet’ e bardh’ e gërshet degë E bukur si xhevahir».138 Këto dy krahasime janë afërsisht të njëjta, por në të parin vihet në pah ndriçimi i vashës, që vetëkupton se është fjala për bukurinë e saj, ndërsa në të dytin përmendet drejtpërdrejt bukuria e saj dhe, si e tillë, krahasohet me xhevahirin. Ndërkaq, në të parin prin fija transmetuese, kurse në të dytin ajo është në mes të vargut dhe lidh atributin me objektin e krahasuar. 2. Si floriri hazinesë Edhe krahasimi me floririn nuk është i ri. Ky krahasim pason në vargun e katërt të këngës: «Bejk’ e bardh’ e Saronesë, 138

S. D i n e, VD; në: MHFSH, III, f. 111, k. nr. 71, v. 3 e 6.

Zymer U. Neziri

Zbardhon në mes të kopesë, Si floriri hazinesë!».139 Nga ky krahasim hetojmë një mosshkëputje nga mjedisi rural, nga kopeja, që është me rëndësi për ndërtimin e kësaj figure, në mesin e së cilës zbardhon ajo bejkë e Konispolit. Krahasimi si flori ndërlidh relacionin poetik bejkë-kopé. Ai e fuqizon aktin e përjetimit artistik. Rrafshi krahasues është real, tokësor. Si xhevahiri ashtu edhe floriri janë objekte që e bëjnë krahasimin e vashës sa me më plotësi. Ata shprehin bukurinë e saj, që është e rrallë dhe e çmueshme. Ajo është një bukuri e pashoqe, andaj guri i çmueshëm paraqet masën barazuese dhe krahasuese të bukurisë së saj shpirtërore e fizike. 3. E bardha si qehribari Në këngën e J.G. f. Hanit vasha është e bardhë dhe bardhësia e saj është krahasuar me qehribarin. Bardhësia dhe bukuria janë vënë në spikamë krahas njëra-tjetrës dhe mu kjo bardhësi është shprehje e shijes për të bukurën, e krahasuar me shkëlqimin e qehribarit: «E bardha si qehribari».140 4. Syzeza porsi kupa Në një këngë tjetër, ajo që e do djali është një syzezë, por syzezë e krahasuar me kupën: «syzeza porsi ku139 140

IF, 250 KPD, f. 154, k. nr. 250, v. 2 - 4. J o h a n G. v. H a h n, Albanesische Studien, Jena, 1854; në: MHFSH, I, f. 62, k. 3, v. 2.

Poetika e krahasimit

pa». 141 Ky krahasim shpreh një gjendje shqetësuese emocionale, që vjen e rritet nëpër vargjet pasuese. Pra, krahasimi është shpalues i pamjes së gjendjes dhe i betimit të djalit për syzezën porsi kupa. Edhe sumbulla është një mjet krahasues në këngët e këtij lloji, si në këto vargje për Razën e bukur nga Kamenica, tash Dardana, e krahinës së Gallapit: «Raza hypi n’kumull, /Raza asht si sumull».142 5. Mor’je e bardhë si bumbak’ Janë raste interesante ato krahasime me mjete të kursyera, ku s’kemi as xhevahirë, as lira e as florinj. Mjetet krahasuese janë ndër ato më të thjeshtat. Ja, bie fjala, në një këngë arbëreshe, bardhësia e vashës krahasohet me bumbakun, pra me pambukun: «Mor’je e bardhë si bumbak’ Qasu të të puth ndë bark».143 Nëse këtë mjet krahasues e konsiderojmë si tepër të thjeshtë dhe të varfër për zgjimin e asociacioneve erotike e poetike, krijimin poetik në këtë këngë nuk duhet 141

I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 5, v. 1. Z i a u d i n K o d r a, Poezija popullore arbëreshe, Ndërmarrja e botimeve, Tiranë, 1957, f. 87, v.1 e 2. 142 KPSH, 1953, f. 34, kënga « Raza», v. 7. 143 C. T H. R e i n h o l d, Noctes… (1855); në: MHFSH,I, f. 97, k. nr. 11, v. 1-2, këngë dashurie e arbëreshëve të Greqisë nga ishulli Poros;Visaret, IV, f. 352, k. nr. 7, v. 2 e 3. 141

Zymer U. Neziri

konsideruar të tillë. Kjo nuk do të thotë varfëri poetike, përkundrazi, në këtë mënyrë vargu i afrohet më së shumti rrafshit real të jetës, nga ka buruar, por del pakëz i varfër sa i përket imagjinatës krijuese. Konkretisht, në këtë këngë krahasimi duket funksional aq sa është edhe i thjeshtë, por në anën tjetër bëhet edhe më funksional kur shpalos pamjen poetike, derisa djali i lutet vashës që t’i afrohet… Kështu, edhe me mjetet që duken të varfra, mund të krijohen pamje tërheqëse poetike, në të cilat funksioni i krahasimit si figurë poetike është i rëndësishëm. Pra, nuk ka mjete të varfra poetike e as figura të varfra, por ka varfëri vetëm në mjeshtërinë poetike, kur është nën shkallën krijuese artistike. 6. Moj e’ mirë e hollë si toja Edhe kur krahasimi nuk paraqet ndonjë pamje të theksuar të një bukurie të spikatur, por kryen vetëm funksionin e hapjes së dialogut lirik, që vasha e vazhdon me t’ëmën, ai u jep ndjenjave erotike mundësi shprehëse. Në këngën e krahinës së Plavës e të Gucisë asaj i drejtohet djali: «Moj e’ mirë e hollë si toja, dajmë orokun, lumte goja!».144 Krahasimi i këtushëm paraqet një pamje të një bukurie të së mirës, e hollë si toja, dhe e kryen funksionin 144

I d r i z U l a j, KPG, f. 35, k. nr. 75, v. 1.

Poetika e krahasimit

e hapjes së dialogut të vuthjanit me të mirën, e pastaj ajo vazhdon bisedën me t’ëmën, që e tumir sjelljen e së bijës dhe ka mirëkuptim për ndjenjat e saj për trimin që e do shumë. 7. Moj e holla si fisheku Si zakonisht, kënga e djalit për vashën nuk ka fund. Asaj i këndon prore, sidomos për veçoritë e saj karakteristike trupore, duke shprehur shijen e vet estetike për të bukurën. Kur kjo shije i afrohet rrafshit real, atëherë duket shumë më afër ndjenjave, zgjon asociacione të menjëhershme erotike, si kjo këngë e Th. Mitkos: «Moj e holla, si fisheku, Cicat s’t’i nxë jeleku. Moj e holla si gargija, Të paska hije shamija».145 Krahasimet si fisheku e si gargija janë të ndërtuara me shije për vashën truphollë, e mu kjo veçori shquan bukurinë e saj tërheqëse. Kjo shije për të bukurën i afrohet shumë subtilitetit dhe erotizmit kulmor. Asaj i ka hije shamia, por bukurinë e saj e shquajnë gjinjtë nën jelek. Vargu i pestë, që është ndërtuar me anë të krahasimit, është paraprijës dhe shpalues i pamjes poetike në vargun e gjashtë, pra, jo formalisht sa për rimim, por për të shprehur plotësinë e pamjes poetike. Këto dy ele145

T h. M i t k o, BSH; në MHFSH, II, f.79, k. nr. 28, v. 5–8.

Zymer U. Neziri

mente shprehin thelbësisht një harmoni të përmbajtjes, e cila nuk i përgjigjet sa duhet vetë bukurisë harmonike. Pra, mikja është e hollë, ndërsa gjinjtë e saj nuk i zë jeleku! Këtu shfaqet si në antitezë kundërthënia e harmonisë trupore. Fisheku dhe gargia janë mjete krahasuese edhe për shprehjen e idealit social-estetik nëpërmjet hollësisë trupore të vashës, të cilën këtu e shquajnë gjinjtë dhe shamia, sidomos të parët. Sidoqoftë, pamja poetike e krijuar prej këtyre vargjeve është e plotë. Aty mbizotëron dinamizmi i ndjenjave, që ndihet edhe në zmadhimin e tensionit erotik në një gjendje reale emocionuese të djalit për «atë fajtore të Perëndisë». 8. Kah po m’shkon si kerri me sanë Në këtë krahasim të rrafshit të së madhërishmes, ku mbizotërojnë madhështorja e grandiozja, duket se qerrja nuk është e mjaftueshme pa qenë e ngarkuar edhe me sanë! Është ky një krahasim i ndërtuar mbi një rrafsh krahasues, që kalon më tepër nga zgjedhja e mjeteve të pazakonshme, por të përditshme: «Kah po m’shkon si kerri me sanë, Po të dridhet toka nër kamë!». 146 Ose: «Del n’sokak si kerr me sonë, Ton katundit po i vjen rond». 147 146 147

I A P, KPD, I, k. nr. 98, v. 4 e 5. G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 243, k. nr. 4, v. 9-10.

Poetika e krahasimit

Nga pamja poetike e faqekuqes grandioze nga Llapusha, si dhe të së mirës nga Reka e Rrafshit të Dukagjinit, 148 në shembullin e dytë, shfaqet njëherazi edhe madhështia trupore e saj në mjedisin rural fushor. Një shembull të ngjashëm kemi edhe nga Sharri: «Mori e mirë, e trashë, e gjonë, Shka po shkon si kerr me sonë?».149 Në lirikën tonë erotike nuk janë të rralla rastet kur për krahasimin e vashës ose për krahasimin e trupit të saj përdoren edhe mjete të atilla që tejkalojnë radhët e së mundshmes, tejkalojnë rrafshin real dhe i afrohen shprehjes hiperbolike: «Kur ec goca dridhet fusha, Dridhet fusha, dridhet toka, Si me qen karroc me topa!».150 Krahasimi në vargun e dhjetë të kësaj kënge është mjaft simptomatik, sepse vasha është krahasuar me karrocën me topa! Pas këtij krahasimi, aty për aty ne na shpaloset vizuelisht pamja e madhe trupore e gocës dhe e peshës së rëndë të trupit të saj. Ajo duhet të jetë shtatgjatë, vithegjerë, shumë e shëndetshme, por mbi të gji148

G. E l e z o v i ć, po aty, f. 243. Këngën e shënoi nga Cvetko Stamatoviq, i lindur në katundin Lloçan. 149 KPSH, 1953, f. 61 kënga « Po shkon si kerr me sanë», v. 1 e 2. 150 IF, 250 KPD, f. 49, k. nr. 94, v. 8–10.

Zymer U. Neziri

tha të mbizotërojë bukuria. Ajo bukuri duhet të jetë mahnitëse, por një gjendje e këtillë e dëbon ndjenjën sublime, estetike, të qetë dhe zgjon asociacionet e një bukurie të jashtëzakonshme, kur dridhet fusha, dridhet toka nga hapat e saj, por edhe nga vetë bukuria. Krahasimi është në nivelin e vargut paraprijës, ose nën të. Ai është plotësim i dy vargjeve paraprijëse dhe deri diku plotëson nevojën për një krahasim të qëlluar me gjendjen e krijuar nga ecja e gocës, që ishte bërë nuse tri javë më parë. Ambienti, në të cilin shpaloset kjo pamje poetike, është pa dyshim rural, por me shumë elemente të një ambienti kreshnik: dridhja e fushës, dridhja e tokës nga hapat e gocës, e aty është edhe karroca me topa për ta baraspeshuar këtë dridhje. Pa dyshim, e tërë përpjekja në ndërtimin e kësaj pamjeje poetike është bërë për ta paraqitur bukurinë mahnitëse dhe të jashtëzakonshme të gocës. Pra, mjetet krahasuese nuk janë kursyer, kurse efekti i tyre duket i mjaftueshëm për parafytyrimin vizuel të bukurisë dhe të madhështisë. 9. Nusja e madhe si gjytet Në vazhdimësi të këtij problemi të shtruar mund të përmendet edhe shembulli nga Ljarja, për vashën që po bëhej nuse, e krahasuar me madhësinë e qytetit: «Nusja e madhe si gjytet».151 151

F r a n J a n k a j, Gjurmime albanologjike, s. FE, I, 1971, f. 156, v. 1.

Poetika e krahasimit

Ky krahasim është fort interesant dhe mund të konsiderohet ndër figurat e rralla hiperbolike të këtij lloji ndër ne. Madhësia e asaj krahasohet me qytetin! Mirëpo, madhësia e qytetit nuk është barazuese as përafërsisht me madhësinë e vashës – nuse. Megjithëkëtë, nusja është e madhe. Në atë madhësi të hiperbolizuar, në kufijtë e pamundësisë, ka edhe hijeshi. Nusja domosdo është edhe e bukur, ndonëse kjo nuk përmendet, por vëtëkuptohet. Në ndërtimin e kësaj kënge krahasimi ka një funksion të caktuar ndërtues. Ai prin si varg filltar dhe përsëritet aty ku përfundon pjesa e parë e këngës. Kënga është ndërtuar në dialog, ku merr pjesë edhe vasha–nuse. Krahasimi, si mjet shprehës poetik, këtu konsiderohet i zëvendësueshëm, por, kështu si është ndërtuar në këtë këngë, ai mund të radhitet, pa hamendje, në mesin e krahasimeve më të çuditshme në lirikën tonë popullore. Zgjimi i ndjenjave erotike duket i pakapshëm në këtë hapësirë tejet të papërthekueshme.152 Rrafshi krahasues tokësor me botën e sendeve sjell krahasime interesante për vashën. Bukuria e saj është vënë përballë objekteve krahasuese nga më të ndryshmet. Ajo duket herë si xhevahire, herë si floriri, po edhe si qehribari. Ajo është një syzezë porsi kupa, por edhe është e bardhë si bumbak. Trupi i saj na del i hollë 152

Për thelbin e krahasimit, pra për guximin e fantazisë dhe për fuqinë e saj për t’i gjetur format, që përvetëson me anë të lidhjeve shpirtërore, si dhe për krahasimin me refleksion të cekët dhe me ndjenja të formuara jo sa duhet, shih: G. V. F. H e g e l, Estetika, II, f. 115-117.

100

Zymer U. Neziri

si toja, ose si fisheku, dhe, në fund, ajo duket se shkon si kerr me sanë dhe është e madhe si qytet. Gjasimi me disa krahasime të këngëve të kreshnikëve duhet të përmendet domosdo. Ndikimet e ndërsjella në poezinë popullore jo vetëm që janë të mundshme, por, si të tilla, janë gjithnjë të pranishme. Është e natyrshme që krahasimet e këtilla të mos e kenë burimin e tyre autokton në këngët lirike popullore, por përdorimi i tyre është fare i natyrshëm. Kjo është njëra prej shumë veçorive të përbashkëta të gjinive të poezisë popullore, sepse nuk ka kufij të prerë dhe të paprekshëm në mes të lirikës dhe epikës.

Poetika e krahasimit

101

III.ç. Rrafshi krahasues atmosferik 1. Si vap’ e gushtit më dogje Atmosfera, me të reshurat e saj dhe dukuritë e tjera, ka qenë prore e vrojtuar prej njeriut si ambient, ku ky ka bërë përpjekje të pandërprerë për ta realizuar qenien e vet njerëzore, duke u munduar ta njohë më mirë atë. Në këngët lirike erotike nuk janë të rralla rastet e ndërtimit të figurës së krahasimit mbi ambientin atmosferik: shiun, borën, vesën, erën, shtrëngatën, furtunën, vapën, akullin, rrufenë etj. dhe djali i mahnitur i këndon bukurisë së vashës zorkadhe: «Shkon zorkadha qafëgjatë, ka ergjënd, ka kollonatë, djeg e përvëlon si vapë».153 Sorkadhja ka një bukuri që të bën për vete, të mahnit me hirin e bukurisë së vet, e pastaj të zë ankthi e të djeg, të përvëlon si vapë. Kjo pjesë e pamjes poetike është ndërtuar me një mjeshtëri artistike për lakmi. Krahasimi është në funksion të plotë të ngritjes së tensionit erotik, të zgjimit të ndjenjave dhe të parafytyrimit vizuel të një bukurie të rrallë. Pozita e krahasimit, në relacion me metaforën dhe epitetin, nuk qëndron në varësi. Megjithëkëtë, këtu mund të vërehet një varësi e ndërsjellë, ndonëse vargu i dytë du153

IF, KPD, Tiranë, 1965, f. 22, v. 2–4.

102

Zymer U. Neziri

ket se është në funksion të krahasimit. Pamja poetike zbulohet plotësisht në vargun e pestë: «si vap’ e gushtit më dogje».154 Fija transmetuese tani këtu prin në fillim të vargut dhe e kurorëzon përpjekjen e krijuesit popullor. Efekti artistik është i jashtëzakonshëm. Një varg të tillë do ta nënshkruante çdo poet i mirë. Poetika e këngës është e fuqishme, sepse nëpërmjet figurës së krahasimit krijohet një mjedis sublim me emocione shumë të gjalla e të forta, që i përjeton thellë djali për atë bukuri shumë tërheqëse të sorkadhes, e cila e pushton të tërin, e djeg dhe e përvëlon, ashtu si djeg e përvëlon vapa e gushtit. 2. Porsi rrfeja shkon e vjen Për bukurinë mahnitëse të vashës krahasimet shpesh përdoren të pakursyeshme, sa i përket objektit krahasues: «Porsi rrfeja shkon e vjen Natë e ditë m’i bane terr».155 Ajo është e vogël, por edhe fort e bukur. Bukuria e saj e pushton djalin, sepse kur ecën ajo, ec si rrfeja. Edhe kur shkon, prapë atypari kalon si rrfeja. Vetë bukuria e saj është rrufe. Ajo sjell rrufenë dhe lëshon kudo që kalon një 154 155

IF, KPD, po aty, f. 22, v. 5. V i n ç e n c P r e n u s h i, Visari Kombëtar. Kangë popullore gegnishte, I, Sarajevë, 1911, f. 126, k. nr. 47, v. 3 e 4.

Poetika e krahasimit

103

dritë verbuese, e pastaj bie terri, errësira! Kjo pamje është një gradacion i mrekullueshëm në lirikën tonë erotike, i mbështetur në figurën e krahasimit. Është ky një ndërtim poetik i pashoq, ku, pas territ, zemra e djalit helmohet nga ajo vashë si rrufe. Ndërtimi i kësaj kënge është me interes për analizë, sepse në të prijnë tri krahasime njëri pas tjetrit, porsi në vargun e parë, ashtu edhe në të dytin dhe në të tretin: «Moj e vogël porsi vocja, shkon e vjen-o porsi rrfeja».156 Krahasimi në vargun e tretë është përsëritja e të dytit, por i rindërtuar rishtazi bëhet mjaft tërheqës. Koloriti i pamjes poetike është krijuar me ngjyra të forta antitezash të brendshme: ngjyra e së bardhës verbuese – si rrufe dhe terri i njëjtë, si ditën, ashtu edhe natën. Vapa, bora dhe rrufeja, që të trija, në këngët e përmendura janë transponuar me një fuqi të jashtëzakonshme në pamjet poetike. Figura e krahasimit në to ka një rol të rëndësishëm. Nëpërmjet tij zbulohen shija e hollë estetike e popullit tonë, ndjenjat e emocionet për përjetimin e së bukurës dhe njëherazi shfaqet fuqia krijuese artistike, gjithnjë e lidhur ngushtë me fenomenet e natyrës dhe me idealin social-estetik.

156

V i n ç e n c P r e n u s h i, KPG, po aty, f. 126, k. nr. 47, v. 1 e 2.

104

Zymer U. Neziri

3. Duro zemër e duro/ Sa duroi mali me borë Vasha e merr me të mirë vetveten, por edhe qan me lot për trimin. Lotët e saj pikojnë nga sytë si nga streha e çatisë. Në këngën arbëreshe ajo i jep zemër vetvetes: «Duro zemër e duro, Sa duroi mali me borë».157 Të durosh sa mali me borë është një krahasim fort i goditur, me poentë morale tejet pozitive. Nuk është nota optimiste në këtë varg vetëm në qëndrimin se ajo i jep vetes shpresë, se pas së keqes vjen e mira, por ky është edhe një optimizëm i ndrojtur se durimi do të jetë edhe i gjatë. Do të jetë i gjatë aq sa rron bora në mal, deri në verë, ose deri kur bora e zë borën. Ky është caku i porosisë: të keqen e zëvendëson e mira, sikurse borën e ftohtë–bari i gjelbër i pranverës që mbin pas saj. Në të kundërtën, të durojë ajo siç duron ndonjë mal i lartë borën tërë vitin, do të thotë ta pranosh luftën me një të keqe që s’ka të sosur. Megjithatë, duhet të luftosh me të keqen e jetës pa u hamendur, është kjo domethënia e vargut. Ky krahasim duket se ka një porosi aq të fuqishme morale, sa hyn në radhën e më të mirëve në lirikën tonë popullore. 4. Oj e mira bardh si bora Në një këngë të Siarinës vasha është krahasuar me borën. Ajo është e bardhë si bora, por njëherazi është 157

Z. K o d r a, PPA, Tiranë, 1957, f. 87, v. 1 e 2.

Poetika e krahasimit

105

edhe e ftohtë mu si bora, sepse në lidhjet e saj me djalin është këputur diçka. Kjo këputje ka krijuar një det mes tyre. Mirëpo, djali prapë e do, e do bardhësinë e saj dhe urren veten për një gabim të rëndë që bëri. Këtë faj nuk ia fal vetvetes. Ai veten e dënon kështu: «Vrafsha veten si s’të mora!».158 Vasha tani nuk i takon atij. Ajo bardhësi e bardhë si bora i takon tjetërkujt. E mira është martuar, ndërsa djalit i mbetet mallkimi i vetvetes. Në mes të asaj bardhësie si bora dhe të vetëmallkimit ka diç që s’është thënë, diçka që vëtëkuptohet. Këtë e paralajmërojnë vargjet e para të këngës, por jo edhe ky varg i parë që prin: «Oj e mira bardh si bora».159 Djali dhe vasha qenë afër dhe larg njëri-tjetrit. Ata kishin dikë në mes. Pengesa ishte e madhe. Ajo pengesë tani bëhet sa bjeshka ose sa deti dhe nuk kalohet dot. Bukuria e vashës, sa për ngushëllim, mbetet për djalin bardhësi si bora, por bardhësi që më shumë të ngrin në vend sesa të ngroh. Krahasimi, edhe pse i prin këngës, mbetet vetëm shpalues i pamjes poetike, ndërsa me anë të ngjyrës së bardhë, të identifikuar me objektin – borën, krijohet një 158 159

Visaret, III, f. 230, k. nr. 20, v. 2. Visaret, III, f. 230, k. nr. 20, v. 1.

106

Zymer U. Neziri

gjendje e ngrirë e bukurisë së kristaltë, që nuk zgjon kurrfarë ndjenjash ngrohtësie shpirtërore. Prandaj, estetikja jo vetëm që largohet nga përjetimi, dikur dhe tani i dëshiruar dhe i parealizuar, por edhe krijon një gjendje psikologjike plot acar e ngricë në shpirtin e djalit. Pra, bardhësia nuk sjell gjithnjë ngrohtësi shpirtërore. E bardha dhe e zeza i janë kundërvënë gjithmonë njëra-tjetrës, ndërsa kësaj here e bardha mbetet e tillë, por njëherazi ajo e zbulon edhe anën tjetër të medaljes, që është çdo gjë tjetër, por e bardhë nuk është. Ky fenomen estetik–letrar duket se është mjaft interesant. Bukuria estetike dhe shija nuk humbin asgjë. Përkundrazi, kjo është një mjeshtëri e rrallë e vargut tonë popullor erotik, sepse nëpërmjet krahasimit të thjeshtë e të ndërtuar mbi një bazë shumë të fortë tradicionale, shpaloset një gjendje shpirtërore, një pamje poetike fort tërheqëse. Bukuria e vashës dhe bardhësia e saj si bora, në njërën anë, dhe dashuria e parealizuar, në anën tjetër, janë paraqitur thjesht, por në këtë thjeshtësi reflektohet vetë bukuria e vashës dhe ajo e vargut. Shija estetike për të bukurën është shfaqur nëpërmjet bardhësisë së borës. Pra, e bardha është ajo më e bukura, ajo më e mira e shoqeve, por njëherazi është një bukuri që ngroh dhe ngrin. Fundja, kjo është një antitezë e brendshme poetike, që zë fill mu në vargun e parë të këngës – në figurën e krahasimit.

Poetika e krahasimit

107

III.d. Rrafshi krahasues kozmik Kozmosi ka qenë një hapësirë reale që ekziston, por gjithmonë ka mbetur i paprekur në largësitë qiellore. Dëshira e njeriut prore ka mbetur e pashuar për atë bukuri përrallore, për ta shijuar për së afërmi atë botë të panjohur. Ndjenjat më të bukura, më të sinqerta, më njerëzore e më subtile shpirtërore ai i ka realizuar edhe në rrafshin kozmik. Në atë botë qiellore ka lidhur realizimin e ndjenjave për të bukurën dhe shijen estetike për bukurinë e vashës. Objektet qiellore prore i kanë shërbyer për krahasimin e saj. Madje, herë-herë vetëm një objekt nuk është i mjaftueshëm, andaj i gjejmë të dy tok: hënën me diellin, ose hënën me yjet etj. Kjo nuk do të thotë se objekti krahasues është i varfër, në relacion me atë që krahasohet. Mirëpo, është më shumë një ndjenjë e fuqishme e lirikës së botës subjektive, me fryrje të fuqishme të ndjenjave erotike. Derisa të ekzistojë kjo ndjenjë, edhe shfryrja mbetet gati e njëjtë, ndërsa dinamizmi i shfaqjes së saj gjithnjë është në rritje. 1. Si hëna kur del me yje Në një këngë të Thimi Mitkos vasha është «Si hëna kur del me yje».160 Kështu djali i drejtohet vashës që ia luan mendtë; i drejtohet asaj që e do aq shumë e nuk di si ta shprehë ndryshe madhështinë e bukurisë së saj. Madhështia e kësaj bukurie, mund të krahasohet veç me 160

T h. M i t k o, DP; në: MHFSH, II, f. 205, k. nr. 36, v. 3.

108

Zymer U. Neziri

bukurinë jashtëtokësore, me atë bukuri që s’i përket njeriut dhe botës së tij. Djalit nuk i duket i mjaftë krahasimi i vashës me hënën. Hëna nuk i duket si vasha, po të mos jenë aty edhe yjet. Hëna dhe yjet janë plotësim i njëri-tjetrit dhe kështu krijojnë një harmoni, që nga toka duket si një bukuri e përsosur. E mu kësaj bukurie ai dëshiron t’ia vërë përballë vashën e tij, vashën që e do aq shumë. Atij i duket se vetëm ky nivel krahasimi është i mundshëm dhe i mjaftueshëm për bukurinë e saj, se vetëm hëna me yjet janë të denja të krahasohen me të. Dallgët e shpirtit të djalit çohen peshë, mendtë i vlojnë. Atë e dëshiron aq shumë, sa këtij krahasimi ia shton edhe këtë varg: «t’i m’i lojte mënt e mija».161 Nga krahasimi si hëna kur del me yje krijohet pamja poetike me një bukuri mahnitëse. Akti i përjetimit artistik është i shkallës së lartë. Duket sheshazi se shija estetike është fort e hollë. Ajo, për hënëzën,është shprehur me një subtilitet të rrallë: «Rrije pranë trëndafilit, Si hënëza pranë yllit!».162 Si në raste të tjera, edhe këtu e bukura dëshirohet të përjetohet, por kjo aspak nuk ia ul vlerën shijes estetike, përkundrazi ajo e forcon dhe e humanizon atë. Në një këngë tjetër bukuria e vashës del: 161 162

T h. M i t k o, po aty, f. 205, k. nr. 36, v. 4. KPL, 1955, f. 37, kënga nr. 39, Zagori, v. 9-10; Visaret e Kombit, V, f. 144.

Poetika e krahasimit

109

«si hana qi shndrit në pyll».163 Ajo ka një hijeshi tokësore dhe jashtëtokësore, një bukuri që i gjason vetëm shndritjes së hënës në pyll. Fija transmetuese, si-ja tradicionale, prin në fillim të vargut. Rrafshi krahasues është, pra, jashtëtokësor – qiellor dhe zbret pastaj andej nga është ngjitur kërkesa për gjetjen e objektit krahasues, ndërsa figura e krahasimit është më e plota në këtë pamje poetike.164 Pra, bukuria e vashës është si bukuria e shndritjes së hënës, që kjo zgjon asociacione të një bukurie të rrallë, e ngre nivelin e tensionit erotik, duke paraqitur bukurinë e saj si tejet sublime në perspektivën e parafytyrimit vizuel në pamjen poetike.165 163

I F, KPD, 1965, f. 18, v. 7. Pamja poetike ose imazhi poetik është objekt i shpeshtë studimi. G a s t o n B a s h l a r (Gaston-Louis-Pierre, Bachelard, 18841962), njëri ndër teoricienët më të njohur të imagjinatës poetike, konsideron se problemi i saj duhet të shndritet edhe në pikëpamje filozofike, por është e nevojshme për të mbërritur deri te fenomenologjia e imagjinatës. «Me këtë kuptojmë hulumtimin e fenomenit të pamjes poetike kur ajo pamje paraqitet në vetëdije si prodhim i drejtpërdrejt i zemrës, i shpirtit, i qenies së njeriut». Shih: G a s t o n B a s h l a r, Poetika prostora (Gaston Bachelard, La poétique de l’espace, Press Universitaries de France, Paris, 1958), Beograd, 1969, f. 3. 165 Duke shkruar për pamjen poetike dhe për evolucionin e gjuhës ndër shekuj, G. B a s h l a r thotë se «pamja poetike na ofron, të shprehemi me term matematikor, një lloj diferencuesi të atij evolucioni» dhe përfundon se «pamja poetike është gjithsesi shfaqje psikike e përgjegjësisë më të vogël». Shih: G. B a s h – l a r, po aty, f.14. 164

110

Zymer U. Neziri

Hëna, si objekt krahasues, është e shpeshtë dhe i takon rrafshit krahasues tradicional. Si e tillë, me bukurinë e saj, ajo do të jetë gjithnjë e pranishme në vargjet tona erotike popullore, sepse nga rrafshi kozmik ajo është objekt fort i përshtatshëm për krahasimin e bukurisë së vashës. Sidomos shndritja e saj është një bukuri e rrallë për paraqitjen e pamjeve poetike me bukuri të jashtëzakonshme. Në këtë mënyrë jo vetëm që zgjohen ndjenjat më emocionuese, por ngrihet edhe tensioni poetik, që duket se arrin në pikën më të lartë. Një krahasim të ngjashëm e gjejmë edhe në këngën «A je brymë, a je bore»: «Si hana që shkrep në bahçe».166 Në këtë këngë të shkurtër mbizotëron krahasimi i vashës në tërë këngën. 2. E bukur qi ndritë si dielli Dielli është objekt krahasues, po ashtu i shpeshtë, në vargun tonë erotik popullor. Në një këngë të Dozonit, djali i mahnitur nga bukuria, i drejtohet vashës: «O diell që ndriçon»,167 ose: «O diell që lëshon shtia».168 Në vargun e J. Hanit ajo është: «Than’ e kuqe ndë korie 166

A. M u s t a q i, KPD, f. 57, v. 5. A. D o z o n, Manuel…, 1879, vep. e cit.; në MHFSH, I, f. 310, k. nr.16, v.1. 168 A. D o z o n, po aty; në: MHFSH, I, f. 311, k. nr. 19, v. 5. 167

Poetika e krahasimit

111

Posi dielli kur bie».169 Ky është një krahasim fort i shpeshtë dhe i përsëritur. Rrafshi krahasues është tokësor, që ngrihet nga lartësitë qiellore, duke rënë përsëri në tokë. Ky digresion i ngritjes dhe i rënies është tradicional në lirikën tonë popullore dhe i jep një fuqi karakteristike shprehjes poetike, e fuqizon edhe më shumë pamjen poetike dhe e mbarëson me elemente tokësore dhe qiellore, duke krijuar një ngjyrim fort tërheqës. Në një këngë tjetër, e kënduar në Veri, botuar në Diturija e Selanikut, bukuria e vashës është një bukuri e rrallë. Ajo nuk është e zakonshme si të tjerat, prandaj krahasohet me diellin që ndrit: «E bukur qi ndritë si dielli».170 Si ndrit dielli, ashtu ndrit edhe vasha. Ajo ecën dhe bën dritë. Ecën vetëm malit, e bukurisë së saj i gëzohet më së shumti djali. Së paku kështu i duket atij, por asaj bukurie i gëzohet edhe kodra, edhe shtegu i malit. Ky krahasim i hiperbolizuar çel rrugë që mbi të të ndërtohen edhe vargjet e tjera me një fuqi mahnitëse poetike, siç është, bie fjala, vargu i tretë i kësaj kënge: «Tuëj gzuë kodren, tuëj gzuë shtegun».171 169

J. H a h n, A S; në: MHFSH, I, f. 66, k. nr. 17, v. 1 e 2. Diturija (1909), Selanik, në: MHFSH, III, f. 536, k. nr. 3, v. 1. 171 Diturija (1909), Selanik, po aty, f. 536, k. nr. 3, v. 3. 170

112

Zymer U. Neziri

Është ky varg fort i goditur, por i ndërtuar mbi bazën e krahasimit në vargun e parë. Krahasimi i përmendur është pikëmbështetës dhe strumbullar i këngës, që edhe vetë ngrihet mbi ato themele dhe bëhet jo veç varg fillues, por edhe qendror në këtë këngë të bukur kushtuar vashës. Një krahasim të ngjashëm kemi edhe nga Gjurgjeviku i krahinës së Llapushës: «Morje mira çkrep si dielli! Mu ga njeri, dikush thirri». 172 Në një këngë tjetër të vjetër, dielli është po ashtu objekt krahasues për vashën grykë-ergjënde: «Grykë-ërgjëndeja kur shkon Si dielli na vështron, Ljeshon shënj e na verbon!».173 Pra, edhe këtu kemi të bëjmë me rrafshin krahasues kozmik. Shija estetike është mjaft e hollë: shkëlqimi, drita e fortë dhe rrezet, me ngrohtësinë e tyre përvëluese, janë vetë ajo. Edhe vështrimi i saj është i qeshur, që është optimizmi i vetë jetës. Mungesa e ngrysjes e zbukuron edhe më shumë këtë pamje poetike. Dinamizmi dhe gjallëria bëjnë zgjimin e emocioneve dhe të ndjenjave erotike me një intensitet tejet të fuqishëm. Tensioni erotik 172

G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 248, k. nr. 17, v. 1 e 2. 173 Visaret, III, f. 238, k. nr. 37, v. 3, 6 e 7.

Poetika e krahasimit

113

është kulmor. Këto tri vargje janë bukuri e rrallë, margaritarë të krijimtarisë popullore për vashën që vështron si dielli e lëshon dritë dhe verbon djemtë e rinj. 3. Porsi ylli me bajrak! Pos hënës dhe diellit, është i pranishëm edhe ylli ose yjet në ndërtimin e krahasimeve në këngët tona lirike. Në një këngë të Dozonit, asaj mikeje, që është «mbesë suljote», djali i thotë: «O ylli që del pas darke»174, kurse në një këngë shkodrane djali ka një hall të madh, sepse vashën e ka afër, por edhe shumë larg e s’ka mundësi ta shohë dhe të takohet me të. Për bukurinë e vashës flasin të gjithë. Edhe djali është mahnitur me bukurinë e saj: «Ashtu dole si m’kan thanë Porsi hylli me bajrak!».175 Ajo nuk është vetëm yll, si yjet e tjerë të rëndomtë, por një yll që dallohet prej të tjerëve, është yll me bajrak. Ai dëshiron ta krahasojë me diçka që i përgjigjet bukurisë së saj mahnitëse, asaj bukurie që të bën për vete. Ai drejtohet nga objektet e gjithësisë dhe ndan yllin për ta krahasuar me vashën. Ai kërkon një yll të jashtëzakonshëm, të veçantë. Një kërkim i tillë poetik është vetë ndjenja subtile, jashtëzakonisht e fuqishme e 174

A.D o z o n, Manuel…, 1879, vep. e cit.; në MHFSH, I, f. 310, k. nr. 17, v. 1. 175 Visaret, IV, f. 222, k. 26, v. 7 e 8, ose: KPD, Tiranë, 1965, f. 43, v. 7 e 8.

114

Zymer U. Neziri

një tensioni erotik shumë të ngritur. Krahasimi për bukurinë e vashës, e krahasuar me yllin, paraqet një bukuri të qetë, të largët e të pakapshme, që papritmas vjen e bëhet shumë e afërt, me një fuqi dinamike dhe intensitet erotik, sidomos në krahasimin e vargut të 26-të, ku ajo krahasohet me bishën e malit. Me këtë kalim të papritur nga qetësia sublime qiellore në një ambient të vrazhdë bishash mali, pasqyrohet gjallëria dhe vitaliteti i jetës. Pra, në bukurinë e saj, sado që është e pranishme butësia e qetë, e krahasuar me objekte të gjithësisë, megjithëkëtë vrazhdësia i gjason vetë jetës në malet tona. Kjo nuk ngjet në të gjitha këngët tona lirike erotike, sepse është e pamundshme të gjesh kudo larmi rrafshesh krahasuese si në këtë këngë. Lëkundjet e ngritja prej rrafshit tokësor deri tek ai qiellor dhe zbritja sërish në tokë paraqesin pasqyrën e gjendjes shpirtërore të djalit. Në një këngë tjetër gjejmë përsëri një krahasim të ngjashëm të rrafshit krahasues qiellor, të ndërtuar mbi rrafshin krahasues tokësor për bukurinë e një vajze mali: «Ishte vajza, vajzë mali si një ill».176 Në këngët e ndërtuara me objekte krahasuese vetëm të një rrafshi kozmik, por të ndërtuara mirë e me mjeshtëri, mund të paraqitet çdo gjë që i takon gjendjes shpirtërore dhe bukurisë fizike edhe pa shartimin e krahasimit me 176

IF, KPD, Tiranë, 1965, f. 65, v. i 11-të i këngës «Erdhi prilli ç’u shkri bora».

Poetika e krahasimit

115

rrafshe të ndryshme krahasuese, që gjithsesi janë freskim i shprehjes poetike në lirikën tonë popullore. Kënga popullore dhe akti i përjetimit artistik shumë vështirë mund të merren me mend pa figurën e krahasimit, sidomos disa lloje të saj, në veçanti lirika erotike, prandaj rëndësia e kësaj figure është tejet e madhe. Përgjithësisht, kënga dhe poezia, po edhe proza, kanë pasur dhe kanë nevojë për një figurë të këtillë. Fati i saj nuk mund të parapërcaktohet me sendërgji teorike se a do të zhvillohet edhe më tutje, apo do t’i ngushtohet shtrirja dhe do të bëhet zorrë qorre e letërsisë! Figura e krahasimit për vashën (vajzën, çikën, cucën, gocën) në këngët tona popullore të dashurisë, me shembuj: si landa e plepit, si lis me rrema, si pjergull lastar, kuq si moll, e bukur si dardhë, posi limua, si zambak, si lule prilli, si bilbil, si thëllënxa, si pllumbi, posi zok, si fluturë, si ngjalë lumi, porsi xharpen, e bardhë si patë, posi një manare, me takëme si të atit, si mushk’ e mirë, si zarkadhe, si kunadhe, si bisha e malit, si zana, si xhevahire, si floriri, si qehribari, porsi kupa, e bardhë si bumbak, e hollë si toja, e holla si fisheku, si kerr me sanë, si gjytet, si vap’ e gushtit, porsi rrfeja, bardh si bora, si hëna, si dielli, porsi ylli etj. dëshmon vitalitetin e lartë artistik në krijimtarinë gojore, mjeshtërinë e ndërtimit të vargut lirik, shijen estetike për të bukurën dhe idealin social-estetik.

