Węglowa - miejsce do potęgi trzeciej. Społeczna koncepcja zagospodarowania przestrzennego

WĘGLOWA W LICZBACH: DZIAŁALNOŚĆ: 35 – łączna liczba instytucji i organizacji działających na terenie 55 – roczna liczba organizowanych imprez społecznych, kulturalnych i sportowych 200 – przeciętna długość sezonu (liczba dni) działań na Węglowej w roku kalendarzowym 4 500 – roczna liczba turystów (osób spoza miasta lub regionu) odwiedzających Węglową 15 000 – roczna liczba osób korzystających obecnie z oferty na Węglowej TEREN: 5 – liczba przedwojennych magazynów wojskowych (historyczny „rdzeń” terenu) 5,6 – wartość w mln zł, za jaką Miasto Białystok kupiło nieruchomość przy ul. Węglowej 8 – mierzony w latach czas, od kiedy Węglowa czeka na wizję przyszłości (od 2005 r.)

9,5 – mierzona w hektarach powierzchnia terenu powojskowego 23 – łączna liczba budynków na terenie powojskowym przy ul. Węglowej 23 214 – mierzona w m2 łączna powierzchnia użytkowa wszystkich budynków 96 278 – mierzona w m3 łączna kubatura wszystkich budynków WYMIAR TRANSGRANICZNY: 3 – mierzony w latach okres działalności Transgranicznego Centrum Kultury – Węglowa 10 – roczna liczba wydarzeń o skali ogólnopolskiej lub międzynarodowej 20 – liczba państw, których przedstawiciele prezentowali się w obiektach powojskowych przy ul. Węglowej 30 – roczna liczba gwiazd zagranicznych (w tym artystów, twórców i sportowców) 9 000 – roczna liczba osób korzystających z transgranicznej oferty terenu przy ul. Węglowej

4 INTRO 6 WĘGLOWA – CZYM JEST I DOKĄD ZMIERZA 8

Stan istniejący 9

Wizja przyszłości Węglowej – trzecie miejsce 13

Społeczna koncepcja – postulaty 14

Jak powstała wizja i postulaty? 18

INSTYTUCJE – FILARY WĘGLOWEJ 20

Muzeum Pamięci Sybiru 21

Transgraniczne Centrum Kultury – Węglowa 22

Białostocki Park Naukowo-Technologiczny 24

Muzeum Techniki i Motoryzacji „Moto-Retro” 25

Skatepark Węglowa 26

UWARUNKOWANIA I KONTEKST 28

Dokumenty strategiczne 29

Inne społeczne koncepcje (przykłady) 32

Dobre praktyki rewitalizacji 32

ODDZIAŁYWANIE WĘGLOWEJ 34 Przestrzeń 35 Transgraniczność 35 Przedsiębiorczość 36 Ekologia 37 WĘGLOWA 2020 38 PODSUMOWANIE 40 KALENDARIUM PROJEKTU 43

5 „Opracowanie społecznej koncepcji zagospodarowania terenu po wojskowych magazynach przy ul. Węglowej w Białymstoku: badania opinii mieszkańców, warsztaty partycypacyjne, otwarta debata.” – projekt realizowany przez Stowarzyszenie Kreatywne Podlasie przy wsparciu finansowym Fundacji im. Stefana Batorego w okresie od 01.02.2013 r. do 30.11.2013 r.

Za treść publikacji w całości odpowiada Stowarzyszenie Kreatywne Podlasie oraz autorzy. Poglądy w niej wyrażone nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Fundacji im. Stefana Batorego.

