PIETERSKERK LEIDEN
vriendenbericht
12/16
jaargang 23/2 - december 2016 ISSN 1387-9952
2 vriendenbericht > Column en colofon
column
Verleden en toekomst gaan hand in hand We staan al weer aan de vooravond van een nieuw jaar, tijd voor een terugblik. 2016 was een mooi jaar als het gaat om de evenementen in de Pieterskerk Leiden. Of het nu ging om het jaarlijkse korenfestijn van de Scratchdagen, de Matthäus Passion, het bijzondere symposium van de VeerStichting of het jaarlijkse benefietgala voor de Pieterskerk, het waren allemaal prachtige evenementen. Frieke Hurkmans
colofon
Duizenden studenten hebben weer tentamens
Verleden en toekomst gaan hand in hand in de
Het Vriendenbericht is een uitgave van de
gemaakt in onze erfgoedlocatie en we waren
Pieterskerk. Er wordt dan ook al volop vooruit
Stichting Vrienden van de Pieterskerk en
landelijk de 3e best bezochte locatie tijdens de
gekeken. Samen met Museum De Lakenhal,
verschijnt tweemaal per jaar.
Open Monumentendagen. De evementen zorgen
Erfgoed
dat er jaarlijks ruim 60.000 tot 70.000 mensen de
de Pieterskerk Leiden aan een internationaal
Pieterskerk bezoeken.
programma voor 2020. Het is dan 400 jaar geleden
Redactie Wouter Hollenga (hoofdred.), Martin Bos en Ward Hoskens.
Leiden
en
Leiden
Marketing
werkt
dat de Mayflower richting de nieuwe wereld Nog eens 30.000 tot 40.000 bezoekers ontvangen
zeilde. De Leidse Pilgrims die aan boord zaten
wij als monument, als er geen evenementen
legden de basis voor de huidige structuur van de
zijn. In alle rust kan men dan genieten van de
Verenigde Staten. Gelijktijdig zijn we ook bezig
bijzondere lichtinval en de serene sfeer die er
met het jubileumjaar 2021, wanneer de Pieterskerk
heerst in de Pieterskerk. Tenslotte draait het daar
Leiden haar 900-jarige verjaardag viert. Als u wilt
in de kern toch allemaal om. Alle bewegingen die
weten hoeveel dagen nog resten voor wij samen
wij maken dienen maar een doel, het garanderen
met u als onze beste vrienden de 900 kaarsjes
van het voortbestaan van ons rijksmonument
gaan uitblazen, kijkt u dan op de website: www.
en het ontsluiten van de daaraan verbonden
pieterskerk.com. Helemaal onderaan deze website
cultuurhistorie voor toekomstige generaties. Die
ziet u hoeveel nachten slapen het nog is voor de
Claas en Drukkerij van der Linden.
geschiedenis delen wij graag.
oude dame van Leiden haar verjaardag viert. Bij het
Redactieadres
De zorg voor het voortbestaan heeft alles te maken
Bijdrage van Frieke Hurkmans. Foto’s/illustraties Stefan Tetelepta, Maarten van der Kamp, Museum Martena, Erfgoed Leiden, Rijksmuseum, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed- Amersfoort, Simon van Boxtel, Hielco Kuipers en het KröllerMüller Museum.
Vormgeving en druk
Valetti, Claudia
schrijven van dit bericht zijn dat nog 1737 dagen. We hebben nog even de tijd…
Stichting Vrienden van de Pieterskerk
met kleine en grote restauraties. Iedere dag wordt
Antwoordnummer 12052 VC Leiden
er wel ergens in het monument gewerkt aan klein
Ik hoop, als altijd, u in de komende maanden in
Bureau: Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden
of groot herstel en behoud. Of de vloer wordt in
de Pieterskerk te mogen begroeten bij één van de
T 071 512 43 19 info@pieterskerk.com
de bijenwas gezet, of een klok wordt opgehangen
evenementen, concerten of tijdens openstellingen
www.pieterskerk.com
in een nieuwe klokkenstoel of hekwerk wordt door
van uw prachtige monument. Wellicht treffen wij u
IBAN: NL22ABNA0881528307
de ambachtelijke smid hersteld of orgelbouwers
bij het Weihnachts-Oratorium, de Kerstnachtdienst
zijn bezig met de restauratie van de oudste nog
of
de
nieuwjaarsreceptie
2017
of
gewoon
© Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande
bespeelde orgelpijpen ter wereld. Het lukt ons
aan de warme chocomel of Glühwein in het
toestemming van de uitgever worden openbaar
met uw hulp om de Pieterskerk Leiden in een
Pieterskerkcafé.
gemaakt of verveelvoudigd.
uitzonderlijk goede staat te behouden. Al met al kunnen wij dan ook terugkijken op een heel erg
Frieke Hurkmans
mooi jaar en daar zijn wij zeer dankbaar voor.
directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden
Historische foto’s en prenten < vriendenbericht 3
historische foto ’ s en prenten
Het uiterlijk van de kerk door de eeuwen heen Deze historische afbeeldingen van de Pieterskerk
ontbreekt deze op de tekening van H.P. Schouten
Leiden geven een goed beeld van het uiterlijk
uit 1782. De naam van de Kloksteeg herinnert nu
van de kerk en haar omgeving in de afgelopen
nog aan het oude klokhuis.
eeuwen. Zo is op de gravure van Christiaan Hagen uit 1675 het klokhuis nog te zien waar de
Enkele van deze prenten zullen binnenkort
Salvatorklok hing, na het instorten van de toren
verkrijgbaar
van de kerk in 1512. In 1745 werd het klokhuis
Pieterskerkcafé.
gesloopt en de Salvatorklok gesmolten. Zodoende
1675
1782
1890’s
2016
zijn
als
ansichtkaart
in
het
4 vriendenbericht > Coccejus - een laatste woord vervat in steen
Tijdens de Gouden Eeuw genoot de Nederlandse Republiek een voorname positie en stond bekend als de meest tolerante natie in Europa. Deze unieke positie bracht veel uitdagingen met zich mee, die ook zijn weerslag hadden op
de
Nederlandse
samenleving.