116

Zymer U. Neziri

Poetika e krahasimit

117

IV. FIGURA E KRAHASIMIT PËR PJESËT E TRUPIT TË VASHËS (ÇIKËS) Figura e krahasimit për vashën në lirikën tonë të dashurisë, sidomos për pjesët e trupit të saj, është një nga mjetet më të rëndësishme poetike për pasqyrimin e idealit shpirtëror, fizik dhe estetik, në veçanti për portretimin e bukurisë fizike të pjesëve të trupit të saj. Aty gjejnë shprehje ndjenjat e virtytet, si për simpatinë, sinqeritetin, afrimin, lutjen, virgjërinë, besën, guximin, pritjen, pengesat, dështimin, mallkimin etj. Nëpërmjet kësaj shprehjeje pasqyrohen aftësitë krijuese dhe shija estetike për të bukurën, por edhe veçoritë tona etnopsikologjike. Në vijim do të analizohen rreth dyzet pjesë anatomike të trupit të saj: koka, balli, fytyra, faqja, flokët, perçja, balluket (kablusha), zylyfi, bisteku (gërsheti), vetulla, qerpiku, qepalla, syri, hunda, goja, buza, gjuha, dhëmbët, mjekra, gusha, qafa, krahët, gjoksi, gjiri, shtati, mesi, barku, shpinda, vithet, prehri, llëra, dora, gishti, këmba, gjuri, gashta e gjurit, pulpa dhe zogu i këmbës. Më hollësisht dhe me shembuj të shumtë nga të gjitha rrafshet krahasuese do të shqyrtohen ato pjesë të trupit, që më së shumti i vë në spikamë figura e krahasimit: gjiri, faqja, shtati, syri, flokët, gusha dhe vetulla.

118

Zymer U. Neziri

IV.a. Koka, fytyra, balli, faqja Figura e krahasimit për kokën, fytyrën e ballin e vajzës edhe një herë vërteton faktin se prania e utilitares pranë estetikes është në funksion të ndërsjellë. Madje, edhe kur nuk i plotëson nevojat utilitare, ajo «është e dobishme, sepse ndihmon në zhvillimin e ndjenjave, të vullnetit, të karakterit, në formimin e idealeve estetike, të psikologjisë së njerëzve». 177 Nëpërmjet kësaj figure, krahas dëshirës së përjetimit fizik dhe shpirtëror të së bukurës, merr fuqi imagjinata krijuese që nga skalitja mjeshtërore e vargut dhe shpalimi subtil i ndjenjave të dashurisë deri te pamja madhështore poetike e vijës së lakuar gjarpërore, që konsiderohet gjakim i përsosurisë së të bukurës ndër shekuj. Kryesisht, mjedisi rural ka kushtëzuar shijen estetike, që është e ndërlidhur edhe me rrethanat sociale e ekonomike. Mjedisi shoqëror – shija estetike – rrethanat ekonomike e shoqërore janë çështje komplekse që kërkojnë zbërthim edhe në aspektin teorik letrar dhe jashtëletrar. Studiuesi ynë i njohur, Qemal Haxhihasani, ka konstatuar se «ambienti i jetës blegtorale, me gjithë kuadrin e tij të haptë, me sfondin e natyrës, nevojat, shqetësimet, etj., mund të quhet ambi-

177

A l f r e d U ç i, Estetika, jeta, arti, Tiranë, 1973, f. 68.

Poetika e krahasimit

119

ent kryesor (nënv. Z.N.) që ka frymëzuar një numër të pafund figurash në lirikën tonë popullore». 178 Kur të lulëzonjë molla, si kish vasha kryethit 1. Koka.- Në lirikën tonë popullore të dashurisë nuk janë të shpeshta rastet e ndërtimit të figurës së krahasimit për kokën e vashës. Megjithëkëtë, në një këngë arbëreshe të Gjuzepe Ferarit gjejmë një krahasim të këtillë: «… mbë tutje ndë verët, kur të lulëzonjë molla, si kish vasha kryethit»179 Krahasimi i përmendur i referohet lulëzimit të mollës, e kjo si objekt krahasues nuk i përgjigjet si duhet madhësisë reale të kokës së krahasuar, mirëpo zvogëlimi i saj është bërë për të vënë në pah bukurinë, sepse koka e madhe prish harmoninë e hijeshisë trupore. Molla e lulëzuar dhe koka e vashës janë vënë në baraspeshë me anë të fijes transmetuese, që i prin vargut të pestë. Fundja, në rrafshin figurativ dhe estetik është shumë e rëndësishme pjesa më kryesore e kësaj figure: të lulëzonjë, si ndërlidhëse e mollës dhe e kryethit, dhe mu ajo ia jep bukurinë kësaj pamjeje poetike. 178

Q e m a l H a x h i h a s a n i, «Disa të dhëna rreth figuracionit të lirikës popullore shqiptare», rev. «Studime filologjike», 2, Tiranë, 1972, f. 16. 179 G i u s e p e F e r r a r i, Rapsodie e scene di vita degli albanesi di Calabria, Tipografia SCAT, Cozenza, 1959, f. 36, v. 3-5.

120

Zymer U. Neziri

Suratin si hënë 2. Fytyra.- Nuk janë të shpeshta as krahasimet për fytyrën. Në një këngë të St. Frashërit thuhet se ajo ka: «suratin si hënë».180 Ky është ndër ndërtimet e thjeshta të figurës së krahasimit, që shpreh një shije të stërholluar estetike për të bukurën, i mbështetur në rrafshin krahasues kozmik. Hëna, si objekt krahasues, shumë e shfrytëzuar në lirikën tonë të dashurisë, në këtë varg i shërbeu këngëtarit për të ndërtuar një krahasim të qëlluar. Edhe në këngën e Gj. Hasanajt «Morje mira kuq si molla», nga rrafshi krahasues kozmik përsëri është marrë hëna për të vënë në spikamë bukurinë e fytyrës së vashës, e sidomos të shkëlqimit të saj: «T çkelzen fytyra porsi han».181Krahasimi është ndërtuar mjeshtërisht. Seç të rënka erë balli, / Posi erë jargavani 3. Balli.- Balli është ndër pjesët e trupit të vashës që vihet në spikamë në këngët tona lirike erotike. Ajo, në një këngë të Hanit, është një «mike ballëvenetike». 182 Mikja te S. Dine është «ballëlidhura me nder».183 Ajo është edhe mike «ballëkollonatë».184 180

S t a v r o T h. F r a s h ë r i, Folklor shqiptar, I, Durrës, 1936, f. 142, k. nr. 31, v. 4. 181 G j. H a s a n a j, MK, f. 467, v. 9. 182 J. G. H a h n, Albanesischen Studien, 1854; në: MHFSH, III, f. 62, k. nr. 1, v. 1. 183 S. D i n e, Valët e Detit, Sofje,1908; në: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 110, k. nr. 70, v. 3. 184 S. D i n e, po aty; në: MHFSH, III, f.111, k. nr. 70, v. 6.

Poetika e krahasimit

121

Si në rastin e parë, ashtu edhe në të dytin, ashtu edhe kësaj here po japim vetëm një shembull krahasimi për ballin e vashës: «Seç të rënka erë balli, Posi erë jargavani».185 Pra, era e ballit është krahasuar me jorgovanin, që vjen pas një krahasimi për gjirin e vashës. Krahasimi në fjalë, në vargun e tretë, është i lidhur dhe qëndron në varësi të ndërsjellë me vargun paraardhës. Vërtet, këto dy vargje përbëjnë një tërësi unike të figurës së krahasimit. Varfëria e shembujve të figurës së krahasimit në këngët e dashurisë për kokën, fytyrën dhe ballin e vashës shfaqet në përgjithësi në lirikën tonë kësofare. Ato përshkruhen, por janë të rralla në krahasim me disa pjesë të trupit, që zakonisht shumë shpesh vihen në spikamë. Edhe kur përmenden si të tilla, pasqyrohen me anë të epitetit, të metaforës etj. Moj faqe kuqe posi shega 4.1. Faqja.- Faqja përmendet shpesh, ndërsa figura e krahasimit për të ndërtohet me objekte krahasuese nga më të ndryshmet, por kryesisht me pemë, siç janë shega, molla, ftoi, ku mbizotëron ngjyra e tyre. Krahasimet veçojnë edhe cilësi e veti të tjera të faqes, si bie fjala,

185

S. D i n e, po aty; në: MHFSH, III, f. 122, k. nr. 111, v. 3 e 4.

122

Zymer U. Neziri

butësia, forma etj., ku dëshira e përjetimit veçohet krahas shijes estetike. Në vargun e St. Frashërit: «moj faqe kuqe posi shega»186 vihet në spikamë jo vetëm faqja, por edhe ngjyra e saj, e në këtë rast e kuqja, që i jep një gjallëri e fuqi pamjes poetike. Krahasimi është në funksion të ngritjes së përjetimit të bukurisë dhe të plotësimit të pamjes, ndërsa shega, si objekt krahasues, na shpie nga mundësitë për përcaktimin e vendit të lindjes së këngës. Shegën, si objekt krahasues, e përdorin edhe arbëreshët, e kjo dëshmon se ajo gjeti vend shumë herët në lirikën e dashurisë të popullit tonë: «mbë tutje ndë verët, kur të lulëzonjë shega, të më sjellë shegën e kuqe, si kish vasha faqen».187 Përsëri, ngjyra e kuqe (e shegës) është pjesa më e bukur e këtij krahasimi të lidhur me vargun paraardhës në këngën e Gj. Ferarit. Është ky një krahasim i bukur dhe fort i qëlluar, që qëndron pas tri vargjeve që i prijnë në këto pamje poetike të kësaj kënge. Pa figurën e krahasimit ajo do të dukej e mangët, e sakatuar dhe jo e 186 187

S t. F r a s h ë r i, FSH, I, f. 173, k. nr. 108, v. 11. G. F e r r a r i, Rapsodie… Kozencë, 1959, f. 36, v. 19 - 22.

Poetika e krahasimit

123

plotë. Kjo dëshmon se ato vargje janë në funksion të krahasimit, i shërbejnë këtij dhe duket sheshazi se janë ndërtuar t’i shërbejnë vetëm këtij. Figura e krahasimit në këtë pamje është kurorëzim i mjeshtërisë. 4.2. Te H. Pederseni e gjejmë faqen e krahasuar me mollën, si objekt krahasues i qëlluar: «Të putha ndë faqe, m’u duk posi mollë».188 Faqja nuk është krahasuar me ngjyrën e mollës, por me shijen e saj. Ngjyra, në relacion me shijimin, është më larg utilitares. Utilitarja në këtë këngë është shumë e pranishme, e këtë e zbulojnë plotësisht dy vargjet pasuese të këngës së bukur të Pedersenit: «i lutem perendisë, të më vish në dorë».189 Pra, krahas të pëlqyerit e saj nga djali dhe thirrjes së perëndisë në ndihmë, dëshira e përjetimit bëhet shumë e fuqishme, sa nga intensiteti i lartë duket të jetë shkrirë në utilitaren, por shija estetike, që, sipas I. Kantit, është 188

H o l g e r P e d e r s e n, Albanesische Texte mit Glossar, Leipzig, 1895; në: Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912), I, redaksia: Z. S a k o, A. F i c o, K. H a r i t o dhe Q. H a x h i h a s a n i, Tiranë, 1961, f. 429, k. 1, v. 10 e 11. 189 H o l g e r P e d e r s e n, Albanesische Texte mit Glossar, po aty, f. 429, k. nr. 1, v. 12 e 13.

124

Zymer U. Neziri

«fuqi e gjykimit të asaj që është e bukur», aspak nuk zbehet.190 Po ashtu, shija estetike është e njëjtë në të tria këngët e përmendura, por krahasimet nuk janë të njëjta, sidomos ky i treti. Se duhet të pëlqehet e bukura me interes ose pa të, Kanti thotë prerazi: «e bukura pëlqehet pa interes»,191 mirëpo ky qëndrim i tij, sa i pranueshëm për disa studiues, bëhet edhe shumë i kundërshtueshëm nga disa të tjerë.192 190

Çështja e interesit dhe e të pëlqyerit pa interes, e të pëlqyerit me interes, e të pëlqyerit që shkakton të mirën lidhur me interesin, nga Imanuel Kanti janë shtruar në mënyrë të prerë: gjykimi i shijes përcakton pa kurrfarë interesi të pëlqyerit, sepse «është shumë i njëanshëm çdo gjykim për të bukurën në të cilën përzihet edhe interesi më i vogël», thotë ai. Më gjerësisht, shih: I m a n u e l K a n t, Kritika moći suđenja, BIGZ, Beograd, 1975, f. 93 – 97. 191 I. K a n t, Kritika moći suđenja, po aty, f. 234. Mirëpo, ky mendim do të ishte i mangët pa ia shtuar edhe arsyetimin e tij se «vërtet, e mira në kuptimin etik është detyrimisht e lidhur me ndonjë interes, por jo me interes të tillë që i paraprin gjykimit të pëlqimit, por që nga ai gjykim posa është shkaktuar». Shih: I. K a n t, po aty, f. 234. 192 Interesi, i njohur në literaturë si e dobishmja ose utilitarja, është trajtuar në kundërshtim me pikëpamjet e K a n t i t, në shkallë të doktrinës së utilitarizmit për moralin, nga X h e r e m i B e n t a m (Jeremy Bentham) dhe X h o n S. M i l l (John S. Mill). Bentam, nxënës i T. H o b s i t dhe i X h. S. M i l l i t, autor i veprës «Utilitarizmi» (1861), mbronin tezën se utilitarja ose e dobishmja mund t’ua sjellë njerëzve lumturinë më të madhe, sepse lumturia është qëllimi final i moralit, kurse kënaqësia është e vetmja gjë e dëshirueshme. Shih: Filozofijski rječnik, Matica Hrvatska, Zagreb, 1965, f. 415-416; Filozofija,

Poetika e krahasimit

125

4.3. Edhe krahasimi i faqes me ftoin është shumë i shpeshtë dhe i përhapur. Në këngën e Idriz Ulajt, djali i drejtohet me pezm dhe me dhimbsuri asaj që u bë nuse e tjetërkujt dhe që u martua pa dëshirë: «More vajzë, faqet si ftua, Zo kuj dreqit po ja rua?».193 Krahasimi prin në këtë këngë, kurse faqet janë objekt i krahasuar në rrafshin estetik dhe utilitar. Nuk vihen në spikamë ngjyra e as shija, por vetëkuptohen, sidomos kjo e dyta hetohet prej vargut pasues, që e plotëson figurën e krahasimit. Figura është ndërtuar thjesht, por ka dinamizëm të fuqishëm dhe ekspresivitet. Nëpërmjet këtyre dy vargjeve shprehet një botë erotike malësore, e drejtpërdrejtë, me fjalë të kursyera që i përgjigjen jo vetëm lirikës si gjini, por edhe ambientit ku ka mbirë. Në pjesën qendrore të këngës pasojnë edhe tri krahasime mjeshtërore, që dalin nga goja e së mirës nga Martinajt: «sikur rrushin po m’kokrron, sikur mollën po m’kafshon, sikur ujk m’kap e m’lshon».194

enciklopedijski leksikon, mozaik znanja, «Interpres», Beograd, 1973, f. 49-50, 308-309. 193 I d r i z X h. U l a j, KPG, f.32, k. nr. 69, v.1 e 2. 194 I d r i z X h. U l a j, po aty, f. 32, k. nr. 69, v. 7-9.

126

Zymer U. Neziri

Mundësia dhe pamundësia e takimit të këtyre të dyve janë shprehje e jetës sonë karakteristike, me cilësi të veçanta etnopsikologjike dhe me norma të rrepta morale. Ndikimi është i madh, sidomos në sjelljet e të rinjve, e ky ndikim nuk duket i paimponueshëm edhe në takimin e djalit me vashën. Këto tri krahasime të njëpasnjëshme të erotikës sonë popullore janë shembull i mirë për analizë teorike në fushë të figurave të shqiptimit (diksionit), sidomos të përsëritjes së fjalëve, të njohura si paralelizma lirike, ku veçohet anafora («sikur rrushin po m’kokrron,/ sikur mollën po m’kafshon,/ sikur ujk m’kap e m’lshon»). Krahasimet e njëpasnjëshme, që janë të shpeshta edhe në poezinë e shkruar, janë me interes edhe për analizë krahasimtare. Për krahasimin e dyfishtë të njëpasnjëshëm në poezinë e Rilindjes, studiuesi R. Qosja thotë se tensioni emocional shtohet më shumë sesa që konkretizohet ideja, vizioni apo asociacioni. 195 Ekspresiviteti dhe dinamizmi i vargjeve të këtilla erotike në këto tri krahasime të njëpasnjëshme mu këtu e ka njërin prej burimeve të veta kryesore, sepse në takimet e tyre çdo minutë është e shtrenjtë, kur tensioni erotik është i shkallës së lartë. 4.4. Në një këngë tjetër, ajo bëhet gati për djalin që i vjen natën për t’ia parë faqet e buta:

195

R e x h e p Q o s j a, «Poetika e vargut…», pun. i cit., Prishtinë, 1978, f. 819.

Poetika e krahasimit

127

«T’mi she faqet si simit», 196 por edhe djali ripohon mendimin e saj: «M’i ki faqet simitli»197 dhe pason kërkesa e tij e dëshiruar: «T’hogsha faqet sikur petull».198 Simiti, petulla, gurabia, molla, shega, trëndafili etj. janë objekte të shpeshta për krahasimin e faqeve të saj. Herë-herë ndeshim edhe krahasime të reja, të krijuara mbi një rrafsh krahasues që dëshmon për prirjen e modernizimit të pamjes poetike për faqebardhat, faqekuqet, faqendezurat, faqeprushet, faqemollët, faqetrëndafilet, faqeshegat, faqebutat etj. 4.5. Në një këngë të Rrafshit të Dukagjinit, e mbledhur nga Glisha Elezoviqi, faqja e bukur dhe e lëmuar e së mirës krahasohet edhe me sahanin: «Faqja jote si sahani».199 4.6. Në erotikën tonë popullore kemi edhe krahasime të rralla, si ky në vijim i St. Frashërit për faqet: «Kish dy faqe si xhami i sobës».200

196

IAP, Këngë dashurie, dorëshkrim, 1978, k. nr. 182, v. 7. KPSH, 1953, f. 34, k. «Bukurija e vashës», v. 7. 198 KPSH, 1953, f. 70, k. «Dashnori t’u ka martue», v. 24. 199 G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 243, k. nr. 3, v. 4. 200 S t. F r a s h ë r i, FSH, I, f. 204, k. nr. 3, v. 4. 197

128

Zymer U. Neziri

Këtu shfaqet një mjedis jetësor që zgjon po ashtu asociacione të caktuara erotike, sepse vetë objekti krahasues është zgjedhur me kujdes për të pasqyruar një gjendje të tendosur të ndjenjave të provokuara të djalit. Mund të supozojmë se këtu është fjala për skuqjen e faqeve të mikes, ashtu siç skuqet xhami i sobës (i stufës). Ky provokim i shkallës së shpërthimit të vrullshëm, siç duket, është i dyanshëm. Figura e krahasimit këtu kryen funksion të rëndësishëm në ndërtimin e pamjes poetike për faqet e skuqura të mikes si xhami i sobës. 4.7. Në këngën e shkurtër të Thimi Mitkos, shndritja e faqes së kopiles është krahasuar me dritën e kandilit: «të ndrit faqeja jote si drit’e kandilitë».201 Ky krahasim është interesant dhe duket i pazakonshëm, nëse nuk kihet parasysh konteksti historik i një faze të caktuar të zhvillimit tonë shoqëror, pra koha e kandilit. Shija estetike për të bukurën ka prirje stërholluese dhe njëherazi e ngre tensionin erotik për përjetimin e bukurisë së faqes të asaj kopileje që të prish nga mendtë. 4.8. Faqja krahasohet edhe me objekte të atilla, që të duken të pamundshme, por çdo gjë është e mundshme kur vargu skalitet dhe figura ndërtohet me mjeshtëri. Faqja e së mirës nga Krasniqja është krahasuar me cohën, por ngjyra e faqes dhe ajo e cohës krijojnë një ndërtim të ri brendapërbrenda kësaj figure: 201

T h i m i M i t k o, Dorëshkrimi i Pragës; në: MHFSH, Tiranë, 1961, f. 200, k. nr. 17, v. 4.

Poetika e krahasimit

129

«Faqet kuq si cohë Gjakove».202 Është ky një krahasim fort i bukur, i mbështetur në rrafshin poetik tradicional, që e ngre tensionin erotik dhe përjetimin shpirtëror, plotëson njëkohësisht pamjen poetike edhe për pjesët e tjera të trupit të së mirës në këtë këngë. 4.9. Bukuria e bardhë është karakteristike për shijen tonë estetike. Nëse e bardha nuk sjell ngrohtësi shpirtërore, ndjenjat do të duken të ftohta, pa gjak. Në një këngë lushnjare të viteve ’30 ai i këndon asaj llokumje: «Faqja jote ndrit si mermer Moj llokumja me sheqer!».203 Shndritja e faqes dhe ajo e mermerit janë vënë përballë njëri-tjetrit. Kjo shndritje reflekton bardhësinë, e bardhësia këtu është sinonim i bukurisë me prirje nga përjetimi fizik e shpirtëror. Po t’i mungonte këtij krahasimi pjesa vepruese ndrit, do të sakatohej pjesa më e bukur e kësaj figure dhe pa dyshim do të krijohej një atmosferë e ftohtë, anemike, pa ngrohtësinë e pamjes poetike. Shndritja e faqes ose bardhësia e saj janë krahasuar tradicionalisht ndër ne me shndritjen e borës ose me bardhësinë e saj, me tamblin etj.

202 203

Visaret e Kombit, III, Tiranë, 1937, f. 228, k. nr. 15, v. 4. Visaret e Kombit, IV, Tiranë, 1939, f. 217, k. nr. 16, v. 13 e 14.

130

Zymer U. Neziri

IV.b. Flokët, perçja, balluket, zylyfi, gërsheti (bisteku) Leshverdha si venetiku 1. Flokët.- Flokët e vashës kanë një funksion të caktuar në rrumbullakimin e pamjes fizike, sipas botëkuptimeve tona për shijen estetike. Vlastari i vreshtit, bishti i kalit, drutë e malit, kuti i pazarit etj. janë objekte krahasuese për gjatësinë e flokëve të saj, kur ajo, si vajzë, që në këngët e motmotit, shpreh dëshirë dhe kërkon që flokët t’i rriten sa më shumë, për t’u dukur sa më e bukur: flokëgjatë, flokëzezë, flokëgështenjë etj.204 Ajo, e as djali, nuk mund të marrin me mend bukurinë e vashës pa flokë të gjatë, të drejtë, të butë, të zezë etj. Në tërësinë e bukurisë së saj flokët lozin një rol të madh, ashtu si sytë, gjinjtë, shtati etj. Në erotikën tonë gojore gjejmë shumë figura krahasimesh, nga më të ndryshmet, në të cilat vihen në pah sidomos gjatësia, butësia, forma (e drejtë ose e dredhur) dhe ngjyra e flokëve. Në shumë këngë flokët e vashës janë objekt i nismës dhe i shpalimit të pamjes poetike, si në vargjet e këngës nga krahina e Plavës dhe e Gucisë për flokëharushën e bukur: «Moj e mira, flok’t harushë».205

204

T h i m i M i t k o, Alvaniqi Melissa (Bëleta shqypëtare); në: Visaret, III, Tiranë, 1937, k. nr. 19, v. 1 – 5. 205 I. U l a j, KPG, k. nr. 94, v. 1; k. nr. 99, v. 1.

Poetika e krahasimit

131

1.1. «Leshverdha si venetiku»,206 varg nga kënga e Hanit, botuar në Albanesischen Studien, është ndër krahasimet me bukuri të rrallë në lirikën tonë erotike, kushtuar asaj mikeje që i «prishi djemtë nga fiqiri». Ky krahasim në vargun e tretë të këngës nëntëvargjëshe është njëkohësisht edhe strumbullar i ndërtimit të rrëfimit lirik për leshraverdhën si venetiku. 1.2. Në një këngë të Th. Mitkos, botuar prej G. Majerit, leshrat e vashës janë krahasuar me fqollën e lirit: «Vasha me çibuk veziri, -Lesht e sai si fqollë liri».207 Po ashtu në këngën e botuar në Bëleta Shqypëtare, Th. Mitko na e sjell edhe këtë krahasim për syzezën: «Sy-zezë, vetull-hollë, Leshtë tat dredhur’ si fqollë».208 Në këto dy krahasime flokët janë vënë në spikamë me mjeshtëri, sepse objekti krahasues është i qëlluar dhe i përshtatshëm, kurse vargu funksionon mirë poetikisht, duke krijuar një parafytyrim vizuel për bukurinë e syzezës.

206

J. G. v. H a h n, Albanesischen Studien, Jena – Wien, 1853 – 1854, në: MHFSH, I, f. 64, k. nr. 10, v. 3-4. 207 G u s t a v M e y e r, Albanesische Studien, VI, Wien, 1897; në MHFSH, II, Tiranë 1961, f. 297, k. nr. 25, v. 6-7. 208 Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 244, k. 51, v. 1-2.

132

Zymer U. Neziri

1.3. Edhe te J.Hani gjejmë një figurë të bukur krahasimi për flokët e sorkadhes tërheqëse: «Leshtë tat si tel jongari». 209 Flokët dhe teli janë vënë në një rrafsh krahasues, e nga ky lind asociacioni dhe parafytyrimi se ata janë të gjatë, të drejtë, po edhe të fortë, por në atë fortësi ka edhe butësi. Këtu krahasimi është përmbyllës i pamjes së parë të këngës, që njëkohësisht është ndër pjesët më të bukura të saj për bukurinë e asaj sorkadheje. Po ashtu, ai është vazhdues i ngritjes së shkallëshkallshme të tensionit erotik dhe i aktit të përjetimit artistik. Një krahasim të ngjashëm e gjejmë edhe në një këngë në Valët e Detit të S. Dines për thëllënzat leshraverdha: «Deli moj thëllënza, deli, Anës buzësë te ledhi; Leshraverdhë posi teli.» 210 Pjesa e parë e pamjes është e përgjithësuar dhe përfundon me porosinë që thëllënxat të ruhen nga sqifteri, ndërsa figura e krahasimit është pjesa më e plotë e saj. Fija transmetuese është posi-ja, që e lidh mirë objektin e

209

J o h a n G. v. H a h n, Albanesische Studien, Jena – Wien, 1853 – 1854; në; MHFSH, I, Tiranë 1961, f. 62, k. nr. 3, v. 3. 210 S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: MHFSH, III, f.110, k. nr. 67, v. 1-3; Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 281, k. 128, v. 1-3.

Poetika e krahasimit

133

krahasuar dhe atë krahasues, duke zgjuar jo vetëm asociacionin e formës, po edhe të ngjyrës. 1.4. Flokun e vashës e gjejmë të krahasuar edhe me bërshemin, tirtirin, mundashin: «Ma ke flokun si bërshemi»,211 ose: «Ma ke leshtë si tirtiri»,212 ose: «Ani çpaske flokun si mundash».213 Krahasimi për flokët e vashës u prin vargjeve të tjera dhe është pjesë e tërësisë së pamjes për bukurinë e pjesëve të trupit të saj (balli, hunda, faqja, goja etj.). Funksioni i këtij krahasimi është zgjimi i parafytyrimit fizik të objektit krahasues dhe ngritja e tensionit erotik. Ky tension rritet shkallë–shkallë me pjesët e tjera të pamjes poetike për bukurinë e vashës. 1.5. Vlen për t’u theksuar sidomos ngjyra e flokëve. Tradicionalisht, në këngët e dashurisë ajo është e zeza. E zeza është shumë e përhapur, por, pos edhe për sytë, vetullat e qerpikët, ajo është shumë e kufizuar në përdorim për përshkrimin e pjesëve të tjera të trupit të vashës. Shprehja e shijes estetike nëpërmjet së zezës, ngjyrë kjo që në të parë ka funksion të kufizuar për shpalosjen e 211

Instituti i Folklorit, Këngë popullore dashurie, redaksia: E. D h e r i, M. D a i u dhe A. M u s t a q i, Tiranë, 1965, f. 15, v. 1. 212 KPL, 1955, f. 35, k. 37, Zagori, v. 1. 213 KPL, 1955, f. 42, k. nr. 50, Kukës, v. 20.

134

Zymer U. Neziri

bukurisë tërheqëse e erotike dhe nuk ka pretendime të shpeshta për ndërtimin e sublimes e madhështores, pa dyshim nuk është rast i veçantë vetëm te shqiptarët. Por, vetëm nëpërmjet saj mund të paraqitet bukuria e flokëve në atë plotëninë e paraqitjes së shijes tradicionale për vashën e bukur, nga rrezaton e mira, tërheqësja, sublimja e madhështorja. Edhe e verdha dhe e kuqja kanë funksion të caktuar, por, megjithëkëtë, e zeza duket se është më e rëndësishmja në krahasimet e këtilla: «Leshtë tat si korbë, Mëntë m’i bëre çorbë!». 214 Ngjyra e zezë është shprehëse dhe ngacmuese e ndjenjave, zgjon asociacione të bukurisë tërheqëse të flokëve të vashës. Pjesa e krahasimit për të zezën mungon, por kjo vetëkuptohet nga vetë korbi si objekt krahasues, pra ngjyra e tij e zezë u referohet leshrave të asaj. Ky krahasim, përveç paraqitjes së turbullimit të mendjes së trimit, është në funksion të ngritjes së tensionit erotik dhe të qartësimit të pamjes poetike. Ndërkaq, hetohet se në këtë ngritje kemi edhe një rënie të ngjyrimit poetik për hir të atij erotik: korbë – çorbë. Sidoqoftë, shija estetike mbetet në rrjedhën e asaj kombëtare për ngjyrën e flokëve të vashës.

214

T h. M i t k o, BSH, Aleksandri; në: MHFSH, II, Tiranë, 1961, f. 92, k. nr. 69, v. 5 e 6.

Poetika e krahasimit

135

1.6. Figurë të ngjashme gjejmë edhe në vargjet e një kënge tjetër për flokët e një vajze të pamartuar: «Lesht’ e tu si pëndë korbi, dredhur e lishuar, aman, se më dogje xhanin, vajzë e pamartuar – o!».215 Ose: «Mori e mira te dera e kurit, Floki it si pendi i kurbit».216 Dallim veçues mund të bëjmë këtu sa i përket dinamizmit të brendshëm të këtyre dy krahasimeve dhe ekspresivitetit të shprehjes së ndjenjave erotike. Në të dytin shprehja dhe shpalimi i ndjenjave bëhen me subtilitet; dinamizmi nuk është i njëtrajtshëm, por gufon hove-hove dhe kështu krijon një pamje poetike shumë tërheqëse. Vrulli dhe gjallëria e shkallëshkallshme për flokët e së mirës e fuqizojnë edhe më shumë figurën poetike dhe kështu ajo përjetohet thellësisht. 1.7. Në një këngë tjetër të S. Dines flokët prapë tërheqin vëmendjen dhe janë krahasuar me vrastallin: «Mbi jastek derdhurë leshtë Si vrastalli mu në vreshtë».217 215

I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 73, v. 1- 4. KPL, 1955, f. 50, Kukës, v. 1-2. 217 S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 142, k. nr. 3, v. 3 - 4. 216

136

Zymer U. Neziri

Është ky një krahasim i bukur, i ndërtuar me mjeshtëri. Ai qëndron në varshmëri me vargun paraprak dhe njëherazi është plotësues i tij, prandaj edhe varshmëria e tyre është e ndërsjellë në pamjen poetike, ku djali ia numëron asaj njëzet’ e pesë gërsheta. Krahasimi i flokëve të vashës bëhet edhe me mjete të tjera poetike, por edhe me objekte të tjera krahasuese. Këtu u përmendën vetëm disa sosh, ndërsa vargu i tyre gjithsesi është më i gjatë në lirikën tonë erotike. M’atë perçe fie – fie…/ porsi dielli kur bie 2. Perçja.- Perçja e vashës, sikurse edhe pjesët e tjera të trupit, përshkruhet në këngët e dashurisë, duke ndërtuar figura krahasimi nga rrafshet e ndryshme krahasuese. 2.1. Figurën e krahasimit për perçen e gjejmë të pranishme edhe në këtë këngë të bukur, ndërtuar me mjeshtëri të hollë mbi rrafshin krahasues kozmik: «M’atë perçe fie – fie, Seç m’i mban gushësë hie, porsi dielli kur bie». 218 Pra, perçja është krahasuar me diellin. Krahasimi është i ndërlidhur me dy vargje paraprijëse: gjendja e perçes (fije-fije), funksioni i saj (për t’i bërë hije gushës) dhe për të shprehur pastaj tërë këtë me anë të figurës së krahasimit, ku dielli merret si objekt krahasues. Dielli 218

IF, KPL, Tiranë, 1955, f. 29 – 30, k. nr. 23, v. 9 – 11.

Poetika e krahasimit

137

është objekt shumë i shfrytëzuar për ndërtimin e krahasimeve në këngët tona të dashurisë. Krahasimet e ndërtuara me të krijojnë situata të papritura dhe artistikisht të gërshetuara mjeshtërisht, siç është krahasimi në fjalë. 2.2. Po në këtë këngë është ndërtuar edhe një krahasim i bukur për perçen, ku kjo figurë është e ndërlidhur me dy vargjet paraprijëse. Mënyra e ndërtimit poetik është pothuajse e njëjtë si në krahasimin e mëparshëm, veçse këtu shpaloset ana tjetër e pamjes poetike: «M’atë përçe laqe – laqe, Kur ma derdh, ma heth mbi faqe, Posi lule manushaqe». 219 Perçja – faqja – manushaqja janë të lidhura ngushtë mes tyre. Vërtet, krahasimi është përmbyllës i tërësisë së pamjes. Nga dy krahasimet e përmendura hetohet ky digresion i rrafshit krahasues: nga rrafshi kozmik kemi një zbritje në rrafshin tokësor – bimor (dielli – manushaqja). Duhet theksuar se në lirikën e sotme popullore shqipe shumë pak ose fare nuk gjejmë shembuj për perçen. Mungesa e krahasimeve për të dhe varfërimi sasior në lirikën popullore të dashurisë, pa dyshim, janë shprehje e rrethanave dhe e kushteve të ndryshuara shoqërore ndër shqiptarë. «Por, historia e artit dëshmon se me ndryshimin e kushteve të jetës shoqërore, të idealeve social-

219

IF, KPL, po aty, f. 29 - 30, k. nr. 23, v. 13 – 15.

138

Zymer U. Neziri

estetike, edhe arti ashtu siç ka zbuluar bukuritë në fenomenet e realitetit, po kështu i ka «humbur».220 Krehun balluket si djalë beqarë 3. Balluket.- Vetëm hallet e mëdha të djalit, pësimet për ta pushtuar zemrën e vashës dhe peripecitë e tjera kanë krijuar situata të atilla në pamjet poetike në këngët tona të dashurisë, sa në to është shkrirë jo vetëm përjetimi shpirtëror i bukurisë së trupit të vashës dhe dëshira e përjetimit fizik, por edhe imagjinata krijuese dhe mjeshtëria për skalitjen e vargut në këngët kësofare. 3.1. Në një këngë të Visareve, IV, djali e do shumë vashën e bukur që ka «synë të zi e vetullën gajtan».221 Ajo ia ka pushtuar zemrën, por nazet e saj e mundojnë dhe ky më kot e pret atë vetull – gajtan. Andaj në vargun e njëmbëdhjetë ai thotë: «Buza jote qesh e zëmra ime qan». 222 Këtë pamje poetike e plotëson edhe më mirë figura e krahasimit në vargun e shtatë: «Krehun baluket si djalë beqarë». 223 Ky krahasim nuk është aq i përsosur, por megjithatë shpalos pamjen për një vashë që u gjason djemve nga dukja e jashtme, sidomos me balluket e krehura.

220

A l f r e d U ç i, Estetika, jeta, arti, Tiranë, 1973, f. 108. Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 253, k. nr. 69, v. 10. 222 Visaret, IV, po aty, f. 253, k. nr. 69, v. 11. 223 Visaret, IV, po aty, f. 253, k. nr. 69, v. 7. 221

Poetika e krahasimit

139

3.2. Në një këngë të botuar në Valët e Detit të Spiro Dines, balluket e mikes janë krahasuar me tendën: «Mike shkurtër një pëllëmbë, Derdhur balluket si tëndë».224 3.3. Në një këngë tjetër të Valëve të Detit kemi këtë krahasim të ndërtuar me mjeshtëri për balluket si pendë pëllumbi të Hamides së bukur: «Balluket e tua si pendë pëllumbi, Hamide të thirra, të zgjova nga gjumi».225 Në këta dy shembuj kemi dy krahasime të afërta, por edhe të ndryshme nga rrafshi krahasues. Në të parin, pjesa më e bukur e krahasimit (derdhur) i prin objektit të krahasuar, ndërsa në të dytin kjo gjendet në fund – pendë pëllumbi, si objekt krahasues. Tenda dhe penda janë objekte krahasuese të zgjedhura me shije.Kjo shije për të bukurën është e shkallës së lartë të aktit të përjetimit artistik, po edhe fizik në shembullin e dytë. Në tri rastet e përmendura është ndërtuar figura e krahasimit vetëm për formën e ballukeve: si djalë, si tendë dhe si pendë. Mungon ngjyra, që aq shumë është e theksuar te flokët. Mungesa e shprehjes së ngjyrës u hetua 224

S. D i n e, VD, Sofje, 1908, në: Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 268, k. nr. 102, v. 1 e 2; ose: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 94, k. nr. 14, v. 1 e 2. 225 Visaret, IV, f. 207, k. 1, v. 11 e 12.