Treść publikacji dostępna na licencji Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0 PL): http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/ „Węglowa – miejsce do potęgi trzeciej. Społeczna koncepcja zagospodarowania terenu po wojskowych magazynach przy ul. Węglowej w Białymstoku” pod redakcją Marcina Nawrockiego, Damiana Dworakowskiego, Piotra Jać ISBN 978-83-62668-72-4 Wydawca: Wydawnictwo BUK Projekt graficzny, skład i łamanie: Sławomir Mojsiuszko Korekta: Agnieszka Opacka Druk: Drukarnia Biały Kruk Wydanie I

6 INTRO „Węglowa – Społeczna Koncepcja” to wyjątkowy w skali Podlasia projekt obywatelski, na który można spojrzeć z dwóch odmiennych perspektyw. Podstawowym celem Stowarzyszenia Kreatywne Podlasie było animowanie – po raz pierwszy w Białymstoku i całej północno-wschodniej Polsce – pogłębionego dialogu społecznego oraz wypracowywanie modelowych rozwiązań w tym zakresie. W trakcie projektu powstał niniejszy kompleksowy materiał, zawierający społeczną koncepcję zagospodarowania 9-hektarowego terenu powojskowego, położonego w centrum stolicy Podlasia.

Opracowanie, które Państwo czytają, zawiera również omówienie procesu, w którym społeczna koncepcja powstała i uwarun-

kowań, dzięki którym może być zrealizowana. Niniejszy materiał podsumowuje proces w pełni przeprowadzonego dialogu społecznego.

Organizatorzy projektu rozpoczęli od zgromadzenia kompleksowej wiedzy, a następnie – z aktywnym udziałem mieszkańców i licznych środowisk – opracowali całościowe rozwiązanie, przedstawione władzom publicznym i interesariuszom.

Społeczna Koncepcja została wypracowana w wyniku zastosowania wybranych procedur nowoczesnej, pogłębionej partycypacji. Zakresem działań objęta była ważna dla miasta przestrzeń publiczna, stanowiąca od 2004 r. własność komunalną. Koncepcja powstała w wyniku zaangażowania wielu środowisk, obejmujących obywateli Białegostoku, przedstawicieli władz miasta, specjalistów, urzędników i interesariuszy. Myślą przewodnią przedsięwzięcia było oddanie powojskowej przestrzeni

7

mieszkańcom – zarówno na etapie projektowania jej przyszłości, jak i późniejszego użytkowania.

Z drugiej strony wspomniana Społeczna Koncepcja odnosi się do niezwykle cennego i istotnego z punktu widzenia miasta i jego mieszkańców terenu, tj. kompleksu powojskowych magazynów przy ul. Węglowej w Białymstoku.

Tworzą one unikatową przestrzeń do działań społecznych oraz stanowią potencjalne tereny inwestycyjne w centrum stolicy Podlasia, w sąsiedztwie ścisłego śródmieścia.

Zgodnie z intencją organizatorów, Społeczna Koncepcja ma odpowiadać na potrzeby mieszkańców, a jednocześnie być realistyczna i możliwa do wdrożenia. Ma ona przynosić różnorodne korzyści dla białostoczan, użytkowników i operatorów poszczególnych obiektów znajdujących się

przy ul. Węglowej oraz władz Białegostoku i administracji publicznej.

Społeczna Koncepcja ma wyrażać wolę obywateli do współprojektowania przyszłości miasta oraz jego przestrzeni, a także do podejmowania współodpowiedzialności za zarządzanie jego rozwojem.

Realizacja projektu przyczyniła się do wypracowania modelu pogłębionej patycypacji – odpowiadającego specyfice Białegostoku, możliwego do wykorzystania w innych sferach i obszarach życia miasta.

Wszystkim, którzy nam zaufali i z którymi wspólnie przebyliśmy tę niezwykłą drogę, zakończoną opracowaniem Społecznej Koncepcji – w tym miejscu serdecznie dziękujemy.

Zespół projektu „Węglowa – Społeczna Koncepcja”

Węglowa – Społeczna Koncepcja.

Wizualizacje powarsztatowe. Autor: Semko Augustyn Na poprzedniej stronie: makieta koncepcji „WĘGLOWA - wyspa kultury”.

Fot.: Piotr Jać

WĘGLOWA – CZYM JEST I DOKĄD ZMIERZA

9 S t a n istniejący WĘGLOWA to przestrzeń dziewięciu hektarów. Otoczony zielenią kompleks powojskowych magazynów z połowy lat 30. XX wieku sąsiaduje z osiedlami mieszkaniowymi i jest położony blisko centrum Białegostoku. Od czasów, w których przez dziesięciolecia służył jednostce Wojska Polskiego, w zasadzie się nie zmienił. Obecnie nie posiada precyzyjnych zapisów planu miejscowego, z czym wiąże się brak konkretnej wizji jego wykorzystania.