Religie vormde een van de voornaamste twistpunten in de Republiek en stond vaak centraal in de debatten in de Leidse
theologische
faculteit,
van
de toen nog zeer jong universiteit. Een van de hoofdrolspelers in de nationale discussies was hoogleraar en theoloog Johannes Coccejus (16031669). Coccejus werd in de Pieterskerk Leiden begraven en een epitaaf aan de
Coccejus - een laatste woord vervat in steen de epitaaf voor johannes coccejus
zuidwestelijke vieringpijler gedenkt zijn leven en nalatenschap.
In de Pieterskerk bevindt Coccejus zich in het gezelschap
van
een
illustere
en
omstreden
voorganger, de theoloog Jacobus Arminius (15591609), met wie hij veel van zijn gedachtegoed deelde. Arminius was aan het begin van de zeventiende eeuw verwikkeld in een hoogoplopend conflict met zijn collega Franciscus Gomarus (15631641), over de grondslagen van de protestantse religie. Arminius was een fervent verdediger van een meer vrijzinnige, zogenaamd ‘rekkelijke’ opvatting van het geloof, terwijl Gomarus hiertegen in het geweer kwam in de naam van een orthodoxe, of
SERIE PORTRETTEN: DE PIETERSKERK HEEFT IN DE LOOP DER EEUWEN VELEN EEN LAATSTE RUSTPLAATS OF EEN HERINNERINGSPLEK GEBODEN. ZWERVEND DOOR DE KERK KOM JE NAMEN TEGEN OP GRAFSTENEN, MONUMENTEN EN ROUWBORDEN. WIE WAREN DEZE MENSEN, WAT WAS HUN LEVENSLOOP EN WIE ZORGDE ER VOOR DAT DE HERINNERING AAN HEN BEWAARD BLEEF IN DE PIETERSKERK?
‘rechtzinnige’ interpretatie. De aanhangers van Arminius worden ook wel remonstranten genoemd en de aanhangers van Gomarus simpelweg contraremonstranten.
Terechtstelling In de discussie stond de predestinatie centraal, dat draaide om de vraag of het geloof een rol speelde
vervolg Coccejus - een laatste woord vervat in steen < vriendenbericht 5
Voetius De directe aanleiding voor zijn aanstelling in Leiden als theoloog was de publicatie in 1648 van een theologische verhandeling waarin Coccejus zijn religieuze opvattingen uiteenzette, die aanzienlijk vrijzinniger waren dan de leer die inmiddels al decennia lang dominant was in de Republiek. Deze publicatie had al snel hevige kritiek gekregen van de rechtzinnige Utrechtse hoogleraar Gisbertus Voetius (1589-1676). Ondanks deze hevige oppositie en de grote tegenstellingen tussen de twee stromingen verliepen de eerste acht jaar in Leiden tamelijk rustig voor Coccejus. Toch kwam daar verandering in toen Voetius zijn oppositie tegen Coccejus en zijn gedachtegoed weer publiekelijk ging uiten.
Persoonlijk bezoek Voetius begon in feite een publieke campagne tegen het gedachtegoed van Coccejus en maakte hem enigszins het leven zuur. Exemplarisch voor de dadendrang van Voetius was zijn reis naar Groningen in 1669, om toenadering te zoeken tot een andere rivaal, de Franse protestantse theoloog Samuel Maresius (1599-1673), zodat zij samen in een verbond tegenstand konden bieden aan Coccejus. Voetius was inmiddels de tachtig
Afbeelding links: Portret Johannes Coccejus, schilder onbekend © Museum Martena Afbeelding boven: Bibliotheek van de Universiteit van Leiden, Willem Isaacsz. van Swanenburg, naar Jan Cornelisz. van ‘t Woudt, 1610 © Rijksmuseum
gepasseerd en had jarenlang hevige disputen in de uitverkiezing van een gelovige christen door
gehad met Maresius, die ook al de evenzeer
God. Arminius was van mening dat het geloof van
respectabele leeftijd van 70 jaar had bereikt.
een individu wel degelijk van belang was, terwijl
Desondanks was Voetius bereid om deze vete tot
Gomarus stelde dat Gods oordeel al vaststond,
een einde te brengen met een persoonlijk bezoek
ongeacht het persoonlijke geloof. Het conflict
aan zijn collega in het noorden.
draaide dus in feite om de vraag of de menselijke vrije wil, middels de persoonlijke keuze voor het
Malaria
geloof, van belang was in het protestantisme. De
Dat deze alliantie, geboren uit een diepe afkeer voor
discussie liep zo hoog op dat het een nationale
de rekkelijke stellingen van Coccejus, uiteindelijk
politieke kwestie werd, die zelfs uitmondde in de
niet lang stand hield had niet te maken met een
terechtstelling van raadpensionaris Johan van
gebrek aan gepassioneerde oppositie bij beide
Oldebarneveldt op 13 mei 1619. De orthodoxe visie
heren. In hetzelfde jaar, 1669, kwam Johannes
van Gomarus kreeg hiermee het overwicht.