140

Zymer U. Neziri

edhe te figura e krahasimit për perçen. Çfarë do të jetë fati në të ardhmen, jo veç për balluket dhe perçen, por edhe për zylyfin dhe gërshetin e vashave tona? Mosprania e tyre mund ta varfërojë jo veç krahasimin, por edhe vetë lirikën tonë në tërësi. Megjithëkëtë, duhet të kihet parasysh fakti i pamohueshëm se krahas evoluimit të mënyrës së jetës, evoluon edhe vetë vargu popullor. Kjo dëshmon se është i ndryshueshëm edhe ideali social-estetik. Zylyfin si krahu i korbit 4. Zylyfi.- Në figurat e krahasimit për zylyfët vihet prore në spikamë ngjyra dhe aty kryesisht mbretëron e zeza. Në krahasim me flokët ku, pos së zezës, gjejmë herë-herë edhe ngjyra të tjera, për zylyfët gati gjithnjë krahasimi bëhet me ngjyrën e zezë – atë të korbit. Te S. Dine ajo është bejka cullufetumbe, një nuse që ka një bukuri të rrallë dhe që «na mban fustanë mbi gjunjë», por që rrezaton edhe vlera të larta etike të kurorës.226 4.1. Krahasimi nga bleni i Institutit të Folklorit gjithashtu nuk sjell ndonjë risi në ndërtimin e kësaj figure për zylyfin, sepse është tradicional dhe se nuk ka ngjyrë më të përshtatshme se ajo e zeza për të vënë në spikamë ngjyrën e flokëve zi si korb: «Moj e vogël, ndej n’oborr, zylyfin zi si korb». 227 226 227

S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: MHFSH, III, f. 116, k. 90, v. 1 e 2. I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 39, kënga «Moj e vogël ndej n’oborr», v. 1 e 2.

Poetika e krahasimit

141

4.2. Në një këngë të Visareve të Kombit, IV, kemi përsëri një krahasim gati të njëjtë, por këtu shfaqet jo vetëm korbi, por edhe krahu i tij për të paraqitur formën dhe ngjyrën e zezë të zylyfit të së mirës që rri në shteg të oborrit: Mori e mira n’shteg t’oborrit, Zylyfin si krahu i korbit», 228 ose, shembulli nga Drenica: «Kie zylyft sikur kra të korbit».229 Edhe krahasimi vijues për zylyfët nga bleni I i Institutit Albanologjik të Prishtinës është gati krejtësisht i njëjtë: «Zylyfzezë si krah i korbit». 230 Objekti krahasues në këta tre shembuj është i njëjtë – krahu i korbit, që shpreh ngjyrën e zezë të zylyfëve të vashës dhe dëshmon shijen estetike tradicionale. 4.3. Në këngën e V. Prenushit ajo është një nga ato të bukurat që rrinë në derë të oborrit. Në pamjen poetike zylyfi i saj i krahasuar me ngjyrën si penna e korbit është në qendër të vëmendjes: «E bukura n’derë t’oborrit, zylyfë si penna e korbit». 231 228

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 208, k. 4, v. 1 e 2. G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 249, k. nr. 21, v. 2. 230 I A P, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 5, v. 2. 229

142

Zymer U. Neziri

Krahasimi i fundit duket më i bukur, sepse e dëshmon një shije estetike më të skalitur. Penna e korbit, pra, ka përparësi ndaj krahut të korbit, pasi që me anë të saj shprehet një bukuri më subtile, ku mungon tepria ngarkuese estetike. Vetëm në krahasimin e parë nuk shprehet forma, por vetëm ngjyra e zylyfit. Vlen të përmendet vendi i krahasimit të zylyfëve në mesin e vargjeve të tjera të këngës. Në shembujt e analizuar, figurën e krahasimit e gjejmë në vargun e dytë, që pason menjëherë pas vargut fillues të këngës. Krahasimin në vargun e dytë e kemi të shpeshtë edhe për pjesët e tjera të trupit të vashës, ashtu siç është i shpeshtë edhe në poezinë tonë të Rilindjes, sipas konstatimit të studiuesit të njohur R. Qosja, si konkretizues i idesë, i ndjenjës dhe i vizionit të vargut të parë.232 Zylyfi është shumë i pëlqyeshëm për ndërtimin e figurave poetike, sidomos të krahasimit, por e ardhmja e figurës së këtillë të krahasimit do të varet sa do t’i bajnë zylyfët vajzat ndër ne. Megjithëkëtë, shembujt e deritashëm dëshmojnë se ata e kanë rrumbullakuar paraqitjen e bukurisë së vashës dhe kanë ndikuar në formimin e shijes sonë estetike për të bukurën. N’një kordele mu si bora 5. Gërsheti (bisteku).- Gërsheti ose bisteku po ashtu ka zënë vend të caktuar në figurat poetike në kën231 232

V i n ç e n c P r e n u s h i, KPG, I, f. 147, k. nr. 104, v. 1 e 2. R e x h e p Q o s j a, «Poetika e vargut…», pun. i cit., Prishtinë, 1978, f. 818.

Poetika e krahasimit

143

gët e dashurisë, por tashmë shfaqet rrallë. Kënga dëshmon shifrën deri njëzet e pesë sish. Për figurën e krahasimit kemi këtë shembull arbëresh te Z. Kodra: «Ju pra shoqe e gjitone, Krihnja mirë asaj gërshetat, Pleksja but’ e bënja palë, N’një kordele mu si bora».233 Këtë këngë e këndojnë gratë kur vajzën e bëjnë gati për të shkuar nuse. Krahasimi nuk është i drejtpërdrejtë. Ai ka të bëjë me kordelin që duhet t’i vihet vashës në gërshet. Në këtë shembull nuk hetojmë fare as formën, as ngjyrën e gërshetave, por vetëm kordelin e krahasuar me ngjyrën e borës. Pamja poetike për arbëreshën e bukur, që po bëhet nuse, ka edhe rëndësinë e saj historike për jetën e arbëreshëve në Itali dhe për vazhdimësinë e traditës sonë etnokulturore. Sidoqoftë, «kjo figurë sjell në mënyrë fare të natyrshme dhe autentike në poezi peizazhin e gjerë, mjedisin shoqëror, epokën historike, përvojën njerëzore të konkretizuar, është pra ndër gurët e parë, mbi të cilët ndërtohet poezia», 234 thotë Fatos Arapi për krahasimin.

233 234

Z i a u d i n K o d r a, PPA, Tiranë, 1957, f. 145, v. 6-9. F a t o s A r a p i, «Figura poetike në poezinë popullore – krahasimi», rev. «Nëntori», 5, Tiranë, 1978, f. 187.

144

Zymer U. Neziri

IV.c. Vetulla, qerpiku, qepalla, syri Vetullat e tua posi di gjërpënjë 1. Vetulla.- Vetulla e vashës përshkruhet në shumicën e këngëve të dashurisë, në të shumtën e herëve, edhe me anë të figurës së krahasimit. Krahasimi i vetullës është ndërtuar me objekte krahasuese nga më të ndryshmet, që nga rrafshi tokësor e deri tek ai kozmik. Kjo larmi dëshmon shijen e hollë estetike të popullit, i cili prore ka pasur një konsideratë të lartë për të bukurën, sidomos për vetullat, që shquajnë bukurinë. 1.1. Në një këngë të Jugut gjendemi para një krahasimi të papritur që në fillim, por fort të qëlluar: «Vetullat e tua posi di gjërpënjë».235 Vetullat e vashës dhe gjarpërinjtë, të vënë përballë njëri-tjetrit, dëshmojnë edhe një herë se në erotikën tonë popullore ndeshim shpesh atë linjën e përsosur të bukurisë së përkryer – vijën e lakuar ose gjarpërore, e cila u konsiderua si përsosuri e së bukurës në shijen estetike ndër shekuj. Gjarpri si hyjni i nëntokës, mbrojtës i familjes e i njerëzve dhe kulti për të janë të njohur ndër ne që nga periudha ilire. Mitologët thonë se kulti i gjarprit lidhej me kultin e të parëve, po edhe me pjellorinë e gruas e me pje235

I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 79, v. 1 e 2.

Poetika e krahasimit

145

llorinë e tokës. Përsosuria e këtij krahasimi duket edhe më e përkryer e kuptimplote, sepse ka një perspektivë zhvilluese: ashtu si dy gjarpërinj të afruar nga njëri-tjetri në vijë horizontale, të tilla duken edhe vetullat e vashës. Forma është e përsosur, andaj krahasimi si figurë merr një dimension të ri poetik, duke zgjuar një parafytyrim vizuel fort tërheqës në ndërtimin e pamjes poetike. Njëkohësisht, aty është i pranishëm edhe asociacioni i frikës, i rrëqethjes, dilema ose mosguximi i djalit t’i afrohet asaj etj. Megjithëkëtë, bukuria e vetullave të vashës është magjepse. Është ky ndër krahasimet më të bukura në lirikën tonë popullore të dashurisë dhe përgjithësisht në lirikën gojore. 1.2. Në një këngë shkodrane për shikimin e vashës, që ka burimin jo nga sytë, por nga vetullat, është ndërtuar kjo pamje poetike me anë të figurës së krahasimit: «Si skyfteri kur m’shikjon Me ato vetlla çark e shgjetë».236 Shikimi i skifterit dhe ai i vashës janë barazuar me mjeshtëri të pashoqe, por asociacioni erotik nuk duket se ka ngrohtësi dhe subtilitet. Mirëpo, ky krahasim shpreh në mënyrë të qëlluar ndjenjat erotike të ndrydhura të vashës dhe disponimin e saj shpirtëror. Çarku dhe shigjeta janë gjuha memece e vetullave të saj, që flasin për dëshirën e madhe të përjetimit në rrafshin erotik.

236

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 223, k. nr. 26, v. 19 e 20.

146

Zymer U. Neziri

1.3. Ndër krahasimet më të shpeshta për vetullën e vashës është ai me gajtanin, që ka përhapje të gjerë dhe që lirisht bën të quhet krahasim tradicional ndër ne: «Paska vetllën si gajtan»,237 ose, si në shembullin nga Drenica: «Vetulla jote si gajtani».238 Të njëjtin krahasim e kemi edhe në Alb. Studien të G. Meyerit.239 Po ashtu, te V. Prenushi gjejmë këtë krahasim gati të njëjtë për vetullën e së bukurës: «Ti, moj vashë, shka i nep ktii djalit? I nap vetllen si gajtan».240 Në Krasniqe të Malësisë së Vogël është shënuar kënga që ka të njëjtin krahasim, por pakëz më të zgjatur: «Vetllën grep si gajtani i Shkodrës».241 Vetulla përjetohet artistikisht në këngë me tërë bukurinë e saj, nëpërmjet gajtanit, që shpreh formën, deri 237

V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 134, k. nr. 71, v. 6. G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 243, k. nr. 3, v. 3. 239 G. M e y e r, Albanesische … Vjenë, 1897, në: Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 32, k. nr. 42c, v. 3. 240 V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 108, k. nr. 3, v. 15 17. 241 Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 228, k. nr. 15, v. 3. 238

Poetika e krahasimit

147

diku edhe ngjyrën. Gajtani, si objekt krahasues për vetullat e vashës, duket se është i pranishëm në shumë krahina etnogjeografike. Objekti është i zgjedhur me shije dhe i përshtatshëm për krahasim. Shija estetike për të bukurën është e ngritur në shkallë të lartë. 1.4. Në një këngë të Kuçit–Kurveleshit gjejmë këtë krahasim për vetullën e vashës lozonjare: «Vetulla jote si granë, Kalem për të shkruarë».242 Është kjo një pjesë e pamjes fort tërheqëse për bukurinë e vashës, ndërsa funksioni i figurës së krahasimit për vetullat është mjaft i efektshëm. 1.5. Një shije pak më të stërholluar për bukurinë e vetullave e kemi në këtë shembull kosovar: «Vetllat grep si tehrija e Shkodrës». 243 1.6. Dihet se rrafshet krahasuese janë nga më të ndryshmet, pra edhe kur është fjala për pjesët e trupit të vashës. Për vetullën gjejmë krahasime, madje edhe të rrafshit kozmik, si guri i hanës, si në këtë këngë llapjane për Rabijen e bukur që po bëhej nuse: «Rabijo, metra e panamës, 242 243

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 218, k. nr. 18, v. 3 - 4. Visaret, IV, po aty, f. 241, k. nr. 50, v. 11.

148

Zymer U. Neziri

vetlla jote si guri i hanës».244 Kie qerpikt o si gjilpana 2. Qerpiku.- Edhe pjesët më të vogla të trupit kanë gjetur vend në këngët tona lirike të dashurisë. Të shpeshta janë fillimet e këngëve të dashurisë me qerpikun, madje janë edhe si formula të hapjes së dialogut lirik, si në këtë shembull nga krahina e Plavës dhe e Gucisë: «Moj e mirë, qerpik me rrema».245 Për qerpikun e krahasuar të vashës gjejmë shembuj të ndryshëm. Ja një i tillë nga krahina e Llapit për krahasimin e qerpikëve të lulijës me gjilpanën: «Kie qerpikt o si gjilpana, shtatselvi ty t’ka rrit nana».246 Rrafshi krahasues është nga sendet – gjilpërat, që shprehin vetëm formën e hollë të së bukurës, por jo edhe ngjyrën e saj. Megjithëkëtë, shija estetike është e rrumbullakuar në ketë pamje poetike. Syri yt po si ulli 3. Syri.- Gjatë përshkrimit të pjesëve të trupit janë të rralla rastet kur nuk përmendet edhe syri i vashës. 244

J a k u p Ç i t a k u, Nga lirika popullore e Llapit, «Rilindja», Prishtinë, 1974, f. 121, k. nr. 240, v. 1 e 2. 245 I. U l a j, KPG, Prishtinë, 1978, k. nr. 96, v.1; k. nr. 100, v.1. 246 I. U l a j, po aty, f. 123, k. nr. 244, v. 4.

Poetika e krahasimit

149

Figura e krahasimit për syrin e saj është ndër më të shpeshtat. Pamja poetike shpesh hapet me syrin e saj të zi: «Moj e mira sytë e zi».247 Nga bota bimore e pemëve janë të shumta krahasimet e ndërtuara duke marrë si objekt krahasues sidomos ullirin, rrushin ose qershinë. 3.1. Ulliri, ai frut i vendeve të ngrohta, që fiton veçori karakteristike figurative sidomos në lirikën erotike të krahinave tona bregdetare, është i pranishëm edhe në këngët tona lirike të dashurisë të krahinave të tjera: «Vetull të zezë, syrin si ulli»,248 ose: «Syr’ i yt po si ulli»249 etj. Në këto dy krahasime të Jugut është vënë në spikamë vetëm forma e syrit, por ato zgjojnë edhe asociacione vizuele të ngjyrës. Krahasimet e këtilla i përkasin rrafshit krahasues tradicional për syrin dhe kështu shprehin shijen estetike për të bukurën dhe idealin social-estetik. Ndërtimi i tyre është bërë me sens artistik. Një krahasim të bukur për syrin si ulliri ka edhe Th. Mitko në Dorëshkrimin e Pragës për cullufezezën: «Fajnë ta ka syri, moj cullufezezë, syri si ulliri».250 247

I. U l a j, po aty, k. nr. 86, v.1; k. nr. 88, v.1. St. F r a s h ë ri, FSH, I, Durrës, 1936, f. 128a, v. 3. 249 Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 218, k. nr. 18, v. 5. 248

150

Zymer U. Neziri

3.2. Shembuj të ngjashëm për krahasimin e syrit me ullirin kanë ruajtur edhe arbëreshët në Itali: «Gjithë helm në shpirtn’ e saj Deg’ ulliri na këputi, Me të gjith’ ullinj të zinj, Posi kish syt’ e saj vasha».251 Krahasimi qëndron fort bukur pas tri vargjesh dhe fillon me fijen transmetuese posi, duke pasur përpara si objekt krahasues ullinjtë e zinj. Edhe në një këngë të Gjuzepe Ferarit kemi një shembull të përafërt ndjenjash, frymëzimi e imagjinate krijuese të arbëreshëve: «Mbë tutje ndë verët, kur të lulëzojnë ulliri, të më siellë ullinjt e zezë si kish vasha syzit».252 Në këtë këngë arbëreshe janë krahasuar sytë me ullinjtë e zinj. Pra, është shprehur jo vetëm forma, por edhe ngjyra e tyre. Krahasimi qëndron në vargun e njëmbëdhjetë. Vërtet, përshkrimi në këtë këngë të gjatë lirike për vashën dhe trimin është shkrirë mirë në një tërësi. 250

T h. M i t k o, Dorëshkrimi i Pragës, në: MHFSH, II, Tiranë, 1961, f. 195, k. nr. 4, v. 7-9. 251 Z. K o d r a, PPA, Tiranë, 1957, f. 123, k. «Lëngimi i dashurisë», v. 15 - 18. 252 G. F e r r a r i, Rapsodie… Kozencë, 1959, f. 36, v. 8 - 11.

Poetika e krahasimit

151

Shkrirja është e pahetueshme. Aty ku përmbyll krahasimi një përshkrim, aty fillon një përshkrim tjetër për pjesën tjetër të trupit. Krahasimi i përmendur, i ndërtuar me fijen transmetuese si, është mjaft funksional dhe njëkohësisht është sintezë e kurorë e përshkrimit në këtë këngë. Ai e fuqizon edhe aktin e përjetimit artistik. Po të mungonte krahasimi, ose të hiqej, atëherë do të dëmtohej jo vetëm harmonia poetike, por edhe vetë përmbajtja e këngës. Prandaj, vendi i figurës së krahasimit, si mjet poetik, këtu është i domosdoshëm dhe i pazëvendësueshëm. 3.3. Derisa lokacioni i ullirit si mjet krahasues është në zonat bregdetare dhe ato të ngrohta, në zonat ku rritet hardhia e kemi mjetin krahasues tjetërfare për syrin e vashës: «Moj e mir’ synin si rrushi, Ma ban zot nafak ta puthi».253 Ky krahasim është karakteristik dhe prin në shumë këngë të dashurisë, sidomos në Veri. Ai i prin kësaj kënge, që është e ndërtuar me një dialog lirik të djalit me dadën, që për nga ndjenjat e shprehura është shumë i fuqishëm, si edhe për rrafshin e qëlluar krahasues poetik. Edhe një këngë tjetër fillon po me këtë krahasim: «Morje mira synin si rrushi»,254 ose, si në shembullin nga Drenica: 253 254

I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 26, v. 1 e 2. G j e r g j H a s a n a j, Malësori këndon, Cetinë, 1971, f. 460, v. 1 i këngës me titull të njëjtë.

152

Zymer U. Neziri

«Sy të zi si rrush çarshije».255 Ky krahasim, ndonëse shpesh i shfrytëzuar në lirikën tonë popullore, mbetet ndër krahasimet më funksionale në lirikën tonë të dashurisë për syrin e vashës. 3.4. Edhe qershia është objekt i shpeshtë krahasues për syrin e asaj që djali e do aq shumë: «Syn e zi porsi qershi».256 Krahasimi i përmendur ka një veçori karakteristike, që nuk ndeshet shpesh në Veri, e kjo është fija transmetuese porsi. Kënga është e rrethit të Shkodrës. Të njëjtin krahasim e gjejmë të botuar më vonë: «syn’ e zi si qershi».257 Siç shihet, në këtë krahasim ndryshon vetëm fija transmetuese. Në të dy rastet objekti krahasues është i njëjtë dhe mjaft funksional në ndërtimin e pamjes poetike. 3.5. Te A. Dozoni gjejmë një krahasim shumë interesant për sytë e sheleges së bukur, që njëkohësisht është edhe shembull i mirë i paralelizmit lirik të simplokës: «Syt e tu si dy zarfe, Posi dy zarfe t’ergjendë».258 255

G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 249, k. nr. 21, v. 6.1. Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 208, k. nr.4, v. 6. 257 I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 39, v. 4. 256

Poetika e krahasimit

153

Shija estetike është mjaft e stërholluar për të mbërritur shkallën sublime të paraqitjes të bukurisë së syve të vashës. Krahasimi është ndërtuar mjeshtërisht për atë «shelege ballë gështënjë» në këtë këngë të A. Dozonit. 3.6. Filxhanin dhe syrin i ndeshim shpesh së bashku në ndërtimin e figurës së krahasimit: «Paska synin si filxhan, marshalla, marshalla».259 Të njëjtin krahasim, pa kurrfarë ndryshimi, pos syrit, që nuk është rotacizuar, e gjejmë edhe te V. Prenushi.260 Kjo është një nga dëshmitë e marrjeve e dhënieve brenda krahinave etnogjeorafike deri në shkallën mbarëkombëtare veri-jug. Po ashtu te V. Prenushi, në një këngë shkodrane, kemi edhe një krahasim të ngjashëm: «Ti moj vashë, shka i nep ktii djalit? nap synin si filxhan». 261 Edhe te G. Majeri gjejmë përsëri një krahasim gati si ky i mëparshmi për syrin porsi filxhan: «Syni i zi porsi filxhan»,262 258

A. D o z o n, Manuel de la Langue Chkipe ou Albanaise, Paris, 1879, në: MHFSH, I, Tiranë, 1961, f. 317, k. nr. 2, v. 1 - 2. 259 G. M e y e r, Albanesische … Vjenë, 1897, në: Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 32, k. nr. 42c, v. 4. 260 V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 134, k. nr. 71, v. 7. 261 V. P r e n u s h i, po aty, f. 108, k. nr. 3, v. 15 – 18.

154

Zymer U. Neziri

ose, si në shembullin e Rrafshit të Dukagjinit: «Syni yt si filxhani».263 Filxhani, në krahasim me qershinë ose rrushin, shpreh një plotësi më të rrumbullakuar dhe e fuqizon shijen estetike tradicionale për bukurinë e syrit dhe madhësinë e tij. Ndonëse ky duket të jetë më i miri, rrushi, qershia e ulliri janë shumë më të vjetër si objekte krahasuese në lirikën tonë popullore, por janë edhe mjaft të përshtatshëm dhe funksionalë për krahasimet e këtilla për syrin e vashës. 3.7. Në një këngë të S. Dines gjejmë edhe këtë krahasim për syrin e së bukurës: «Syri si kapak’i sahatit».264 Ky krahasim, si shumë të tjerë, shpreh një ndjenjë utilitare të tërthortë. Bukuria e syrit është paraqitur me mjeshtëri dhe njëkohësisht shpreh një shije estetike tradicionale jo për njërën nga ato me sy të pispillosur, por për një vajzë të njëmendtë. Madhësia e syrit reflektohet nga ky krahasim, e këtë e përforcon vargu paraardhës për atë mike që vjen prej monopatit. 3.8. Rrafshi krahasues kozmik është i pranishëm edhe për krahasimin e syrit të vashës me hyllin: 262

G. M e y e r, Albanesische … Vjenë, 1897; në: Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 45, k. nr. 66, v. 4. 263 G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 243, k. nr. 3, v. 2. 264 S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 269, k. nr. 104, v. 4.

Poetika e krahasimit

155

«E bukura synë si hyll, moj e holla».265 Në këngën e V. Prenushit kemi edhe dy krahasime të ngjashme të rrafshit krahasues kozmik, të ndërtuar me mjeshtëri për syrin e së bukurës: «Synn’ e zii ma kee si hyll, Kur ma çilë e kuur ma myllë, Si hana që bje në pyllë».266 Nga V. Prenushi e kemi edhe një variant të kësaj kënge, që ka gjithashtu dy krahasime tërheqëse të rrafshit kozmik për syrin si hylle dhe porsi hana: «E bukur, synin si hylle Herë e çilë e herë e myllë Porsi hana nëpër pyllë».267 Ose: «Moj e bukura si ylli Shtatë drita të bën syri Të feksën si xhavahiri».268 Nga këta shembuj të figurës së krahasimit për syrin gjejmë një bazë të përbashkët krahasuese, gati të ngja265

I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 18, v. 5. Ose: Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 3, k. nr. 1, v. 5. 266 V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 129, k. 58, v. 1 - 3. 267 V. P r e n u s h i, po aty, f. 116, k. nr. 19, v. 11 - 13. 268 KPL, Tiranë, 1955, f. 37, k. 40, Gjirokastër, v. 1-3; VK, V, f. 231.

156

Zymer U. Neziri

shme, sidomos në dy variantet e Prenushit, ku ndryshon vetëm fija transmetuese, që në të dy rastet i prin figurës së krahasimit. Ylli dhe syri janë barazuar me mjeshtëri, andaj ky krahasim zgjon asociacione të fuqishme erotike për një bukuri të pashoqe të vashës. Ky krahasim bëhet edhe më i fuqishëm kur e shikojmë si një tërësi të pamjes poetike, bashkë me krahasimin tjetër, ku lëvizja (hapja dhe mbyllja) e syrit është krahasuar me daljen e hënës nëpër pyll. Kjo këngë dhe varianti i saj mund të konsiderohen ndër margaritarët e rrallë për vlerat e mëdha ideoestetike të figurës së krahasimit. Prania e hënës dhe e yllit e bën këtë pamje me dy krahasime aq të fuqishme, sa asnjë poet i mirë nuk do të skuqej për t’i nënshkruar si të vetat këto vargje. Ky është gjenialitet krijues i një populli, që e përjeton thellë të bukurën. Edhe akti i përjetimit artistik është i fuqishëm. Ja, kjo është shija estetike e tij, sepse ajo nuk lind vetëm prej arsimit, thotë A. Uçi.269

269

A l f r e d U ç i, Probleme të estetikës, Tiranë, 1976, f. 36.

Poetika e krahasimit

157

V.ç. Hunda, goja, buza, gjuha, dhëmbët Ma ke hunën si kavalli 1. Hunda.- Krahasimi i hundës së vashës në këngët tona lirike të dashurisë bëhet me mjete kryesisht tradicionale, që shprehin një vijë të drejtë e asgjë më tepër. Pra, kryesorja është që hunda të jetë e drejtë, sepse kjo është veçori karakteristike e pamjes së saj të bukur dhe më e rëndësishmja për plotësimin e kritereve të shijes estetike. Figura e krahasimit ndërtohet mbi bazën e objekteve krahasuese, siç janë: qiriu, kalemi, kavalli, etj., pra, kryesisht të rrafshit tokësor–sendor. Larmia e objekteve krahasuese nuk është e madhe, andaj edhe figura e krahasimit duket edhe më e varfër për nga llojshmëria, në krahasim me disa pjesë të tjera të trupit. 1.1. Në shembullin e St. Frashërit është zgjedhur qiriri si objekt krahasues për hundën e vashës: «mu në mes të ballit një nishan të zi, buzën të kuqe, hunden si qiri».270 Pra, hunda e vashës është krahasuar me qiriun, ndërsa figura e krahasimit është plotësim i pamjes poetike dhe ndikon në ngritjen e tensionit erotik. Në një këngë tjetër gjejmë një krahasim të njëjtë, por më të plotë:

270

St. F r a s h ë r i, FSH, I, Durrës, 1936, f. 128a, v. 1 - 2.

158

Zymer U. Neziri

«Hunda jote si qiri, Ndezur e pa shuarë». 271 Kjo figurë është po ashtu pjesë e një pamjeje të gjerë poetike për pjesët e trupit. Hunda e krahasuar, e ndërtuar nëpërmjet kësaj figure, është përmbyllëse bashkë me vargun pasues dhe njëkohësisht krahasimi paraqet një tërësi më të rrumbullakuar poetike. Qiriu si objekt krahasues u takon të gjitha krahinave, pra, shtrirja e tij si objekt krahasues për hundën e vashës është e përhapur në tërë hapësirën gjeografike të lirikës sonë popullore. 1.2. Ndër krahasimet bukur të rralla për hundën e vashës është edhe ky me kavallin si objekt krahasues: «Ma ke hunën si kavalli», 272 ose: «Ani ç’paske hundën si kavall».273 Kavalli është mjet barazues për hundën e krahasuar. Vasha hundëdrejtë është shprehje e shijes estetike për të bukurën, që nuk bën të jetë tjetërfare as te popujt e tjerë. Vija e drejtë është shprehje e gjendjes reale dhe korrespondon jo veç me të bukurën, por edhe me shijen estetike. Këto dy krahasime me kavallin, që janë krijuar në zonat rurale blegtorale, janë ndërtuar mbi bazat e shijes kombëtare për të bukurën dhe të idealit social-estetik. 271

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 218, k. nr. 18, v. 7 - 8. I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 15, v. 11. 273 KPSH, Prishtinë, 1953, f. 42, kënga nr. 50, Kukës, v. 13. 272

Poetika e krahasimit

159

Hund’ e drejtë si pipi i mollës 1.3. Për paraqitjen sa më të drejtë të hundës së vashës, mjeti krahasues është edhe pipi i mollës, si në këtë shembull nga krahina e Hasit: «Hund’ e drejtë si pipi i mollës».274 Ma ke gojën si kuti 2. Goja.- Goja e vashës krahasohet kryesisht me objektin krahasues tradicional–me kutinë, që e ndeshim në shumë figura krahasimi të këngëve të dashurisë. Zakonisht, krahasimet e këtilla, si dhe ato për pjesët e trupit të vashës, janë pjesë e pamjes poetike për bukurinë e saj. 2.1. Këngët e dashurisë të lirikës sonë popullore kanë shembuj të shumtë të ndërtimit të figurës së krahasimit me kutinë, për të shprehur poetikisht vogëlsinë e gojës së vashës në krahina të ndryshme: «Ma ke gojën si kuti», 275 ose: «Gojë e vocërr si kuti», 276 ose: «Gojë të vogël si kutije»,277 ose: «E ka gojën si kuti e vojvodës».278

274

KPL, Tiranë, 1955, f. 55, k. nr. 75, Kukës, v. 3. I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 15, v. 11, f. 15, v. 21. 276 Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 208, k. nr. 4, v. 8. 277 G. E l e z o v i ć, AAAS, Beograd, 1924, f. 249, k. nr. 21, v. 8. 278 Visaret, IV, Tiranë 1939, f. 241, k. nr. 50, v. 8. 275

160

Zymer U. Neziri

Edhe në këngët e dasmës përdoret zakonisht po i njëjti krahasim: «paska gojën si kutie».279 Njësimi i përhapur i një objekti krahasues për ndërtimin e figurës poetike të krahasimit shpreh njëkohësisht një shkallë varfërie të mjetit poetik. Fatbardhësisht, rastet e tilla në figurën tonë të krahasimit nuk janë të shpeshta, por e tillë është kutia për krahasimin e gojës së vashës, ose e ndonjë objekti tjetër për pjesët e tjera të trupit. 2.2. Megjithëkëtë, përveç kutisë, gjendet edhe ndonjë rast kur në vend të saj përdoret inxhia, si në shembullin e G.Majerit për vajzën që u bë nuse: «Paska gojën si inxhi, marshalla, marshalla».280 Kutia është shprehëse e formës së gojës, por ajo më tepër dëshmon madhësinë e saj sesa formën. Edhe atëherë kur përmendet vetëm objekti, si në shembullin e parë, ne parafytyrojmë gojën e vogël, si në shembullin e dytë. Funksioni i kësaj figure për gojën lidhet kryesisht me madhësinë, ndërsa formës i shërben pjesërisht, kurse ngjyrës në raste të rralla, sepse kjo cilësi u referohet sidomos buzëve. Vogëlsia e gojës është masë e shijes estetike standarde në lirikën tonë popullore të dashurisë. 279

G i u s e p p e J u b a n y, Racolta di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi, Tipografia del Lloyd Austriako, Trieste, 1871; në: MHFSH, I, Tiranë, 1961, f. 251, k. 15, v. 8. Ose: V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 134, k. nr. 71, v. 4. 280 G. M e y e r, Albanesische … Vjenë, 1897, në: Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 32, k. nr. 42c, v. 7.

Poetika e krahasimit

161

2.3. Goja e vashës krahasohet edhe me mollën, me mollën e ëmbël, si në shembullin nga arbëreshët e Italisë: «këputi degen mollë, me t’gjith mollë t’ëmbëla, porsi kish golen vasha».281 2.4. Krijuesi popullor sajon edhe krahasime të papritura, siç është ky nga Hasi, ku pjesa e trupit krahasohet me myhyrin e dorës: «Gojn’e vogël si mihiri dorës».282 Buzën kuq porsi merxhani 3. Buza.- Figura e krahasimit për buzën është shprehëse e asociacionit të ngjyrës dhe të shijes, por shumë rrallë edhe e formës. Përgjithësisht mbizotëron e kuqja në shumicën e këngëve të dashurisë. 3.1. Ngjyra e kuqe e buzëve në këngët tona të dashurisë shpesh krahasohet me merxhanin, e shembujt e tillë janë të shumtë dhe nga krahinat e ndryshme: «Buzën kuq porsi merxhani»,283 ose: «Buza si merxhan»284 etj. 281

D e R a d a, Rapsodie…Firencë, 1866, f. 149, k. nr. 6, v. 24-25. KPL, Tiranë, 1955, f.55, k. nr. 75, Kukës, v. 4. 283 G. M e y e r, Albanesische … Vjenë, 1897; në: Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 46, k. nr. 66, v. 5. 282

162

Zymer U. Neziri

Buza dhe merxhani janë krahasuar me të kuqen, e cila i ndërlidh me fijet transmetuese porsi dhe si. E kuqja absolutisht mbizotëron në krahasimet e këtilla. Ajo i jep ngjyrim pamjes poetike dhe e fuqizon. Mbi këtë bazë mbështetet këtu figura e krahasimit dhe kryen funksionin e vet stilistik mjaft të rëndësishëm. Kjo ngjyrë njëkohësisht e ngre tensionin erotik, rrumbullakon shijen estetike për të bukurën dhe fuqizon aktin e përjetimit artistik. 3.2. Shija e buzëve është krahasuar kryesisht me mjaltin: «Në buzët të putha, të ëmblë posi mialtë»,285 ose: «Të putha ndë buzë, m’u duk posi mjaltë».286 Mjalti është gjithashtu edhe shprehës i shijes së buzëve. Shija estetike është në funksion jo vetëm të rrumbullakimit të pamjes poetike për bukurinë fizike të vashës së paputhur, por edhe ndikon që tensioni erotik të bëhet më i fuqishëm, bashkë me ndjenjat e dashurisë. 3.3. Të rralla janë rastet krahasuese të formës së buzëve si, bie fjala, në këtë shembull: 284

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 355, k. nr. 2, v. 3. T h. M i t k o, DP; në: MHFSH, II, Tiranë, 1961, f. 201, k. nr. 20, v. 1 286 H. P e d e r s e n, Albanesische… Lajpcig, 1895; në: MHFSH, I, Tiranë, 1961, f. 429, k. nr. 1, v. 14 e 15. 285

Poetika e krahasimit

163

«Buzën si kuti, gushën rathë – radhë ti paske shpëtuar nga syri dynjasë».287 Figura e krahasimit për buzët e vashës, ndonëse nuk është e pasur për nga objektet e shumta krahasuese dhe pjesët e tjera shquese mes të krahasuarit dhe të krahasuesit, ajo megjithëkëtë është shumë e rëndësishme për ndërtimin e tablove poetike në lirikën tonë popullore erotike. Si lugë ari guh’ e gojës 4. Gjuha.- Gjuha është po ashtu ndër pjesët e trupit që krahasohen shumë rrallë me ndonjë objekt tjetër, sepse përgjithësisht ajo fort rrallë gjen vend në pamjet poetike të këngëve të dashurisë. Megjithëkëtë, sa për t’u përmendur, po sjellim këtë krahasim të St. Frashërit: «Si lugë ari guh’ e gojës».288 Shihet qartë se këtu kemi të bëjmë me një shije të stërholluar. Ndërtimi i këtij krahasimi është mjeshtëror dhe luan një funksion të caktuar ideoestetik. Luga e artë dhe gjuha janë vënë në një rrafsh krahasues, e kështu reflektojnë jo veç ndjenjën për të bukurën, por edhe dëshirën për një jetë më të mirë.

287 288

I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 40, v. 5. St. F r a s h ë r i, FSH, I, Durrës, 1936, f. 204, k. nr. 3, v. 5.

164

Zymer U. Neziri

Dhamë e t’mallë por si inxhii 5. Dhëmbët.- Edhe dhëmbët janë përbërës i pjesëve të vogla të trupit të vashës, por janë dhe objekt shumë i shpeshtë i figuracionit poetik, ndonëse figurat e krahasimit për ta nuk janë edhe aq të shpeshta. 5.1. Ndër krahasimet më të bukura për dhëmbët e vashës janë ato të ndërtuara me inxhi. Sa për ilustrim, po përmendim këta shembuj nga këngët e dashurisë: «Dhambt e shpeshta si inxhi»,289 ose: «Dhamë e t’mallë por si inxhii».290 Në të dy shembujt e përmendur të krahasimeve të krahinave të ndryshme, si objekt krahasues është marrë inxhia. Ky gur i çmueshëm është objekt i standardizuar dhe tradicional ndër ne për krahasimin e dhëmbëve të vashës. Bukuria e dhëmbëve, shija estetike dhe tensioni erotik reflektohen qartë nga këta shembuj. Figura e krahasimit është ndërtuar mjeshtërisht në vargjet e përmendura, edhe pse objekti krahasues mbetet i njëjtë dhe i pandryshueshëm, duke shprehur në veçanti ngjyrën shkëlqyese të bardhësisë së tyre. Edhe në këngët e dasmës gjejmë po të njëjtin krahasim për dhëmbët: «Paska dhamt si inxhie».291 289

I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 39, v. 6. V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 108, k. nr. 3, v. 15 e 21. 291 Z. J u b a n i, Racolta… Trieste, 1871; në: MHFSH, I, Tiranë, 1961, f. 251, k. nr. 15, v. 9. 290

Poetika e krahasimit

165

Në rrafshin teorik, sipas Tomashevskit,292njërit ndër zëdhënësit kryesorë të formalizmit, krahasimet e këtij lloji janë krahasime metaforike, por jo edhe krahasime psikologjike, ndonëse me formën e vet gjuhësore afrohen, kurse forma e plotë e të dytit do të ishte: «dhëmbët me ngjyrë dhe shkëlqim i gjasojnë inxhisë». 5.2. Në këngën lirike erotike nga Drenica, mbledhur nga Glisha Elezoviqi, dhëmbët e vashës së bukur janë krahasuar me oriz çarshije: «Dhom t’shpesh si oriz çarshije». 293 Ky krahasim për dhëmbët bashkë me krahasimet e tjera për hundën, gojën, buzën dhe gjuhën e vashës e rrumbullakojnë pamjen e saj tradicionale, dëshmojnë shijen estetike dhe idealin social-estetik.

292 293

B. T o m a š e v s k i, Teorija književnosti, vep. e cit., f. 54. G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1924, f. 249, k. nr. 21, v. 9.

166

Zymer U. Neziri

IV.d. Mjekra, gusha, qafa Mjekrra jote grop’e bardhë, / si filxhan i shkruar-o Mjekra.- Figura e krahasimit për mjekrën e vashës nuk është e shpeshtë në këngët tona të dashurisë. Vërtet, ajo, mjekërbuta, është e pranishme në lirikën tonë popullore, por rrallë ndërtohet me figurën e krahasimit. «Mori e mira mjekërbutë, Breg në breg po kcen si sutë, Kcen si sutë e kcen si zanë, flokt e gjata pse i ke lanë».294 Ky është edhe një shembull i paralelizmit poetik të anadiplozës si figurë e përsëritjes: Breg në breg po kcen si sutë, /Kcen si sutë e kcen si zanë. Si zakonisht, kur përshkruhen pjesët e trupit, figurat janë pjesë e gjerë e pamjes poetike, siç është ky krahasim:

«Mjekrra jote grop’e bardhë si filxhan i shkruar-o». 295 Kjo figurë, që mjekrën e vë përballë gropës së bardhë dhe filxhanit të shkruar, është ndërtuar me mjeshtëri. Ajo ngre rrëmbyeshëm tensionin erotik duke vënë një baraspeshë ndërmjet botës së sendeve dhe ndjenjave erotike. 294 295

KPL, Tiranë, 1955, f. 59, kënga nr. 84, Krumë, v. 1-4. I F, KPD, Tiranë, 1965, f. 73, v. 11 e 12.

