Special
special Daktuinen en groene gevels Als je boven Los Angeles vliegt en uit het piepkleine raampje naar beneden kijkt valt je meteen het volgende op: De stad is heel erg groot met relatief weinig hoogbouw. De platte daken liggen in gigantische kavels verspreidt in het woestijnlandschap. Platte, zwarte daken wel te verstaan, geen groen puntje te bekennen. In ons eigen land is het wat de platte daken aangaat niet anders: slechts een klein gedeelte van de daken zijn groen, een groot gemis zoals u in deze special kunt lezen. De techniek staat niet stil en dat is voor vooral het verticale groen een erg belangrijk gegeven. Wallflore doet er zijn voordeel mee en haar klanten ook, die sinds kort veel makkelijker de druppelslangen kunnen vervangen bijvoor-
beeld. Nieuw op de markt is een zeer bijzonder project van Van Ginkel in Maassluis. Daar verrijst een hoofdkantoor met groen dak, sportvelden en parkeer gelegenheid tezamen ĂŠn daarnaast nog een inpandig bos in de productiehal. Als eerste in Europa kreeg men hiervoor het BREEAM Outstanding duurzaamheidslabel. Een groen dak of verticaal groen aanleggen is een vak waar ook juridisch een hoop bij komt kijken, de adviseurs van Cobra praten u hier graag over bij, zoals u verderop kunt lezen. En rioolwater kunnen we daar iets mee? Jawel hoor, Van Helvoirt Groenprojecten ontwikkelde een zuiveringsdak waardoor het water wederom geschikt is om de toilet mee door te spoelen! 06/2013 Stadswerk magazine 23
Special
DAKTUINEN; Bomen en recht in ander perspectief
Boom op het dak. Voor een boomjurist een apart fenomeen. Want normaal gaat het over bomen in de voor-, achtertuin of bij dat kleine parkeerplaatsje waar iedereen struikelt over oprukkende verharding. Onderstaand een aantal aandachtspunten bij aanleg van dak- en geveltuinen. Bij een sedum- of grasdak is het niet aannemelijk dat een omgevingsvergunning voor bouw nodig is. Dit wordt anders als een toegang moet worden gemaakt of grote tuin wordt aangelegd. Bloem-boombakken zijn mogelijk niet vergunningplichtig; een houten vloer wel. Verder kan gebruik van het gebouw veranderen. Toetsing gebeurt a.h.v. Bouwbesluit, Bouwverordening, bestemmingsplan en welstand. In een beschermd stadsgezicht zal een daktuin minder welkom zijn. En niet iedere gemeente heeft daktuinenbeleid.
orde; de beschermde flora en fauna. Onterecht, want vogels en vleermuizen willen nog weleens onder daken hun verblijf-, broedplaats maken. Verwacht men beschermde soorten, dan is het zaak onderzoek te doen. Zijn er gevolgen voor de beschermde soort, dan zullen mitigerende maatregelen moeten worden uitgevoerd om overtreding Ffw te voorkomen. De mogelijkheid om bij overtreding een ontheffing Ffw te krijgen op grond van een ruimtelijke ontwikkeling is tegenwoordig niet meer mogelijk.
Flora- en faunawet (Ffw)
Appartementsrecht
Bouwvergunning, bestemmingsplan etc.
Vaak voor bouwer/sloper op het laatst aan de
24  Stadswerk magazine 06/2013
De daktuin is steeds populairder bij eigenaren van
appartementen. Heeft de daktuin niet de instemming van alle eigenaren of dient deze slechts één eigenaar en is de aanleg zo ingrijpend dat dit gevolgen heeft voor het eigendom van het gemeenschappelijke dak? Dan moet mogelijk de splitsingsakte veranderd worden. Een Vereniging van Eigenaren betaalt voor de gemeenschappelijke delen, zoals onderhoud. Onderhoudskosten voor het dak- nu daktuin- zullen hoger zijn. Soms is het niet reëel dat iedereen daar aan moet mee betalen. Vraag is bovendien wie verantwoordelijk is voor schade door lekkage of letselschade. Ook de eigenaren die geen deelnemer zijn aan het dakterras? Een daktuin doet de garantie op het dak vervallen. Heeft de VvE dan wel voldoende in kas bij een calamiteit? Op 29 augustus 2011 wijst de rechtbank Arnhem (LJN: BT2558) vordering tot afbraak dakterras om o.a. bovenstaande redenen toe.