Coccejus namelijk op 66-jarige leeftijd te overlijden aan de gevolgen van wat men destijds aanzag voor
Aanstelling Coccejus
de pest, maar waar vandaag de dag van wordt
Direct na de terechtstelling van Van Oldebarneveldt
vermoed dat het malaria is geweest. De predikant
werden de remonstrantse medestanders van
Laurentius Knappert kenmerkte het in 1911 als volgt:
Arminius aan de Leidse theologische faculteit
Doch hem [lees: Coccejus] schutte de dood tegen
ontslagen, waardoor de rechtzinnige leer voor
de woede der beide grijsaards. Dit abrupte einde aan
langere tijd dominant zou blijven. In 1650 kwam
een bewogen leven zou echter geenszins het einde
hierin echter een significante verandering met de
betekenen van de hernieuwde religieuze twisten
aanstelling van de van oorsprong Duitse Coccejus.
die door Coccejus, na decennia van betrekkelijke
Johannes Coccejus werd in 1603 geboren in
kalmte, weer waren aangewakkerd. Want hoewel de
Bremen als Johannes Coch. Voordat hij in 1650
discussie ditmaal om andere inhoudelijke kwesties
naar Leiden kwam was hij in zijn geboortestad en
draaide, ging het eigenlijk om een herleving van de
in Franeker als hoogleraar reeds vermaard om zijn
tegenstelling tussen de vrijzinnige en de orthodoxe
talenkennis, en in het bijzonder als oriëntalist.
opvatting van de protestantse religie, die aan het
6 vriendenbericht > vervolg Coccejus - een laatste woord vervat in steen
begin van de eeuw al zoveel strijd en leed teweeg had gebracht.
Twistpunten De kern van het conflict tussen de ‘Coccejanen’ en de ‘Voetianen’ draaide om drie stellingen waarmee Coccejus afweek van de heersende Gereformeerde leer. Ten eerste betoogde hij dat God zijn verbond met de mens herhaaldelijk vernieuwde: eerst sloot hij een verbond met Adam, vervolgens met Mozes en tot slot met Jezus Christus. Hiermee kreeg het verbond tussen de mens en God ook telkens een nieuwe betekenis, terwijl Gods werk in de ogen van de Voetianen vanaf het begin der tijden onveranderlijk was. Het tweede twistpunt hing hiermee samen, omdat volgens Coccejus het steeds vernieuwde verbond moeilijk te rijmen viel met een onveranderlijk oordeel van God. Hiermee wees hij de predestinatieleer af, die ook al de kern van het conflict was aan het begin van de eeuw. De Voetianen bleven echter standvastig in hun opvatting van de predestinatie. Het derde geschil draaide om het gebod van de Sabbat, de verplichte wekelijkse rustdag, waar Voetius veel rigoureuzer aan vasthield dan Coccejus. Vooral dit laatste punt veroorzaakte veel conflict aan de universiteit, waarin de man die Coccejus naar Leiden haalde een belangrijk aandeel, de Leidse hoogleraar Abraham Heidanus (1597-1678). Op de achtergrond speelde ook de invloed van de filosofie van de Franse filosoof René Descartes (1596-1650) een grote rol. Dit kwam doordat twijfel Descartes’ belangrijkste methode was voor het vinden van ware kennis, wat ook gevolgen had voor het bewijzen van het bestaan van God. Dit was iets waar Descartes zelf moeite mee had, maar de orthodoxe Voetianen des te meer. Zij hadden sterke vermoedens dat Coccejus sympathie had voor de filosofie van Descartes, hoewel hij dit zelf nooit heeft geuit.
Politieke macht Er zat achter de religieuze geschillen ook een onmiskenbare politieke dimensie, die samenhing met de machtsverhoudingen in Europa tussen katholieke en protestantse landen. De orthodoxe protestanten
die
Voetius
vertegenwoordigde
waren altijd sterk antikatholiek geweest. Zij wilden daarom ook graag dat de Republiek haar politieke macht inzette als tegenwicht voor het katholieke Frankrijk en Spanje. Juist omdat hun religieuze opvattingen zo nauw verbonden waren met hun Epitaaf van Johannes Coccejus in de Pieterskerk.
vervolg Coccejus - een laatste woord vervat in steen < vriendenbericht 7
politieke standpunten lag de kritiek op hun centrale leerstellingen erg gevoelig. Toen de Republiek in het Rampjaar 1672 van alle kanten aangevallen werd kwam de tot dan toe gevoerde neutrale buitenlandse politiek ten einde en werd onder het bewind van Stadhouder Willem III tot 1702 ook de orthodoxe leer weer dominant.
Laatste statement Hiermee raakte de leer van Coccejus in de verdrukking.
Zijn
zoon,
Johannes
Henricus
Coccejus, die een aantal lucratieve publieke ambten bekleedde in Holland, wierp zich in deze tijd op als de meest voorname verdediger van het gedachtegoed van zijn vader. Tot aan zijn dood in 1712 bleef hij zijn vader verdedigen. Ter nagedachtenis aan het werk van zowel vader als zoon, liet de weduwe van laatstgenoemde in 1712 de epitaaf oprichten in de Pieterskerk Leiden. Omdat de Coccejanen na 1702 hun invloed in de kerk en aan de universiteit weer hadden herwonnen ging de onthulling van het gedenkteken gepaard met kritische reacties vanuit de Voetiaanse hoek. Zo was de plaatsing van de epitaaf uiteindelijk een laatste statement van de familie Coccejus in dit decennialange debat.
Gisbertus Voetius - portret door Steven van Lamsweerde 1683 © Rijksmuseum.
Coccejus speelt een rol in WOII Lang na zijn dood heeft Johannes Coccejus nog een onvoorziene rol gespeeld in de bescherming van Nederlands erfgoed. Op de eerste dag van de capitulatie van Nederland na de Duitse inval in 1940 kwam er namelijk een delegatie van de universiteit op bezoek bij de koster van de Pieterskerk, W.K.L. Rameau, met het verzoek of hij bereid was iets in de kerk te verbergen. Rameau wist nog niet wat het was, maar begreep intuïtief dat het ging om een eervolle taak. ’s Middags werd het pakket bezorgd en bleek de pedelstaf en het grootzegel van de universiteit te bevatten. Om het voor lange tijd te kunnen verbergen werd het graf van Coccejus geruimd en de ceremoniële stukken erin gelegd. Rameau schreef: Indien deze prof zou hebben kunnen weten dat dit gebeurde zou hij er vast en zeker geen bezwaar tegen hebben gemaakt. Met grote opluchting kon Rameau het pakket na de oorlog ongeschonden terugbezorgen, vlak voor de plechtigheid van de heropening van de universiteit. Het heldhaftige optreden in de Pieterskerk van koster Rameau tijdens de Tweede Wereldoorlog is uitgebreid beschreven in het hoofdstuk ‘De Pieterskerk in de Tweede Wereldoorlog’ geschreven door oud-directeur van de Stichting Pieterskerk Leiden Ton Boon in het boek De Pieterskerk in Leiden uit 2011.