Poetika e krahasimit

167

Gusha jote si trandafil dhanka erë 2.1. Gusha.- Gusha e vashës shquhet për bardhësi. E bardha është sinonim i bukurisë së përsosur. Pos ngjyrës, këtu gjejmë krahasime edhe për erën e saj: «Gusha e jote si trendafil dhanka erë». 296 Përjetimi është i gjallë e dinamik, sepse ngërthen në vete një ngritje të vazhdueshme të tensionit të ndjenjave. Bukuria e gushës është përjetuar në një afërsi relativisht të vogël, ose ajo largësi nuk ka ekzistuar fare. Era e trandafilit dhe era e gushës janë baraspeshuar me mjeshtëri, duke rrezatuar njëkohësisht një bukuri subtile fizike e shpirtërore të vashës. 2.2. Te S. Dine gjejmë edhe një krahasim të ndërtuar gati me bazë të ngjashme, por me mjete të tjera shprehëse: «Seç të rënka erë gusha, Si në verë kur çel fusha». 297 Edhe në këtë krahasim duket fare mirë prania e djalit. Ai është fort afër saj dhe atë bukuri e ka përjetuar thellë edhe si nxitje e ndjenjave erotike dhe e shtytjeve fiziologjike. Krahasimi reflekton një tension të ngritur erotik në këtë pjesë të pamjes poetike. Krahasim të 296 297

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 217, k. nr. 16, v. 15. S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 122, k. nr. 111, v. 5 e 6.

168

Zymer U. Neziri

ngjashëm për gushën e cullufezezës kemi edhe në Dorëshkrimin e Pragës të Th. Mitkos: «Fajnë ta ka gusha, moj cullufezezë, plot me lule si fusha».298 2.3. Mjetet poetike krahasuese për ngjyrën e gushës kanë një shtrirje të gjerë. E bardha posaçërisht vihet në spikamë, por ajo gati asnjëherë nuk del e vetme pa përcjelljen e objektit krahasues, siç është shkuma e sapunit, mermeri, margaritari, dielli etj. E bardha është ndër përcjellëset kryesore të gushës së Hamides së bukur: «Hamide të thirra, të zgjova nga gjumi. Të zbardhonte gusha si shkumbë sapuni».299 Ose, në shembullin nga Pogradeci: «Hamide të thirra, Të sgjova nga gjumi. Gush e zotris s’ate Si shkumbë-sapuni».300 Shkuma e sapunit dhe gusha kanë në mes bardhësinë si ndërlidhëse e shquese, për paraqitjen e pamjes sensualiste. 298

T h. M i t k o, Dorëshkrimi i Pragës, në: MHFSH, II, Tiranë, 1961, f. 195, k. nr. 4, v. 13-15. 299 Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 207, k. nr. 1, v. 4 e 5. 300 M i t r u s h K u t e l i, Këngë e Britma nga Qyteti i Djegur, Tiranë, 1944, f. 45, k. «Fryri er’ e detit», v.11-14.

Poetika e krahasimit

169

2.4. Te S. Dine, për syzezën vetullkorp si objekt krahasues gjejmë mermerin për gushën e saj të bardhë: «Të zbardh gusha si mermeri». 301 Ose: «Ku jini zonja që z’deli? Ju sbardh gusha si mermeri!»302 Përsëri këtu bardhësia është veçori karakteristike e bukurisë së gushës së vashës. Bardhësia, shkëlqimi i mermerit dhe baraspeshimi i tyre me gushën e së bukurës janë bërë me mjeshtëri artistike. Shija e hollë estetike reflektohet nëpërmjet një objekti që sjell edhe ftohtësi e statizëm, por efekti është krejtësisht i kundërt. Tensioni erotik rritet në mënyrë dinamike, krahas atij poetik. Në një këngë tjetër të S. Dines, mikja është «gushamermer».303 2.5. Te S. Dine po ashtu gjejmë një krahasim të ngjashëm për gushën e bardhë të vashës: «Gush’ e bardhë posi mademi». 304 Ndërtimi i figurës është i njëjtë, vetëmse ndërron objekti krahasues, që shpalos tensionin erotik të ndër301

S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 110, k. nr. 69, v. 6. 302 KPL, Tiranë, 1955, f. 33, kënga nr. 31, Zagori, v. 7-8. 303 S. D i n e, VD, Sofje,1908; në: MHFSH, III, Tiranë, 1962, f. 110, k. nr. 70, v. 1. 304 S. D i n e, po aty; në: MHFSH, III, f. 98, k. nr. 27, v. 1.

170

Zymer U. Neziri

sjellë, provokon dëshirat fiziologjike dhe njëkohësisht shfaq frikën nga incesti brenda fisit. 2.6. Ndër krahasimet më të bukura për gushën e vashës pa dyshim është ky i Th. Mitkos: «Bukurin’ e ballit, moj, do të ta marr, Dhe gushën e bardhë si margaritar!».305 Është ky një krahasim fort i bukur, i qëlluar dhe i ndërtuar me mjeshtëri, sepse ndjenja për të bukurën është përjetuar thellësisht, ndërsa vetë figura është reflektim poetik e shpirtëror i këtij përjetimi.306 Figura e krahasimit është e goditur vetëm kur funksionon kësisoj, vetëm kur kështu merr frymë thellë ndjenja e dashurisë së çiltër dhe guximi i djalit pa hamendje e pa heposje. Vendosmëria dhe bukuria janë vënë përballë bardhësisë së gushës dhe margaritarit. Ndjenjat e pastra dhe shija estetike janë skalitur për lakmi në këtë krahasim, që bën të konsiderohet ndër margaritarët e çmuar të këngëve tona të dashurisë. 2.7. Rrafshin krahasues qiellor e gjejmë edhe te krahasimet kësofare, e këto raste dalin prore figura të bukura, sa herë që krahasohen me yllin, hënën ose diellin: «Seç m’i mban gushësë hie, Porsi dielli kur bie; Flasën bukurinë tënde, o shpirt!».307 305

Visaret, III, Tiranë, 1937, f. 250, k. nr. 61, v. 3 – 4. I F, KPL, Tiranë, 1955, f. 36, k. nr. 18, v. 13 – 16. 307 I F, KPL, po aty, f. 29 – 30, k. nr. 23, v. 10 – 12. 306

Poetika e krahasimit

171

Fija transmetuese, si në shumë krahasime të tjera kësofare, prin në fillim të vargut, ndërsa vetë krahasimi është përmbyllës i vargut paraprijës. Rrafshi krahasues jashtëtokësor është në funksion të ngritjes së tensionit, duke sjellë ngrohtësi shpirtërore, ashtu sikurse edhe vetë dielli, por edhe përcëllim, andaj hija është freskim shpirtëror dhe qetësues në mes të ndjenjës së dalldisur të djalit dhe bukurisë së gushës të vashës. Qafen si zamake 3. Qafa.- Forma është kryesorja në figurat e krahasimit për qafën e vashës. Me anë të saj shprehet emotivja dhe realja e fiksuar me anë të krahasimit, por me një ngjyrim të kufizuar, sepse objektet krahasuese nuk janë të llojllojshme. Mbizotëron pamja për qafëgjatat si zambaku, e herë-herë përdoren edhe objekte të tjera të papritura për të vënë urën e krahasimit, po edhe të përgjasimit ndërmjet qafës së vashës e të formës së tyre. 3.1. Nga shembulli i Zef Jubanit vërejmë se zambaku është objekt i përshtatshëm krahasues për bukurinë e qafës së vashës që po bëhet nuse, sidomos të formës së saj: «qafen si zamake».308 Në një këngë të V. Prenushit kemi një krahasim të ngjashëm, por të ndërtuar në një situatë krejt tjetërfare lirike:

308

Z. J u b a n i, Racolta… Trieste, 1871; në: MHFSH, I, Tiranë, 1961, f. 250, k. nr. 13, v. 10.

172

Zymer U. Neziri

«Ti, moj vashë, shka i nep ktii djalit? I nap qafen si zamak».309 Zambaku me formën e vet dhe me veçoritë e tjera karakteristike, sidomos me erën e tij, janë vënë përballë gushës së vashës. 3.2. Në një këngë kosovare qafa shumë tërheqëse e çikës, forma e saj, është krahasuar me fishekun: «E ka qafën si fyshek i Gjakovës».310 Është ky një krahasim i rrallë dhe i bukur, që zbulon nëpërmjet lirizmit një shije të stërholluar për të bukurën. Këtu utilitarja dhe përjetimi i dëshiruar, si në shumë shembuj të tjerë, janë të pranishëm dhe zgjojnë njëkohësisht asociacione erotike për një vajzë qafëhollë dhe qafëgjatë. 3.3. Te St. Frashëri, qafa e saj është krahasuar po ashtu me një objekt të pazakonshëm, por shumë të pranishëm në jetën rurale të zonave blegtorale: «Çafa e gat si dash kumonës».311 Veçoritë e mjedisit rural, që kanë një shtrirje të gjerë gjithëkombëtare në poezinë tonë gojore, me shfaqjet e shumëllojshme jetësore të këtij mjedisi pasurojnë figurën e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë. 309

V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 108, k. nr. 3, v. 15 dhe 23. 310 Visaret, IV, Tiranë, 1936, f. 241, k. nr. 50, v. 9. 311 S t. F r a s h ë r i, FSH, I, Durrës, 1936, f. 204, k. nr. 3, v. 2.

Poetika e krahasimit

173

IV.dh. Gjiri, gjoksi, shtati, shpinda Seç të rënka erë gjiri, posi erë trëndafili 1. Gjiri.- Ndër pjesët e trupit, që më së shpeshti krahasohen në këngët tona popullore të dashurisë, duke krijuar një larmi të madhe figurash krahasimi, janë gjinjtë. Objektet krahasuese për formën, ngjyrën dhe shijen e gjinjve janë të rrafsheve të ndryshme krahasuese sendore, shtazore, bimore, por kryesisht mbizotërojnë gurët e çmueshëm dhe pemët për krahsimin e tyre: si qelibari, si xhevahiri, si guri i xhevahirit, si maja e gjembit, si bojlia, si dy kokrra të mollës, dy limona si flori, si ftoni, posi era e trandalifit, si djathi i njomë ka erë, si mjalta, si mish sugari, si bostan pazari etj. Forma, ngjyra dhe shija e tyre shquhen dhe kështu shprehin cilësinë tridimensionale të kësaj pjese të trupit. 1.1. Në një këngë të Visareve të Kombit, IV, vasha i qahet s’ëmës për hallet e veta të dashurisë dhe për trupin që ka filluar t’i piqet. Rrëfimi bëhet në vetën e parë dhe i takon vashës. Trimi nuk është i pranishëm. Përjetimi dhe e dobishmja dalin të pandarshëm nga dialogu i vashës me t’ëmën për djalin e ëndërruar: «Hala shtati s’m’u ka rritë, Njitash cica asht tue m’u nisë, Tuj m’u nisë si qelibari; Lum ai djalë që i puthë ma i pari,

174

Zymer U. Neziri

Si me hangër mish sugari, Si me pre bostan pazari».312 Rrëfimi i vashës i referohet çiknisë (vajzërisë) së posafilluar, por edhe ëndërrimit për trimin. Në qendër të pamjes poetike është gjiri i saj, i ndërtuar me tri krahasime të goditura fort mjeshtërisht. Ajo qahet se ende nuk ka lëshuar shtat, por edhe gjiri e shqetëson. Ndjenja e saj e shqetësimit erotik është e lidhur ngushtë me gëzimin: ai gji si qelibari, të cilit i gëzohet ajo, do ta gëzojë trimin e parë. Përjetimi është i lidhur shumë edhe me të dobishmen, sidomos me krahasimin e dytë - mish sugari dhe të tretë - bostan pazari. Edhe këtu shquhen vetëm shija e ngjyra, ndërsa forma vetëkuptohet nga këto tri pikërrafshe krahasuese: sendore, shtazore dhe bimore (qelibari, mishi, bostani). Krahasimi i parë është provokues, kurse dy të tjerët janë zhvillues të rrjedhës së përjetimit erotik dhe të shijes estetike për të bukurën. 1.2. Me anë të figurës së krahasimit shquhen edhe dalldisjet më të mëdha shpirtërore të djalit, krahas gjirit të zbuluar të vashës si nxitës shumë i fuqishëm për shqetësime erotike, si nga kjo pamje sensuale: «T’u ka çkye kmisha rreth gjinit, t’paska dalë shyta pahiri, porsi guri xhevahiri».313 312 313

Visaret, IV, Tiranë, f. 238, k. nr. 46, v. 10-15. IAP, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 33, v. 2-4.

Poetika e krahasimit

175

Pamja poetike hapet me nxitjen nga gjiri i krahasuar me xhavahirin, e pastaj pason lutja e djalit dhe nëma e vashës. Nxitja e ndjenjave erotike është e jashtëzakonshme, sa djali nuk heq dorë assesi, madje beson në rrëfimin e vet se edhe po të vdiste do të ringjallej nga lotët e saj. Figura e krahasimit e shpalon me mjeshtëri këtë pamje poetike, sepse provokimi është shumë i fuqishëm kur bëhet krahasimi i gjirit me gurin e xhevahirit. Edhe akti i përjetimit artistik është i fuqishëm. Krahasimi i këtillë, për njërën nga pjesët më sensuale të trupit të vashës, me gurin e xhevahirit dhe me gjithë shkëlqimin e tij, pa dyshim shpreh shqetësime të fuqishme, sidomos kur utilitarja është e pandashme nga vetë shqetësimi dhe përjetimi i së bukurës: «Shokë kur i hapa gjinë, Dy cica si xhevahirë, Qënkëshin si vetëtimë, Më verbuan të zinë, Mënt’ e kokësë më iknë, Si furtun’e suferinë».314 Këtë pamje gati tërësisht të njëjtë e gjejmë edhe te Th. Mitko315. Mungesa e diskretes, intimja e hapur dhe çështja e kodeksit moral, shtrojnë pyetjen: sa i kalon ajo 314

S. D i n e, VD, Sofje, 1908, në: MHFSH, III, f. 90, k. nr. 1, v. 9-14. 315 TH. M i t k o, BSH, Aleksandri, 1878, në: MHFSH, II, f. 71, k. nr. 4, v. 8-13.

176

Zymer U. Neziri

caqet tona etike e morale kur diçkaja që është tejet intime, që u takon vetëm atyre të dyve, i kalon kufijtë dhe bëhet publike? Kjo është një pamje e plotë poetike, e mbështetur në dy krahasime fort të sigurta: xhevahiri dhe vetëtima për vënien e vijës barazuese me gjirin. Utilitarja është e pranishme, por në retrospektivë, sepse i takon kohës së kryer. Efekti emocional i këtyre dy krahasimeve është i papërmbajtur, sepse ata sjellin dinamizmin e fuqishëm: hapjen e gjirit, ndërsa si pasojë shfaqet verbimi i djalit nga shkëlqimi dhe ikja e mendve si furtunë apo si suferinë. Krahasimi i tretë duket se tërë atë dinamizëm të brendshëm erotik e kthen në një statizëm shtangues përpara bukurisë mahnitëse të gjirit të mikes. Ky statizëm është vetëm sipërfaqësor, sepse përjetimi i djalit tejkalon kufijtë normalë dhe gjaku i vlon. Vetëtimë i duket atij shkëlqimi i gjirit. Ajo vetëtimë ia verbon sytë…Pra, digresioni i këtyre tri figurave të krahasimit është mashtrues: nga dinamikja filluese zbresin në një statizëm të dinamizuar, që ngërthen në vete dobinë e asaj bukurie në gjendjen afektive të përjetimit të fuqishëm erotik dhe estetik. 1.3. Herë-herë edhe vrazhdësia e rrafshit krahasues mund të kryejë me sukses efektin e ndërtimit të krahasimit të suksesshëm si, bie fjala, te Th. Mitko: «duallë cica me maja! me maja si maj’e gjëmbit,

Poetika e krahasimit

177

sa s’e zë as maj’e dhëmbit».316 Krahasimi i këtushëm është i zhveshur si varg qendror, sepse këtë rol e ka vargu i dytë, ndërsa i katërti është zbërthim i vargut të tretë - krahasimit dhe vazhdim i tij. Ndërkaq, në plan të parë shfaqet vrazhdësia estetike: maja e gjëmbit. Pra, mungon butësia subtile dhe njëherazi lëkund asociacionet për të bukurën. Megjithëkëtë, maja e gjëmbit e ka hijeshinë e vet të veçantë, sidomos shenjën e virgjërisë, dhe si e tillë është në funksion të ngritjes së shkallës së përjetimit të së bukurës. Era e gjirit te S. Dine dhe forma te Th. Mitko shprehin dy dimensione shquese të kësaj pjese të trupit, zonë e njohur erogjene në lirikën erotike. 1.4. Krahasimi, si figurë stilistike, i vetmuar dhe i shkëputur nuk është në gjendje të tërheqë gjithherë një paralele në rrafshin etik ndërmjet gjirit dhe objektit krahasues, sepse ky i dyti nuk është kurrë mbështetje e sigurt për pohimet përkitazi me paprekshmërinë dhe virgjërinë. Kjo mund të hetohet vetëm nga tërësia, ndërsa krahasimi për këtë mund të jetë inicues a plotësues në komunikimin poetik. Mashtrues mund të jetë edhe ky krahasim: «Padmi durt, ti shti në gji, Prekmi cicat si bojli».317

316 317

Th. M i t k o, D P, në: MHFSH, II, f. 202, k. nr. 25, v. 2-4. I A P, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 61, v. 4, 5.

178

Zymer U. Neziri

Bojlia si shprehëse e formës së gjirit, që posa ka filluar të marrë trajtën e vet në gjoksin e vashës, të shpie te meditimi se ajo ende është duke shkelur në vashëri, ende është e padjallëzuar, andaj ajo duhet të jetë e pastër dhe e paprekur prej dorës së mashkullit. Ndërkaq, në vijën morale tradicionale zbulojmë të kundërtën. Pra, figura e krahasimit plotësohet, sepse e vetme do të na çonte në rrugën pa rrugë, sidomos në saktësimin e aspektit etik e moral dhe të idealit social-estetik. 1.5. Ftoi është objekt i shpeshtë krahasues, që e ndeshim gati në të gjitha krahinat, e po ashtu edhe tek arbëreshët matanë detit. Në vargjet e një kënge të S. Dines shquhet forma e gjirit të vashës si forma e ftoit: «O sisëbardha si ftoj, Nëmi mua t’i shtrëngoj, Të fluturonj si palloj».318 Krahasimi është në funksion thuajse të pavarur, por në të njëjtën kohë vë në pozitë varshmërie të dy vargjet pasuese dhe njëkohësisht hap dy rrugë të përjetimit: shtrëngimi, që paraqitet nëpërmjet kërkesës-lutjes, dhe fluturimi, si rrjedhim i tensionit shumë të fuqishëm erotik. Jo vetëm bukuria e gjinjve, por edhe shtytja e fuqishme që të ndërtohet krahasimi i tyre me ftonj, ndoshta kjo mund të quhet edhe si shkas, nismë për dialog etj., 318

S. D i n e, VD, Sofje, 1908, në: MHFSH, III, f. 103, k. nr. 44, v. 4-6.

Poetika e krahasimit

179

duke u bazuar në vetë pasthirrmën shquese që i prin krahasimit. Tensioni erotik qëndron përpara atij estetik, sepse erotikja është aq e fuqishme, sa e mbulon utilitaren duke ia ngritur gjakun djalit. Pastaj kjo utilitare ngre krye nëpërmjet kërkesës-lutjes, duke kaluar në mënyrë të shkallëshkallshme, por edhe të fuqishme, nga shtrëngimi dhe fluturimi.319 Utilitarja dhe veprimi aktiv-shtrëngimi i gjinjve, puthja e tyre etj. qëndrojnë para joutilitares dhe estetikës së dëshiruar, ku dominon statizmi dhe mosveprimi. Këto dy çështje janë interesante për zbërthim, se cila prej tyre mbizotëron në lirikën tonë erotike popullore. Në rastin e dytë, e këtu është fjala edhe për pjesët e tjera të trupit, bukuria statike e përshkruar ngërthen në vete edhe dëshirën për ta shijuar pjesën e përshkruar. Pra, utilitarja nuk mund të përjashtohet assesi edhe kur mungon dinamizmi veprues.320 Prandaj, prania e të dyjave i 319 320

S. D i n e, VD, po aty, në: MHFSH, III, f. 103, k. nr. 44, v. 6. Çështja e utilitares ose e të dobishmes nuk është e re. Utilitarizmin, që i kundëvihet pikëpamjes rigoroze të I. K a n t i t për moralin, e kanë ngritur në shkallë të doktrinës filozofët anglezë X h e r e m i B e n t a m (Jeremy Bentham, 1748-1832) dhe X h o n S. M i l l (John Stuart Mill, 1806-1873): e dobishmja është ajo që mund të na sjellë lumturinë më të madhe, sepse lumturia është qëllimi final i moralit. Paraprijës të utilitarizmit konsiderohen H e l v e c i u s i (Claude Adrien Helvetius, 1715-1771), H o b s i (Thomas Hobbes, 1588-1679) etj. Fillet e para të utilitarizmit duhen kërkuar te E p i k u r i (341-270 para epokës së re) dhe te pragmatizmi i tij për kënaqësinë, të cilën e konsideronte si gjënë më të mirë, si

180

Zymer U. Neziri

jep një gjallëri të veçantë erotikës sonë popullore, e pasuron dhe e bën më të gjallë, e mënjanon njëtrajtshmërinë, qoftë ajo statike a dinamike. Mbetet për t’u konstatuar çështja se cila prej tyre ka përparësi në lirikën tonë popullore, cila është më e shpeshtë dhe cila ka funksion më të pjekur në rrafshin idealit etiko-moral e të idealit social-estetik. Ngjyra dhe forma e gjirit të vashës së bukur janë të pranishme edhe në këtë krahasim arbëresh: «të më sjellë ftuan e bardhë, si kish vasha gjirthin».321 Një krahasim gati të njëjtë për gjirin e saj gjejmë përsëri tek arbëreshët në vëllimin e Z. Kodrës:

shpërblim i urtësisë, i kulturës së mendjes dhe i zbatimit të virtytit. Është me interes për lexuesin paraqitja e tri kategorive të kënaqësive, sipas Epikurit: 1. kur t’i favorizojmë (të natyrshmet e të nevojshmet), 2. kur t’i pranojmë (të natyrshme, por jo të nevojshme), 3. kur t’i refuzojmë (as të natyrshme, as të nevojshme). Epikurizmi u zhvillua edhe në Egjipt, Romë, etj. Shih: Filozofijski rječnik, Matica Hrvatska, Zagreb, f. 117; Filozofija, enciklopedijski leksikon, mozaik znanja, «Interpres», Beograd, 1973, f. 49-50, 308-309, 176-177, 184, 114-115; Opća enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, 2, C - Fob, Zagreb, 1977, f. 593-594; Mala enciklopedija, opšta enciklopedija, treće izdanje, 1, AJ, Prosveta, Beograd, 1978, f. 604. 321 G. F e r a r i, Rapsodie…, Kozencë, 1959, f. 36, v. 33, 34.

Poetika e krahasimit

181

«Me gjith’ ftonjtë e bardhë, Posi kish gjinë e saj vasha».322 Në këto dy këngë arbëreshe është bërë krahasimi i gjirit me ftoin, por shpreh vetëm formën e ngjyrën e tij,323 ndërsa utilitarja mbetet e fshehur, por e pranishme. Tensioni erotik është në ngritje graduale, kurse shija estetike është mjaft e qëlluar. Është mjaft interesant të vihet në pah se në këtë këngë dhe në të tjera të ngjashme, kur bëhet krahasimi i disa pjesëve të trupit të vashës, siç janë gjiri, faqja, syri etj., që zakonisht krahasohen me objekte që u përshtatën mirë. Përshkrimi është sensualist, kurse mjeti krahasues zgjon asociacine jo vetëm të përjetimit, po edhe të shijimit, siç është ulliri i zi për syrin, faqja si shega e kuqe ose në këtë rast gjiri si ftua i bardhë. Krahasimet e këtilla bëhen provokuese të ndjenjave erotike dhe të dëshirave pasuese fiziologjike. Këto janë pemë që hahen, por për objektin e krahasuar zgjojnë asociacione të përkëdheljes, të puthjes, të shtrëngimit, të shpërthimit senzual etj., e që mund të konsiderohen si krahasime të qëlluara jo vetëm për ngritjen e tensionit erotik, por edhe në rrafshin poetik dhe të shprehjes së shijes estetike.

322

Z. K o d r a, PPA, Tiranë, 1957, f. 123, k. «Lëngimi i dashurisë», v.20. 323 Për rolin e veçantë të ngjyrave, por edhe për sasinë e tyre të varfër, shih: A. U ç i, Probleme të estetikës, Tiranë, 1976, f. 44.

182

Zymer U. Neziri

Ngjyra dhe shija nuk janë të pranishme në shumë krahasime, por forma është mbizotëruese, e drejtpërdrejtë, ndërsa tërthorazi hetohen edhe ato të dyja: «Sytë e zez, cicat si ftue».324 Është ky krahasim karakteristik për veçorinë ndërtuese, ku vetëm gjysma e vargut është thurur me figurën e krahasimit. Krahasimi është skalitur fare thjesht dhe i takon llojit më të thjeshtë në lirikën tonë erotike. Ftoi si pemë që hahet dhe asociacioni, zeglat e ngacmimi për shijim, në raportin ftoi-gjiri, janë me interes për analizë. Pra, ftoi dhe shijimi i gjirit në alternativë shprehin shenjën e virgjërisë së vashës. 1.6. Edhe molla si objekt krahasues ka një shtrirje të gjerë në figurat e krahasimit për gjirin e së bukurës: «I ka cicat si dy kokrra të mollës».325 Forma është bartur artistikisht dhe në rrafshin estetik shpreh një shije të përjetuar shpirtërisht, ndërsa poetikisht qëndron në shkallë më të lartë sesa krahasimi paraardhës. Në mes të cicave dhe mollës, pos lidhëzës krahasuese qëndron edhe pjesa shquese dy kokrra, që i jep një dinamizëm të brendshëm kësaj figure. Ajo e bën më të gjallë përjetimin estetik dhe ngritjen e tensionit erotik 324 325

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 245, k. nr. 56, v. 7. Visaret, IV, po aty, f. 241, k. nr. 50, v. 6.

Poetika e krahasimit

183

me anë të përgjasimit vizuel. Në një këngë arbëreshe e gjejmë mollën jo vetëm shprehëse të formës, por edhe të shijes së gjinjve: «të me shkliesh një degë mollë me të gjith mollë të iembla, posi kish gji-vonë vasha».326 Është me interes të theksohet se gjiri i vashës këtu nuk quhet cicë as sisë, por gji. Ky krahasim ka edhe rëndësi historike gjuhësore për vetë figurën e krahasimit. Ai dëshmon përhapjen e objektit të krahasuar në shkallën gjeografike të shtrirjes mbarëkombëtare të kësaj pjese të trupit, aq shumë shpesh të përdorur në këngët tona lirike. Krahasimi këtu është përmbyllës: «porsi kish gji-vonë vasha». Mollët janë shprehëse të formës dhe të shijes, gjithnjë në funksion të tensionit të ngritur erotik dhe të shijes estetike të përjetuar. Fija transmetuese porsi e kësaj figure duhet të merret jo vetëm si prijëse e vargut, por ashtu siç është, sepse në këngët erotike të shënuara më vonë zakonisht e ndeshim të reduktuar në si dhe posi. Në një këngë të S. Dines kemi një krahasim të ngjashëm: «Shkon mikeja vetullholla, Sisëtë si koqe molla».327 326

N i k o l l ë F i l j a, Dorëshkrimi i Kieutit, 1737, në: MHFSH, I, f. 26, k. nr. 6, v. 25-27.

184

Zymer U. Neziri

Këtu kemi të bëjmë me një mjedis fshatar malor, ndërsa krahasimi i gjinjve është vënë në spikamë para të gjitha pjesëve të tjera të trupit të vetullhollës. Ai është jo vetëm shprehës i formës, ku molla është masë barazuese e formës së gjirit, por edhe e shijes. Këtë e zbërthen qartë vargu pasardhës. Pra, kemi asociacione të ngritjes së tensionit të përsëritur erotik për një bukuri utilitare jo vetëm të shijuar, por edhe të shfrytëzuar. Molla këtu nuk është shenjë e virgjërisë, andaj në rrafshin etik kemi një prishje të baraspeshës. Vetullholla tash i takon tjetërkujt, por lidhjet nuk i ka këputur me trimin. Figura e krahasimit është zbuluese e kësaj pamjeje poetike, të ndërtuar tradicionalisht, ku në plan të parë vihet në spikamë estetikja, por krahas saj shkon edhe utilitarja. Prandaj, nuk është lehtë të vihet shenja e barazimit në mes të gjinjve të paprekur dhe ftonit a të mollës. Asnjëri sish nuk janë shenja mbrojtëse të virgjërisë trupore të vashës, andaj nuk duhet nxituar me pohime të prera. 1.7. Limoni, si objekt krahasues, është gjithashtu i përhapur në figurat e krahasimit për gjirin e vashës: «Jelek me folla t’ergjënta, O shokë seç paska brënda, Dy limona si flori».328

327

S. D i n e, VD, Sofje, 1908, në: MHFSH, III, f. 102, k. nr. 42, v. 3,4. 328 S. D i n e, VD, po aty, në: MHFSH, III, f. 116, k. nr. 88, v. 1,2,5.

Poetika e krahasimit

185

Përqëndrimi poetik mbështetet në përpjekjet për pasqyrimin vizuel të asaj pjese të trupit që fshihet nën jelek dhe prore është e mbuluar. Te krahasimi gjinjtë përmenden figurativisht. Pra, në këtë pjesë të tablosë e as në vetë figurën e krahasimit, nuk kemi lakuriqësi të shprehjes poetike, që funksionon tërthorazi. Mu kjo shprehje i jep një bukuri të veçantë dhe i fuqizon edhe më shumë shkallëshmërinë e intensitetit të nxitjes së ndjenjës erotike, pamjen poetike dhe aktin e përjetimit artistik. Në këtë pikëpamje ky është ndër krahasimet e pakta që shquhen për një bukuri tërheqëse poetike dhe me veçori të theksuara të idealit etik. 1.8. Edhe në një këngë tjetër të S. Dines, djali, duke i kënduar vashës, që në fillim vë në spikamë gjirin e saj, e pastaj kalon te balli dhe zbret te gjuha. Gjiri është objekt i parë përshkrues, por ai përqendrohet tek era e tij: «Seç të rënka erë gjiri, Posi erë trëndafili».329 Era e trëndafilit për erën e shijuar të gjirit të vashës është krahasim i qëlluar. Butësia subtile është bazë e zgjimit të asociacioneve, por kjo nuk ngjet gjithherë në erotikën tonë popullore. 1.9. Era është njëherazi edhe shquese e formës, sepse pa zbulimin e kësaj së dytës nuk hetohet as e para:

329

S. D i n e, VD, po aty, në: MHFSH, III, f. 122, k. nr. 111, v. 1, 2.

186

Zymer U. Neziri

«Aman cica e jote si djathi i njomë ka erë».330 Vetëm kështu qëndrojnë vazhdimisht të tendosura asociacionet erotike të djalit. Gjiri është i zbuluar, e pas këtij zbulimi pason njomësia bashkë me erën. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se te ky varg i zbuluar poetikisht kemi ndonjë funksionalitet më të madh, në krahasim me tjetrin që nuk e ka këtë veçori të pamjes sensuale. 1.10. Përshkrimi dhe krahasimi i gjirit është shumë i shpeshtë dhe i përhapur, andaj mund të gjejmë edhe larmi ndërtimesh poetike. Është interesant të vihet në dukje veçoria karakteristike e krahasimit të ndërtuar mbi bazën e kontrastit semantik të antitezës: «Për nën xhoke i kam dy molla, Idht si mjalta e zi si bora».331 Ndërtimi i këtij krahasimi jo vetëm se është karakteristik, por edhe mjaft tërheqës për analizë. Gjinjtë e vashës nuk përmenden drejtpërdrejt, por nga mënyra figurative e të shprehurit ata janë të pranishëm aty. Pas këtij vargu pason ky krahasim i rrallë, ku mollët (gjinjtë e vashës) janë: «idht si mjalta e zi si bora»! Pra, pasojnë dy krahasime brenda një vargu, të ndërtuara me fije të njëjta transmetuese, ku kontrasti bëhet ekstrem: mjalti i idhtë dhe bora e zezë! Mjetet artistike 330 331

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 217, k. nr. 16, v. 19. S t. F r a s h ë r i, FSH, I, Durrës, 1939, f. 136, k. nr. 18, v. 5 e 6.

Poetika e krahasimit

187

për ndërtimin e kësaj pamjeje poetike janë fort interesante për studim, sepse rastet e këtilla janë shumë tërheqëse për analizë. Shija estetike për gjinjtë e vashës është shprehur në dy rrafshe: shija tepër e ëmbël dhe ngjyra, po ashtu, tepër e bardhë. Dy krahasime brenda vargut gjithashtu janë dëshmi me interes për ndërtimet e krahasimeve të dyfishta në një varg lirik erotik. Ndërtimet e këtilla janë me interes edhe për studime krahasuese. R. Qosja thotë se krahasime të këtilla gjejmë edhe te romantikët tanë, por nuk janë raste të shpeshta.332 E ka gjyksin si smeti i borës 2. Gjoksi.- Në shumicën e figurave të krahasimit për gjirin e vashës përfshihet edhe gjoksi i saj, i shquar ose i pashquar në veçanti. Mirëpo, të përfshihet a të vetëkuptohet një pjesë e trupit me një tjetër, që nuk janë krejtësisht të njëjta, nuk është e drejtë. Gjoksi i vashës përmendet, por shumë rrallë në krahasim me gjirin. Po ashtu, janë shumë të rralla figurat e krahasimit për gjoksin. Edhe kur i ndeshim si të tilla, hasim në objekte krahasuese fare të ngjashme me ato të gjirit, sidomos për shkëlqimin e bardhësisë: «E ka gjyksin si smeti i borës». 333 332

R e x h e p Q o s j a, «Poetika e vargut….», pun.i cit., Prishtinë, 1978, f. 818. 333 Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 241, k. nr. 50, v. 5.

188

Zymer U. Neziri

Smeti i borës në këtë krahasim është shprehës i formës së fryrë të gjoksit dhe i ngjyrës-bardhësisë, që shquan vetë borën si objekt për ndërtimin e pjesës krahasuese. Fundja, gjoksi është rrumbullakim i vetë tërësisë së gjinjve; është tërësi trupore e përbërë, andaj edhe mjetet krahasuese duken të njëjta si për ngjyrën, ashtu edhe për shijen. E bukura dhe estetikja shprehen në një linjë krahasuese, bashkë me përjetimin artistik dhe zgjimin e ndjenjave erotike. Paska shtatin si selvi 3. Shtati.- Që nga ninullat e këndej, sidomos në këngët e dashurisë dhe ato të dasmës, një vend të rëndësishëm zë shtati i vashës, për të cilin figurat e krahasimit janë nga më të ndryshmet, por kanë më pak larmi sesa ato për gjirin. Bajraku dhe selvia janë ndër më të përhapurit si objekte krahasuese, por aty gjejmë edhe të tjera që përdorën për pjesët e tjera të trupit. 3.1. Sikurse për gjirin, gati të njëjtën figurë krahasimi e gjejmë edhe për shtatin e Marijes së bukur: «Moj Marija e Pjetër Tomës, Shtati yt si smeti i borës».334 Bukuria e shtatit është krahasuar me smetin e borës, duke zgjuar asociacione për formën – si smeti dhe bardhësinë – si bora. Bardhësia e shtatit është pjesë e shijes 334

IAP, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 448, v. 1-2.

Poetika e krahasimit

189

estetike për bukurinë e vashës. Figura e krahasimit prin në fillim të pamjes poetike sensuale, pas vargut fillestar. 3.2. Bukurinë e shtatit dhe krahasimin për të, që në fillim të tablosë, i gjejmë edhe në këngët e tjera erotike: «Mori e mira, rrugës tërthore, ç’pe hjedh shtatin si malsore; si malësore ç’p’e hjedh shtatin a t’ra n’men për mua t’gratin».335 Krahasimi i shtatit të së mirës me shtatin e malsores hap pamjen poetike dhe është fillim i drejtpërdrejtë i shpalimit të ndjenjave erotike të djalit, që e lut vashën të rrijë me të së paku një orë, ose edhe të vdesë me të. Djalin e rrah veriu e bora dhe manxerrja iu ka ngrirë në dorë. Krahasimi është edhe shpalues i qëndrimit përkulës e lutës të djalit; ai për të sakrifikon shumë dhe kokën e vë në gërshërë. Të gjitha këto nuk i paraqet krahasimi në vargun e dytë, por prapë mbetet strumbullar i ndërtimit të pamjes për të bukurën dhe djalin e përvuajtur. 3.3. Shtati i vashës është kënduar dhe këndohet shumë në këngët e dashurisë. Bukuria e tij, eleganca, gracioziteti, por edhe madhështia, bëjnë që të derdhen ndjenjat më subtile lirike në këngët e këtilla, duke krijuar vizuelisht pamjen poetike, që ngrit në shkallën më të lartë tensionin erotik. Një krahasim i këtillë për shtatin e saj është edhe ky i V. Prenushit: 335

I. U l a j, KPG, Prishtinë, 1978, f. 44, k. nr. 92, v. 1-4.

190

Zymer U. Neziri

«Paske shtatin si baroti».336 Është ky një varg i mrekullueshëm për një shtat vashe me një bukuri të rrallë, shtat që mund të digjet dhe mund të të djegë në çdo çast. Ai shtat është si baroti, andaj mjafton vetëm një xixë, një shkëndijë për ta ndezur të tërin. Madhështia e bukurisë së shtatit dhe baruti qëndrojnë njëri pranë tjetrit. Ai shtat gufon përbrenda vazhdimisht me një intensitet të fuqishëm. Dinamizmi i gufimit reflektohet nga ky krahasim. Djali shqetësohet në shpirt e gjaku i vlon për atë shtat si baroti. Fuqia poetike e këtij krahasimi mund të matet vetëm me këto dimensione në relacionin: pamja e jashtme madhështore e shtatit dhe gufimi i fuqishëm përbrenda, në njërën anë, ndërsa, në anën tjetër, shqetësimi shpirtëror dhe ngritja e tensionit emotiv të djalit. 3.4. Shtati i krahasuar me selvinë është figurë karakteristike në këngët e dashurisë. Edhe në këngët e dasmës selvia është e shpeshtë si objekt krahasues: «paska shtatin si selvi!».337 3.5. Në këngë të këtilla shtati krahasohet edhe me vaporin për të vënë në pah madhështinë:

336 337

V. P r e n u s h i, KPG, 1, Sarajevë, 1911, f. 127, k. nr. 51, v. 5. Z. J u b a n i, Racolda…Trieste, 1871; në: MHFSH, I, f. 251, k. nr. 15, v. 10 ose: G. Meyer, Albanesische…Vjenë, 1897; në: Visaret, III, f. 32, k. nr. 42c, v. 9 etj.