Budynki znajdujące się na tym terenie są użytkowane na podstawie elastycznych, nietrwałych umów cywilnoprawnych przez oganizacje pozarządowe, przedsiębiorstwa, firmy oraz osoby prywatne. Sąsiadują tu ze sobą funkcje kulturalne (Muzeum Techniki i Motoryzacji „Moto-Retro”), sportowe (Skatepark Węglowa, Białostocki Klub Balonowy, Klub Nurkowy „Żaba”), biznesowe (magazyny spółek dystrybucyjnych), społeczne (Suwalski Bank Żywności, magazyny Stowarzyszenia Droga, Towarzystwo Wspierania Inicjatyw Społecznych Alpi) i inne, bliżej nieokreślone działania.

Wyjątek stanowi magazyn nr 10, przejęty na okres 15 lat przez stowarzyszenie Pogotowie Kulturalno Społeczne na użytek Transgranicznego Centrum Kultury – Węglowa oraz magazyn nr 9, który został wyremon-

towany, odgrodzony od reszty terenu i również długoterminowo przeznaczony na cele usługowe (Intrum Justitia sp. z o.o., Centrum Operacyjne w Białymstoku).

INFRASTRUKTURA Teren przy ul. Węglowej obejmuje nieczynną, międzywojenną bocznicę kolejową, 5 historycznych magazynów wojskowych i 18 innych obiektów wzniesionych na potrzeby militarne. Obecnie niemal wszystkie budynki (za wyjątkiem skomercjalizowanego obiektu nr 9) nie spełniają norm bezpieczeństwa i higieny pracy, a także wymogów wynikających z przepisów prawa budowlanego; nie spełniają także norm cieplnych i wymagają termomodernizacji.

Tym samym teren nie jest przygotowany do prowadzenia działań całorocznych i nadaje się tylko do obecnych, doraźnych przedsięwzięć. Ich sezon trwa na Węglowej około 200 dni, czyli nieco ponad pół roku. Cała stolarka okienna i drzwiowa wszystkich hal musi ulec wymianie, jako że nie spełnia norm ciepłochronności i bezpieczeństwa, właściwych dla ogólnodostępnych obiektów publicznych.

Teren Węglowej pozbawiony jest infrastruktury technicznej (bieżącej wody, kanalizacji, centralnego ogrzewania), ma starą i nie odpowiadającą aktualnym potrzebom instalację elektryczną. Obiekt w zasadzie pozbawiony jest ogrodzenia. Obecne pozostawiło przed laty wojsko – dziś jest to bariera w bardzo złym stanie technicznym, która nie stanowi

10

11 właściwie żadnej zapory przed wejściem niepożądanych osób. Brakuje zewnętrznego nadzoru.

Obszar dawnej jednostki wojskowej ulega stałej degradacji, jest rozkradany przez złomiarzy i lokalny półświatek oraz niszczony przez wandali (występuje tu m.in. częste podpalanie śmietników).

Liczący ponad 7 hektarów teren zielony Węglowej jest wykorzystywany przez okolicznych mieszkańców jako śmietnisko. Brakuje możliwości wykorzystania terenu na potrzeby parkingu dla gości Węglowej, incydentalnie w tym celu wykorzystywana jest cała długość ulicy wzdłuż ogrodzenia terenu, co znacznie utrudnia dwustronny ruch po jezdni i tworzy pole do konfliktu z mieszkańcami osiedla.

DOSTĘPNOŚĆ

Tereny sąsiadujące z Węglową obecnie zamykają ją z trzech stron, odcinając od miasta. Od zachodu jej obszar styka się z olbrzymim, szczelnie ogrodzonym kompleksem Elektrociepłowni Białystok S.A., zaś od północnego zachodu z terenem Białostockiej Fabryki Mebli S.A. Od południa – i centrum miasta – odcina ją nieprzekraczalna granica linii kolejowej Warszawa – Moskwa, wyznaczona przez głęboki rów, nasyp, system ogrodzeń i gęstą, dziką roślinność. Od północy kompleks sąsiaduje z osiedlem domków jednorodzinnych – właśnie przez te drogi osiedlowe można dziś wjechać na teren powojskowy. Droga łączy się od wschodu z przechodzącą w wykopie i tunelu

ul. Wasilkowską, jedną z głównych miejskich arterii. Dostęp komunikacyjny do Węglowej jest zatem mocno utrudniony, a w efekcie wykorzystanie jej potencjału wymaga istotnej poprawy powiązań terenu z miastem.