8 vriendenbericht > De VeerStichting
De VeerStichting Bevrijd van zekerheid, 35ste Symposium Veerstichting. © Foto: Hielco Kuipers
De Pieterskerk is van oudsher een bijzondere ontmoetingsplaats en deze functie wordt nog steeds vervuld tijdens de vele bijzondere evenementen die de Pieterskerk mag faciliteren.
ontmoetingen die de wereld omvormen Afgelopen september vond in de Pieterskerk de
financiën, het boeken van inspirerende intermezzi
37e editie van het ‘VeerStichting Symposium’
en het uitnodigen van toonaangevende sprekers.
plaats. De VeerStichting is in 1978 opgericht door
Ieder jaar heeft een overkoepelend thema, ieder
een groep Leidse studenten, met als doel om het
jaar is het weer de kunst om een aansprekend
debat tussen studenten en zogeheten ‘vormgevers
thema te vinden en door de jaren heen komt de lat
van de maatschappij’ te bevorderen. Inmiddels
steeds hoger te liggen. Thema’s als ‘Onbegrensd
is het uitgegroeid tot een jaarlijks tweedaags
ID’, ‘Angst’ en ‘Bevrijd van zekerheid’ waren de
symposium
internationale
thema’s van de afgelopen jaren. In 2016 was het
topsprekers. Met de Pieterskerk als de unieke
thema ‘Over Hoop’, dagvoorzitter Boris van der
locatie voor dit evenement.
Ham nam de deelnemers mee in een zoektocht
met
nationale
en
naar antwoorden op vragen als: Is er nog hoop nemen
in de wereld? Waar kunnen wij nog hoop vinden?
ieder jaar 250 studenten deel, afkomstig van
Zijn wij nog in staat een eigen hoop terug te vinden
universiteiten uit heel Nederland en België. Deze
in een wereld die volledig overhoop lijkt te liggen?
Aan
het
‘VeerStichting
Symposium’
jonge ambitieuze studenten worden geselecteerd door een jury van hoogleraren op basis van
Het bestuur van de VeerStichting realiseert samen
een thematisch essay. Daarnaast nemen er 250
met het professionele team van de Pieterskerk
zogenaamde vormgevers van de maatschappij
Leiden ieder jaar weer een indrukwekkend
deel aan het symposium. In deze groep bevinden
symposium.
zich mensen uit het bedrijfsleven, de overheid,
leidt al vele jaren tot een unieke ervaring voor
de wetenschap, de kunsten, de media en van
de deelnemers in de mooiste monumentale
verschillende
evenementenlocatie
belangenorganisaties.
Tijdens
Deze
bijzondere
van
samenwerking
Nederland.
De
de pauzes worden studenten en vormgevers
Pieterskerk is trots op deze samenwerking en de
uitgenodigd om elkaar inhoudelijk te ontmoeten
eerste voorbereidingen voor de 38e editie in 2017
tijdens speeddates, lunches en workshops.
zijn al weer gestart, het wachten is nu nog op het thema. Wij kunnen niet wachten…
Jaarlijks neemt een studentenbestuur het op zich om de hele organisatie van het symposium op
Voor meer informatie over de VeerStichting kunt
zich te nemen, van het werven van de benodigde
u terecht op www.veerstichting.nl
Nummer 3 van Nederland bij Open Monumentendagen < vriendenbericht 9
open monumentendagen
Nummer 3 van Nederland Het tweede weekend van september staat al jaren in het teken van de Nederlandse (rijks)monumenten, tijdens de Open Monumentendagen. Bij de 30ste editie, afgelopen september, heeft de Pieterskerk Leiden de landelijke top drie van bezoekersaantallen gehaald. Maar liefst 5.500 bezoekers hebben op zaterdag en zondag het rijksmonument bezocht. Het
Open
de kerkrentmeesters van de drie hoofdkerken
Monumentendagen was ‘Symbolen en Iconen’. Een
landelijke
thema
van
de
van Leiden: Pieterskerk, Hooglandse kerk en de
thema dat perfect tot uiting komt in een eeuwenoud
Marekerk. De namenlijst van de kerkmeesters op
monument als de Pieterskerk Leiden. Om de
het perkament gaat terug tot 1538.
Sluitsteen Petrus © Rijksdienst voor het Cultureel
bezoekers een glimp te laten opvangen van de
Erfgoed, Amersfoort.
vele symbolen en iconen die zich in het monument
Voor de echte durfallen is tijdens de Open
Open Monumentendagen © Stefan Tetelepta
bevinden, kon men met behulp van een verrekijker
Monumentendagen
de sluitstenen in de gewelven bekijken. Hierop
Pieterskerk toegankelijk. Na een klim van meer dan
zijn verschillende sleutelfiguren van de Pieterskerk
honderd traptreden komt men aan op de trans, aan
Leiden afgebeeld, waaronder Petrus en Paulus.
de westelijke kant van het monument. Vanaf een
het
uitzichtpunt
van
de
hoogte van 26 meter konden de bezoekers niet Tijdens de Open Monumentendagen kan men
alleen Leiden, maar zelfs de skyline van Den Haag
monumenten en onderdelen van monumenten
waarnemen.