Poetika e krahasimit

191

«shtat’ i saj posi vapor».338 Krahasimi i këtillë zgjon asociacione të një bukurie të rrallë. Sa është i qëlluar vapori për krahasimin e shtatit dhe sa e zbut grandiozitetin e tij utilitarja, pa dyshim e pranishme, është një çështje që kërkon një zbërthim të hollësishëm në shkallë të idealit social-estetik. Megjithëkëtë, impozantja bëhet e afërt dhe përjetohet artistikisht bashkë me madhështinë e vetë shtatit, kur kihet parasysh fakti se krahas shijes estetike qëndron edhe utilitarja: ajo të jetë e zonja të jetojë dhe të punojë edhe punë të rënda fizike, të jetë e zonja të lindë shumë fëmijë dhe t’i mbajë e t’i rrisë, apo të jetë e tillë sa mos ta prishi rendin e kompirave.339 Për shprehjen e lidhjes së të bukurës me të dobishmen, A. Uçi konsideron se kjo është karakteristikë për gjithë folklorin.340 3.6. Krahasime të ngjashme me vaporin gjejmë edhe në këngë të tjera, ku si objekt krahasues prapë përdoret objekti krahasues i dimensioneve hiperbolike: pampori. Ja një shembul i tillë për shtatin e saj:

338

IF, 250 KPD, Tiranë, 1966, f. 151, k. nr. 248, v. 6; Po aty, f. 53, v. 2; Po aty, f. 41, v. 2 339 Vasha për nuse është kërkuar që të jetë e zonja të punojë edhe kur është shtatzënë, po edhe kur është para lindjes nuk duhet ta ndërpresë punën. Ajo duhet të lindë pahetueshëm, e prapë t’i kthehet menjëherë punës fizike në fushë. Pra, aty ku e lë rendin, aty kthehet dhe vazhdon posa ta lindë foshnjën. 340 A. U ç i, Probleme të estetikës, Tiranë, 1976, f. 54.

192

Zymer U. Neziri

«Paska shtatin si pampori».341 Megjithëkëtë, utilitarja e projektuar edhe këtu e zbut pamjen poetike si përjetim artistik dhe ia kthen shijen normale estetike. 3.7. Një ndërtim të këtillë të figurës së krahasimit e gjejmë edhe në lirikën e Llapit për lulen që po bëhej nuse: «kush ta dredhi, lulo, qat kajë? shtati yt-o lulo si kombajë».342 Ky krahasim është shumë i ri historikisht, por është ndërtuar mbi modelin tradicional të figurës së krahasimit për shtatin e vashës të përmasave hiperbolike. Si vapori e pampori, ashtu edhe kombaja nuk duken aq të qëlluar dhe të përshtatshëm si objekte krahasuese, sepse më shumë anojnë nga grandiozja, impozantja e madhështorja sesa nga shija estetike subtile për të bukurën gracioze, por edhe këtu kemi të bëjmë me idealin social-estetik të njerëzve për të bukurën. Kombaja e paraqet atë të madhe, e në atë madhësi të pazakonshme duhet të hetohen madhështia e bukuria. Këtu duhet pasur parasysh utilitaren, që në këto raste mbetet i vetmi ngushëllim në rrafshin ideoestetik dhe poetik. Kjo situatë e ndërtimit të figurës së krahasimit është edhe e shpeshtë, që nga vapori deri te kombaja. Pa dy341 342

S t. F r a s h ë r i, FSH, I, Durrës, 1939, f. 178, k. nr. 10, v. 3. J. Ç i t a k u, LPLL, Prishtinë, 1974, f. 121, k. nr. 239, v. 4.

Poetika e krahasimit

193

shim, kjo është shprehje e gjendjes sociale dhe ekonomike, që ka lozur rol mbizotërues në formimin dhe në shfaqjen e shijes estetike për shtatin e femrës sonë. Shtati nuk është e vetmja pjesë e trupit që paraqitet kësisoj, me një reflektim dhe ndikim të fuqishëm të jetës në pamjen poetike dhe në figurën stilistike. Fundja, figura stilistike jo vetëm që dëshmon shijen estetike dhe fuqinë shprehëse poetike të popullit, por njëherazi ajo mund të jetë edhe vetë vulë e jetës së njeriut tonë. 3.8. Nga bota shtazore, aq shumë e shfrytëzuar në figuracionin e lirikës tonë, ngjala dhe bolla gjejnë vend të shpeshtë në figurën e krahasimit për shtatin e vashës. Si objekte krahasuese, ato janë mjaft të përdorshme dhe shfrytëzohen edhe sot e kësaj dite, sepse janë shumë funksionale si në rrafshin estetik, ashtu edhe në atë poetik. Në një këngë, ku vasha ka thirrur djalin, ai asaj i bën lajka për bukurinë e shtatit të saj: «Bash si ngjalë ma thejshe shtatin».343 3.9. Djali vazhdon t’i lutet asaj. Bolla dhe ngjala janë shprehëse shumë funksionale të bukurisë së shtatit. Edhe njëra edhe tjetra janë marrë si objekte krahasuese për të pasqyruar vetëm formën e shtatit të saj: «E ke shtatin sikur bolla, Sikur bolla, bash si ngjalë».344 343

IAP, KD, I, 1978, f. 123, v. 7.

194

Zymer U. Neziri

Dallimi i këtyre të dyjave në formë është minimal, por funksioni jetësor ndryshon. Shija jonë estetike për të bukurën ka gjetur këtu shprehje në formën e përsosur të së bukurës në trupin e gjarprit, të bollës a të ngjalës. Kjo është shije e përkryer dhe shumë funksionale në pamjet poetike për ngritjen e tensionit emocional. Në aspektin tipologjik, përveç krahasimit të trefishtë të njëpasnjëshëm në këto dy vargje, këtu veçohet edhe shembulli i krahasimit të dyfishtë brenda vargut të pestë (Sikur bolla, bash si ngjalë). Po ashtu, në fushë të figuracionit stilistik të shqiptimit (diksionit) këto dy vargje janë shembull i mirë i paralelizmit lirik të anadiplozës («E ke shtatin sikur bolla, / Sikur bolla, bash si ngjalë»). 4. Shpina.- Edhe shpina është ndër pjesët e trupit të vashës që këndohet në këngët erotike popullore, por kjo figurë e krahasimit nuk është aq e shpeshtë. Në shembullin nga Reka e Rrafshit të Dukagjinit, mbledhur nga G. Elezoviqi, ajo i thotë djalit: «Matma shpinden sa ta kam,/ Ndash me kuti, dash me pllomë».345

344 345

IAP, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 8, v. 4 e 5. G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1925, f. 243, k. nr. 4, v. 4-5.

Poetika e krahasimit

195

IV.e. Mesi, barku, vithet, prehri Mez-hollë si qiparis 1. Mesi.- Mesi, beli, mjedisi ose përmjeti i vashës në këngët tona të dashurisë është pjesë e përshkrimit të bukurisë trupore me figurën e krahasimit. Bën pjesë në grupin e atyre pjesëve të trupit që përmenden shumë shpesh, sidomos në këngët e dasmës, por figura e krahasimit për mesin nuk është aq e shpeshtë në këngët e dashurisë. Si zakonisht, edhe figurat e tjera vënë në spikamë belin, por krahasimi ndërtohet në këto raste me objekte: si qemeri, si qiparisi, si bajraku etj. 1.1. Në këngën e Spiro Dines ajo na del një vashë që t’i merr mendtë, e në fillim të pamjes poetike shquhet beli i saj nga rrëfimi i djalit për bukurinë e saj: «Më iku mëndja, m’u prish, Ndë një vashë m’u kolis, Hedhurë si degë lis, Mez’ hollë si qiparis».346 Janë këto dy krahasime të njëpasnjëshme të rrafshit bimor, që zgjojnë asociacione vizuele dhe erotike për bukurinë e mesit dhe të shtatit të vashës. Vetë objektet krahasuese janë përdorur për zbërthimin e pamjes poe346

S. D i n e, VD; në: Visaret III, f. 91, k. nr. 4, v. 3-5; ose: KPL, Tiranë, 1955, f. 22, k. nr. 6, v. 3-5.

196

Zymer U. Neziri

tike, ose për të treguar shkakun e prishjes së mendjes së djalit, ose nxitjen e ndjenjave të tij erotike. Figurat e krahasimit këtu qëndrojnë edhe si shndritëse të pamjes poetike. Ato hedhin dritë mbi të dhe njëherazi krijojnë një ngjyrim tërheqës duke paraqitur shijen estetike për bukurinë e belit dhe të shtatit të vashës. 1.2. Në një këngë tjetër të Dines gjejmë edhe këtë shembull për belin, që është mjaft tërheqës për analizë: «Me tumanet palë palë, Mezi i yt pisqolle-larë». 347 Pisqolla është shprehëse e formës së mesit të vashës. Ai është ndër pjesët e trupit, që kërkon të paraqitet figurativisht domosdo forma e tij e hollë me anë të figurës së krahasimit, sepse kjo është pjesë e veçantë e bukurisë së vashës dhe shumë shpesh e shfaqur në lirikën tonë. Krahasimet e këtilla i gjejmë edhe në erotikën tonë popullore, të ndërtuara pa lidhëza krahasuese, 348 347

S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: Visaret III, f. 269, k. nr. 104, v. 6 e 7. 348 F a t o s A r a p i, «Figura poetike…», pun. i cit., Tiranë, 1978, f. 190. Ky studiues i njohur i figurës së krahasimit konsideron se janë të shpeshta krahasimet pa fije transmetuese: «në poezinë popullore shpesh vargu ndërtohet pa këto fije transmetuese, pa lidhëzën krahasuese». Lidhur me këtë ai jep këtë shembull: «Rritu mal, o borzilok, / të të marrin erënë». Krahasimi, sipas tij, është në pjesën e parë, që ka kuptimin: «rritu sa një mal». Në shembullin tjetër: «Kocja jonë shufër dyfeku», ka kuptimin «kocja jonë si shufër dyfeku». (Po aty, f. 189).

Poetika e krahasimit

197

por të llojit të epitetit metaforik, si hap i parë i krahasimit metaforik, siç e quan Tomashevski.349 Në këtë shembull është zgjedhur me kujdes e shije objekti krahasues për mesin e së bukurës. Krahasimet pa fije transmetuese janë çëshje teorike të figuracionit që kërkojnë maturi me rastin e identifikimit.350 Për dallimin e krahasimit e të metaforës është me interes sidomos mendimi i studiuesit S. Ullman (Stephen Ulmann) se krahasimi është figurë e analogjisë (A është si B), kurse metafora është figurë e identifikimit (A është B).351 1.3. Për bukurinë e Hamides nga Pogradeci, Mitrush Kuteli na sjell këtë krahasim po ashtu të bukur: «Hamide të thirra, Të sqova nga gjumi. Bel i zotris s’ate Përdridhet si plumbi».352

349

B. T o m a š e v s k i, Teorija…, vep. e cit., f. 54. Kjo çështje do parë me kujdes të veçantë në rrafshin ndërtimor të figurave stilistike, e para se gjithash të metaforës e të krahasimit. Dihet mirë se e para quhet edhe krahasim i shkurtuar. Po ashtu, nga metafora mund të ndërtohet krahasimi duke shtuar një fije transmetuese, por ky ndërtim nuk mund të bëhet edhe nga metonimia. Më gjerësisht shih edhe: B. T o m a- š e v s k i, Teorija…,vep. e cit., f. 54-62. 351 S t e p h e n U l m a n n, Language and Style, Oxford, 1964, f. 180; cit. sipas: Z. L e š i ć, Jezik…, Sarajevo, 1971, f. 298. 352 M i t r u s h K u t e l i, Këngë e Britma nga Qyteti i Djegur, Tiranë, 1944, f. 45, k. «Fryri er’ e detit», v. 15-18. 350

198

Zymer U. Neziri

Beli, mesi ose mjedisi vazhdimisht është paraqitur në figurën e krahasimit si i hollë, përkundër vitheve të gjera, e mu kjo është shprehje e një shijeje të hollë estetike të popullit në këngët e dashurisë, po edhe pasqyrë e idealit të tij social-estetik. Rrathët e barkut sa llanët e krahit 2. Barku.- Barku është po ashtu ndër pjesët e trupit që nuk këndohen shpesh. Kur paraqitet si objekt i krahasuar, forma e tij vihet në spikamë, por shpesh i tejkalon caqet e shijes së hollë estetike dhe ndërlidhet me utilitaren jetësore, së cilës i nënshtrohet plotësisht: «Rrathët e barkut sa llanët e krahit».353 Këtu utilitarja jetësore dhe ajo estetike nuk janë harmonizuar. E para ka dominuar plotësisht mbi të dytën, që nuk është hera e parë. Rastet e këtilla përsëriten shpesh në erotikën tonë popullore. Arsyet janë të njohura, kur dihet se në formimin e shijes estetike ndikojnë shumë faktorë. Rrafshi krahasues në këtë figurë është gjithashtu interesant, sepse pjesët e trupit krahasohen me njëra-tjetrën dhe kjo gjë nuk ndeshet shpesh në këngët tona të dashurisë. Këtë shije të ngjashme estetike për të bukurën e dëshmon edhe ky shembull nga Reka e Rrafshit të Dukagjinit: «Barku yt i gjani»,354 që është në 353 354

Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 207, k. nr. 2, v. 11. G. E l e z o v i ć, AAS, Beograd, 1925, f. 243, k. nr. 3, v. 5.

Poetika e krahasimit

199

kundërshti të plotë me shijen estetike për belin (mesin ose mjedisin) e hollë. Vithet gjanë sa kali i fratit 3. Vithet.- Vithet janë objekt i shpeshtë i krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë. Forma njëdimensionale, e pasqyruar vetëm me gjerësi, është paraqitësja e vetme për shprehjen e shijes estetike për bukurinë e vitheve në këngën nga Juniku i Rekës së Keqe: «S’jom e vogël, jom taman, Matmi vithet sa t’gjana i kom, N’dash me kuti n’dash me pllomë!».355 3.1. Zakonisht, në figurat e krahasimit janë zgjedhur edhe objekte krahasuese simptomatike për rrafshin estetiko-teorik të shijes për të bukurën, si kali i fratit: «Vithet gjanë sa kali i fratit».356 Në një këngë tjetër, të shënuar shumë më vonë, gjejmë të njëjtin krahasim identik për vithet e saj: «Vithet gjanë sa ati i fratit».357

355

KPSH, Prishtinë, 1953, f.62, kënga «S’jam e vogël», v. 3-5. Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 207, k. nr. 2, v. 12. 357 IAP, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 473, v. 21. 356

200

Zymer U. Neziri

Kjo është një dëshmi për vazhdimësinë e shijes estetike për të bukurën dhe të idealit estetik deri në ditët tona, ku ka mbizotëruar, krahas vetë shijes, edhe utilitarja si shprehëse e jetës së rëndë dhe e rrethanave të vështira sociale e ekonomike. «Fshatarja tek ne, në shumicën e krahinave, bënte edhe punët e bujqësisë e të blegtorisë, si ç’bën edhe sot. Andaj një kusht i parë është që nusja të jetë e shëndetshme. Edhe koncepti popullor i bukurisë ka zakonisht si kriter të parë shëndetin». 358 Madhësia e vitheve është shprehëse e veçorisë njëdimensionale të bukurisë së kësaj pjese të trupit. Kjo shije estetike për të bukurën, pa dyshim, shmanget nga norma e shijes së sotme te popujt e ndryshëm. Prania e shijes së këtillë estetike dhe e idealit socialestetik për vithe të mëdha e të gjera të femrës ishte dikur fort e spikatur edhe në artin e Renesansës. Ndër ne kjo vazhdimësi mund të jetë edhe shumë më e vjetër, sikundër edhe te shumë popuj të tjerë, dhe jeton edhe sot si shije gati e standardizuar e shtresave të gjera popullore. Në këngën e ndërtuar me dialog ndërmjet djalit dhe vashës, ajo dëshmon se tashmë e ka kaluar miturinë, duke kërkuar matjen e vitheve të gjera: «Matmi vithet sa t’gjana i kom,/ N’daç me kuti, n’daç me pllamë». 3.2. Krahasimet e vitheve herë-herë kanë përmasa të tejzmadhuara, sepse ashtu e kërkonin standardet e shijes për të bukurën me vithe shumë të gjera:

358

Historia e letërsisë shqipe, Prishtinë, 1968, f. 42.

Poetika e krahasimit

201

«Fort e don Gjylshahin e vogël Qi i ka vithet sa dera e sobës».359 Ajo është e bukur, e re, ose shumë e re. Në atë bukuri trupore të saj shquhen vithet e përmasave të mëdha, që këtë bukuri e hijeshi e bëjnë edhe më të plotë, sipas kritereve të idealit social-estetik për vashën e bukur me vithe të gjera sa dera e sobës. 3.3. «Shkoj sokakut si kerr me sanë» është ndër krahasimet e shpeshta për të vënë në spikamë trupin, shtatin dhe tërë pamjen e saj madhështore, që gozhdon në vend djem e burra kur shkon sokakut: «Shkoj sokakut si kerr me sanë Krejt katuni çohet në kamë ».360 Në këtë krahasim kështu e mira nga Medvegja i flet djalit. Kështu rrumbullakohet tërësia e pamjes poetike dhe e shijes estetike, e shprehur edhe prej djalit, po edhe prej vashës, për të cilën krejt katuni çohet në kamë! Në krahasimet e mëparshme figura ka një dimension të tejzmadhuar, deri diku real, por edhe të tepruar. Në vargun e fundit hiperbolizimi i tejkalon shumë mundësitë e shprehjes reale. Mu këtu del më së shumti në pah kërkesa jetësore që ajo të jetë e aftë të jetojë duke punuar dhe duke e përsëritur vetveten nëpërmjet lindjes së fëmijëve. Për këtë duhet pasur trup jo vetëm të fortë fizikisht, por 359 360

Visaret, IV, Tiranë, f. 241, k. nr. 50, v. 3-4. IAP, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 47, v. 4 e 5.

202

Zymer U. Neziri

edhe të madh, për t’u bërë ballë sprovave të shumta të jetës, për ta realizuar vetveten si qenie. Mu këtu e ka njërin prej burimeve kryesore shija estetike për të bukurën dhe ideali social-estetik, të mbështetur sidomos mbi utilitaren jetësore. Nëpërmjet tyre shfaqet edhe ndjenja erotike dhe përjetimi shpirtëror e fizik i bukurisë. 4. Prehri. -Vene kryet n’prehen tem!- është varg i shpeshtë në lirikën tonë të dashurisë. Ajo kështu i thotë djalit, që digjet nga epshi erotik: «Vene kryet n’prehen tem!».361Ose: «hajde ulu n’prehen tem!». 362 Ose: «hajde, djal-o, n’ prehen tem!».363 Janë këto fjalët e vashës, që e dëshiron djalin dhe do ta këtë vetëm pranë, ndërsa djali e do prehrin e saj, por ai nuk i mjafton, i duket shumë pak. Ai kërkon më shumë, shumë më tepër. Nga dialogu në këngë veçohet kjo përgjigje e prerë e tij: «prehni yt s’um ban dobi!»364 Ndonëse këtu mungon figura e krahasimit për prehrin e vashës, vargu strumbullar i këngës për prehrin e saj është i pakapërcyeshëm në këtë këngë dhe në variantet e saj, ku ndërtohen edhe figura shumë tërheqëse për disa pjesë të trupit të saj.

361

I. U l a j, KPG, Prishtinë, 1978, f. 36, k. nr. 76, v. 6; f. 36, k. nr. 77, v. 3. 362 I. U l a j, po aty, k. nr. 73, v. 4. 363 J. Ç i t a k u, LPLL, Prishtinë, 1974, f. 63, k. nr. 110, v. 4. 364 I. U l a j, KPG, Prishtinë, 1978, 63, k. nr. 110, v. 5.

Poetika e krahasimit

203

IV.ë. Llëra, dora, gishti, këmba, pulpa, gashta e gjurit, zogu i këmbës Porsi dielli, porsi hana 1. Llëra.- Llëra (llana, llani), dora, gishti, këmba dhe pulpa janë pjesë të trupit të vashës, që nuk merren shpesh si objekte krahasimi në këngët e dashurisë. Megjithëkëtë, disa nga figurat e këtilla janë fort të qëlluara e të ndërtuara me shije të hollë, që nga rrafshi tokësor deri tek ai kozmik. Te V. Prenushi, llëra e vashës është krahasuar me diellin e hënën. Shkëlqimi i tyre nga gjithësia është i barasvlerëshëm me bardhësinë shkëlqyese të llërës së saj, krahasuar me diellin e hënën: «Mori shpat e shkëlqen llana, Porsi dielli, porsi hana».365 Është ky një krahasim fort i bukur, ku utilitarja nuk është e pranishme drejtpërdrejt, sepse mbizotëron një shije estetike bukur e stërholluar. Pra, nuk është vënë në spikamë asgjë tjetër, pos ngjyrës që shkëlqen, andaj objektet krahasuese janë zgjedhur me një shije të hollë në këtë pamje poetike. Ngjyra prore ia shton tablosë fuqinë e shkëlqimin, e bën më të gjallë, më dinamike, andaj funksioni i saj në figurën e krahasimit është i pazëvendësueshëm. 365

V. P r e n u s h i, KPG, I, Sarajevë, 1911, f. 116, k. nr. 19, v. 7 e 8.

204

Zymer U. Neziri

Në një këngë të Spiro Dines, djali i drejtohet asaj llërëcipe: «Moj danickë llërëcipë, Pse s’më qepe një këmishë?».366 Si në mal kuur reshet bora 2. Dora.- Në të njëjtën këngë të V. Prenushit është edhe një krahasim shumë tërheqës për dorën e vashës: «Mori shpatë e shkëlzen dora, Si në mal kuur reshet bora».367 Figura e krahasimit është tërheqëse për analizë. I tërë vargu i dhjetë është krahasues, të cilit i prin fija transmetuese si. Ky krahasim del pakëz prej kornizave tradicionale si figurë, sepse priret nga stilizimi i vargut. Kryesore është se nëpërmjet ngjyrës është shprehur jo vetëm e bukura, por edhe shija estetike e mbështetur në elementet krahasuese tradicionale të ambientit rural. Në këto dy krahasime të V. Prenushit figurat e ngrisin tensionin erotik dhe njëkohësisht e fuqizojnë lirizmin poetik të pamjes nëpërmjet laryshisë së ngjyrave, veçmas të së bardhës, që mbizotëron. Si pipëz serm gishtat e dorës 3. Gishti.- Si për llërën e dorën, ashtu edhe për gishtin janë të rralla figurat e krahasimit në këngët e dashurisë. Veçohet ngjyra e tij e bardhë, si ajo e dorës. 366 367

S. D i n e, VD, Sofje, 1908; në: MHFSH, III, f. 114, k. nr. 83, v. 1. V. P r e n u s h i, po aty, f. 116, k. nr. 19, v. 9-10.

Poetika e krahasimit

205

Shija estetike dhe e bukura për gishtat e dorës janë të shkallës tradicionale të ndërtimit figurativ në këngët e dashurisë, sidomos në zonat rurale kodrinore e malore: «Trash’ e bardhë gishtat e dorës».368 Mitrush Kuteli sjell nga Pogradeci këtë krahasim shumë tërheqës për gishtërinjtë e dorës të Hamides së bukur: «Si fëllënzë mali Skuq gishtrinjt e dorës, Na prishe nga mëntë, Çup’e Lamçe Hoxhësë».369 Në një këngë të St. Frashërit krahasohen gishtërinjtë e vashës me objektin krahasues pipëz serm: «Si pipëz serm gishtat e dorës».370 Fija transmetuese edhe këtu prin në fillim të figurës, duke krijuar një atmosferë asociative për zgjimin e ndjenjave, për një shije të hollë për të bukurën dhe krijon një tablo tërheqëse. Figura e krahasimit është ndërtuar fort bukur dhe me mjeshtëri. Krahasimi është në shërbim të pamjes së gjerë, por njëherazi është edhe 368

KPL, Tiranë, 1955, f.60, k. nr. 86, Krumë, v. 2; VK, IV, f. 223. M i t r u s h K u t e l i, Këngë e Britma nga Qyteti i Djegur, Tiranë, 1944, f. 43, k. «Ke dalë më rrinje, v. 9-12. 370 S t. F r a s h ë r i, FSH, I, Durrës, 1939, f. 204, k. nr. 3, v. 6. 369

206

Zymer U. Neziri

autonom. Bashkë me pjesët e tjera formon tërësinë për bukurinë e trupit të vashës. Përkitazi me gishtat e dorës së vashës, krahasuar me pipëz serme, kjo figurë duket se është ndërtuar mbi normën tradicionale të krahasimit, por qëndron sipër saj, sepse është bërë stilizimi i vargut. Prandaj, ky krahasim mund të konsiderohet si shmangie pozitive nga norma tradicionale stilistike. Krahasimet e tilla nuk janë të rralla në lirikën e sotme popullore. Kuq e bardh si me t’nxanë anza 4. Këmba.- Këmba është ndër pjesët e fundit të trupit, që po ashtu gjen vend, por jo edhe aq të shpeshtë, në këngët e dashurisë. Zakonisht shquhet forma e saj, përkatësisht trashësia, po edhe ngjyra, si në këtë këngë: «Ni shuplakë po të doket kama Kuq e bardh si me t’nxanë anza».371 Ai i këndon kështu asaj që i ra hise një të keqi, mirëpo bukuria e saj e tërheq ende, sidomos këmbët e saj të bardha, por edhe të kuqe nga gjaku dhe shëndeti i mirë. E bardha dhe e kuqja krijojnë një laryshi ngjyrash të forta në këtë krahasim, kurse anza është në funksion të parafytyrimit vizuel të kësaj pamjeje tërheqëse për bukurinë e këmbës së vashës, që duket ni shuplakë.

371

IAP, KD, I, Prishtinë, 1978, k. nr. 332, v. 3 e 4.

Poetika e krahasimit

207

Në një këngë tjetër, djali i drejtohet asaj: «Moj e mira, kamtë e trasha». 372 Edhe në këngën vallnisht nga krahina e Rugovës, shquhet vargu: «Paske kamtë për çarapa!». Të zbardhon si pshere djathë 5. Pulpa.- Pulpa e këmbës është po ashtu një nga pjesët e kënduara rrallë të trupit të vashës për ndërtimin e figurës së krahasimit në këngët tona të dashurisë: «Pulpa jote rrathë rrathë, Të zbardhon si pshere djathë More një djalë në qafë».373 Është kjo një pjesë e bukur e pamjes poetike ku djali lut vashën dhe e bind se për të është në gjendje të durojë shumë, madje edhe vdekjen (plumbin e barutin), vetëm për t’ia parë pulpën pa qime. Në variantin e kësaj kënge, botuar prej Stavro Frashërit, kemi këtë krahasim: «Pulpa jote me pak qime, Si zingjir në qafën (…)».374 Varianti i parë duket më i mirë, sepse është ndërtuar brenda kodeksit me të frenuar moralo-erotik. Psherja e djathit-bardhësia dhe zinxhiri shprehin dy veçori të ndryshme. 372

I. U l a j, KPG, Prishtinë, 1978, k. nr. 93, v. 1. Visaret, IV, Tiranë, 1939, f. 264, k. nr. 88, v. 17-19. 374 S t. F r a s h ë r i, FSH, I, Durrës, 1939, f. 153, k. nr. 59, v. 12 e 13. 373

208

Zymer U. Neziri

E para, apo bardhësia, ndërsa e dyta, apo forma e dëshiruar e pulpës po ashtu kanë dallime, sepse bardhësia është në funksion të ngritjes së tensionit poetik, ndërsa zinxhiri ngrit bindshëm tensionin erotik për bukurinë e pulpës. Ai është në funksion të pamjes sensualiste. Në vargjet paraardhëse hetojmë se djali kërkon që vasha ta kërcejë gardhin dhe kështu së paku t’i mundësojë t’ia shohë pulpën e këmbës. Në krahasimin e dytë utilitarja e përjetimi i dëshiruar ia kanë zënë vendin estetikes, andaj figurat e tilla të krahasimit zakonisht ngrisin tensionin erotik, duke dëmtuar herë-herë funksionin poetik të vetë figurës së krahasimit. 6. Gashta e gjurit.- Gashta e gjurit, që quhet edhe kapaku i gjurit (gashtra e gunit), është po ashtu pjesë e trupit të vashës, që këndohet në këngët tona lirike të dashurisë, për ta bërë sa më të plotë paraqitjen e pamjes së saj fizike deri në shkallën e madhështisë trupore, si në këto vargje nga Rrafshi i Dukagjinit: «Gjashtë okë vjam në geshter t’gunit,/ Ishalla djalë t’zo përfuni,/ Gjashtë javë ditë s çohesh prej t’ shtrumit!».375 Kjo është një pamje poetike, nga e cila mund të parafytyrohet madhësia trupore e vashës, ku veçohet gashta e gjurit (kapaku i gjurit), që është në funksion edhe të ndërtimit të krahasimit dhe të figurave të tjera. Pamjet e këtilla poetike janë edhe pasqyrim i idealit social-estetik në lirikën tonë të dashurisë dhe janë të gërshetuara me elemente të shumta të epikës gojore, e cila, siç dihet, është shumë e zhvilluar te shqiptarët dhe edhe sot është ndër laboratorët më 375

KPSH, Prishtinë, 1953, f. 61, kënga «M’kallxo bjeshken ku m’je rritë», v. 5-7.

Poetika e krahasimit

209

të mëdhenj të prodhimit të epikës së re e të ruajtjes së epikës heroike legjendare të ciklit të kreshnikëve.376 7. Zogu i këmbës.- Zogu i këmbës së saj në këngët lirike të dashurisë zgjon përnjëherësh asociacionin e bukurisë joshëse të vashës nga ambienti rural: «Mori e mirë në shtek të lomës, / Tri okë vjam në zok të komës».377 Krahas prirjeve për modernizimin e pamjeve poetike dhe varfërisë sasiore të krahasimeve për kokën e fytyrën, vërehet se edhe perçja, balluket, zylyfi, si dhe llëra, dora, këmba, pulpa, gashta e gjurit dhe zogu i këmbës po këndohen gjithnjë e më pak në këngët e reja të dashurisë, andaj edhe figura e krahasimit për to mund të rrallohet vazhdimisht. Shembujt për fytyrën si hënë, për perçen porsi dielli kur bie, posi lule manushaqe; për balluket si djalë beqarë, si tëndë, si pendë pëllumbi; për zylyfin zi si korb, si krahu i korbi, si penna e korbit, po edhe për pjesët e tjera të trupit të saj me 376

Për popujt që prodhojnë vetëm poezi lirike, por që nuk mbërrijnë në një shkallë më të lartë të zhvillimit të saj, as të epopesë e as të veprave dramaturgjike, H e g e l i thotë se janë «më se shpeshti kombe gjysmë të egra barbare», e kjo dëshmohet me mungesën e poetëve epikë, të ekzistencës së bashkësive të fiseve dhe të mungesës së themelimit të shtetit heroik, por pajtohet se masa e vlerësimit te popujt nuk është e njëjtë, sepse në fantazinë e një popull ajo që konsiderohet e jashtëzakonshme, popullit tjetër mund t’i duket e shëmtuar. Më gjerësisht për mënyrën lirike të shprehjes në poezinë popullore, shih: G. V. F. H e g e l, Esetika, III, BIGZ, Beograd, 1975, f. 529-531. 377 KPSH, Prishtinë, 1953, f. 61, kënga « M’kallxo bjeshken ku m’je rritë», v. 1-2.

210

Zymer U. Neziri

këto krahasime të bukura: porsi dielli, porsi hana (llëra), si në mal kuur reshet bora (dora), si pipëz serm gishtat e dorës kuq e bardh si me t’nxanë anza (këmba), ose të zbardhon si pshere djathë (pulpa) dhe shembuj të tjerë janë dëshmi e vlefshme për paraqitjen e pamjes së jashtme të femrës sonë gjatë shekujve dhe të idealit tonë social-estetik. Me shembuj shumë të pasur të figurës së krahasimit për pjesët e tjera të trupit të saj dëshmohet një pasuri artistike me vlerë të madhe e këngëve tona popullore të dashurisë: vetullat posi di gjërpënjë, si skyfteri, si gajtan, si granë, si tehrija e Shkodrës, si guri i hanës; syri po si ulli, si rrushi, porsi qershi, si filxhan, si kapak’ i sahatit, si hyll; hunda si qiri, si kavalli, si pipi i mollës; goja si kuti, si inxhi, si mihiri i dorës. Ajo ka buzën të kuqe, porsi merxhani, posi mialtë, si kuti, kurse dhëmbët por si inxhii, oriz çarshije dhe mjekrën si filxhan i shkruar-o. Gusha e saj është si në verë kur çelë fusha, si trandafil, si shkumbë sapuni, si mermeri, posi madeni, si margaritar, porsi dielli. Ajo ka qafën si zamake, si fyshek i Gjakovës, si dash kumonës, kurse gjiri i saj është si qelibari, porsi guri xhevahiri, si maj’e gjëmbit, si bojli, si ftoj, si dy kokrra të mollës, si flori dhe ka erë posi erë trëndafili, si djathi i njomë, kurse shija e tij është idht si mjalta e zi si bora! Ajo ka gjoksin si smeti i borës, kurse shtatin e ka si selvi, si malsore, si baroti, posi vapor, si pampori, si kombajë, si ngjalë dhe sikur bolla. Ajo është mez-hollë si qiparis ose pisqolle-larë, kurse vithet i ka sa kali i fratit, sa dera e sobës. Me këtë material shumë të pasur të figurës së krahasimit mund të bëhet një portret i plotë artistik i pamjes së vashës sonë ndër shekuj.

Poetika e krahasimit

211

PËRFUNDIM Këngët popullore të dashurisë janë pasuri me vlerë e krijimtarisë shpirtërore të popullit shqiptar, kurse figura e krahasimit në to është ndër figurat më të rëndësishme. Krahasimi në këngët e dashurisë është ndër figurat më të shpeshta, andaj roli i tij është i dorës së parë si për shfaqjen e parafytyrimeve ashtu edhe për karakterin njohës, veçmas ky i dyti ngrihet në shkallë të parimit jo vetëm artistik, po edhe jetësor, duke ngërthyer në vete botëkuptimin dhe pikëpamjet estetike për të bukurën dhe idealet jetësore. Fija më e shpeshtë transmetuese e figurës së krahasimit është si. Më rrallë përdoren posi e porsi, shumë më të rralla janë sa, sikur, sikurse, ndërsa shumë pak përdoren se, sesa, ashtu si, ashtu siç, por ndërtohen krahasime edhe pa to. Fijet transmetuese quhen edhe lidhëza, lidhëza krahasore, nyja, këpuja, nyja të krahasimit, këpuja të krahasimit etj. Krahasimi bashkëjeton me figura të tjera, ka vlera të caktuara artistike relative dhe absolute, varësisht nga pozita e varur apo autonome në kuadër të bashkëjetesës. Mund të jetë i zëvendësueshëm dhe zëvendësues, sipas funksionit të plotësuesit ose të të plotësuarit në pamjet poetike. Pra, kjo bashkëjetesë është e kushtëzuar.