Władze samorządowe podjęły decyzję o zlokalizowaniu na terenie powojskowym nowej instytucji kultury – Muzeum Pamięci Sybiru. Przyspiesza to istotne decyzje dotyczące układu komunikacyjnego. Jednocześnie decyzja samorządu daje możliwość wykorzystania istniejącej linii kolejowej, np. przez budowę stacji kolejki miejskiej, wiążącej Węglową i osiedla z terenami pozamiejskimi.

Zauważona została możliwość, a co za tym idzie konieczność wykorzystania przestrzennej bliskości Węglowej i osiedla Sienkiewicza.

Obie przestrzenie można funkcjonalnie powiązać poprzez tory i ul. Poleską – kładkami napowietrznymi lub podziemnym tunelem z centrum usługowym.

KLIMAT Węglowa stanowi teren posiadający niezwykły potencjał przestrzenny i historyczny. Kilkanaście starych, monumentalnych budynków, otoczonych dawną bocznicą kolejową i zatopionych w zieleni daje szereg możliwości. Działające od kilku lat prywatne Muzeum Techniki i Motoryzacji „Moto-Retro” jest największą tego typu instytucją w kraju. Skatepark Węglowa to jedyny w Polsce obiekt łączący tor zadaszony z ziemnym.

Na sąsiedniej stronie: Węglowa.

Zdjęcie z wytycznych konkursu na Wyspę Kulturalną.

Białystok 2006. Źródło: Urząd Miasta Białystok

12 Wyremontowanie przedwojennego budynku nr 9 przez Komunalne Towarzystwo Budownictwa Społecznego zaowocowało znalezieniem wieloletniego najemcy (Intrum Justitia sp. z o.o., Centrum Operacyjne w Białymstoku).

Z uwagi na przeszłość budynków, które są ostatnimi prawdziwymi peronami wielkiej wywózki Polaków z lat 1939-41, w 2011 r. władze miasta Białystok podjęły decyzję o zlokalizowaniu w budynku nr 5 Muzeum Pamięci Sybiru.

Zainicjowana w 2009 r. akcja prowadzenia w magazynie nr 10 oddolnej działalności kulturalnej dwa lata później zaowocowała przekazaniem go w wieloletnie użyczenie stowarzyszeniu Pogotowie Kulturalno Społeczne w celu stworzenia Transgranicznego Centrum Kultury – Węglowa.

Mimo pewnej aktywności przedsiębiorców i organizacji społecznych, przestrzeń Węglowej jest do dziś zupełnie niewykorzystana przez samych mieszkańców.

Poza organizowanymi przez funkcjonujące tu podmioty wydarzeniami, brak jest stałej infrastruktury, umożliwiającej spędzanie czasu wolnego, rekreację czy różnego rodzaju aktywność sportową.

MISJA OBECNIE

Węglowa to aktualnie miejsce aktywności, realizacji i synergii wielu funkcji: — organizowania działalności kulturalnej, społecznej oraz sportowej, w tym międzynarodowych i ogól-

nopolskich festiwali, przeglądów, pokazów, zawodów, warsztatów; — udostępniania przestrzeni na cele muzealne i wystawiennicze zarówno instytucjom publicznym, jak i organizacjom pozarządowym oraz indywidualnym osobom; — realizacji wydarzeń o charakterze sportowym w budynkach i na otwartej przestrzeni; — wspierania aktywności społecznych służących mieszkańcom i prowadzeniu działalności na rzecz osób i środowisk wykluczonych; — wspierania samorealizacji grup nieformalnych i lokalnych społeczności w podejmowanych przez nich własnych inicjatywach dzięki możliwości udostępniania grupom przestrzeni; — promowania współpracy międzynarodowej i transgranicznej przez ciągłą obecność artystów i gości zagranicznych podczas wydarzeń kulturalno-społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem krajów sąsiednich oraz krajów Partnerstwa Wschodniego; — promowania i wzmacniania kapitału społecznego poprzez współpracę między organizacjami pozarządowymi, instytucjami i grupami nieformalnymi przy realizacji projektów opartych na wspólnych działaniach.