bezichtigen die niet altijd voor het publiek geopend zijn. Zo kon men in de Pieterskerk een rondleiding
Het uitgebreide programma en de fantastische
volgen
de
hulp van tientallen vrijwilligers, in combinatie
wijnkelder, die zich direct onder deze 17e-eeuwse
met het mooie weer, zorgden voor wederom een
stijlkamer bevindt. De Kerkmeesterskamer, met
succesvolle editie van de Open Monumentendagen.
goudleerbehang en een plafond gedecoreerd met
Zet u de data vast in uw agenda, de volgende editie
wapenschilden uit de 17e eeuw en perkament uit
van de Open Monumentendagen zijn op zaterdag
de 18e eeuw, is een unieke stijlkamer. De kamer
9 en zondag 10 september 2017.
door
de
Kerkmeesterskamer
en
deed oorspronkelijk dienst als vergaderzaal voor
10 vriendenbericht > Weihnachts-Oratorium: sprankelend en sfeervol kerstconcert
Weihnachts-Oratorium sprankelend en sfeervol kerstconcert
Weihnachts-Oratorium © Foto: Simon van Boxtel
weihnachts - oratorium
Ieder jaar luidt het Nederlands Kamerkoor Kerst feestelijk in met Bachs Weihnachts-
Nederlands Kamerkoor & B’Rock
Oratorium. Dit jaar gaat het Nederlands Kamerkoor de samenwerking aan met
Solisten Mikael Stenbaek (evangelist / tenor) Grace Davidson (sopraan) Marian Dijkhuizen (alt) Jasper Schweppe (bas) Pieterskerk Leiden Donderdag 22 december 2016 Aanvang concert: 19:30 uur Pauze: 20:45 uur Einde concert: 22:30 uur
het meest swingende barokensemble dat Europa rijk is: het Belgische B’Rock. Het complete Weihnachts-Oratorium klinkt: van de feestelijke cantate voor Eerste Kerstdag tot die voor Driekoningen. We stelden Peter Dijkstra, chef-dirigent van het Nederlands Kamerkoor, vijf vragen. Kijk je uit naar het Weihnachts-Oratorium?
is dat we gezamenlijk mooie muziek maken,
‘Ik heb er erg veel zin in! Een kerst zonder Weihnachts-
daaraan is mijn positie van ondergeschikt belang.’
Oratorium, zonder Jauchzet, Frohlocket, is voor mij
Het
niet echt kerst. Het is een prachtige vertelling van het
uitgevoerd, met alle zes cantates. Hoe zorg je als
kerstverhaal van geboorte tot en met Drie Koningen.
dirigent dat het gedurende 2,5 uur interessant
Ik verwacht een serie van sprankelende en sfeervolle
blijft?
kerstconcerten en hoop dat er veel mensen komen
‘Het is belangrijk om het verhaal op een interessante
luisteren!’
manier te vertellen, met aandacht voor detail maar
Hoe klinkt het Weihnachts-Oratorium onder jouw
ook voor het grotere geheel. Het gaat dus om
leiding?
een combinatie van ‘in het moment zitten’, en een
‘Een interpretatie ontstaat bij mij altijd door een
‘helikopterview’ hebben en je bewust te zijn van het
wisselwerking met de musici. Ik laat me graag door
volledige verhaal. Daarin moet er een goede balans
hen inspireren, en hoop dat het andersom net zo
zijn tussen de verstilde en de feestelijke momenten.
werkt. Het Kamerkoor ken ik natuurlijk erg goed, en
Ook is het bij grote werken als het Weihnachts-
ik weet dat we met de solisten een mooie uitvoering
Oratorium van groot belang om de vaart erin te
kunnen neerzetten.’
houden.’
Met dit werk maakte je vorig jaar je debuut als
Hoe breng je de kerst zelf door?
chef-dirigent van het Nederlands Kamerkoor. Hoe
‘Ik houd de kerstdagen altijd vrij, ook al zijn het
was dat?
hoogtijdagen voor musici. Op kerstavond gaan we
‘Ik heb altijd hoge verwachtingen gehad van mijn werk
met de kinderen naar een kerstviering en daarna
met het Nederlands Kamerkoor en we zijn vorig jaar
doen we pakjes. Eerste en tweede kerstdag zijn meer
lekker van start gaan met het Weihnachts-Oratorium.
voor bezoek aan familie: gezellig samen zijn, rond
Maar of ik nu chef- of gastdirigent ben, het belangrijkst
het haardvuur zitten, spelletjes doen en lekker eten.’
Weihnachts-Oratorium
wordt
integraal
Fotomontage van de ondertekening van het ‘Laatste Oordeel’ verhuist naar Pieterskerk Leiden < vriendenbericht 11
Fotomontage
Eind november is een fotomontage van de
kopie van de ondertekening hangt nu naast de
ondertekening van het Laatste Oordeel verhuisd
kopie van het origineel. Beide fotomontages zijn
naar de Pieterskerk Leiden. De ondertekening op
gemaakt door het Leidse bedrijf Matrix Frame,
van de
het zestiende-eeuwse drieluik werd zichtbaar met
die wereldwijd marktleider zijn met hun unieke
behulp van een speciale fotografische techniek,
frames.
ondertekening
de gedetailleerde ondertekening blijkt Lucas’
Lucas bracht de ondertekening van het Laatste
uitzonderlijke talent, niet alleen als schilder maar
Oordeel direct aan op de witte plamuurlaag
ook als tekenaar.
die het ruwe hout bedekt. De ondertekening
van het
de
zogenoemde
infraroodreflectografie.
Uit
in zwart krijt was bedoeld als leidraad tijdens Het drieluik met het Laatste Oordeel van Lucas
het schilderen. Binnen de contouren van de
van Leyden (Leiden ca. 1494–1533) staat tot 2019
hoofdvormen van de compositie gebruikte Lucas
opgesteld op de eregalerij in het Rijksmuseum
arceringen om schaduw aan te geven in de
vanwege een ingrijpende restauratie en uitbreiding
vleeskleurige partijen en in de kleding. Voor de
van Museum De Lakenhal. Het immense schilderij
donkerste delen gebruikte hij kruisarceringen.
uit 1527 geldt als een van de hoogtepunten van
Ook bracht hij wassingen aan met verdunde
verhuist van
de Renaissance in de Noordelijke Nederlanden.
zwarte verf, bedoeld als onder modellering van de
Lucas was bij het schilderen van zijn drieluik
uiteindelijke verflaag.