Burenrecht In verband met privacy is een daktuin binnen 2 m tot de erfgrens verboden. Tenzij de nabuur toestemming geeft of de daktuin grenst aan openbaar erf of water. Op grond van artikel 5:42 Burgerlijk Wetboek mag een boom niet binnen 2 m afstand van de perceelgrens staan. Voor een heg/heester is dit 50 cm. In veel gemeentelijke verordeningen zijn deze afstanden verkleind. Kijkend naar de tekst van dit wetsartikel kan deze afstand ook gelden voor beplanting in daktuinen. Het vorderingsrecht tot verwijdering van een daktuin of boom in de ’verboden zone erfgrens’ verjaart na 10/20 jaar. De rechter erkent soms de erfgrens op hoogte. Voorbeeld: bomen die voor ramen groeien van bovenburen overtreden een erfgrens. Een nabuur mag in beginsel overhangende takken wegnemen. Wel eerst de buur schriftelijk sommeren binnen een termijn zelf te snoeien. Vervolgens mag de nabuur zelf snoeien. Hij heeft daarbij – na
aankondiging- het recht de daktuin hiervoor te betreden. Tevens heeft hij het recht wortels die zijn perceel ingroeien te verwijderen. Is dit ook daadwerkelijk mogelijk en kapt de nabuur niet, dan is mogelijk de schade door ingroei voor zijn eigen rekening. Buurpercelen mogen elkaar geen onrechtmatige hinder toebrengen. Denk daarbij aan verkeerde wijze van afwatering, inkijk of hinder door bomen. Zonlichtontneming door bomen is bijna nooit ‘onrechtmatige hinder’. Daglichtontneming soms wel. Rechters zijn hier echter zeer terughoudend in. Bedenk wel: alles wat in een eerder stadium bij de nabuur staat, kan een risico geven op een succesvolle claim. Bomen plaatsen voor buurmans al aangelegde zonnepanelen is dus niet handig. Een nabuur die bewust in nabijheid van de daktuin is komen wonen en dan vervolgens naar de rechter stapt, maakt echter weinig kans. Stelregel: de rechter kijkt voor onrechtmatige hinder naar de omstandigheden. Claims over bomen in de voortuin verdwijnen vaak geruisloos door de achterdeur. Meestal omdat de klager gemakkelijk de schade kan beperken door blad te ruimen, goten schoon te maken enz. Dit kan op grote hoogte echter een probleem zijn. Houd met de keuze van beplanting en plantplaats dus terdege rekening met de buren. Mr A.V.K Goudzwaard Boomjurist bij Cobra groenjuristen
@
Meer weten? www.Cobra-adviseurs.nl K.Goudzwaard@CobraGroenjuristen.nl
06/2013 Stadswerk magazine 25
Special
Van Helvoirt Groenprojecten realiseert eerste rioolwater-filterend groendak Helofytenfilters voor de zuivering van afvalwater zijn in Nederland niet nieuw. Groendaken ook niet. Een rioolwater-filterend groendak wél. Van Helvoirt Groenprojecten realiseerde het eerste groene filterdak in 2012 op het nieuwe duurzame kantoor in BerkelEnschot. Met dit specifieke groendak wordt al het eigen rioolwater gezuiverd tot een kwaliteit die weer voor het spoelen van de toiletten gebruikt mag worden. De werking van een goed functionerend helofytenfilter is gebaseerd op de juiste doorstroomsnelheid van het water door het filter. Stroomt het water te snel, dan wordt het niet schoon, stroomt het te langzaam, dan veroorzaakt het verstopping of zuurstofgebrek voor de desbetreffende bacteriën. Het vinden van het juiste substraat bleek dan ook een uitdaging. Omdat het dak van het volledig duurzame kantoor niet was ontworpen voor extra gewichtsbelasting, waren ook innovaties voor het gewicht van het substraat nodig om het soortelijk gewicht van het substraat in zowel droge als waterverzadigde omstandigheden te verlagen. En omdat het groendak uiteindelijk wel beloopbaar moest zijn voor onderhoud en niet in een moddersroom mocht veranderen
26 Stadswerk magazine 06/2013
bij hevige regenbuien was onderzoek naar de juiste stabilisatiemethode van substraat en beplanting essentieel. Die beplanting is uiteindelijk gras geworden, voor een snelle dekking en de grote opnamecapaciteit van zowel water als voedingsstoffen. Het was een enorme uitdaging om de juiste doorstroming, gewichtsbelasting, stabilisatie en beplanting te vinden. Daarom zijn er twee proeftafels gemaakt, met dezelfde lengte en hellingshoek als het echte dak, om tests uit te voeren. Met veel en weinig water is de stabiliteit beproefd. De beloopbaarheid werd getest, de verblijftijd van het water. ECOFYT, SHFT, Van Helvoirt Groenprojecten en UNESCO-IHE uit Delft werkten hierin samen. In het oorspronkelijke ontwerp mocht de grasmat zich op natuurlijke wijze ontwikkelen tot een gemengde beplanting van gras en kruiden. Dat idee werd echter op het dak van een hoveniersbedrijf niet door de gebruikers gedragen en dus wordt het gras sinds de zomer van 2012 door een maairobot volledig geautomatiseerd kort gehouden. Uiteraard worden de accu’s van de maairobot door zonnepanelen opgeladen. In 2012 werd aan dit innovatieve dak de eervolle vermelding van de Green Building Award toegekend. Ook heeft het project internationaal, met name in droge en semi-aride gebieden de aandacht getrokken: juist daar waar water schaars is en groendaken gewenst zijn om gebouwen tegen de warmte te beschermen.