212

Zymer U. Neziri

Krahasimi i këngëve shqiptare të dashurisë ka veçori të përbashkëta dhe dalluese kundruall krahasimeve të tjera lirike dhe më gjerë. Shkurtësinë e ka veçori të përbashkët me krahasimet e tjera lirike, emocionalitetin dhe përjetimin pjesërisht, po edhe specifik, sepse edhe vetë kënga e dashurisë, me disa veçori, është specifike në gjininë e lirikës. Krahasimi është figurë që ka shtrirje gjithëkombëtare në këngët popullore shqipe të dashurisë. Pa dyshim, është figurë shumë e moçme dhe e pranishme afër tre shekuj në këngët kësofare të shënuara dhe si njëra ndër figurat më të shpeshta e më të rëndësishme. Klishetë a format e ashtuquajtura stereotipe të kësaj figure, të hetuara kaherë në poezinë popullore, gjallojnë edhe në këngët tona të dashurisë. Krahasimi në këngë hap pamjen poetike, po mund të jetë edhe zbërthyes i saj ose përmbyllës. Në rastin e parë është edhe zbulues i tërësisë së pamjes, ndërsa në të dytin është zbulues i shkallëshkallshëm ose i shkallëshkallshëm i brendshëm. Pra, ai është edhe prijës, tfillues, zbulues dhe përmbyllës. Ai del edhe si varg qendror, strumbullar, po herë-herë edhe margaritar lirik dhe figurë-kurorë, pra kur të tjerat janë në funksion të tij. Krahasimin e gjejmë edhe autonom, por edhe në funksion të tërësisë së pamjes poetike, pra edhe të figurave të tjera, por kjo është e ndërsjellë, sidomos me epitetin dhe metaforën. Krahasimin e vërejmë edhe në funksion të hapjes së dialogut lirik, të ngritjes së tensionit erotik dhe të rrumbullakimit të pamjes poetike, ndërsa kur është në fun-

Poetika e krahasimit

213

ksion të epitetit ose të ndonjë figure tjetër, i ruan tiparet e veta kryesore si figurë. Gradacionet, qofshin ngjitëse a zbritëse, gjejnë bazë të mirë mbështetëse në krahasimin. Të rralla janë krahasimet e ndërtuara mbi bazën e antitezës. Kjo mund të thuhet edhe për hiperbolën, ndonëse disa krahasime, veçmas ato për pasqyrimin e pamjeve grandioze, i afrohen shumë kësaj figure ose shkrihen në të. Krahasimi ruan edhe tiparet e veta origjinale krahinore, krahas atyre gjithëkombëtare. Bëhet identifikues i vetvetes për truallin ku ka mbirë në një krahinë të caktuar, në malësi, në ultësira a në bregdet, gjatë pasqyrimit të jetës blegtorale, bujqësore etj. Rrafshet krahasuese të ndërtimit të kësaj figure janë të llojllojshme: tokësore (bimore, shpesore, shtazore), sendore, atmosferike (rrufeja, vapa e gushtit, bora, smeti i borës etj.), kozmike (hëna, dielli, yjet) etj., por në epërsi qëndrojnë rrafshet krahasuese bimore, shpesore dhe kozmike. Kur ndërtohet mbi rrafshin tokësor, krahasimi ofron mundësi më të mëdha shprehëse, por bëhet shumë i fuqishëm mbi rrafshet e kombinuara tokë-qiell-tokë. Larmia e rrafsheve krahasuese është bazë shumë e fortë për ndërtimin e krahasimeve të ndryshme dhe të llojllojshme që nga rrafshi tokësor deri tek ai qiellor. Krahasimet e rrafshit tokësor ofrojnë mundësi të mëdha shprehëse, por shpesh i gjejmë të kombinuara edhe me rrafshe të tjera. Digresionet krahasuese të rrafsheve të kombinuara, në veçanti krahasimet tokë – qiell – tokë, ofrojnë mundësi të jashtëzakonshme për paraqi-

214

Zymer U. Neziri

tjen e bukurisë së qetë sublime, po edhe të pakapshme e përrallore, që i kthehet përsëri rrafshit të parë me një fuqi mahnitëse të dinamizmit erotik. Janë me rëndësi edhe krahasimet e rrafshit jashtëtokësor dhe dyzimi i objekteve krahasuese qiellore në varg; krahasimet me elemente urbane dhe mosshkëputja nga tradita rurale etj. Të gjitha rrafshet, prej atij tokësor deri tek ai qiellor, janë në funksion të rrumbullakimit të shijes estetike dhe të idealit artistik e jetësor për të bukurën. Krahasimet lirike erotike për vashën e ambientit epik shfaqin dhe tendenca afrimi me krahasimet e vargut epik. Disa krahasime të mjediseve malore, sidomos të zonave të thella, mund të quhen lirisht të ambientit epik dhe si të tilla janë me interes për studime të mëtejme përkitazi me prirjen e afrimit të krahasimeve lirike me ato epike, duke e prekur edhe çështjen e kufijve të lirikës me epikën. Në përgjithësi mbizotëron tipi i krahasimit i ambientit rural. Paraqitet i ndërtuar edhe me elemente urbane, por pa u shkëputur nga tradita rurale. Dallohen lehtë format stereotipe të ndërtimit të tij, veçori kjo e pranishme edhe te krahasimet joerotike. Krahasimet nga jeta fshatare-baritore kanë lënë vulë të pashlyeshme në këngët e dashurisë, si për karakterin joshës të bukurisë së vashës, ashtu edhe për kërkesat e djalit dhe për intimën e të dyve, duke u ngritur kështu në shkallën e njërit prej zbuluesve të kërkesave erotike, të shprehjes së relacioneve të caktuara historike, ose të ma-

Poetika e krahasimit

215

rrëdhënieve shoqërore patriarkale dhe pamundësisë së realizimit të lirisë së ndjenjave erotike. Është me interes edhe prania e krahasimeve të ndërtuara me mjete të kursyera të rrafsheve të ndryshme, pra pa xhevahirë, lira e florinj, por që janë joshëse dhe dëshmojnë se edhe me mjete të këtilla mund të bëhen krahasime të mira e tablo tërheqëse. Pra, nuk ka objekte të varfëra krahasuese, nëse nuk mungojnë imagjinata krijuese dhe mjeshtëria poetike. Përveç krahasimeve të përbashkëta, si për trimin, ashtu edhe për vashën, disa sosh janë pothuajse të rezervuara vetëm për njërën palë. Pra, varësisht se cili prej tyre është objekt krahasimi apo cila pjesë e trupit vihet në spikamë me anë të kësaj figure. Në këngët tona të dashurisë dominojnë krahasimet për vashën (çikën, gocën, cucën), veçmas për pjesët e trupit të saj sipas vijës anatomike kokë – këmbë, ndërsa për djalin janë më të pakta, por nuk mbesin në hijen e të parave. Me këtë figurë krahasohen rreth dyzet pjesë të trupit të saj: koka, balli, fytyra, faqja, flokët, perçja, balluket (kablusha), zylyfi, bisteku (gërsheti), vetulla, qerpiku, qepalla, syri, hunda, goja, buza, gjuha, dhëmbët, mjekra, gusha, qafa, krahët, gjoksi, gjiri, shtati, mesi, barku, shpina, vithet, prehri, llëra, dora, gishti, këmba, gjuri, gashta e gjurit, pulpa dhe zogu i këmbës. Mbizotërojnë figurat e krahasimit për gjirin, faqen, shtatin, syrin, flokët, gushën e vetullën dhe ato krahasohen me objekte krahasuese të të gjitha rrafsheve, por të rralla janë rastet kur si objekt krahasues merret pjesa

216

Zymer U. Neziri

e trupit për ta vënë në spikamë të krahasuarën – pjesën tjetër. Veçanërisht duhet të përmenden krahasimet e vijës gjarpërore të trupit, të cilat, krahas bukurisë, shprehin një shije estetike të përsosur. Krahasimi del edhe si nxitës dhe zhvillues i rrjedhës së përjetimit erotik dhe i shijes estetike, herë – herë edhe kthyes i dinamizmit të brendshëm erotik në një statizëm shtangues para bukurisë së objektit të krahasuar, ndërsa në raste të rralla bëhet edhe ngritës i tensionit erotik në dëm të atij poetik. Prandaj, vlerat efektive dhe kuptimore të tij janë me rëndësi të shumëfishtë për poetikën e lirikës. Krahasimi është shprehës i asociacioneve të përjetimit dhe të shijimit, po edhe i atyre psikologjike, pa e rrënuar a lënduar domethënien objektive, si zbulues i ndjenjave të fuqishme erotike, emocionale etj. Krahasimin e gjejmë edhe në funksion të zgjimit të parafytyrimit, herë prerazi e herë me intensitet të jashtëzakonshë, me dinamizëm të shkallëshkallshëm a shpërthyes. Larushia e ngjyrave, ndonëse të pakta në numër, fuqizon figurën e krahasimit. Nuk janë të rralla pamjet poetike mahnitëse për bukurinë e bardhë dhe të ngrohtë, por edhe pa ngrohtësi si bora dhe pa shpirt, ose për të zezën si shprehëse e bukurisë sublime, ndonëse del e kufizuar dhe përdoret vetëm për krahasimet e disa pjesëve të trupit të vashës. Krahas këtyre të dyjave, aty gjejmë shpesh edhe të kuqen, po edhe të verdhën etj., por më rrallë. Megjithëkëtë, në krahasimet tona mungon

Poetika e krahasimit

217

larmia e madhe e ngjyrave, kur dihet se numri i tyre është shumëfish më i madh, andaj kjo laryshi është e kufizuar. Në rrafshin estetik është me rëndësi rrezatimi i utilitares nga kjo figurë. Ajo paraqitet herë sheshazi e herë tërthorazi, por e ndërlidhur me shijen për të bukurën dhe idealin estetik, duke mos lënduar as njërën e as tjetrin, ndonëse ka raste edhe të kundërta kur ajo është mbizotëruese mbi estetiken dhe e dëmton atë. Kërkesat praktike, utilitare e të tjera të ngjashme nuk i paraqet kjo figurë për qëllime të vetvetes. Ato janë të lidhura ngushtë me ndjenjat e së bukurës dhe të përjetimit. Pra, utilitarja po, por pa dëmtuar anën estetike dhe anasjelltas. Krahasimet erotike janë mjet shprehës i ndjenjave, i afrimit, i përjetimit, i normave morale dhe etike, i intimes, i fisnikërimit të shpirtit, i çiltërisë njerëzore dhe i njerëzimit. Krahasimi është rrezatues i utilitares, herë sheshazi e herë tërthorazi, por rrallë lëndon anën estetike dhe shijen për të bukurën. Ai është shprehës i idealit etik e estetik dhe i shfaqjes së bukurisë shpirtërore e fizike. Krahasimi është edhe shprehës i përgjërimit dhe i krenarisë epike. Krahasimi hap, zbërthen, plotëson ose përmbyll pamjen poetike; është fillues, shpalues, përfundues a varg qendror në strukturën e këngës; është hapës i dialogut lirik dhe ngritës i tensionit erotik; provokues i rrjedhave dhe i situatave shqetësuese të përjetimit; zbulues i veçorive psikologjike dhe etnopsikologjike; zgjues i parafytyrimit vizuel të prerë, të jashtëzakonshëm, të shkallëshkallshëm ose të përnjëhershëm dhe shprehës i laru-

218

Zymer U. Neziri

shive të kufizuara të ngjyrave. Krahasimi nuk është në funksion të epsheve të shfrenuara e as rrënues i domethënies objektive. Sipas pozitës që ka në këngë, kjo figurë mund të jetë krahasim i njëfishtë, krahasim i dyfishtë brenda vargut, krahasim i dyfishtë i njëpasnjëshëm, krahasim i trefishtë i njëpasnjëshëm, krahasim i disafishtë dhe krahasim i shtrirë edhe në tërë këngën. Krahasimi për vashën ka veçori të përbashkëta me krahasimet e tjera lirike, por dallohet me veçoritë specifike të emocionalitetit dhe të përjetimit. Janë të pranishme edhe prirjet e transformimit të pamjeve poetike në këngët e dashurisë, pra edhe te krahasimi për vashën e mjedisit urban, por mjedisi rural ende është shumë i fuqishëm dhe pikëmbështetje qendrore e kësaj figure. Janë me rëndësi edhe krahasimet për betimin e djalit, vetëmallkimin, po aty-këtu edhe për vetëlëvdatat. Pornotablotë janë të rralla, po edhe kur çojnë krye, i nënshtrohen kodeksit moral të shprehjes. Diskretja, intimja e hapur dhe kodeksi moral janë shfaqje me interes, por krahasimi i vetmuar në raste shumë të rralla është në gjendje për të hequr paralele në rrafshin etik, sepse herë-herë edhe objektet krahasuese standarde për virgjërinë bëhen mashtruese dhe e shprehin të kundërtën. Vërehen po ashtu mungesa e shfaqjes së romantizmit të dikurshëm tradicional, transformimi i krahasimit dhe prirjet për modernizimin e pamjes poetike, afrimi nga elementet urbane, kur dihet se njeriu

Poetika e krahasimit

219

ynë nuk shkëputet lehtë nga toka, sepse është fort i lidhur me të. Krahas prirjeve për modernizimin e pamjeve poetike dhe të varfërisë sasiore të krahasimeve për kokën e fytyrën, vërehet se perçja, balluket e zylyfi po këndohen gjithnjë e më pak në këngët e reja të dashurisë, prandaj edhe figura e krahasimit për to mund të rrallohet vazhdimisht. Megjithatë, shembujt e deritashëm janë dëshmi e vlefshme për rikonstruksionin e pamjes së jashtme të femrës sonë. Figura e krahasimit për kokën e vajzës dhe për pjesët e tjera të trupit të saj e vërteton edhe një herë faktin se prania e utilitares pranë estetikes është në funksion të ndërsjellë. Me ndërmjetësimin e kësaj figure, krahas dëshirës së përjetimit fizik dhe shpirtëror të së bukurës, merr fuqi imagjinata krijuese që nga skalitja mjeshtërore e vargut dhe e shpalimit subtil të ndjenjave të dashurisë deri te pamja madhështore poetike e vijës së lakuar gjarpërore, që konsiderohet gjakim i përsosurisë të së bukurës ndër shekuj. Kryesisht, mjedisi rural ka kushtëzuar shijen estetike, të ndërlidhur edhe me rrethanat sociale e ekonomike. Mjedisi shoqëror – shija estetike – rrethanat ekonomike e shoqërore janë çështje komplekse, që i qet në shesh edhe figura e krahasimit dhe që kërkojnë zbërthim edhe në aspektin teoriko–letrar dhe jashtëletrar e sidomos estetik. Studimi i figurës së krahasimit në këngët popullore shqiptare të dashurisë konsiderohet ende i pjesërishëm, sepse është vetëm një hise e punës së kryer në kuadër të

220

Zymer U. Neziri

përpjekjes së madhe që duhet të bëhet ndër ne për ta hulumtuar dhe për ta ndriçuar hollësisht këtë figurë në të gjitha llojet e lirikës popullore shqipe, prej përgimit deri te vajtimi, po edhe në mbarë poezinë tonë popullore. Pra, vetëm kur të kryhet kjo punë e madhe dhe shumë e rëndësishme nga studiuesit, prej lirikës deri në epikë, do të kemi përfundime sintetizuese, të hollësishme e të gjithanshme për veçoritë, karakteristikat, origjinalitetin, llojet tipologjike, ngjashmëritë me popujt e tjerë, sidomos me ballkanas, vlerat letrare, teorike, estetike etj. të kësaj figure. Mendoj se kjo rrugë do ndjekur edhe për figurat e tjera stilistike, sidomos për ato më kryesoret në këngët popullore shqiptare.

Poetika e krahasimit

221

THE POETICS OF COMPARISON THE FIGURE OF COMPARISON IN THE ALBANIAN POPULAR LOVE SONGS

Summary The popular love songs are a valuable richness of the spiritual creativity of the Albanian people and the comparison in them is one of the most important artistic figures. The comparison in the love songs is one of the most frequent figures and therefore its role is a major one in showing the imaginations as well as what regards the cognitive character. This character rises in the artistic and vital level, including in itself the mentality and the aesthetic viewpoints on the beautiful and on the life ideals. The most frequent used means in transmitting the figure of comparison (called conjunctions, comparative conjunctions, articles, comparative articles etc.) are: si and posi, while porsi and posi, sa and se are less used, and sikurse, ashtu si, ashtu siรง and sesa are found even less frequently, though this figure can be constructed even without them.

222

Zymer U. Neziri

The comparison co-exists with other figures and has certain artistic - relative and absolute - values, depending on the dependent or independent position in the context of this co-existence. It can be a substitute or can be substituted, according to the complement or the complemented element in the poetic view. In other words, this co-existence is conditioned. The comparison in the Albanian love songs has common as well differing features with the other lyrical comparisons. Brevity is a common feature it shares with other lyrical comparisons and in part the emotionality and evocation as well - though its particularity in regarding this, because the love song is classified in the genre of lyricism. The comparison is a figure we encounter in the Albanian popular love songs in all Albanian territories. Without any doubt it is a very ancient figure which is present in such registered songs since three centuries and it is one of the most frequent and important figures. The clichĂŠs or the so-called stereotypical forms of this figure, noted time ago in the popular poetry are found even in our love songs. The comparison in the song opens the poetical view but it can be as well its decoder, or can even close it. In the first case it discovers the totality of the view, while in the second case it is gradational or internally gradational. So, it can be said that we find it in the beginning, in the middle or in the end; it is situated as a central

Poetika e krahasimit

223

verse as well as a lyrical pearl and a central figure while the other figures are functional to it. We can encounter the comparison in an autonomous state as well as serving the totality of the poetical view or other figures, but this is reciprocal, especially in the case of the epithet, metaphor and personification. The comparison is found also in the function of opening the lyrical dialogue, raising the erotic tension and refining the view; when it serves the epithet or personification or any other figure it maintains its main features as a figure. The bidirectional gradations find a good supporting base in the comparison. The comparisons built in the base of antithesis are rare, and this can be said also for the hyperbole - though some comparisons, especially those representing grandiose views, resemble or almost merge with it. The comparison maintains its original and national features, turning to be the identifier of itself for what regards its original location: highlands or lowlands, representation of farming or agricultural life etc. Some comparisons related to the highland environment, especially the highly mountainous environment, can be freely included in an epic category and as such are interesting for further studies for what regards the tendency of affinity between the lyrical and epic comparisons and this needs also the discussing of the boundary between lyric and epic genres.

224

Zymer U. Neziri

The comparative levels of construction are differrent, but the more distinguished are the comparative levels of plants, wildfowl and cosmos. When the comparison is constructed in the level of Earth it offers greater possibilities of expression and reaches an extraordinary vigour in the combination of Earth-Heaven-Earth. The comparisons on the female of the epic environment are much interesting because they show the tendencies of affinity with the comparisons of the epic verse. In general the comparison of the rural environment dominates; it is presented constructed with urban elements, but without breaking the ties with the rural tradition. The stereotypical forms of its construction are easily distinguished, a feature present even in the non-erotic comparisons. The diversity of the comparative levels is a very strong base for the construction of different comparesons from Earth to Heaven. The Earth comparisons offer great possibilities of expression, but we often find them combined with comparisons of other levels. The comparative digressions of the combined levels, especially the Earth-Heaven-Earth comparisons, offer extraordinary possibilities for presenting the calm sublime beauty, which is also inaccessible and fabulous, and return again in the first level with an astonishing strength of erotic dynamism. Of such importance are comparisons of extraterrestrial field and the geminating of comparative celestial objects in a row; the comparison with urban elements

Poetika e krahasimit

225

and the union with the rural tradition etc. All the levels, from the terrestrial to the celestial one, are in the function of forming the aesthetic taste and of the artistic and vital ideal for the beauty. The comparisons from the rural-pastoral life have left a strong mark in the love songs for what regards the attractive character of the beauty of the woman, as well as for the man and the intimacy of both of them, reaching the level of the discoverers of the national erotic requests, of the expression of certain temporal and historical relations and of the patriarchal social relationships in the impossibility of having the freedom of exposing the erotic feelings. The presence of comparisons constructed with economical means of different levels, with no jewellery, is much interesting and they by all means are attractive and support the idea that such good comparisons and attractive views can be achieved even with these economical means. In other words, there is no space for comparative objects if there is the creative imagination and the poetic mastery. Except the common comparisons for the man and the woman, some of them are reserved only for one of them, depending on the side which represents the object of comparison or on the part of body the comparison relates to. In our love songs the comparisons on the womenâ&#x20AC;&#x2122;s side dominate, especially comparisons on parts of her body following the anatomic line: head-feet, while the

226

Zymer U. Neziri

comparisons on the man are found in a lesser amount, though they are not less beautiful. Over thirty parts of her body, and especially the erogenous parts, are compared with objects from all fields, and only in a few cases the part of her body represents the comparative object to stress the importance of the other element. We have to mention the comparisons of the snaky line which express a perfect taste except the beauty. The comparison appears also as a provocation and developer of the erotic experience and aesthetic taste, and even as a converter of the inner erotic dynamism into a stupor in front of the beauty of the comparative object, and in rare cases it plays the role of increasing the erotic tension against the poetic one. Therefore, its effective and semantic values are of much importance for the poetics of the lyric. The comparison expresses the associations of experience and taste, as well as psychological ones, without destroying or affecting the objective meaning as discoverer of strong erotic and emotional feelings. We find comparison also in the function of awakening the visual imagination, some times emphatically and some times with extraordinary intensity, with gradual dynamism or exploding one. The spectrum of colours, though the colours being few in numbers, strengthen the figure of comparison. The poetic views with astonishing beauty are frequent; the white and warm beauty as well as lacking warmth such as the snow, the black expressing the sublime

Poetika e krahasimit

227

beauty, though the last is limited and is used only for comparisons of some parts of the body of the woman. In parallel - but more seldom - with these two elements, we find also the red colour and the yellow one. All the same, our comparisons lack the diversity of colours. In the aesthetic field it is important the reflection of utilitarism from this figure. Sometimes it is presented openly and sometimes indirectly, and is related to the taste for the beauty and the aesthetic ideal, not affecting any of them, though there are cases when it dominates over the aesthetic aspect and damages it. The practical, utilitary requests are not reflected from this figure as serving itself. They are closely related with the feelings of beauty and experience. So, yes to the utilitary, but without damaging the aesthetic side and vice-versa, because we donâ&#x20AC;&#x2122;t have to do here with slave feelings serving the harsh practical need. The erotic comparisons are an expressional device of feelings, affinity, experience, moral and ethical norms, intimacy, nobility of spirit and human sincerity. The comparison is a reflection of the utilitarianism, openly and sometimes indirectly, and very rarely damages the aesthetics and the taste for the beauty, the ethical and aesthetical ideal of the appearance of the spiritual and physical beauty. The comparison expresses, as well, humility and epic pride. The comparison opens, dismantles, completes or closes the poetic view; we find it in the role of the leader, the inceptive, the displayer or in the role of the

228

Zymer U. Neziri

central verse; it is opener of the lyric dialogue and elevator of the erotic tension; provoker of the developments and anxious states of experience; discoverer of psychological and ethno-psychological features; it arouses the visual emphatic, extraordinary, gradative or explosive imagination; expressive of the limited diversity of colours. The comparison is not in the function of uncontrolled lust, nor is it destructive of the objective meaning. The comparison for the woman has common features with other lyrical comparisons but it is distinguished from the specific features of emotionality and experience. The tendencies of modernization of poetical views are present in the love songs for the urban woman, but the rural environment is still too potent and the central base of this figure. The comparisons on the oath and the self-cursing of the man are important, and in a lesser degree we find also comparisons on self-praise. The discrete element, the open intimacy and the moral code are interesting aspects, but the comparison alone in rare cases is able to draw parallel lines in the ethical field because sometimes the standard comparative objects on virginity become deceiving and express the opposite. We can also see the lack of old-time traditional romanticism, the transformation of comparison and the tendency of modernizing the poetical view, the approach to urban elements.

Poetika e krahasimit

229

Together with the tendencies for modernizing the poetic view and the lack of quantity of comparisons on the head and face, we see that comparisons on the veil, bangs and whiskers are disappearing in the recent love songs, so this figure will decrease their usance in the future. However, the present examples will be a valuable evidence for reconstructing the appearance of our woman in the love songs. The comparison for the head and other body parts of the woman proves the fact that the presence of the utilitarianism close to the aesthetic element is a reciprocal relation. By means of this figure, apart from the wish of physically and spiritually experiencing the beauty, it is aroused the creative imagination from the masterful carving of the verse and showing the subtility of love feelings, to the wonderful poetic view of the snaky line, which is considered the continuity of excellence of beauty through centuries. The rural environment has conditioned the aesthetical taste, which is related with the social and economical circumstances. The social environment - the aesthetic taste - the economical and social circumstances are complex issues which are brought to light by the figure of comparison and which ask for analysis even in the literary and non-literary theoretical aspect. The study of the figure of comparison in our popular love songs must be considered partial because it is only a part of the activity carried out in the framework of a continuing effort among us to research and investi-

230

Zymer U. Neziri

gate this figure in all kinds of the Albanian popular lyrics and in all our popular folk poetry. Only when this voluminous and too much important work should be carried out from the researchers - in lyrics as well as in epic, we will have detailed and general synthesis and conclusions for the features, characteristics, originality, types, similarities with other countries - especially with Balkan countries, the literary, theoretical and aesthetical values of this figure. We think this has to be carried out also for other stylistic figures, especially for the main ones appearing in our popular folk songs.

Poetika e krahasimit

231

RECENSION PËR LIBRIN «POETIKA E KRAHASIMIT» E ZYMER UJKAN NEZIRIT Ky libër është një pjesë studimore e realizuar e projektit afatgjatë të Institutit Albanologjik të Prishtinës Figuracioni poetik në lirikën popullore shqiptare, i propozuar qysh më 1972 nga profesori i nderuar Anton Çetta. Monografia është një dokument me vlerë shkencore, e hartuar një çerek shekulli më parë dhe përbën një dëshmi të synimeve të autorit e të IAP-it për të trajtuar një problematikë të rëndësishme teorike stilistike e estetike në bazë të materialit të begatë të folklorit tonë mbarëkombëtar dhe të studimeve të mëparshme të kësaj tematike nga studiues shqiptarë e të huaj. Ndonëse e shkruar shumë kohë më parë, vepra e Z. Nezirit, për shkak të meritave të saj, tingëllon bashkëkohore, e freskët dhe e rëndësishme edhe në suazë të gjithë përpjekjeve që vazhdojnë të kryhen për t’i njohur më thellë vlerat artistike e estetike të folklorit mbarëkombëtar. Studimi shkencor i poetikës së folklorit tonë vazhdon të jetë një problem i madh e aktual, pavarësisht nga arritje jo të pakta të derisotme. Veç të tjerash, zgjidhja e kësaj detyre ka rëndësi jo vetëm për folkloristikën, por edhe për hartimin e teksteve teorike të stilistikës letrare në përgjithësi, e cila ka qenë ndërtuar kryesisht sipas modeleve të letërsisë së kultivuar dhe të modeleve të letërsive të vendeve të tjera. Shpeshherë edhe shembujt që përdoreshin në këto

232

Zymer U. Neziri

tekste huazoheshin krejtësisht ose pjesërisht nga këto letërsi. Prandaj, është një hap i rëndësishëm, që disa nga folkloristët tanë të mirënjohur si Q. Haxhihasani, Rr. Berisha edhe Z. Neziri plotësojnë njohjen e shumë aspekteve të poetikës së folklorit, që do të reflektohet edhe në tekstet e teorisë së letërsisë dhe të stilistikës për të qenë më pranë vlerave dhe origjinalitetit të kulturës poetike të vendit tonë. Kuptohet se tipet kryesore të figuracionit poetik e stilistik, të prozodisë e të aspekteve të tjera jo vetëm të poezisë folklorike, por edhe të poezisë së kultivuar, sado origjinale e të veçanta të jenë nga njëri vend në tjetrin, përftohen në shumicën dërrmuese të rasteve edhe si arketipe e modele të përgjithshme, prandaj edhe klasifikimet e tyre në vende të ndryshme kanë përftuar e përftojnë karakter universal, si, për shembull, metafora, simboli, epiteti, metonimia, sinekdoka etj. Kështu ndodh edhe në fusha të tjera të arteve, në të cilat ekzistojnë «arketipe» ose zhanre e figuracion, që kanë vlerë formale universale, pavarësisht nga lënda e prejardhjes fillestare, si në muzikë: suita, uvertura, simfonia, tonaliteti, ritmi etj., në letërsi – tregimi, novela, romani, romanca, lirika, epika etj. Mendoj se një meritë e monografisë së Z. Nezirit qëndron në faktin se ai e ka ndjerë dhe njohur thellë atë raport që ekziston, edhe në një figurë të përveçme stilistike si krahasimi, midis origjinalitetit e veçorive kombëtare (folklorit) dhe modeleve universale të poetikës stilistike të përgjithshme. Prandaj, në këtë monografi

Poetika e krahasimit

233

gërshetohen dy faktorë, nga njëra anë, zotërimi i ideve kryesore të literaturës shkencore teorike, që i jep siguri autorit në qëndrimet e vlerësimet e krahasimit, si figurë artistike dhe, nga ana tjetër, ai i është drejtuar folklorit tonë, në të cilin gjen një pasuri të madhe e të larmishme shembujsh, që i jep siguri edhe për origjinalitetin dhe klasifikimin e tipeve kryesore të krahasimeve në poezinë folklorike lirike të dashurisë. Autori ka vepruar drejt, duke përfshirë jo thjesht disa shembuj të rëndomtë krahasimesh nga kjo fushë, por duke zgjedhur e përfaqësuar gjithë trevat kryesore të folklorit, të Jugut e të Veriut, të krahinave brenda kufijve shtetërorë të Shqipërisë e të Kosovës, të Maqedonisë e të diasporës. Në këtë rrugë edhe konkluzionet marrin karakter të përgjithshëm dhe bëhen bindëse për gjithë tipet kryesore të përdorimit të krahasimit. Z. Neziri, në monografinë e tij, kriteret e klasifikimit të tipologjisë dhe të vlerave estetike të shembujve i përcakton, duke shmangur njëanësinë, madje, materialin konkret folklorik e shqyrton në mënyrë komplekse, domethënë duke çmuar aspektet formale të krahasimit dhe ato substanciale kuptimore, ideore, strukturore e funksionale, gjuhësore dhe estetike. Kjo metodikë e shqyrtimit kompleks është zbatuar gati në secilin shembull, me analizë të qartë e gjithnjë komplekse. Është me rëndësi që autori ka ditur të kombinojë në vlerësimin e çdo modeli jo vetëm metodikën kritike-pedagogjike, që u dhuron analizave qartësi e përcaktueshmëri, por edhe inkuadrimin e tyre në rrafshin teoriko-

234

Zymer U. Neziri

estetik. Kuptohet se në folklor vlerat estetike kanë veçori e origjinalitet në krahasim me letërsinë e kultivuar dhe estetikën teorike, por gjithsesi ka një estetikë të folklorit e trajtimi nga kjo pikëpamje ndihmon jo vetëm për të zbuluar e shprehur thelbin e krahasimit në lirikën e dashurisë, por edhe për të arritur në konkluzione estetike teorike, domethënë që fitojnë karakter të përgjithshëm, që shprehin jo vetëm vetitë e shembujve të veçantë, që janë përdorur për ilustrim, por edhe çka pritet të gjendet në shembuj të mundshëm jo vetëm ende të panjohur, por edhe ende të pakrijuar. Këtë aspekt ne e theksojmë, sepse përmes estetikës mund të arrihet në konkluzionin se çdo klasifikim, sado i plotë e i gjerë shkencor, nuk bën të mos jetë edhe i hapur, domethënë nuk bën të mos e pranojë edhe të mundshmen. Në këtë rast vlera estetike është më e madhe, ndonëse domethënia semantike e atributit mbetet disi e pakuptueshme, ezoterike, tekanjoze, ekstravagante. Kjo prirje, prej së cilës lind origjinaliteti, novatorizmi, prej së cilës mposhtet monotonia, përsëritja lodhëse, inflacioni i tepruar, është sidomos e rëndësishme, por edhe estetikisht më e begatë në poezinë e kultivuar. Dhe, ndoshta, për Z. Nezirin kjo prirje mund të ishte, pas botimit të monografisë Poetika e krahasimit, një temë interesante, duke vënë përballë krahasimin në poezinë e kultivuar me krahasimin në folklor. Kjo do të ishte si udhërrëfyese e shmangies së një imitimi të thjeshtë folklorizant, që ende vihet re aty-këtu në poezinë e kultivuar, e cila anon nga estetika e folklorit dhe nuk i lë

Poetika e krahasimit

235

të hapura portat për modele të tjera tash inekzistente, por të mundshme si gjatë zhvillimit të ardhshëm të poezisë sonë intuitive folklorike, ashtu edhe të poezisë së kultivuar novatore. Një vlerë tjetër e padyshimtë e monografisë së Z. Nezirit është edhe bibliografia e pasur për problemet e stilistikës së folklorit, që ndihmon në trajtimin e mëtejshëm të temës mbi stilistikën e prozodinë e lirikës në përgjithësi të folklorit e të poezisë së kultivuar. Botimi i kësaj monografie do të jetë shumë i dobishëm dhe do të pasurojë studimet shkencore të folklorit tonë. Tiranë, më 22.10.2004

Prof. Alfred Uçi

236

Zymer U. Neziri

PASQYRA E SHKURTIMEVE CAMARDA, Appendice = Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese ÇITAKU, LPLL = Lirika popullore e Llapit CRISPI, Memorie = Memorie storiche di talune costumanze apparatenenti alle colonie greco – albanesi di Sicilia DE RADA, Rapsodie = Rapsodie d’un poema albanese raccolte nelle colonie del Napoletano DINE, VD = Valët e Detit DOZON, Manuel = Manuel de la Langue Chkipe ou Albanaise 250 KPD = 250 Këngë Popullore Dashurie ELEZOVIĆ, AAS = Arhiv za arbanasku starinu FERRARI, Rapsodie = Rapsodie e scene di vita degli albanesi di Calabria FRASHËRI, FSH = Folklor shqiptar FILJA, DSH = Dorëshkrimi i Kieutit HANH, AS = Albanesichen Studien HASANAJ, MK = Malësori këndon I A P = Instituti Albanologjik i Prishtinës I F = Instituti i Folklorit (Tiranë) JUBANY, Racolta = Racolta di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi KAJTAZI, LPD = Lirika popullore e Drenicës K D = Këngë dashurie K P = Këngë popullore K P D = Këngë popullore dashurie K P L = Këngë popullore lirike KPSH = Këngë popullore shqiptare

Poetika e krahasimit

237

KODRA, PPA = Poezia popullore arbëreshe MARCHIANO, Canti = Canti popolari albanesi delle colonie d’Italia MEYER, AS = Albanische Studien MHFSH = Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar MITKO, BSH = Bëleta Shqypëtare MITKO, DP = Dorëshkrimi i Pragës MUSTAQI, KPL = Këngë popullore lirike PEDERSEN, Albanesischen = Albanesische Texte mit Glossar PPA= Poezia popullore arbëreshe PRENUSHI, KPG = Kangë popullore gegnishte REINHOLD, Noctes = Noctes Pelasgicae vel symbollae ad cognoscedas dialectos Graeciae Pelasgicas SHALA, KPL = Këngë popullore lirike ULAJ, KPG = Këngë popullore nga Gucia VK = Visaret e Kombit

238

Zymer U. Neziri

BIBLIOGRAFIA A. BURIMET

ANTONI, Lorenc, Folklori muzikuer shqiptar, bleni i parë, «Milladin Popoviq», Prishtinë, 1956. ANTONI, Lorenc, Folklori muzikuer shqiptar, bleni i dytë, bleni i tretë, «Rilindja», Prishtinë, 1961, 1964. ANTONI, Lorenc, Folklori muzikor shqiptar, bleni i katërt, bleni i pestë, bleni i gjashtë, «Rilindja», Prishtinë, 1970, 1972, 1974. ANTONI, Lorenc, Folklori muzikor shqiptar, bleni i shtatë, «Rilindja», Prishtinë, 1977. Antologija svjetske lirike, uredio Slavko Ježić, «Naprijed», Zagreb, 1965. CAMARDA, Demetrio, Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese, Tipografia F. Alberguetti, Prato, 1966. CRISPI, Giuseppe, Memorie storiche di talune costumanze appartenenti alle colonie greco–albanesi di Sicilia, Tipografia di Pietro Morvillo, Palermo, 1853. ÇITAKU, Jakup, Nga lirika popullore e Llapit, «Rilindja», Prishtinë, 1974. DANÇETOVIQ, Vojisllav–Anton ÇETTA, Kangë popullore shqiptare të Kosovës dhe Metohis, bleni III, Këngë lirike, «Mustafa Bakija», Prishtinë, 1953. DE RADA, Girolamo, Rapsodie d’un poema albanese raccolte nelle colonie del Napoletano, Tipografia di Federico Bencini, Firenze, 1866. DINE, Spiro, Valët e Detit, shtypur në shtypshkronjën shqipe «Mbrothësia», Sofje, 1908.

Poetika e krahasimit

239

DOZON, August, Manuel de la Langue Chkipe ou Albanaise, Paris, 1879. ELEZOVIĆ, Gliša, «Arnautske narodne lirske i hajdučke pesme iz južne Srbije», Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, knjiga II (1924), Seminar za arbanasku filologiju, Beograd, 1925, f. 243-262. FERRARI, Giuseppe, Rapsodie e scene di vita degli albanesi di Calabria, Tipografia SCAT, Cosenza, 1959. FJALA, Prishtinë, 11, 1970; 15 nëntor 1975. FRASHËRI, Stavro Th., Folklor shqiptar, I, Lito–tipografia «Stamles», Durrës, 1939. HANH, Johan G. v., Albanesischen Studien, Jena – Wien, 1853-1854. HASANAJ, Gjergj, Malësori këndon. Këngë popullore nga shqiptarët në RS të Malit të Zi, Cetinë, 1971. INSTITUTI I SHKENCAVE, Këngë popullore lirike, përgatiti Gjergj Komnino, Tiranë, 1955. INSTITUTI I FOLKLORIT, Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar / 1635-1912 /, I, redaksia: Z. Sako, A. Fico, K.Harito dhe Q. Haxhihasani, Tiranë, 1961. INSTITUTI I FOLKLORIT, Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar / 1635-1912 /, II, redaksia: Z. Sako dhe Q. Haxhihasani, Tiranë, 1961. INSTITUTI I FOLKLORIT, Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar / 1635-1912 /, III, redaksia: Z. Sako, Q. Haxhihasani dhe A. Fico, Tiranë, 1962. INSTITUTI I FOLKLORIT, Këngë popullore, Tiranë, 1964. INSTITUTI I FOLKLORIT, Këngë popullore dashurie, redaksia: E. Dheri, M. Daiu dhe A. Mustaqi, Tiranë, 1965. INSTITUTI FOLKLORIT, 250 Këngë Popullore Dasme, redaksia: E. Dheri, M. Daiu dhe A. Mustaqi, Tiranë, 1966.

240

Zymer U. Neziri

INSTITUTI I FOLKLORIT, Këngë nga folklori i ri, redaksia: Z. Sako, B. Kruta dhe M. Daiu, Tiranë, 1969. INSTITUTI ALBANOLOGJIK I PRISHTINËS, Këngë dashurie, I, dorëshkrim i përgatitur nga Rr. Berisha dhe M. Mustafa, Prishtinë, 1978. JETA E RE, Prishtinë, 1949-1951; 1954-1958; 1960-1961. JEHONA, Shkup, 10, 1969, f. 96-103; 5, 1970, f. 90-93. JUBANY, Giuseppe, Racolta di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi, Tipografia del Lloyd Austriako, Trieste, 1871. KAJTAZI, Halil, Nga lirika popullore e Drenicës, «Rilindja», Prishtinë, 1972. KODRA, Ziaudin, Poezija popullore arbëreshe, Ndërmarrja e botimeve, Tiranë, 1957. KOMITETI I ARTEVE DHE I KULTURËS, Këngë dhe valle popullore, Tiranë, 1952. KUTELI, Mitrush, Këngë e Britma nga Qyteti i Djegur, (kreu IV. «Këngë dashurie»), botim i mbledhësit, Tiranë, 1944. MARCHIANO, Michele, Canti popolari albanesi delle colonie d’Italia, Tipografia Francesko Paolo de Niro, Foggia, 1908. MEYER, Gustav, Albanesische Studien, VI, Wien, 1897. MITKO, Thimi, Alvaniqi Melisa /Bëleta Shqypëtare/, Aleksandri, 1878. MITKO, Thimi, Dorëshkrimi i Pragës, bot. në MHFSH, II, Tiranë, 1961. MUSTAQI, Arsen, Këngë popullore lirike, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, Tiranë, 1977. PEDERSEN, Holger, Albanesische Texte mit Glossar, Leipzig, 1895. PËRPARIMI, Prishtinë, 11-12, 1956, f. 742-745; 2-3, 1958, f. 178-181.

Poetika e krahasimit

241

PRENUSHI, Vinçenc, Visari kombëtar. Kangë popullore gegnishte, I, Sarajevo, 1911. QOSJA, Rexhep, Antologjia e lirikës shqipe prej De Radës e këndej, «Rilindja», Prishtinë, 1970. REINHOLD, Dr. Carol H. Theodor, Noctes Pelasgicae vel symbolae ad cognoscendas dialectos Graeciae Pelasgicas, Typis Sophoclis Garbola, Athenis, 1855. SAKO, Zihni, Antologjia e folklorit shqiptar për kl. I e II të shkollave të mesme, Tiranë, 1953. SAKO, Zihni, Folklori shqiptar, tekst për shkollat e mesme, botimi i parë, botim i Ministrisë së Arsimit dhe Kulturës, Tiranë, 1960. SHALA, Demush, Kangë popullore lirike, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i KSA të Kosovës, Prishtinë, 1972. ULAJ, Idriz Xh., Këngë popullore nga Gucia, botimi i autorit, Prishtinë, 1978. VISARET E KOMBIT, III, botim i Komisionit të 25-vjetorit të vetëqeverimit, zgjedhja dhe komentimi: Karl Gurakuqi dhe Filip Fishta, shtypshkronja «Nikaj», Tiranë, 1937. VISARET E KOMBIT, IV, botim i Ministrisë së Arsimit, autorët e materialeve: H. Reçi, S. Çomora, A. Paluca etj., shtëpia botonjëse «Kristo Luarasi», Tiranë, 1939. ZANI I RINISË, Prishtinë, 6, 1953; 12, 1953; 4, 1955. * Nga mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar /1635-1912/, I, II e III, janë shënuar edhe në veçanti këta autorë: Hani, Majeri, Dozoni, Pederseni, Markiano, Rajnholdi, De Rada, Kamarda, Jubani, Mitko dhe Dine.