Museum
in het Noorden. Hij schilderde het Laatste Oordeel
De infraroodreflectografie (IRR) is ontwikkeld in
in opdracht van de kinderen van Claes Dirksz.
de jaren 1970 en werd voor het eerst toegepast
van Swieten, een vermogende houthandelaar en
op het Laatste Oordeel. De ondertekening geeft
De Lakenhal
burgemeester van Leiden, ter plaatsing bij zijn graf
inzicht in het wordingsproces van een specifiek
in de Pieterskerk. De binnenzijde toont het Laatste
kunstwerk en is vaak van belang bij restauraties.
Oordeel naar de Openbaring van Johannes uit
Het drieluik met het Laatste Oordeel is in 2015
het Nieuwe Testament en op de buitenzijde staan
opnieuw gefotografeerd, waarbij voor het eerst de
de heiligen Petrus en Paulus afgebeeld. In 2011
voorstellingen volledig gescand konden worden.
schonk de Leidse kunstenaar Casper Faassen
De IRR-fotomontage is uitgevoerd door het
een kopie van het Laatste Oordeel, dat gemaakt
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie,
is in opdracht van Museum De Lakenhal voor
in samenwerking met het Rijksmuseum en
de tentoonstelling rond het originele drieluik. De
Museum De Lakenhal.
‘Laatste Oordeel’
naar Pieterskerk Leiden
uitgegroeid tot verreweg de bekendste kunstenaar
Ondertekening en reproductie schilderij Lucas van Leyden hangt in de Pieterskerk. © Foto: Hielco Kuipers
12 vriendenbericht > De restauratie van oudste nog spelende pijpwerk ter wereld
de restauratie van oudste nog spelende pijpwerk ter wereld Het Van Hagerbeerorgel kent een hele geschiedenis van veranderingen en aanpassingen. Sommige waren technische aanpassingen, sommige ook zeer verbonden met de tijdsgeest. Over het hoofdorgel van het Van Hagerbeerorgel in de Pieterskerk Leiden is al documentatie bekend uit 1398. Het werd aangepast en vergroot door verschillende orgelbouwers, waaronder Jacob van Bilsteyn (±1445), Jan van Covelens (±1530) en Peter Jansz de Swart (±1585). Uit al deze perioden is nog pijpwerk bewaard, waarvan dat van Van Bilsteyn tot het oudste nog spelende pijpwerk ter wereld mag worden gerekend. Op deze pijpen, die stammen uit circa 1446, zijn nog cijfers te vinden die op zijn laatst uit de 15de eeuw kunnen stammen. Het orgel kreeg tussen 1636 en 1643 zijn huidige omvang en signatuur van vader en zoon Van Hagerbeer. Deze uitbreiding was nodig omdat vanaf 1636 ook in Leiden de gemeentezang weer door orgelspel mocht worden begeleid. Onder het timpaan staat de tekst: Looft den Heer met psalmen en organen, de eerste regel van psalm
Looft den Heer met psalmen en organen
150. Daarom zijn in het front 150 pijpen opgesteld. Aan het eind van de 17e eeuw werd het orgel aangepast door Johannes Duyschot en in de 18e eeuw door Joachim Hess. In de 19e eeuw heeft de familie Lohman het orgel aangepast aan de romantische stijl van die tijd, waarbij de middentoonstemming werd vervangen door de gelijkzwevende temperatuur. In het midden van de 20e eeuw is het orgel door Van Leeuwen op moderne toonhoogte (a 440Hz) gebracht. Tussen 1995 en 1998 is het orgel bij een ingrijpende restauratie teruggebracht naar de oorspronkelijke signatuur van Van Hagerbeer. Alleen belangrijke toevoegingen,
zoals
enkele
van
Johannes
Restauratie Van Hagerbeerorgel. © Foto:Stefan Tetelepta
vervolg De restauratie van oudste nog spelende pijpwerk ter wereld < vriendenbericht 13
Duyschot, zijn gehandhaafd. Bij de restauratie
toegepast. De pijpen die alleen wit
is de handtekening van Van Hagerbeer in de
zijn worden gereinigd (mechanisch en/of met azijn
uitgeslagen
grootste frontpijp (24 voet) gevonden. Het orgel
uitgekookt) en vervolgens behandeld met lak.
Derde fase van de restauratie
is weer gestemd in de middentoonstemming
Pijpvoeten die al vervormingen vertonen of waarvan
De derde fase van de restauratie zal in
en voor de kenners met de a op 418 Hz (lage
de voet al is opengesprongen behoeven grondiger
het voorjaar van 2017 starten. Wij zijn nog
toonhoogte). Daarmee is dit Van Hagerbeer-orgel
herstel. De desbetreffende voetspitsen worden geheel
druk bezig met de financiering van deze
het enige stijlzuivere exemplaar van de oude
dan wel gedeeltelijk vervangen. Naar verwachting
laatste fase. Mocht u een extra bijdrage
Hollandse stadsorgels. In de Pieterskerk Leiden
worden circa 500 pijpvoeten gelakt en zullen ongeveer
willen leveren aan deze noodzakelijke
kan de muziek klinken zoals Jan Pieterszoon
300 voetpunten worden hersteld. Om ook voor de
orgelrestauratie stellen wij dat zeer op prijs,
Sweelinck het zelf gehoord zou kunnen hebben.
toekomst goed inzicht te hebben in de materie wordt
u kunt in dat geval uw extra bijdrage storten
Niet alleen de klank, ook de windvoorziening werd
een tabel opgesteld waarop wordt aangeduid welke
t.n.v. Stichting Vrienden van de Pieterskerk
in oude luister hersteld. Sinds 1998 wordt dan ook
pijpen welke behandeling hebben ondergaan.