Groene daken hebben een masterplan nodig
Duurzamer, leefbaarder, klimaatbestendig en zelfvoorzienend. Dat zijn thema’s waar we veel over praten. Daarbij zoeken we vaak de oplossing in de Openbare Ruimte: meer groen, meer blauw, stadslandbouw. Onze stelling is dat juist platte daken braak liggen voor duurzaamheidsinvesteringen. Dat vraagt om een masterplan op stadsniveau. Groene daken dienen meerdere doelen Het vergroenen van daken draagt sterk bij aan een duurzamer stad. Groene daken verkoelen niet alleen het onderliggende gebouw maar de gehele stad. Ze zuiveren lucht, dempen geluid en vormen een buffer voor hemelwater. Groene daken zijn geen wondermiddel, maar dienen meerdere doelen, zonder ongewenste bij-effecten.
Zwart versus groen De voordelen zijn zo logisch, dat het vreemd is dat zwarte daken nog bestaan. Waarom is nog maar een paar procent van de daken groen? Stedenbouwkundigen, particulieren en bedrijven zijn allen positief over groene daken. We zien echter ook dat de terugverdientijd voor de individuele vastgoedbezitter lang is. Natuurlijk, een groen dak koelt, beschermt de dakbedekking en is mooi. Maar dat rechtvaardigt vaak de investering niet. Een bijdrage in de aanlegkosten of een eis vanuit de WABO blijkt nodig.
Subsidiëren of investeren Een aantal gemeenten kent een subsidieregeling voor groene daken. Anno 2013 worden veel subsidies geschrapt. Momenteel staat daar niets tegenover en dat is een gemis. Vanuit publiek standpunt is de aanleg van
groene daken een intelligente investering. Groene daken zijn een kans om zonder complexe procedures en publieke beheerkosten, kosten effectief de beleidsdoelstellingen op het gebied van milieu, waterberging en luchtkwaliteit te realiseren.
Masterplan Stedelijk Daklandschap In elke stad liggen verspreid groene daken. Dat betekent letterlijk een druppel op de gloeiende plaat. Zonder een goed masterplan komen groene daken niet van de grond. Een gebiedsgerichte benadering, duidelijke kaders, investeringsbudget, incentives en een meerjarige aanpak zijn nodig om het daklandschap duurzaam te gebruiken. Hoog tijd om op stedelijk niveau visies op te stellen waarin een samenhangend set maatregelen is opgenomen. Wie neemt het voortouw? Over De Dakdokters - Friso Klapwijk & Daan de Leeuw De Dakdokters hebben de droom het dak gezond te maken. Bekijk onze nieuwe concepten op de website.
@
WEBSITE www.dakdokters.nl/zakelijk
06/2013 Stadswerk magazine 27
Special ict
advertentie
28  Stadswerk magazine 06/2013
Special
De verticale groene wanden van WALLFLORE®
D
e verticale groene wanden zijn goed voor het milieu: ze dringen CO2 terug, verbeteren de luchtkwaliteit zowel binnen als buiten, isoleren (ook akoestisch) en hebben een positief effect op het welbevinden van de mens. De wanden zijn bovendien een lust voor het oog.
worden aangepast, variërend van een eenvoudige standalone irrigatiecomputer tot volledige webbased monitoring. Daarnaast zijn er mogelijkheden om drainwater en/of regenwater te (her)gebruiken.