242

Zymer U. Neziri

B. LITERATURA KRYESORE ALIMUSAJ, Nimon, «Dashnorët e katundit në këngët popullore shqipe», rev. «Përparimi», 11-12, Prishtinë, 1966, f. 996-1005. ARAPI, Fatos, «Figura poetike në poezinë popullore – krahasimi», rev. «Nëntori», 5, Tiranë, 1978, f. 187-206. ARISTOTELI, Poetika, Enti i botimeve të teksteve i Republikës Socialiste të Serbisë–Reparti Prishtinë, 1968. BACHELARD, Gaston, Poetika prostora, «Kultura», Beograd, 1969. BERISHA, Anton, Përkime poetike, «Rilindja», Prishtinë, 1978. BERISHA, Rrustem, Personifikimi në poezinë popullore shqipe, «Rilindja», Prishtinë, 1976. BOŠKOVIĆ-STULI, Maja, Usmena književnost, «Školska knjiga», Zagreb, 1971. ÇABEJ, Eqrem, «Disa figura të besimeve popullore shqiptare», rev. «Gjurmime albanologjike», II, Prishtinë, 1972, f. 7-16. ČUBELIĆ, Dr Tvrtko, Književnost / Leksikon /, «Panorama», Zagreb, 1966. DHRIMO, A. - E. ANGONI etj., Morfologjia / Kreu X: «Lidhëza» f. 348-362 /, Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë, Tiranë, 1976. ĐURIĆ, Vojislav, Poreklo poezije i izvori njenog razvitka, «Prosveta», Beograd, 1950. ĐURIĆ, Vojislav, Govor poezije, I, / kreu: «Lepota narodnog stiha» /, «Prosveta», Beograd, 1966. FRANGEŠ, Ivo, Stilističke studije, «Naprijed», Zagreb, 1958. FRAZER, Ray, «The Origin of the Term Image», EHL, 1960, 2, f. 149-161, në: Pesnička slika, priredio Miloslav

Poetika e krahasimit

243

Šutić, Institut za književnost i umetnost & «Nolit», Beograd, 1978. GILBERT, Katarina - Helmut KUN, Istorija estetike, «Kultura» – Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd – Sarajevo, 1965. GUIRAUD, Pierre, Stilistika, «Veselin Masleša», Sarajevo, 1964. HALIMI, Kadri, «Për njohjen e poezisë popullore bashkëkohore», rev. «Jeta e re», Prishtinë, 1, 956, f. 58-62. HALIMI, Mehmet, «Koncepcioni estetikor ndaj bukurisë femërore në këngët tona popullore», rev. «Fjala», 8 gusht 1972, f. 10-11. HARTMAN, Nikolaj, Estetika, «Kultura», Beograd, 1968, predgovor i prevod dr Milan Damnjanović. HAUZER, Arnold, Socijalna istorija umetnosti i kniževnosti, I, «Kultura», Beograd, 1966. HAXHIHASANI, Qemal, «Kontribut për bibliografinë e folkloristikës shqiptare / 1945-1968 /», rev. «Studime filologjike», 3, Tiranë, 1970, f. 193-225. HAXHIHASANI, Qemal, «Mbi disa probleme të krijimtarisë poetike të popullit», gaz. «Bashkimi», Tiranë, 20 shkurt 1970. HAXHIHASANI, Qemal, «Disa të dhëna rreth figuracionit të lirikës popullore shqiptare», gaz. «Rilindja», Prishtinë, 14-25 korrik 1971; «Makedonski folklor», 7-8, Shkup, 1971 / frëngjisht /, f. 97-105; rev. «Studime filologjike», 2, Tiranë, 1972, f. 15-22. HEGEL, Georg W. F., Estetika, II, treće izdanje, preveo Vlastimir Đaković, Beogradski izdavačko – grafički zavod, Beograd, 1975.

244

Zymer U. Neziri

HEGEL, Georg W. F., Estetika, III, treće izdanje, preveo Nikola Popović, Beogradski izdavačko – grafički zavod, Beograd, 1975. HOXHA, Hysni, Struktura e vargut shqip. Trajtat ndërkombëtare të përhershme të vargjeve dhe strofave në poezinë shqipe, «Rilindja», Prishtinë, 1973. HUINZINGA, Johan, Homo ludens, Matica hrvatska, Zagreb, 1970. IGNJATOVIĆ, Dr Svetomir, Narodna književnost u nastavi i vaspitanju, Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd, 1966. INSTITUT ZA KNJIŽEVNOST I UMETNOST, Pesnička slika, priredio Miroslav Šutić, «Nolit», Beograd, 1978. JAKOBSON, Roman, Lingvistika i poetika, «Nolit», Beograd, 1966. JOVIČIĆ, Dr Miloš, Emocije, Izdavačko preduzeće «Rad», Beograd, 1961. KADARE, Ismail, «Autobiografia e popullit në vargje», rev. «Drita», Tiranë, 17, 24 dhe 31 janar 1971. KADARE, Ismail, «Për një interpretim të drejtë të poezisë popullore», rev. «Drita», Tiranë, 20 shtator 1974. KAJZER, Volfgang, Jezičko umetničko delo, Srpska književna zadruga, Beograd, 1973. KODRA, Klara, «Fjala figurative e gjuhës popullore», rev. «Drita», Tiranë, 18 dhjetor 1977. KONDO, Anastas, «Kënga popullore është lapidari ku populli ka gdhendur historinë e vet», rev. «Nëntori», 4, Tiranë, 1979, f. 71-78. KOSTIĆ, Aleksandar, Seksualno u našoj narodnoj poeziji, «Medicinska knjiga», Beograd-Zagreb, 1978. KVINTILIJAN, Marko Fabije, Obrazovanje govornika, «Veselin Masleša», Sarajevo, 1967.

Poetika e krahasimit

245

LUBOTENI, Gani, Teoria e letërsisë për shkollat e mesme, Enti për botimin e teksteve i Republikës Socialiste të Serbisë – Reparti Prishtinë, Prishtinë,1964. LUNAÇARSKI, A. V. – A. M. GORKI, Estetika dhe letërsia / përmbledhje artikujsh /, botimi II, shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë, 1974. LEŠIĆ, Zdenko, Jezik i književno delo, / kreu i katërt: «O prirodi pjesničke slike», f. 272-284 /, Zavod za izdavanje udžbenika, Sarajevo, 1971. MARKJEVIĆ, Henrik, Nauka o književnosti, «Nolit», Beograd, 1974. MARKUS, Solomon, Matematička poetika, «Nolit», Beograd, 1974. MUJAJ, Hasan, «Vëzhgim rreth lirikave erotike në Rugovë», rev. «Fjala», Prishtinë, 15 nëntor 1975. MUSTAQI, Arsen, «Elemente të figuracionit poetik në krijimet e reja gojore të Festivalit Folklorik të Gjirokastrës 1973», në: Simpoziumi për problemet e Festivalit Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës 1973, Tiranë, 1975. f. 90-105. NEZIRI, Zymer, «Poetika e krahasimit erotik», gaz. «Rilindja», Prishtinë, 22 mars 1980. NEZIRI, Zymer, «Rrafshi krahasues tokësor-kozmik», (fragment), rev. «Fjala», Prishtinë, 15 tetor 1988. NEZIRI, Zymer, «Poetika e krahasimit erotik për vashën në këngët popullore shqiptare të dashurisë», rev. «Gjurmime albanologjike, Folklor dhe etnologji», 17, 1997, Prishtinë, 1988, f. 127-153. NEZIRI, Zymer, «Krahasimi erotik anatomik i kokës në lirikën tonë popullore», rev. «Gjurmime albanologjike,

246

Zymer U. Neziri

Folklor dhe etnologji», 18, 1988, Prishtinë, 1989, f. 193210. *378 PANAJOTI, Jorgo, «Për një vlerësim të drejtë estetik të krijimeve folklorike», rev. «Drita», Tiranë, 19 dhjetor 1971. PAVLOVIĆ, Lidija V., Temperament, Izdavačko preduzeće «Rad», Beograd, 1961. PAVLOVIĆ, Dr Milivoj, Problemi i principi stilistike, / pjesa e tretë: «Poetske vrednosti u stilu», f. 37-64 /, Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd, 1969. PETöFI, J. S., «On the Comparative Stuctural Analysis of Different Types of Works of Art», Sociale Science Information (1969), në: Pesnička slika, priredio Miloslav Šutić, Institut za književnost i umetnost & «Nolit», Beograd, 1978. PËLLUMBI, Servet S., Fjalori i filozofisë, Tiranë, 1974. PLEHANOV, G. V., Umetnost i književnost, I, «Kultura», Beograd, 1966. PLEHANOV, G. V. - V. V. VORONSKI, Estetika dhe letërsia, / përmbledhje artikujsh /, botimi II, shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë, 1974. Poetika humanizma i renesanse, I-II, izbor tekstova: dr Miroslav Pantić, «Prosveta», Beograd, 1963. POGAÇE, Katjusha, «E madhërishmja në poezinë tonë popullore», rev. «Nëntori», 4, Tiranë, 1979, f. 241-253. POLLOK, Heinz–Karl, «Interpretacije dviju ljubavnih narodnih pjesma», në: Usmena književnost – izbor studija i

* Moshën e literaturës së botuar deri më 1978 e tejkalojnë vetëm këto katër njësi të autorit për figurën e krahasimit, të botuara në periudhën 1980-1988, të përfshira për informim të lexuesve e të studiuesve.

Poetika e krahasimit

247

ogleda, f. 173-178, urednik Maja Bošković – Stuli, «Školska knjiga», Zagreb, 1971. QOSJA, Rexhep, «Parathënie» në: Antologjia e lirikës shqipe prej De Radës e këndej, «Rilindja», Prishtinë, 1970. QOSJA, Rexhep, Asdreni-jeta dhe vepra e tij, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1972. QOSJA, Rexhep, Kontinuitete, «Rilindja», Prishtinë, 1972. QOSJA, Rexhep, Shkrimtarë dhe periudha, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1975. QOSJA, Rexhep, «Poetika e vargut romantik», rev. «Jeta e re», 6, Prishtinë, 1978, f. 811-831. REKA, Fanie, «Qëndrimi i ri ideo–estetik ndaj figurës së gruas në këngën e folklorit tonë bashkëkohor», në: Materiale nga punimet e Konferencës I kombëtare të folkloristikës shqiptare / maj 1972 /, f. 162-169, Akademia e Shkencave e RPSH – Instituti i Folklorit, Tiranë, 1975. RICHARDS, I. A., Coleridge on Imagination, London, Routledge & Kegan Paul, 1955, frag. në: Pesnička slika, f. 31-34, 82-84, priredio Miloslav Šutić, Institut za književnost i umetnost & «Nolit», Beograd, 1978. RROTA, Justin, Letratyra shqype për klasët e ulta të shkollave të mjesme, libri I, botim i dytë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1934. SLAMNIG, Ivan, Disciplina mašte, Matica hrvatska, Zagreb, 1965. SOKOLI, Ramadan, «Rreth këngëve “të buta” të popullit tonë», rev. «Nëntori», 8, Tiranë, 1955. SOLAR, Milivoj, Teorija književnosti, «Školska knjiga», Zagreb, 1976. SPASSE, Sterjo, Elementet e para të teorisë së letërsisë, /pjesa I A: «Stilistika poetike», f. 10-121 /, Enti i Tek-

248

Zymer U. Neziri

steve dhe i Mjeteve Mësimore i KSA të Kosovës, Prishtinë, 1972. STOJANOVIĆ, Svetozar, Šta su to moral i etika, Izdavačko preduzeće «Rad», Beograd, 1962. SYLA, Fazli, «Rrethanat sociale e kulturore në poezinë popullore shqipe», rev. «Jehona», 10, Shkup, 1973 dhe 1-4, Shkup, 1974. SHALA, Demush, «Erotika popullore shqiptare», gaz. «Rilindja», Prishtinë, 4 janar 1975. SHAPLLO, Dalan, «Bukuria e figurshmërisë artistike në poezinë popullore të Luftës Nacionalçlirimtare», në: Materiale nga punimet e Konferencës I kombëtare të folkloristikës shqiptare / maj 1972 /, f. 83-91, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Folklorit, Tiranë, 1975; ose në: rev. «Nëntori», 8, Tiranë, 1972, f. 26-34. SHKODRA, Faik, «Lirika e dashurisë së trevës së Kamenicës», rev. «Fjala», nr. 15, 1 shtator 1978. SCHMAUS, Alois, «Vrste i stil u narodnom pjesništvu», në: Usmena književnost – izbor studija i ogleda, urednik Maja Bošković –Stuli, «Školska knjiga», Zagreb, 1971. SHUTERIQI, Dhimitër, «Bibliografia e arsyetueme e letërsisë popullore / folklori shqiptar /», Buletin për shkencat shoqërore, 4, Tiranë, 1956. SHUTERIQI, Dhimitër, Metrika shqipe për shkollat të mesme dhe të nalta, Enti i botimeve të teksteve i Republikës Socialiste të Serbisë–Reparti Prishtinë, Prishtinë, 1963. SHUTERIQI, Dhimitër, K. BIHIKU etj. Historia e letërsisë shqipe, I-II, / pjesa I: «Folklori shqiptar», f. 19-113 /, Enti i botimeve shkollore i Republikës Socialiste të Serbisë – Reparti Prishtinë, 1968. SHUTERIQI, Dhimitër, Shkrime shqipe në vitet 1332-1850, «Rilindja», Prishtinë, 1978.

Poetika e krahasimit

249

TALJABUE, Gvido Morpurgo, Savremena estetika, pregled, preveo Vlastimir Đaković, «Nolit», Beograd, 1968. TARTIŠ, Milan, Rječnik književne interpretacije, Zagreb, 1975. TEOFRAST, Karakteri, IP «Veselin Masleša», Sarajevo, 1975. TOMAŠEVSKI, V. B., Teorija književnosti, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972. UÇI, Alfred, «Elemente të mendimit estetik në poezinë popullore», rev. «Nëntori», 10 e 11, 1971, f. 35-59 dhe 5180. UÇI, Alfred, Estetika, jeta, arti, botim i dytë, Shtëpia Botuese e Librit Politik, Tiranë, 1973. UÇI, prof. Alfred, «Mbi rëndësinë e përvojës estetike dhe të ardhmen e folklorit», në: Materiale nga punimet e Konferencës I kombëtare të folkloristikës shqiptare / maj 1972 /, f. 28-38, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Folklorit, Tiranë, 1975. UÇI, Alfred, Probleme të estetikës, / kapitulli I: «Estetika e folklorit», f. 5-86 /, shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë, 1976. VARFI, Andrea, «Shprehje të sotme poetike të shqiptarëve në Greqi», rev. «Nëntori», 11, Tiranë, 1977. VELEK, Rene, Ostin VOREN, Teorija književnosti, «Nolit», Beograd, 1965. VINOGRADOV, V. V., Stilistika i poetika, Zavod za izdavanje udžbenika, Sarajevo, 1971. VOGËL, Qamili i, Lulëkuqe të dashurisë, Prishtinë, 1978. XOXA, Jakov, Hyrje në shkencën e letërsisë, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1970. XHUVANI, Aleksandër, Kostaq CIPO, Fillime të Stilistikës e të Letërsisë së Përgjithshëme për shkollat e mesme,

250

Zymer U. Neziri

shtypshkronja «Mbrothësia», Kristo P. Luarasi, Tiranë, 1930. ZIMA, Luka, Figure u našem narodnom pjesništvu s njihovom teorijom, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1880. ŽIVKOVIĆ, Dr Dragiša, Teorija književnosti sa teorijom pismenosti za gimnazije i stručne škole, XI izdanje, Naučna knjiga – «Svjetlost», Beograd – Sarajevo, 1969.

Poetika e krahasimit

251

FJALORTH A Azgan,-i mb. Që ka shtat të lartë, të lidhur e të fuqishëm, shtathedhur. B Bakëm,-i m. Dru i vendeve të nxehta. Është i fortë e me ngjyrë të kuqe. Përdoret për mobilie edhe për të ngjyer. Bandill,-i m. Djalë i ri e i pashëm; i këndshëm, i afrueshëm e i qeshur. Djalë i ri që do një vajzë, i dashuri i zemrës. Djalë që bredh pas qejfeve e pas vajzave. Bandill/e,-ja f. Vashë sevdaleshë, sqimatare, që ka qejf të lozë e të qeshë me djemtë, çapkëne. Bejk/ë,-a f. Dele krejt e bardhë. Bejk,-u m. Dash krejt i bardhë. Bilur,-i m. Porcelan. Xham i pastër; kristal i bardhë. Shumë i pastër, shumë i bardhë, shumë i kthjellët. Boç/ë,-a f. Send i rrumbullakët dhe i madh sa grushti, topth. Lule a zbukurim tjetër, që qëndiset në shami, në çorapë. Koçan misri. Burbuqe etj. Bumbak,-u m. Pambuk. C Coh/ë,-a f. Stof leshi i butë dhe i punuar hollë. Veshje e sipërme grash, si gunë e gjatë prej leshi dhe e qëndisur.

252

Zymer U. Neziri

Cyl/e,-ja f. (edhe cule). Vegël muzikore si fyelli, por më e shkurtër dhe me pipëz. Kocka e kërcirit të këmbës. Ç Çajr/e,-ja f. (edhe qare). Rrugëdalje, shtegdalje. Mënyrë. Ndihmë. Fitim. Çark,-u m. Grackë që ngrihet për të kapur dikë, kurth. Mjet për të kapur minj, zogj a kafshë të egra. Pjesë e armëve me strall, mekanizëm i shkrepjes etj. Çik/ë,-a f. Vajzë, vashë, cucë, gocë. Copë a pjesë e vogël, që këputet nga diçka ose që del kur thyhet, copëtohet. Një sasi ose një pjesë fare e vogël. Pjesë kohe shumë e vogël. Shkëndijë etj. D Dardan/ë,-a f. top. Qytezë në anën lindore të Kosovës. Deri më tash quhej Kamenicë. Është qendër komunale. Drenic/ë,-a f. top. Krahinë etnogjeografike në pjesën qendrore të Kosovës dhe vatër e njohur e rezistencës kombëtare. Ka rreth njëqind katunde. F Fqoll/ë,-a f. Fjollë. Feks, jokal. -a, -ur. Fillon të ndriçojë, shkëlqen. Agon. Fajk/ua,-oi m. Skifter. Fiqir,-i m. Mendja, mendtë.

Poetika e krahasimit

253

G Gajtan,-i m. Fill i trashë e i përdredhur prej ari, argjendi ose mëndafshi për stolisje ose qëndisje. Shirit i përdredhur prej mëndafshi, leshi a pambuku, që u vihet anës veshjeve a rrobave për stoli ose për të mos u dalë thekët. Gallap,-i, m. top. Krahinë etnogjeografike në anën lindore të Kosovës. Ka mbi njëqind katunde dhe shtrihet edhe përtej kufirit të tashëm shtetëror të Kosovës. Garg/,-a f. Gëzhojë fysheku. Bregcë. Gargi,-a f. Heshtë, shtizë. Gol/ë,-a f. Gojë. Gram/ë,-a f. Shkrim e këndim. Shkronjë. Gran/ë,-a f. Astër, para bakri e qeverisë së Burbonëve. GJ Gjiton,-i m. Fqinj. Gjurgjevik,-u m. top. Katund i njohur i krahinës së Llapushës në Kosovë. Tash quhet Martiras dhe Elezaj në vend të Gj. i Madh dhe Gj. i Vogël. H Hamshor,-i m. Kalë i patredhur që mbahet për ndërzim. Has,-i m. top. Krahinë etnogjeografike, që shtrihet në dy anët e kufirit të tashëm shtetëror Kosovë- Shqipëri. Hazine,-ja f. Thesar.

254

Zymer U. Neziri

I Ibërshim,-i m. Bërshëm. Ibrishim. Fill mëndafshi i dredhur e i ndritshëm, që përdoret për qëndisje të ndryshme ose për zbukurimin e disa veshjeve. Inxhi,-a f. Perlë, margaritar; rruaza të shkëlqyeshme që përdoren për zbukurim. J Jaran,-i m. Dashnor. Mik i zemrës, mik i afërt, shok. Jongar,-i m. Vegël muzikore me tre tela, e ngjashme me çiftelinë. Junik,-u m. top. Katund shumë i madh i Rrafshit të Dukagjinit në krahinën e Rekës. Është vendbanim i vjetër i Komunës së Deçanit. K Kaj/ë,-a f. Pjesa e djathtë e flokëve të nuseve. Rregullohet në pjesën e djathtë të ballit. Ka formë petake valore. Punohet me sheqer të shkrirë në ujë dhe me ndihmën e telave, për ta mbajtur gjendjen e ngurtësuar. Rregulloheshin deri në tri kaja për ta zbukuruar fytyrën. Kalesh,-e mb. Që ka vetulla të zeza e të dendura dhe sy të zinj. Kamenic/ë,-a f. top. Tash quhet Dardanë. Është qytezë dhe qendër komunale në anën lindore të Kosovës. Kanakar,-e mb. Që e duan dhe e përkëdhelin të gjithë e në mënyrë të veçantë, më i dashuri; i llastuar. Karaboj/ë,-a f. Ngjyrë e zezë që përdoret për të ngjyer.

Poetika e krahasimit

255

Kieut,-i m. top. Katund në Kalabri, Itali. Kolit (kolis) f. Ngjit (ngjis). Kollonat/ë,-a f. Monedhë e vjetër floriri a argjendi e Perandorisë Osmane. Para a paft prej argjendi për zbukurimin e veshjeve të nuseve. Kopil,-i m. I zgjuar, dinak. Fëmijë mashkull i lindur jashtë martese. Filiz i ri i bimës. Koq/e,-ja f. Kokërr. Puçërr. Gjëndra seksuale. Kori/je,-a f. Pyll i vogël me dushk a me drurë të tjerë jo shumë të lartë. Kraj/ë,-a f. top. Krahinë etnogjeografike afër Shkodrës. Tash është nën Malin e Zi. Krasniq/e,-ja f. top. Krahinë etnogjeografike e Malësisë së Vogël ( Malësia e Gjakovës). Krum/ë,-a f. top. Qytet, qendër administrative dhe kulturore e krahinës së Hasit. Kunadh/e,-ja f. Shqarth. Kushull/ë,-a f. (edhe koshullë). Zonjë e rëndë, grua e bukur dhe nazemadhe. Zogë, zogëz. Kut,-i m. Njësi për matjen e gjatësisë. Pjesa e krahut nga bërryli deri te gishtërinjtë. Kur,-i m. Qilar (edhe qarranik a fllanik). Vend ku ruhet bulmeti. Nusërore. L Lastar,-i m. Llastar. Degë e njomë, e gjatë, e hollë dhe e drejtë. Llap,-i m. top. Krahinë etnogjeografike e Kosovës dhe vatër e rezistencës kombëtare. Ka rreth shtatëdhjetë ka-

256

Zymer U. Neziri

tunde. Besiana ose Podjeva është qendër e saj komunale. Ljarj/e,-a f. top. Katund i krahinës së Krajës. Ll Lloçan,-i m. top. Katund i Rrafshit të Dukagjinit në krahinën e Rekës, rrëzë Alpeve Shqiptare. M Madem,-i m. Mineral. Minierë. Manar,-i m. Qengj, që i shkon pas bariut. Manar/e,-ja f. Qengj femër. Martinaj,-t m. top. Katund i krahinës së Plavës e të Gucisë. Medvegj/ë,-a f. top. Qytezë e krahinës së Gallapit. Tash është brenda kufirit shtetëror të Serbisë. Merxhan,-i m. Koral. Lapa e kuqe që kanë nën gushë disa shpendë. Mitan,-i m. Veshje e sipërme e burrave ose e grave. Monopat,-i m. Udhë e ngushtë nëpër brinja e male, që të nxjerr më shpejt diku. Myhyr,-i m. Unazë. Vulë. O Obot,-i m. top. Fshat i rrethit të Shkodrës, në rrjedhën e djathtë të lumit Bunë. Bën pjesë në fshatin e bashkuar Oblikë. Okolla prp. dhe adv. Rreth e rrotull, përqark. Ornic/ë,-a f. Ar/ë-a. Tokë e lëruar.

Poetika e krahasimit

257

Orok,-u m. Afat, kohë, termin. P Pall/ua,-oi m. Shpend i madh, me një xhufkë në kokë. Ka pendë shumëngjyrëshe e të ndritshme, kurse bishtin e hap si erashkë. Panam/ë,-a m. (edhe panam,-i; panam/e,-ja). Pëlhurë me vrima të imëta në formë katrore, në të cilën qëndisen me gjilpërë mbulesa dhe gjësende të tjera zbukuruese të pajes së nuses. Papi/e,-a f. Patë. Është më e madhe se rosa. Ka qafë të gjatë, sqep të madh, këmbë në trajtë të pëllëmbës dhe jeton në vende me ujë. Podguri i Pejës m. top. Krahinë etnogjeografike e anës veriore të Rrafshit të Dukagjinit. Burimin ose Istogun e deritashëm e ka qendër komunale. Psher/e,-ja f. Mëshere. Gashtë djathi, dorëz djathi a rrotull djathi. R Rek/ë,-a f. top. Krahinë etnogjeografike e Rrafshit të Dukagjinit. Ka rreth tetëdhjetë katunde. Është e njohur për rezistencë kombëtare. Deçanin e ka qendër komunale. Gjysma tjetër e katundeve të saj e kanë qendrën komunale në Gjakovë. Reka e Keqe f. top. Krahinë e vogël etnogjegrafike e Rekës së Rrafshit të Dukagjinit. Juniku është katundi më i madh i saj dhe qendër e dikurshme komunale.

258

Zymer U. Neziri

Rugov/ë,-a f. top. Krahinë etnogjeografike. Është zonë malore në Alpet Shqiptare. Shtrihet deri afër Pejës dhe Rrafshit të Dukagjinit. Kufizohet edhe me krahinën e Plavës e të Gucisë. Q Qelibar,-i m. Rrëshirë e ngurtësuar e disa drurëve halorë. Ka ngjyrë të verdhë në të kuqe a në të murrme, pothuaj të tejdukshme. Përdoret zakonisht për të bërë sende të ndryshme zbukurimi. Qenar,-i m. Lloj peri me ngjyrë të bardhë, që përdoret për punimin e mëngëve, të dorëzave, të çorapëve etj. Vija së gjati pëlhurës, me ngjyrë të bardhë, të cilat bëheshin që në endje të pëlhurës. Cep, skaj. Rripi në anë të një sendi ose të një vendi. Qiler,-i m. Dhomë e fjetjes. Qiparis,-i m. Selvi, dru i lartë nga familja e halorëve, gjithmonë i blertë. Qystek,-u m. Mjet zbukurimi i gjoksit për burra a për gra. Varet diagonalisht në gjoks, nga supi i djathtë teposhtë, në drejtim të anës së majtë. Punohet nga argjendi. Përbëhet nga paftat e zinxhirët me shumë kokrra në formë sumbullash, shpeshherë me gurë merxhani. S Sarone,-ja f. top. Vend në jug të Sarandës, i përmendur për kullota. Sevda,-ja f. Dashuri. Dëshirë e madhe për diçka. Sfirc/ë,-a f. top. Katund në krahinën e Gallapit.

Poetika e krahasimit

259

Siarin/ë,-a f. top. Katund në krahinën e Gallapit. Smet,-i m. Borë e grumbulluar në një vend nga fortuna me borë, që shoqërohet nga era e fortë dhe e furishme. Sob/ë,-a f. Stufë. Dhomë. Sokak,-u m. Rrugë e ngushtë e zakonisht me dredha ndërmjet ndërtesave; rrugicë. Sokëlli/j,-va,-rë. Thërras me zë të lartë; bërtas me të madhe; i bërtas dikujt me gjithë zërin që kam. Sokol,-i m. Shpend grabitqar me sqep të kthyer dhe me krah e thonj të fuqishëm; petrit. Suferin/ë,-a f. Erë e vrullshme dhe e ftohtë, shpesh edhe me borë e me shi të imët. Sugar,-i m. Fëmija më i vogël. Qengj i vonë që mezi ndahet nga e ëma. Serm,-i m. Argjend. Sh Shala e Bajgorës f. top. Krahinë etnogjeografike në anën veriore të Kosovës. Ka rreth tridhjetë katunde. Është e njohur për rezistencë kombëtare. Qendër komunale ka Mitrovicën. Sheleg,-u m. Qengj që ka mbushur vitin. Sheleg/e,-ia f. Qengj femër që ka mbushur vitin. Shytë,-a mb. Që nuk ka brirë. Që nuk është me majë, që vjen si rrumbullak, që nuk e ka majën të mprehtë. Shtia f. sh. Shtijë, shtizë, shigjetë. Rreze dielli.

260

Zymer U. Neziri

T Takëm,-i m. Gjithë sendet që duhen për t’i veshur e për t’u stolisur. Tërësia e sendeve, e pajisjeve etj. që shërbejnë për të njëjtën gjë; pajisje prej disa sendesh që përdoren për një punë. Tambura,-ja f. Vegël muzikore me tre tela dhe me bisht të gjatë. Tevabi,-a m. Njerëzit që shkojnë pas një njeriu me rëndësi, suitë. Tirtir,-i m. Fije e artë e e argjendtë, e përdredhur. Toj/ë,-a f. Gjalmë a lidhëse prej leshi, prej pambuku a prej liri, me shumë fije të dredhura, që përdoret për të lidhur çorapët ose opingat; retër. Tumane,-t f. Dimi, çitjane. V Velesht/ë,-a f. top. Katund i njohur afër Strugës. Venetik,-u m. Monedhë, një dukat i artë i Venedikut. Vezir,-i m. Funksionari më i lartë në administratën e Perandorinë Osmane. Vllastar,-i m. Llastar. Degë e njomë, e gjatë, e hollë dhe drejtë. Voc/e, -ja f. Vajzë e re, çupë. Vojvod/ë,-a m. Dukë. Komandant. Xh Xham,-i m. Qelq.

Poetika e krahasimit

261

Xhamadan,-i m. Veshje e sipërme prej shajaku për burra dhe gra, si jelek me gajtanë, zakonisht pa mëngë dhe e hapur përpara. Xhan,-i (edhe xhan/e,-ia). Shpirt. Përdoret edhe kur i drejtohemi një të vogli ose njeriut të dashur me përkëdheli; shpirt, zemër. Xhevahir,-i m. Diamant, brilant, gur i çmueshëm. Diçka shumë e çmuar, shumë e bukur, shumë e vlefshme. Që ka zemër shumë të mirë. Xhok/ë,-a f. Veshje e sipërme dhe e trashë prej shajaku për gra e për burra, pa mëngë ose me gjysma mëngësh a me mëngë të gjata të hedhura prapa (sipas krahinave), që shkon deri në brez dhe që ka zakonisht një pjesë me thekë prapa, e cila hidhet mbi kokë. Xhurdi,-a f. Veshje e sipërme burrash prej shajaku të zi, e gjatë deri në mes, me mëngë të shkurtra, me jakë katrore, me thekë nga pas e me xhufka në supe, që përdoret zakonisht në Shqipërinë e Veriut e në Shqipërinë e Mesme; xhokë. Z Zagori,-a f. top. Krahinë etnogjeografike në rrethin e Gjirokastrës, ndërmjet Dhëmbelit e Lunxhërisë. Njihet edhe me emrin Tejmal. Zarf,-i m. Kupëz metalike ku vihet filxhani i kafesë a gota e rakisë. Fletë letre e palosur në katër cepat dhe e ngjitur, që shërben për të futur në të një shkresë a letër. Zaptij/e,-a m. Xhandar i Perandorisë Osmane.

262

Zymer U. Neziri

* Ky fjalorth u hartua në mbështetje të fjalorëve: Emanuele Giordano, Fjalor i arbëreshëve t’Italisë, Bari, 1963; Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom-hrvatskosrpskom jeziku, «Svjetlost», Sarajevo, 1973; Fjalori serbokroatisht-shqip, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1974; Abdullah Zymberi, Fjalorth i fjalëve të rralla, «Rilindja», Prishtinë, 1979; Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, I, II, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1980, ribot. «Rilindja», Prishtinë, 1981; Fjalor fjalësh e shprehjesh popullore, përgatitur nga Sulejman Drini, Ibrahim Goçi, Mehmet Halimi, Skënder Gashi, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1982; Mehmet Ahmetaj, Fjalor i të folmeve shqiptare në Mal të Zi, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1996; Qemal Murati, Fjalor i shqipes truallsore të Maqedonisë, «Album», Tetovë, 1998; fjalorthi i vëllimit Këngë popullore lirike, përgatitur nga Gjergj Komnino, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1955; fjalorthët e vëllimeve Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912), I, II, III, Institutit i Folklorit, Tiranë, 1961,1962; fjalorthi i vëllimit 250 Këngë Popullore Dasme, përgatitur nga Eftim Dheri, Mexhit Daiu, Arsen Mustaqi, Institutit i Folklorit, Tiranë, 1966; fjalorthi i vëllimit Nga lirika popullore e Llapit, përgatitur nga Jakup Çitaku, «Rilindja», Prishtinë, 1974, si dhe të ndihmës nga prof. Emil Lafe, prof. Kolec Topalli, prof. Gjovalin Shkurtaj dhe prof. Muharrem Jakupi.