op rekeningnummer NL22ABNA0881528307
bij vrijwel alle concerten de wind verzorgd door het Orgeltrappersgilde van de Pieterskerk Leiden.
o.v.v. extra bijdrage Orgel. Niet alleen een zeer omvangrijk, maar ook zeer kostbaar restauratieproject. Dit project kan dan ook
En dan nu toch weer een restauratie. Bij een
enkel worden uitgevoerd dankzij de steun van velen.
onderhoudsbeurt werd oxidatie van de voeten
Bijdragen van de volgende stichtingen maken de
van diverse historische pijpen geconstateerd.
restauratie mogelijk: Prins Bernhard Cultuurfonds
Deze pijpen zijn van orgelmetaal met een zeer
(met bijdragen van de volgende Cultuurfondsen
hoog loodpercentage (ca. 98%) vervaardigd. Dit
op naam: het Elco Brinkman Fonds en het Bertus
alliage is bijzonder gevoelig gebleken voor de
en Anne Luyten Block Fonds), M.A.O.C. gravin van
aantasting door loodoxidatie. Daarbij wordt het
Bylandt Stichting, Stichting dr. Hendrik Muller’s
lood omgezet in oxide, waarbij het orgelmetaal
Vaderlandsch Fonds, Stichting tot Behoud van het
verbrokkelt en vervormt. Uiteindelijk scheurt
Nederlandse Orgel & Stichting Orgelfonds Mooy.
de
pijpenwand
spontaan
open.
Dergelijke
oxidatie tast het lood van de orgelpijpen aan en veroorzaakt uiteindelijk gaten in de voeten van het pijpwerk. Dit probleem heeft zich de laatste jaren tamelijk onverwachts bij meerdere historische orgels in Nederland en daarbuiten geopenbaard. De precieze oorzaak van dit proces is (nog) niet vastgesteld. Het proces verloopt onberekenbaar. De oorzaak ligt vermoedelijk in een combinatie van factoren waarbij in elk geval de parameters zuurgraad
en
relatieve
vochtigheid
een
belangrijke rol spelen. Een zeer omvangrijke klus, en met die reden is besloten om het gehele pijpwerk van het Van Hagerbeer-orgel in drie fases aan een grondige inspectie te onderwerpen en waar nodig het pijpwerk te restaureren. Het herstelwerk wordt uitgevoerd door Verschueren Orgelbouw die ook de eerdere restauratie in de jaren ’90 van de vorige eeuw uitvoerden en een grote kennis hebben van ons bijzondere orgel. Ernstig aangetaste pijpen worden hersteld door het vervangen van dat deel van de pijpvoet. Daarbij wordt metaal van een gelijkaardig loodpercentage
Restauratie Van Hagerbeerorgel. © Foto:Stefan Tetelepta
14 vriendenbericht > Monumentale hekwerken in oude luister hersteld, dankzij u
monumentale hekwerken in oude luister hersteld ,
Dankzij u Recent zijn de monumentale hekwerken in de Pieterskerk Leiden hersteld, handwerk door het eeuwenoude ambacht van de smid. Het gaat om de hekwerken rond de monumenten van Luzac, Boerhaave, Van der Palm en Van Kerckhoven. De hekken hadden al lange tijd een aantal
materialen. Huismeester Bram Siera zal de
zichtbare
is
hekwerken voorzien van een nieuwe beschermde
uitgevoerd door de smid Martijn van der Berg
zwarte coating, zodat de hekwerken uiterlijk weer
die dit jaar de ambachtelijke Smederij van de
in hun oude glorie verkeren en de monumenten
Geijn, aan de Oude Varkenmarkt in Leiden, heeft
die zij beschermen ook van extra luister voorzien.
beschadigingen.
Het
herstel
overgenomen. Martijn heeft het vak geleerd bij zijn voorganger Sjaak van de Geijn, die al vaker
Het herstel is tot stand gekomen dankzij uw
opdrachten heeft uitgevoerd voor de Pieterskerk
steun, door een bijdrage van de Stichting
Leiden. Net als alle echte ambachtelijke smeden
Vrienden van de Pieterskerk.
is ook Martijn van der Berg aangesloten bij het Nederlands Gilde van Kunstsmeden (NGK). Bij het herstel van de hekwerken is rekening
Boven: Martijn van der Berg van Smederij van de Geijn.
karakter
Onder: Smederij van de Geijn herstelt hekwerk bij
daarvan. Zo zijn fragmenten van de hekwerken
monument Van der Palm. Š Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Hielco Kuipers
gehouden
met
het
monumentale
die bewaard waren gebleven teruggezet in het hek, zodat er zoveel mogelijk oorspronkelijk materiaal is gebruikt. Bij de Pieterskerk Leiden, zowel als onder restauratie-specialisten en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, bestaat een zeer sterke voorkeur voor herstel dat zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke toestand aansluit. Bovendien zijn de bewaarde fragmenten gebruikt als model om de nieuwe aanvullende fragmenten te maken. Zo zijn de decoraties optimaal nagebootst. Bij de hekwerken van de monumenten van Luzac en Boerhaave zijn een aantal spijlen en punten gericht, een minimale ingreep. Bij het hekwerk van het monument voor Van Kerckhoven zijn op negen spijlen nieuwe punten gezet, met gebruik van een bewaard gebleven originele punt. De meest ingrijpende werkzaamheden vonden plaats bij het hekwerk van het monument voor Van der Palm. Hierbij zijn nieuwe spijlen, decoraties en punten toegevoegd, wederom aan de hand van bewaard gebleven originele
Leiden maakt 100 jaar ná De Stijl de balans op < vriendenbericht 15
Leiden maakt 100 jaar ná De Stijl de balans op In 2017 viert Leiden dat 100 jaar geleden Theo van Doesburg in Leiden ‘De Stijl’ oprichtte. Wat begon als de naam van een tijdschrift werd uiteindelijk een icoon van moderniteit over de hele wereld.