Specialist Wallflore is een specialist in verticale begroeiing. Ze hebben unieke modulaire gevelbekledingssystemen om grote oppervlakten van buitengevels en binnenmuren te laten begroeien. Hun systemen bestaan uit panelen met steenwolsubstraat (een minerale wol die al vele jaren in de tuinbouw wordt toegepast) waarin de planten groeien. In de verticale groene wand zijn druppelslangen geïntegreerd. De benodigde hoeveelheden water en voeding worden automatisch geregeld door een irrigatiestation. Na verloop van tijd zullen de druppelslangen als gevolg van bijvoorbeeld kalkafzetting vervangen moeten worden. Een groot voordeel van het Wallflore systeem is dat de druppelslangen zeer eenvoudig te vervangen zijn. Het irrigatiesysteem kan aan de behoeften van de klant
Verschillende systemen Wallflore kent verschillende systemen (FLEX, SOFT en EFIX) die in verschillende versies beschikbaar zijn: voor binnen of voor buiten, speciaal ontwikkelde systemen voor parkeergarages en blinde muren en mobiele systemen. De huidige systemen van Wallflore zijn het resultaat van jarenlang consequent innoveren. Uitgangspunten daarbij zijn de recyclebaarheid van de materialen, duurzaamheid, het terugdringen van productiekosten en het onderhoudsgemak van het systeem. Alle materialen zijn hoogwaardig en duurzaam. Plantenzuren en mineraalzouten hebben geen schadelijke invloed op de gebruikte materialen.
Unieke decoratie Voor de buitentoepassingen is de plantenkeuze voornamelijk afhankelijk van de hoogte, de gevelrichting en het lokale klimaat. Voor de binnentoepassing gaat het vooral om tropische soorten. De mogelijkheden van het combineren van planten zijn nagenoeg onbegrensd. Hierdoor is het voor ontwerpers mogelijk bijzondere decoraties te maken waardoor elk project een eigen unieke identiteit krijgt. Wallflore is in 2011 hoog geëindigd in de MKB innovatie top 100 en heeft in binnen- en buitenland al vele projecten succesvol gerealiseerd. Een internationaal netwerk van goed opgeleide installateurs zorgt voor montage, installatie en onderhoud. 06/2013 Stadswerk magazine 29
Special
Europa's
duurzaamste productiehal
In Maassluis verrijst momenteel een bijzonder bedrijfscomplex waar alle auto’s op het dak worden geparkeerd. In het complex zal het hoofdkantoor, de assemblagehal en de R&D afdeling van Lely – marktleider op het gebied van melkrobots – worden gevestigd. Mede door het toepassen van dak- en interieurtuinen is dit het allereerste industriecomplex op het vasteland van Europa met het duurzaamheidslabel “BREEAM Outstanding”. BREEAM bestaat al een aantal jaren en is uitgegroeid tot hét duurzaamheidslabel voor gebouwen. Het is dan ook een formidabele prestatie dat nu voor het eerst de maximaal vijf haalbare sterren zijn gescoord!
Groep: “Hoofdaannemer Dura Vermeer heeft bij dit complexe project heel bewust voor de realisatie van de daktuinen de Koninklijke Ginkel Groep gekozen, dit vanwege de specifieke kennis. “Steeds meer opdrachtgevers zien daarvan de meerwaarde en betrekken ons daarom vroegtijdig bij groene vraagstukken op, in en rond gebouwen”. “Die optimale afstemming voorkomt bouwfouten en zorgt voor een beter eindresultaat”.
Sportveld en binnenbos Om de werknemers van Lely sportieve ontspanning te bieden wordt er door de Koninklijke Ginkel Groep ook een basketbal- en volleybalveld van 500 m2 aangelegd op het dak. Eyecatcher wordt een inpandig bos in de productiehal van Lely. De bomen in deze interieurtuin vormen een “centrale groene long” tussen de industriële bedrijvigheid.
Ontwerp in zwart wit Het parkeerdek is bijna 200 meter lang en meer dan 100 meter breed. Langs alle dakranden worden wuivende siergrassen aangeplant die wortelen in een Optigroendaktuinsysteem. De groenstroken worden omsloten door witte betonnen zitranden. Deze contrasteren fraai met de loopverharding van zwarte betonstroken. Op een parkeerdek worden meestal zoveel mogelijk parkeerplaatsen ingetekend. Het is dan ook uniek dat er op dit dek zoveel ruimte is gereserveerd voor groen. Leo van Dalen, projectadviseur Koninklijke Ginkel
websites www.ginkelgroep.nl
30 Stadswerk magazine 06/2013
@
De Koninklijke Ginkel Groep viert dit jaar haar 110 jarig bestaan met het organiseren van een aantal inspirerende kennisbijeenkomsten over de toekomst van groen. Aanmelden kan via de website van het bedrijf.
advertentie
06/2013 Stadswerk magazine 31