Poetika e krahasimit

263

TREGUESI I NOCIONEVE DHE I TERMAVE THEMELORË

A akti i përjetimit artistik 37, 53, 67, 70, 77, 83, 108, 115, 151, 162 ambienti - blegtoral 68 - epik 214 - malor 57 - rural 74, 85, 92, 205, 210, 214, 219 alegoria 16 anadiploza 166, 194 anafora 126 atributi 87 antiteza 18, 19, 20, 96, 103, 106, 186, 213 antiteza e brendshme 103, 106 antika 13 antonomasia 16 antropomorfizimi 26 apostrofa 16, 76 asociacioni 52, 74, 77, 78, 79, 87, 98, 109, 126, 128, 132, 134, 182, 185 asociacione - të së bukurës 60, 177 - të dhimbjes 37, 133 - erotike 36, 93, 128, 145, 156, 172, 186, 195 - të ftohjes shpirtërore 78 - të frikës 137, 145

264

Zymer U. Neziri

- të formës 133, 188 - të helmit 37 - të kafshimit të papritur 37 - të menjëhershme 95 - të mëshirës 37, 133 - të ngrohjes shpirtërore 78 - të ngritjes së tensionit 184 - të ngjyrës 133, 161 - të përkëdheljes 181 - të puthjes 181 - të rrëqethjes 145 - të shijes 161 - të shpërthimit sensual 181 - të shtrëngimit 181 - të tmerrit 37 - vizuele 149, 195 B botëkuptimi estetik idealist 59 bukuria 9, 23, 29, 38, 44, 45, 46, 49, 55, 56, 57, 58, 59, 61 - 66, 68, 70, 71, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 82 - 84, 86 - 88, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 98, 101, 102, 105-111, 113, 114, 117, 119, 120, 122, 128-131, 133, 134, 138, 140, 142, 144, 145, 147, 153, 154, 156, 159, 164, 167, 169-171, 176, 178, 179, 184, 185, 189, 190, 191, 193, 195, 196, 197, 199-202, 206, 208, 209, 214, 216 C cikli i Mujit e i Halilit 88 cilësi etnopsikologjike 126

Poetika e krahasimit

265

D dashuria - e idealizuar 66 - kalorsiake 66 - platonike 66 devijimet - sintaktike 20 - morfologjike 20 - semantike 20 - nga norma 19 dëshira e përjetimit 122, 123 dialogu 47, 50, 94, 95, 99, 148, 151, 173, 178, 200, 202, 212, 217, 223, 228 - poetik 47 - lirik 94, 148, 151 digresioni 137, 176, 213 digresioni i rrafshit krahasues 137 dinamizëm 33, 78, 80, 83, 87, 90, 96, 107, 112, 125, 126, 135, 176, 179, 182, 190, 214, 216 - gradual 216 - eksplodues 216 - i brendshëm 135 - i brendshëm erotik 176 - i gufimit 190 - i vargjeve 126 - veprues 179 - estetik 33 diskretja 175 dobia jetësore 58

266

Zymer U. Neziri

E e bukura 7, 9, 34, 37, 38, 41, 43, 45, 46, 47, 51, 53, 55, 56, 58, 60 - 65, 68, 70, 73 - 77, 80 - 85, 87, 88, 90, 91, 92, 93, 95, 99, 102, 103, 107, 111, 115, 118, 120, 122 - 124, 127 - 130, 132, 134, 136, 137, 139, 141, 143, 144, 146149, 152, 154, 155, 157, 158, 162 - 165, 168, 170, 172, 174, 175, 177, 180, 182, 188, 189, 191, 192, 194, 197 205, 207, 210, 211, 214, 217, 219 - artistike 46 - e belit 196 - estetike 106 - fizike 29, 32, 46, 55, 56, 57, 61, 62, 77, 83, 87, 114, 117, 217 - e gushës 167 - harmonike 96 - e jashtëzakonshme 110 - jashtëtokësore 108 - njerëzore 46 - e pashoqe 77 - e përsosur 108, 167 - poetike 185 - e realitetit 46 - e rrallë 110,110, 111, 191 - statike 179 - subtile 58, 167 - shpirtërore 29, 32, 49, 55, 56, 57, 62, 217 - e shtatit te vashës 196 - e trupit 77 - e vashës 105, 147 - e veçantë 185

Poetika e krahasimit

267

- e zanave 88 e dobishmja 7, 16, 59, 85, 118, 124, 173, 174, 179, 191 e mira 7, 62, 63, 104, 105, 106, 112, 120, 130, 134, 135, 141, 149, 151, 166, 189, 201, 207 e madhërishmja 7, 96, 246 efekti emocional 177 ekspresiviteti 126 ekspresiviteti i shprehjes 135 epiteti 17, 18, 20, 24, 38, 43, 82, 87, 101, 121, 197, 212, 213, 232 epitetit metaforik 38, 197 epika heroike 209 eposi heroik 88 estetika e folklorit 234 estetika erotike 66 estetika pa dashuri 66 estetikja 7, 59, 106, 118, 184, 217, 220 F fenomenologjia e imagjinatës 109 fenomenologjia gjermane 19, 53 figura 9, 11, 14-27, 29, 32, 37, 38, 55, 56, 62, 63, 77, 78, 82, 90, 91, 92, 94, 99, 115, 118, 119, 125, 126, 128, 129, 132, 135, 140, 142, 143, 145, 158, 159, 166, 169, 170, 177, 182, 183, 198, 201-206, 208, 211-213, 215, 217-219, 220-223, 227-230, 233, 242, 247, 250 - e krahasimit 3- deri në fund - e përsëritjes 166 - stilistike 9, 13, 16, 22, 23, 55, 56, 193, 197 - të fqinjësisë 21

268

Zymer U. Neziri

- të ngjashmërisë 21 - të shqiptimit (diksionit) 195 figurae sententarum 21 figurae verborum 21 - figura poetike 7, 9, 11, 26, 27, 59, 61, 68, 142, 143, 196 - e analogjisë 197 - e identifikimit 197 - të ëndërrimit 49 - të fjalës (tropet) 17 - të imagjinatës 49 - të mendimit 19 - të shqiptimit (diksionit) 126 figuracioni 11, 18, 194, 197 figuracioni poetik 5, 231 e folmja e zbartur 16 formalistët rusë 19, 21 funksioni estetik 73 fytyrat retorike 16 fytyrat e mendimit 16 G graciozja 7, 73, 192 gradacioni 19, 20, 29, 35, 186, 214 grandiozja 96, 192 GJ gjykimi i shijes 124 gjykimi i pëlqimit 124

Poetika e krahasimit

269

H harmonia e hijeshisĂŤ trupore 119 hiperbola 19, 213, 223 hiperbolizimi 99, 211 hipotipoza 16 I ideali - estetik 7, 9, 28, 32, 44, 46, 96, 117, 118, 180, 198, 217 - social-estetik 7, 37, 38, 51, 55, 60, 61, 70, 84, 96, 103, 115, 140, 149, 158, 165, 178, 180, 192, 198, 200, 201, 202, 208 - artistik 44, 214 - jetĂŤsor 46, 214 - etik 32, 185, 217 - shpirtĂŤror 28, 117 - fizik 28, 117 imagjinata 32 imagjinata krijuese 118 imagjinata poetike 118 imazhi poetik 26, 109 impozantja 191, 192 incesti 170 instikti psikologjik i frytnimit 66 intensiteti emocional erotik 42 intimja e hapur 175 ironia 18 K karakteri - dekorativ 51

270

Zymer U. Neziri

- etnik 45 - etnopsikologjik 45 - kombëtar 45 - moral 45 - relativ i së bukurës 7 - social 45 katakreza 15 këngë popullore të dashurisë 3- deri në fund të tekstit këngë të kreshnikëve 100 këngë vallnisht 207 klasicizmi 13 kodeksi - moral 49, 218 - moralo-erotik 207 kompozicioni 35 krahasimi - emocional 17 - i dyfishtë brenda vargut 28, 194, 218 - i dyfishtë i njëpasnjëshëm 28, 194, 218 - i disafishtë 28, 218 - i hiperbolizuar 111 - intelektual 17 - i njëfishtë 28, 218 - i shkurtuar 197 - i shtrirë 7, 218 - i trefishtë i njëpasnjëshëm 28, 126, 218, 194 - i zgjatur 15, 25 krahasime - metaforike 165 - psikologjike 165

Poetika e krahasimit

krahasime të rrafshit - atmosferik 27, 213 - bimor 213 - jashtëtokësor 214 - kozmik 27, 213 - metaforik 20, 198 - sendor 27 - shtazor 213 - shpesor 213 - tokësor 27, 213 - tokë-qiell-tokë 213 - pa fije transmetuese 7, 27, 196, 197 - me fije trasmetuese 27, 150, 151, 162, 186 krahina etnogjeografike 147 kreshnikët 48 kulti i gjarprit 144 kulti i të parëve 144 L lirika popullore e dashurisë 5-deri në fund lirizmi erotik 46, 57 lumturia 124, 180 Ll llojet tipologjike 220 M madhështia 48, 49, 60, 97, 98, 107, 189, 190, 191, 208 madhështorja 7, 32, 47, 49, 96, 118, 134, 192, 201, 219 matematika gjenerative 20

271

272

Zymer U. Neziri

mesjeta 13 metafora 15, 16, 17, 19, 20, 21, 24, 26, 29, 43, 70, 82, 101, 121, 165, 197, 212, 232 metafora e zgjeruar 43 metoda 10 - eksperimentale 10 - historike 10 - imanente 53 - kauzale 10 - krahasuese 10 - normative 10 - pĂŤrshkruese 10 metonimia 15, 16, 17, 20, 197, 232 metri 35 mitologjia 79 mjedisi 48, 52, 57, 80, 82, 118, 172 - epik 48 - epik rural 52, 57 - fshatar 82 - malor 48 - rural 80, 172 - rural - fushor 97 - qytetar 82 - shoqĂŤror 118 modeli tradicional i figurĂŤs 192, 233 modernizimi i pamjes poetike 127, 209, 218, 219 morali 124, 180 N narcisizmi 44

Poetika e krahasimit

273

ndjenja - e afrimit 78 - erotike 57, 99, 112, 135, 181, 189 - estetike 98 - e nxitjes sĂŤ dĂŤshirave 78 - sublime 98 - subtile 57, 113, 189 ngjetmia 15, 25 ngjyra emocionale 70 norma morale e shprehjes 65 nota ritmike formale 80 nxitja e ndjenjave erotike 167, 174, 175, 185, 196, 216 Nj njukriticizmi anglosakson 19 O objekti krahasues 37, 38, 41, 63, 79, 83, 87, 89, 91, 107, 109, 119, 120-122, 133, 136, 157-159, 160, 168, 169, 171, 184, 192, 193, 195, 203 objekti i krahasuar 51, 63, 77, 87, 91, 125, 133, 139, 181, 183, 216 P pamja poetike 19, 29, 34, 40, 41, 42, 44, 46, 48, 49, 51, 53, 55, 59, 62, 65, 66, 68-69, 70, 72-76, 79, 80, 84, 87, 94, 95, 98, 101-103, 105, 108, 109, 110-112, 119, 122, 128, 129, 130, 133-138, 141, 143, 148, 149, 152, 156, 157, 159, 162, 163, 166, 167, 176, 184, 185, 189, 190, 193- 196, 199, 201, 202, 204, 207- 210, 212, 216-219

274

pamja prozaike 34 pamja sensuale 174, 186, 189 parafytyrimi 132 - vizuel 90, 131, 145, 109, 206 - fizik 133 paralelizma lirike 126, 152, 194 paralelizmi poetik 166, 194 parimi - i shtrirjes gjeografike 10 - i vazhdimësisë historike 10 - i antropomorfizmit 26 pasqyrimi vizuel 185 pasqyrimi emotiv 55 përcaktimin tipologjik 26 përgimi 220 përgjasimi 16 përgjasimi vizuel 183 përshtypja sqisore 34 perifraza 20 përjetimi - erotik 174, 216 - estetik 7, 182 - fizik 129, 202 - shpirtëror 129, 138, 202 - i dëshiruar 172, 208 - artistik 132, 188, 192 përrallorja 7 personifikimi 16, 19, 24, 76 personifikimi i apostrofuar 62 pikërrafshe krahasuese

Zymer U. Neziri

Poetika e krahasimit

275

- sendore 174 - shtazore 174 - bimore 174 poetika - e folklorit 231, 232 - e krahasimit 1-deri në fund - stilistike 232 - e vargut romantik 28 pornotablotë 65, 219 pozicioni epik 52 pragmatizmi 179 prozopopea 16 të pëlqyerit me interes 124 të pëlqyerit pa interes 124 R renesansa 13, 201 ritmi 35 Rr rrafshi krahasues 6, 33, 47, 57, 69, 74, 82, 83, 88, 90, 92, 100, 101, 107, 109, 111, 123, 139, 148, 154, 171, 174, 198, 213, 245 - bimor 10, 36, 213, 174 - mitologjik 88 - shpesor 79, 86, 213 - shtazor 10, 38, 174, 213

- sendor 10, 99,148, 174, 213 - tokësor 114, 144, 203, 213, 214

276

Zymer U. Neziri

- kozmik 10, 32, 107, 110, 112, 120, 136, 137, 144, 147, 154, 203, 213 - qiellor 109, 114, 170, 213, 214 - atmosferik 10, 47, 213 - jashtëtokësor 109, 171, 214 - mitologjik 88 - tokësor 32, 57, 69, 83, 111, 114,214 - tokësor - bimor 137 - tokësor-shpesor e shtazor 69 - tokësor-sendor 157 - tokësor-kozmik 6, 144, 203 - tokë-qiell-tokë 213 - estetik 119,125, 182, 193 - estetiko-teorik 199 - poetik 182, 193 - tradicional 129,149 rrethanat ekonomike e shoqërore 118, 220 S semantika 20 semantika poetike 20 simboli 21, 24, 51, 232 simploka 152 similituda 25 sinekdoka 15, 16, 232 sintaksa poetike 17, 18 stilistika 23, 232 stilistika poetike 17 strukturalizmi frëng 19 sublimja 134

Poetika e krahasimit

277

Sh shija 57, 58, 63, 85, 86, 92, 95, 106, 123, 124, 125, 139, 147, 173, 174, 182, 183, 184, 188, 197, 200, 210, - për të bukurën 55, 57, 60, 77, 80, 81, 83, 92, 94, 95, 106, 115, 117, 139, 142, 147, 149, 158, 162, 174, 188 - 199, 200, 202, 217 - e hollë 74, 77, 80, 103, 108, 112, 144, 169 - e stërholluar 120, 147, 153, 163, 172, 203 shija estetike 49, 51, 52, 55, 60, 64, 65, 70, 73, 74, 77, 80, 82, 83, 85, 86, 89, 95, 106, 112, 118, 122, 124, 128, 130, 133, 134, 142, 144, 148, 149, 157, 162, 164, 165, 170, 181, 183, 187, 191 - 194, 196, 198, 199 - 202, 205, 214, 216 - e përjetuar 183 - subtile 192 - standarde 160 - tradicionale 49, 83, 134, 141, 154, 156 shtresimet e reja lirike 82 shteti heroik 209 T tabloja 47, 163, 185, 189, 203, 205, 215 të paraqiturit lirik 53 të folurit lirik 53 të pëlqyerit 124 - pa interes 124 - me interes 124 teksti poetik 34 tensioni

278

Zymer U. Neziri

- erotik 39, 45, 62, 64, 67, 72, 84, 87, 96, 101, 109, 112, 114, 126, 128, 129, 133, 157, 162, 164, 166, 169, 178, 179, 181, 182, 183, 184, 189, 204, 208, 212, 216, 217, 223, 226, 228 - emocional 34, 66, 126, 190, 194 tipologjia 28, 234 - e krahasimit 11, 26, 27 - e figurave poetike 59 - e formave të fytyrave 48 U utilitarja 7, 59, 60, 65, 83, 84, 85, 87, 118, 123, 172, 175, 176, 179, 181, 184, 191, 192, 198, 200, 202, 203, 208, 217, 219 V veçori - etnopsikologjike 29, 117, 217 - psikologjike 217 vetëlëvdata 44, 45, 218 vetëmallkimi 35, 42, 50, 105, 218 vija gjarpërore 77 vlerat - absolute 23, 211, 222 - estetike 32, 234 - etike 32 - ideoestetike 156 - relative 23, 211, 222

Poetika e krahasimit

Z zana 88 zeglat 183 zonat - kodrinore 206 - malore 206 - e thella epike 83

279

280

Zymer U. Neziri

Poetika e krahasimit

281

TREGUESI I EMRAVE

A Adelung (Adeelung) 18 Ahmetaj, Mehmet 262 Angoni, Engjëll 242 Alimusaj, Nimon 242 Aliu, Ali 12 Alpet Shqiptare 83, 256, 258 Antoan G. (G. Antoine) 34 Antoni, Lorenc 238 Arapi, Fatos 9, 11, 25, 26, 27, 36, 143, 196, 242 Aristotel 13, 18, 242 Asdreni, Aleksandër Stavri Drenova 28, 247 B Bari 261 Bajgorë 45 Baliu, Begzad 6 Baliu, Myrvete Dreshaj- 6 Bashlar, Gaston (Gaston-Louis-Pierre, Bachelard) 34, 109, 242 Bentam, Xheremi (Jeremy Bentham) 124, 179 Berisha, Anton 242 Berisha, Rrustem 24, 232, 240, 242 Besianë 256 Bihiku, Koço 224 Bodkin, M. (Maud Bodkin) 34

282

Zymer U. Neziri

Boshkoviq-Stulli, Maja (Maja Bošković-Stuli) 242, 247, 248 Bunë 256 Burbonët 253 Burim 257 C Cif, P. (Paul Ziff) 20 Cipo, Kostaq 15, 24, 25, 250 Ç Çabej, Eqrem 242 Çetta, Anton 5, 12, 231, 238 Çitaku, Jakup 148, 192, 202, 236, 238, 262 Çomora, Spiro 256, 241 Çomski, Noam (Noam Chomsky) 20 Çubeliq, Tvrtko (Tvrtko Čubelić)18, 242 D Daiu, Mexhit 33, 68, 133, 239, 240, 262 Damnjanoviq, Millan (Milan Damnjanović) 243 Dançetoviq, Vojisllav (Vojislav DanČetović )238 Dardanë 52, 93, 252, 254 Darvin, Çarls ( Charles Robert Darwin) 66 De Gurmon (De Gourmont) 66 De Rada, Jeronim (Girolamo de Rada) 8, 32, 161, 236, 238, 241 Deçan 254, 257

Poetika e krahasimit

283

Dine, Spiro Risto 36, 39, 41, 74, 75, 77, 83, 84, 90, 91, 120, 121, 132, 135, 139, 140, 154, 167, 169, 175, 177179, 183-185, 195, 196, 204, 236, 238, 241 Dozon, August (August Dozon) 35, 70, 110, 113, 152, 153, 236, 239, 241 Drenicë 73, 141, 146, 151, 165, 236, 240, 252 Drini, Sulejman 262 Durrës 40, 121, 149, 157, 167, 172, 186, 192, 205, 207, 239 Dh Dheri, Eftim 33, 68, 133, 239, 262 Dhëmbel 261 Dhrimo, Ali 242 E Elezaj 253 Elezoviq, Glisha (Gliša Elezović) 41-43, 96, 97, 112, 127, 141, 146, 152, 154, 159, 165, 194, 198, 236, 239 Epikur 179, 180 F Ferari, Gjuzepe (Giuseppe Ferrari) 119, 122, 150, 180, 236, 239 Fico, Agron 123, 239 Filja, Nikollë 183, 236 Fishta, Filip 241 Firencë 161 Fraj, Nortrop (Northrop Frye) 34

284

Zymer U. Neziri

Frangesh, Ivo (Ivo Frangeš) 242 Frashëri, Naim 28 Frashëri, Stavro Th. 40, 120, 122, 127, 149, 157, 163, 172, 186, 192, 205, 207, 236, 239 Frejzer, Rej (Ray Frazer) 242 Frojd, Zigmund (Sigmund Freud) 66 G Gallap 93, 253, 256, 259 Gashi, Skënder 262 Gerber 18 Gilbert, Katarina (Katharina Everet Gilbert) 243 Giro, Pjer (Pierre Guiraud) 243 Goçi, Ibrahim 262 Gorki, Maksim (Maksim A. Maksimovič Pješkov Gorki) 245 Guci 53, 94, 130, 148, 256, 258 Gucia, Ali pashë 5 Gurakuqi, Karl 241 Gj Gjakovë 172, 257 Gjakoviq, Vllastimir (Vlastimir Đaković) 23, 243 Gjirokastër 32, 67, 155, 245, 261 Gjordano, Emanuele (Emanuele Giordano) 261 Gjurgjevik 112, 253 Gjurgjeviku i Vogël 253 Gjurgjeviku i Madh 253 Gjuriq, Vojisllav (Vojislav Đurić) 242

Poetika e krahasimit

285

Gjylshah 201 H Halimi, Kadri 243 Halimi, Mehmet 243, 262 Hamide 197, 205, 168 Han, Johan Georg fon (Johann Georg von Hanh) 92, 111, 120, 131, 132, 236, 239, 241 Harito, Keti 123, 239 Hartman, Nikollaj (Nicolai Hartmann) 32, 33, 46, 48, 243 Has 161, 255 Hasanaj, Gjergj 63, 120, 151, 236, 239 Hauser, Arnold (Arnold Hauzer) 243 Haxhihasani, Qemal 9, 12, 61, 78, 118, 119, 123, 232, 239, 243 Hegel, Georg Vilhelm Fridrih (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) 22, 23, 43, 45, 99, 209, 243 Hektor 33 Helvecius, Klod Adrien (Claude Adrien Helvetius) 179 Hobs, Tomas (Thomas Hobbes) 124, 179 Hoxha, Hysni 244 Hoxha, Lamçe 205 Hristiq, J. (J. Hristić) 34 Huinzinga, Johan 244 I Ignjatoviq, Svetomir (Svetomir Ignjatović) 244 Istog 257

286

Zymer U. Neziri

Itali 255 J Jakobson, Roman (Roman Jacobson) 244 Jakupi, Muharrem 262 Jankaj, Fran 98 Joviçiq, Millosh (Miloš Jovičić) 244 Jubani, Zef (Giuseppe Jubany) 160, 164, 171, 190, 236, 240, 241 Junik 199, 254, 257 K Kabashi, Emin 6 Kadare, Ismail 244 Kajtazi, Halil 236, 240 Kalabri 119, 255 Kamarda, Dhimitër 236, 238, 241 Kamenicë 52, 58, 93, 247, 252, 254 Kaminad, Pjer (Pierre Caminade) 34 Kant, Emanuel (Immanuel Kant) 123, 124, 179 Kajzer, Volfgang (Wolfgang Kayser) 18, 21, 53, 244 Kieut 183, 255 Kodra, Klara 244 Kodra, Ziaudin 71, 93, 104, 143, 150, 180, 181, 237 Komnino, Gjergj 85, 88, 239, 262 Kondo, Anastas 244 Konispol 92 Kosovë 17, 41, 43, 52, 233, 238, 241, 248, 249, 252 255, 285, 286

Poetika e krahasimit

287

Kosova Veriore 43 Kostiq, Aleksandar (Aleksandar Kostić) 244 Krajë 44, 255, 256 Krasniqe 128, 146, 255 Krispi, Gjuzepe (Giuseppe Crispi) 236, 238 Krumë 166, 205, 254 Kruta, Beniamin 240 Kuç–Kurvelesh 147 Kukës 133, 159, 161 Kun, Helmut (Helmuth Kuhn) 243 Kuteli, Mitrush 168, 197, 205, 240 Kvintilian, Mark Fabie (Marc Fabii Quintilian) 14, 244 L Lafe, Emil 262 Lajçi, Ali M. 47 Lalo, Sharl (Charles Lalo) 66 Ljarje 97, 256 Leskovc 43 Levin, Samjuel R. (Samuel R. Levin) 20 Luarasi, Kristo P. 15, 250 Luboteni, Gani 15-17, 25, 245 Luis, S. (S. D. Lewis) 34 Lunxhëri 261 Ll Llap 43, 148, 192 Llapushë 97, 112, 253 Lleshiq, Zdenko (Zdenko Lešić) 197, 245

288

Zymer U. Neziri

Lloçan 97, 256 Llunaçarski, Anatolij (Anatolij Vasiljevič Lunačarski) 245 M Majer T. ( T. A. Meyer) 20, 21 Mali i Zi 255 Malësia e Gjakovës 255 Malësia e Vogël 146, 255 Malësia e Madhe 63 Maqedoni 233 Marije 188 Martinaj 125, 256 Martiras 253 Markiano, Mikele (Michele Marchiano) 237, 240, 241 Marcus, Sollomon (Solomon Markus) 18, 19, 20, 245 Markjeviç, Henrik (Henryk Markiewicz) 18, 20, 21, 245 Majer, Gustav (Gustav Meyer) 76, 77, 131, 146, 153, 154, 160, 161, 190, 237, 240, 241 Medvegjë 201, 256 Mill, Xhon S. (John Stuart Mill) 124, 179 Mitko, Thimi 48, 65, 73, 75, 79, 80, 86, 95, 107, 108, 128, 130, 131, 134, 149, 150, 162, 168, 170, 175-177, 237, 240, 241 Mitrovicë 259 Mjedja, Ndre 28 Muji e Halili 264 Mujaj, Hasan 245 Murati, Qemal 262

Poetika e krahasimit

289

Mustafa, Myzafere 240 Mustaqi, Arsen 32, 33, 68, 110, 133, 237, 239, 240, 245, 262 Myler, Maks (Max Műler) 18 N Neron ( Lucie Domicie Neron) 33 Neshiq, Angjellko (Angjelko NeŠić) 41 Niçe, Fridrih (Friedrich Nietzsche) 66 Nish 43 O Oblikë 256 Obot 88, 256 P Paluca, Anton 241 Panajoti, Jorgo 246 Pantiq, Mirosllav (Miroslav Pantić) 246 Paris 35, 109, 153, 239 Patnam, H. (H. Patnam) 20 Pavlloviq, Milivoj (Milivoj Pavlović) 246 Pavlloviq, Lidija V. (Lidija V. Pavlović) 246 Pedersen, Holger (Hölger Pedersen) 123, 162, 237, 240, 241

Pejë 258 Pëllumbi, Servet Spahiu 246 Petefi, Janosh S. (János S. Petöfi) 34, 59, 246 Perandoria Osmane 255, 260, 262 Plavë 53, 94, 130, 148, 256, 258

290

Zymer U. Neziri

Plehanov, Georgij Valentinoviç (Georgij Valentinovič Plehanov) 246 Pllana, Shefqet 12 Podguri i Pejës 52, 257 Podjevë 256 Pogaçe, Katjusha 246 Pogradec 168, 197, 205 Pollok, Karl-H. (Karl-Heinz Pollok) 246 Pongs, Herman (Herman Pongs) 34 Popoviq, Nikolla (Nikola Popović) 244 Poros 64, 93 Pragë 75, 86, 149, 168, 240 Prishtinë 5, 6, 7, 11, 12, 17, 24, 25-27, 44, 47, 51-53, 66, 73, 77, 94, 99, 126, 141, 142, 148, 158, 174, 177, 187-189, 192, 200, 201-209, 231, 236, 238, 250, 262 Putenhamov (Putenhamov) 14 Prenushi, Vinçenc 37, 38, 102, 103, 141, 142, 146, 153, 155, 160, 164, 171, 172, 189, 190, 203, 204, 237, 241 Q Qosja, Rexhep 2, 6, 11, 12, 26-28, 126, 142, 187, 241, 247 R Rajnhold, Karol (Caroli Henrici Theodori Reinhold) 63, 64, 93, 237, 241 Reçi, Hasan, 241 Reka e Rrafshit të Dukagjinit 73, 97, 194, 198 Rekë 254, 256

Poetika e krahasimit

291

Reka e Keqe 199, 257 Reka, Fanie 247 Riçards, A. A. (I. A. Richards) 34, 49, 247 Rugovë 47, 83, 84, 207, 245, 258 Rr Rrafshi i Dukagjinit 48, 73, 97, 127, 154, 194, 198, 201, 208, 254, 257, 258 Rrota, Justin 15, 16, 247 S Sako, Zihni 12, 13, 56, 123, 239, 240, 241 Sarone 258 Sarandë 258 Sarajevë 19, 27, 37, 42, 102, 146, 153, 155, 160, 164, 172, 190, 197, 203, 241, 243, 244, 249, 250, 262 Saton V. (W. Sutton) 34 Shmaus, Alojz (Alois Schmaus) 248 Sfircë 84, 259 Selanik 111 Siarinë 104, 259 Sllamnig, Ivan (Ivan Slamnig) 247 Sokoli, Ramadan 247 Sollar, Milivoj (Milivoj Solar) 18, 19, 247 Spasse, Sterjo 15, 17, 25, 247 Stamatoviq Cvetko (Cvetko Stamatović) 97 Stojanoviq, Svetozar (Svetozar Stojanović) 248 Strugë 260 Syla, Fazli 248

292

Zymer U. Neziri

Sh Shala e Bajgorës 45, 259 Shala, Demush 237, 241, 248 Shapllo, Dalan 248 Sharr 97 Shkaliq, Abdullah (Abdulah Škaljić) 262 Shkodër 16, 24, 146, 147, 152, 254, 256 Shkodra, Faik 58, 248 Shkurtaj, Gjovalin 262 Shqipëri 27, 233, 242, 253 Shqipëria e Veriut 261 Shqipëria e Mesme 261 Shuteriqi, Dhimitër S. 248 Shutiq, Millosllav (Miloslav Šutić) 34, 49, 59, 244, 246, 247 T Taljabue, Gvido Morpurgo - (Guido Morpurgo-Tagliabue) 249 Tartish, Millan (Milan Tartiš) 249 Tejmal 261 Tetovë 262 Teofrast 249 Tiranë 9, 10, 11, 13, 15, 25, 27, 28, 32, 33, 35, 36, 46, 48, 56, 58, 59, 61, 62, 64, 65, 68, 71, 72, 74, 81, 82, 88, 93, 101, 104, 113, 114, 118-120, 123, 128, 129-136, 138, 141, 143-147, 149-156, 158-164, 166-172, 174, 181, 182, 186, 187, 191, 195-199, 201, 205, 207, 235, 236, 239 - 242, 250, 261, 262

Poetika e krahasimit

293

Todorov, Cvetan (Tzvetan Todorov) 20 Toma, Pjetër 188 Tomashevski, Boris (Boris Viktorovič Tomaševski) 14, 18, 20, 23, 29, 57, 165, 197, 249 Topalli, Kolec 262 Tuda, Rrahmi 6 Tuda, Shpresë 77 U Uçi, Alfred 2, 6, 9, 10, 33, 46, 59, 81, 118, 138, 156, 181, 191, 235, 249 Ulaj, Idriz Xh. 53, 83, 84, 94, 125, 130, 148, 149, 189, 202, 207, 237, 241 Ullman, S. (Stephen Ullmann) 197

V Vajnrajh, Uril (Uriel Weinreich) 20 Varfi, Andrea 249 Veleshtë 78, 260 Vellek, René (René Wellek) 12, 14, 18, 21, 249 Venedik 260 Vinogradov V. (V.Vinogradov) 34, 42, 249 Gjakoviq, Vllastimir (Vlastimir Đaković) 244, 249 Vogël, Qamili i 249 Vollkman (Volkmann) 18 Voren, Ostin (Austin Warren) 14, 18, 21, 249 Voronski, V. V. (V. V.Voronski) 261

294

Zymer U. Neziri

X Xoxa, Jakov 15, 17, 26, 249 Xh Xhuvani, Aleksandër 15, 24, 25, 249 Z Zagori 108, 133, 169, 261 Zajdler, Herbert (Herbert Seidler) 34 Zeka, Haxhi 5 Zima, Lluka (Luka Zima) 14, 18, 250 Zymberi, Abdullah 262 Zh Zhivkoviq, Dragisha (Dragiša Živković) 18, 19, 27, 28, 250

Poetika e krahasimit

295

PËRMBAJTJA Parathënie .............................................................................. 5 Hyrje ...................................................................................... 9 I. PROBLEME TË PËRGJITHSHME PËR FIGURËN E KRAHASIMIT ................................................................13 I.a. Vendi i krahasimit në sistemin figurativ të figurave dhe të tropeve.......................................... 13 I.b. Çështje teorike për figurën e krahasimit në lirikën popullore të dashurisë ............................... 22 II. FIGURA E KRAHASIMIT PËR DJALIN (TRIMIN)........31 Rrafshi krahasues tokësor-kozmik ............................. 33 1. Si lisi në mal u thasha ............................................ 33 2. Unë i mjeri shkoj si gjarpen................................... 37 3. Posi tel’i tamburasë................................................ 38 4. E m’u ba si karaboja .............................................. 39 5. Ti je një sikur kushullatë........................................ 40 6. Ani un u mshelsha si mshilet dryni........................ 41 7. Zgidh e merr sokol si mue! .................................... 44 8. Ngjesh n’atë herk’ si bor’e malit ........................... 46 9. Si vezir mbi pashallarë........................................... 48 10. E kish kalin kuq si gjaki....................................... 50 11. Sikur uk po m’del prej malit ................................ 51 III. FIGURA E KRAHASIMIT PËR VASHËN (ÇIKËN) ......55 III.a. Rrafshi krahasues tokësor-bimor...................... 57 1. E hollë e gatë si landa e plepit ............................... 58 2. Koke ba si lis me rrema ......................................... 60

296

Zymer U. Neziri

3. E rritun e hollë si pjergull lastar............................. 60 4. Morje mira kuq si moll .......................................... 62 5. Mor, je e bukur si dardhë ....................................... 63 6. Të të shtryth posi limua ......................................... 65 7. Zog i shkruar si zambak......................................... 66 8. Më dukesh si lule prilli .......................................... 67 III.b. Rrafshi krahasues tokësor-shpesor e shtazor .... 69 1. Zënë si bilbil e t’ecurit thëllëzë.............................. 70 2. Si thëllënxa sokëllinje............................................ 72 3. E mirë boll, e bardhë si pllumbi............................. 73 4. Krahjeshile posi zok .............................................. 75 5. Tatpjetë malit, kur më zbret si fluturë.................... 75 6. Të hollë si ngjalë lumi ........................................... 76 7. O midis-holla porsi xharpen-o ............................... 77 8. Kur më del te dera, e bardhë si patë....................... 79 9. Me hoja në dhëmbë posi një manare ..................... 81 10. Me takëme si të atit.............................................. 83 11. Si mushk’ e mirë me shalë................................... 84 12. Qafëgjatë si zarkadhe........................................... 86 13. Këmbëshkurtër si kunadhe................................... 86 14. Kenke kuqë si bisha e malit ................................. 87 15. Rrinë dy vasha si dy zana .................................... 88 III.c. Rrafshi krahasues sendor ......................................... 90 1. Si xhevahire ndriçon!............................................. 90 2. Si floriri hazinesë................................................... 91 3. E bardha si qehribari.............................................. 92 4. Syzeza porsi kupa .................................................. 92 5. Mor’ je e bardhë si bumbak’.................................. 93 6. Moj e mira e hollë si toja ....................................... 94 7. Moj e holla si fisheku ............................................ 95

Poetika e krahasimit

297

8. Kah po m’shkon si kerr me sanë............................ 96 9. Nusja e madhe si gjytet.......................................... 98 III.ç. Rrafshi krahasues atmosferik .......................... 101 1. Si vap’ e gushtit më dogje ................................... 101 2. Porsi rrfeja shkon e vjen ...................................... 102 3. Sa duroi mali me borë.......................................... 104 4. Oj e mira bardh si bora ........................................ 104 III.d. Rrafshi krahasues kozmik................................ 107 1. Si hëna kur del me yje ......................................... 107 2. E bukur qi ndritë si dielli ..................................... 110 3. Porsi ylli me bajrak.............................................. 113 IV. FIGURA E KRAHASIMIT PËR PJESËT E TRUPIT TË VASHËS (ÇIKËS)......................................................... 117 IV.a. Koka, fytyra, balli, faqja................................... 118 1. Si kish vasha kryethit........................................... 119 2. Suratin si hënë...................................................... 120 3. Posi erë jargavani................................................. 120 4.1. Moj faqe kuqe posi shega ................................. 121 4.2. Mu duk posi mollë ............................................ 123 4.3. More vajzë, faqet si ftua ................................... 125 4.4. T’hogsha faqet sikur petull ............................... 126 4.5. Faqja jote si sahani............................................ 127 4.6. Kish dy faqe si xhami i sobës ........................... 127 4.7. Të ndrit faqeja jote si drit’ e kandilitë............... 128 4.8. Faqet kuq si cohë Gjakove................................ 128 4.9. Faqja jote ndrit si mermer ................................. 129

298

Zymer U. Neziri

IV.b. Flokët, perçja, balluket, zylyfi, gërsheti (bisteku) ... 130 1.1. Leshverdha si venetiku ..................................... 131 1.2. Leshtë tat dredhur’ si fqollë .............................. 131 1.3. Leshtë tat si tel jongari...................................... 132 1.4. Ma ke flokun si bërshemi.................................. 133 1.5. Leshtë tat si korbë ............................................. 133 1.6. Leshtë e tu si pëndë korbi ................................. 135 1.7. Si vrastalli mu në vreshtë.................................. 135 2.1. Porsi dielli kur bie............................................. 136 2.2. Posi lule manushaqe ......................................... 137 3.1. Krehun baluket si djalë beqarë.......................... 138 3.2. Derdhur balluket si tëndë.................................. 139 3.3. Balluket e tua si pendë pëllumbi....................... 139 4.1. Zylyfin zi si korb .............................................. 140 4.2. Zylyfin si krahu i korbit ................................... 141 4.3. Zylyfë si penna e korbit .................................... 141 5. N’një kordele mu si bora ..................................... 142 IV.c. Vetulla, qerpiku, qepalla, syri .......................... 144 1.1. Vetullat e tua posi di gjërpënjë ......................... 144 1.2. Si skyfteri kur m’shikjon… .............................. 145 1.3. Paske vetllën si gajtan....................................... 146 1.4. Vetulla jote si granë .......................................... 147 1.5. Vetllat grep si tehrija e Shkodrës ...................... 147 1.6. Vetlla jote si guri i hanës .................................. 147 2. Kie qerpikt o si gjilpana....................................... 148 3.1. Syr’i yt po si ulli ............................................... 149 3.2. Posi kish syt’ e saj vasha .................................. 150 3.3. Moj e mir’ synin si rrushi ................................. 151 3.4. Syn e zi porsi qershi.......................................... 152 3.5. Syt e tu si dy zarfe ............................................ 152 3.6. Paska synin si filxhan ....................................... 153

Poetika e krahasimit

299

3.7. Syri si kapak’ i sahatit....................................... 154 3.8. E bukura synë si hyll, moj e holla..................... 154 IV.ç. Hunda, goja, buza, gjuha, dhëmbët ................. 157 1.1. Buzën të kuqe, hunën si qiri.............................. 157 1.2. Ma ke hunën si kavalli ...................................... 158 1.3. Hund’ e drejtë si pipi i mollës........................... 159 2.1. Ma ke gojën si kuti ........................................... 159 2.2. Paske gojën si inxhi .......................................... 160 2.3. Porsi kish golen vasha ...................................... 161 2.4. Gojën e vogël si mihiri i dorës.......................... 161 3.1. Buzën kuq porsi merxhani ................................ 161 3.2. Në buzët të putha, të ëmblë posi mialtë ............ 162 3.3. Buzën si kuti, gushën rathë-rathë...................... 162 4. Si lugë ari guh’ e gojës ........................................ 163 5.1. Dhamë e tmallë por si inxhii............................. 164 5.2. Dhom t’shpesh si oriz çarshije.......................... 165 IV.d. Mjekra, gusha, qafa .......................................... 166 1. Si filxhan i shkruar-o ........................................... 166 2.1. Gusha jote si trandafil dhanka erë..................... 167 2.2. Si në verë kur çelë fusha ................................... 167 2.3. Të zbardhonte gusha si shkumbë sapuni........... 168 2.4. Ju sbardh gusha si mermeri............................... 169 2.5. Gush’ e bardhë posi madeni.............................. 169 2.6. Dhe gushën e bardhë si margaritar ................... 170 2.7. Porsi dielli kur bie............................................. 170 3.1. Qafen si zamake................................................ 171 3.2. E ka qafën si fyshek i Gjakovës........................ 172 3.3. Çafa e gat si dash kumonës............................... 172

300

Zymer U. Neziri

IV.dh. Gjiri, gjoksi, shtati, shpina ............................. 173 1. Seç të rënka erë gjiri, posi erë trëndafili .............. 173 1.1. Tuj m’u nisë si qelibari ..................................... 173 1.2. Porsi guri xhevahiri........................................... 174 1.3. Me maja si maj’e gjëmbit ................................. 176 1.4. Prekmi cicat si bojli .......................................... 177 1.5. O sisëbardha si ftoj ........................................... 178 1.6. I ka cicat si dy kokrra të mollës ........................ 182 1.7. Dy limona si flori.............................................. 184 1.8. Posi erë trëndafili .............................................. 185 1.9. Aman cica e jote si djathi i njomë ka erë.......... 185 1.10. Idht si mjalta e zi si bora................................. 186 2. E ka gjyksin si smeti i borës ................................ 187 3. Paska shtatin si selvi ............................................ 188 3.1. Shtati yt si smeti i borës.................................... 188 3.2. Ç’pe hjedh shtatin si malsore............................ 189 3.3. Paske shtatin si baroti ....................................... 189 3.4. Paske shtatin si selvi ......................................... 190 3.5. Shtati i saj posi vapor........................................ 190 3.6. Paska shtatin si pampori ................................... 191 3.7. Shtati yt-o, lulo, si kombajë .............................. 192 3.8. Bash si ngjalë ma thejshe shtatin ...................... 193 3.9. E ke shtatin sikur bolla ..................................... 193 4. Shpina .................................................................. 194 IV.e. Mesi, barku, vithet, prehri................................ 195 1.1. Mez-hollë si qiparis .......................................... 195 1.2. Mezi i yt pisqolle-larë ....................................... 196 2. Rrathët e barkut sa llanët e krahit ........................ 198 3. Matmi vithet t’gjana sa i kom .............................. 199 3.1. Vithet gjanë sa kali i fratit................................. 199 3.2. Qi i ka vithet sa dera e sobës............................. 200

Poetika e krahasimit

301

3.3. Shkoj sokakut si kerr me sanë........................... 201 4. Prehri.................................................................... 202 IV.ë. Llëra, dora, gishti, këmba, pulpa, gashta e gjurit, zogu i këmbës........................... 203 1. Porsi dielli, porsi hana ......................................... 203 2. Si në mal kuur reshet bora ................................... 204 3. Si pipëz serm gishtat e dorës................................ 204 4. Të zbardhon si pshere djathë ............................... 206 5. Kuq e bardh si me t’nxanë anza........................... 207 6. Gashta e gjurit...................................................... 208 7. Zogu i këmbës...................................................... 209 Përfundim .......................................................................... 211 Summary............................................................................ 221 Recension për librin Poetika e krahasimit e Zymer Ujkan Nezirit (Prof. Alfred Uçi) ............................ 231 Treguesi i shkurtimeve ...................................................... 236 Burimet .............................................................................. 238 Literatura ........................................................................... 242 Fjalorth .............................................................................. 251 Treguesi i nocioneve dhe i termave themelorë .................. 263 Treguesi i emrave .............................................................. 281 Përmbajtja.......................................................................... 295

302

Zymer U. Neziri

INSTITUTI ALBANOLOGJIK I PRISHTINËS Zymer Ujkan Neziri POETIKA E KRAHASIMIT FIGURA E KRAHASIMIT NË KËNGËT TONA POPULLORE TË DASHURISË

Radhitës Baton Neziri Lektor Abdyl Kadolli Korrektor Adem Pllana Përkthyes i rezymesë Blendi Kraja Redaktor teknik Valon Fetahu Madhësia: 19 tabakë shtypi Formati: 14x20 cm Tirazhi: 500 copë Doli nga shtypi në janar 2005 Shtypshkronja KTG Prishtinë

Poetika e krahasimit

303

Katalogimi në publikim – (CIP) Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

398.83:821.18.09(092) 929:398.83 (=18) NEZIRI, Zymer Ujkan Poetika e krahasimit : Figura e krahasimit në këngët tona popullore të dashurisë / Zymer Ujkan Neziri.- Prishtinë : Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2004 (Prishtinë : “KGT”).- 301 fq. ; 21 cm Titulli krahasues në gjuhën angleze.- Parathënie : fq. 5-7.Summmary : fq. 221-230.- Bibliografia : fq. 238-250.Treguesit : fq. 263-294.ISBN 9951-411-11-8

304

Zymer U. Neziri