Museum De Lakenhal heeft kunstenaars lemke van
Stijl een eigentijdse invulling geven aan abstracte
Compositie in lijn - Piet Mondriaan, 1917
Dijk en Guido Winkler (IS-projects) gevraagd een
kunst. In de Pieterskerk Leiden zullen kleinere,
© Kröller-Müller Museum
plan te ontwikkelen voor Openlucht Museum De
reeds bestaande kunstwerken van de kunstenaars
Lakenhal: 100 jaar ná De Stijl. Voor het Openlucht
uit het wereldwijde netwerk van de curatoren
Museum De LakenhaI namen de curatoren een
worden getoond. De ruim twintig kunstenaars
deel van het schilderij Compositie in lijn (1917)
uit verschillende continenten, waaronder Brent
van Piet Mondriaan als plattegrond en vroegen
Hallard (Australië), Gilbert Hsiao (USA) en Jan
hedendaagse internationale kunstenaars om grote
van der Ploeg (NL) maken hun ‘artwalls’ speciaal
monumentale ‘artwalls’ in de buitenlucht op het
voor Openlucht Museum De Lakenhal. De
Leidse Pieterskerkhof te maken. De tentoonstelling
tentoonstelling is te bezichtigen vanaf 2 juni tot en
laat zien hoe deze kunstenaars honderd jaar na De
met 27 augustus 2017.
Bent u wel een lezer van het Vriendenbericht maar nog geen Vriend van de Pieterskerk?
word een vriend en steun de Pieterskerk Wat houdt het in:
Ramen met Namen een knipoog naar de gildeborden Het idee is dat u een naam kunt laten brandschilderen in de ramen van de Pieterskerk
l
kosten € 20,- euro per jaar
Leiden. Door het ‘kopen’ van een naam in een van
l
steun een nationaal monument
de beschikbare panelen ‘vereeuwigt’ u uzelf of een
l
2 Vriendenberichten per jaar
ander in de Pieterskerk, net als de gildebroeders
l
korting bij sommige culturele activiteiten
in de middeleeuwen met hun gildeborden wilden
l
gratis toegang tot de openstelling met twee
bereiken.
personen Het is natuurlijk ook mogelijk om iemand een
Wist u dat: l
l
gebrandschilderde
naam
cadeau
te
doen,
Pieterskerk heeft als goededoelen instelling
bijvoorbeeld ter gelegenheid van een verjaardag,
de culturele ANBI status
een huwelijk, geboorte, doop, jubileum of ter
Vriend voor het leven kost € 1000,-
herinnering aan familieleden.
Voor meer informatie zie www.pieterskerk.com
Kijk voor meer informatie op onze website:
en klik op de button ‘Uw steun helpt!’ op de
www.pieterskerk.com/ramen-met-namen.
homepage.
agenda pieterskerk leiden
Openstelling en rondleidingen:
Februari 2017
Wanneer er geen evenementen plaatsvinden is de Pieterskerk geopend voor publiek. Het Pieterskerkcafé is iedere dag geopend van 11:00 tot 18:00 uur. Op www.pieterskerk.com vindt u de data van actuele openstellingen en rondleidingen.
wo 08 Universiteit Leiden - Dies Natalis Aanvang: 15:00 uur http://evenementen.leidenuniv.nl/dies
Wilt u een rondleiding op een niet gepubliceerde datum of met een groep? Onze vrijwilligers zijn graag bereid u rond te leiden in de Pieterskerk. Voor meer informatie en reserveringen kunt u contact opnemen met de salesafdeling van de Pieterskerk via (071) 513 77 64 of een e-mail sturen naar sales@pieterskerk.com
do 16 Scratch Muziekdagen – Messiah I Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl vr 17 Scratch Muziekdagen – Messiah II Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl za 18 Scratch Muziekdagen – Musical Highlights Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl
Parkeren: Wij adviseren u te parkeren op het Haagweg Parkeerterrein, kosten hiervoor zijn € 12,- per auto per dag inclusief vervoer naar en van de binnenstad. Zie voor meer informatie www.stadsparkeerplan.nl. Vanaf Leiden CS stoppen verschillende bussen op de Breestraat, op 2 minuten loopafstand van de Pieterskerk.
concerten & evenementen Ingang concerten e.d.: Pieterskerkhof 1A
December 2016 di 20 Bachacademy Aanvang: 19:30 uur www.pieterskerk.com
zo 19 Scratch Muziekdagen – Klassiek programma Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl za 25 Open Dag Universiteit Leiden Informatie via www.studereninleiden.nl
Maart 2017 zo 26 Cantatedienst Aanvang: 19:00 uur www.stichtingcantate.nl
April 2017 do 22 Weihnachts-Oratorium Nederlands Kamerkoor & B’Rock Aanvang: 19:30 uur www.pieterskerk.com za 24 Kerstnachtdienst 18:30 uur – Kinderkerstfeest 20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst 22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl
Januari 2017 ma 09 Nieuwjaarsreceptie Gemeente Leiden Informatie via www.leiden.nl
wo 12 Matthäus Passion C.O.V. Ex Animo Aanvang: 19:30 uur www.exanimo.nl do 13 Matthäus Passion Bachkoor Holland Aanvang: 19:30 uur www.bachkoorholland.nl vr 14 Matthäus Passion Bachkoor Holland Aanvang concert: 11:30 uur Lunchpauze: 13:00 - 14:30 uur Einde concert: 16:15 uur www.bachkoorholland.nl
PIETERSKERK LEIDEN Kloksteeg 16 2311 SL Leiden (071) 512 43 19 info@pieterskerk.com www.pieterskerk.com
Dit Vriendenbericht is gedrukt op FSC gecertificeerd papier.