13 W i z j a prz yszłości Węglowej – trzecie miejsce Według teorii amerykańskiego socjologa R. Oldenburga życie społeczne koncentruje się wokół trzech ważnych ośrodków: domu (miejsca, w którym mieszkamy), pracy (miejsca, w którym pracujemy zawodowo) oraz trzeciego miejsca, w którym prowadzimy szeroko pojęte życie towarzyskie, miejsca odpoczynku i spotkań.

Funkcją trzeciego miejsca jest m.in. wzmacnianie w mieszkańcach poczucia przynależności do otoczenia oraz więzi z innymi, a zatem budowanie wspólnoty na poziomie lokalnym (osiedla, miasta). Celem funkcjonowania takich przestrzeni ma być zapewnienie lokalnym społecznościom warunków do aktywności kulturalnej, odpoczynku, rekreacji, ale przede wszystkim do budowania i zacieśniania więzi z ludźmi i miejscem, w którym żyją. Trzecie miejsce stanowić mogą przestrzenie publiczne, włączając w to domy kultury, muzea czy biblioteki. Uzupełnia je szereg innych działań – formalnych i nieformalnych: inicjatywy sąsiedzkie, tzw. przestrzenie wspólne w miastach (np. ogrody, parki, place, galerie sztuki

na świeżym powietrzu, wyposażone w różnorodne funkcje), świetlice wiejskie i szkolne, kawiarenki itp. Innymi słowy – są to wszystkie miejsca, w których chcemy przebywać i spędzać swój wolny czas.

Węglowa spełnia wszelkie kryteria, by móc pełnić funkcje trzeciego miejsca – nie tylko przestrzeni dla mieszkańców osiedla czy miasta, ale – w kontekście wydarzeń, jakie się tu odbywają – także dla odwiedzających nasz region turystów z Polski i zagranicy. Węglową można rozumieć jako miejsce aktywności, miejsce realizacji swoich pasji, miejsce odpoczynku i oderwania od codziennych rutynowych czynności.

Węglowa jest (i tym bardziej może być) neutralną przestrzenią do spotkań z innymi ludźmi i inicjatywami – jako miejsce interakcji mieszkańców, sektora społecznego i pozarządowego, bliskich obywatelom istytucji publicznych (historia, edukacja, kultura) czy kultury przedsiębiorczości. Z uwagi na oddziaływanie transgraniczne, Węglową należy też postrzegać jako przestrzeń o dużej wartości eksportowej.

Pomysł na zagospodarowanie komplesu magazynów powojskowych przy ul. Węglowej – wyrażony i opisany w Społecznej Koncepcji, a wcześniej zdefiniowany w trakcie konsultacji społecznych i wielowątkowej, ogólnobiałostockiej dyskusji – odpowiada znakomicie idei trzeciego miejsca.

14 Społeczna Koncepcja – postulaty

Na sąsiedniej stronie: Węglowa.Społeczna Koncepcja Wizualizacje powarsztatowe. Autor: Semko Augustyn

Węglowa stanowi nie tylko interesującą przestrzeń publiczną i ważny punkt na mapie Białegostoku.

Po przejęciu obiektów dawnej jednostki wojskowej przez gminę, stała się też lokalną enklawą obywatelskości, zarówno w sensie społecznym, jak i przestrzennym, enklawą, którą charakteryzuje wysoki poziom spontaniczności i… niepewności. Przez ostatnie lata nie opracowano bowiem żadnego oficjalnie obowiązującego, realistycznego scenariusza dotyczącego przyszłości tego terenu.

Naprzeciw tej niepewości wyszedł projekt „Węglowa – Społeczna Koncepcja”. Po pierwsze: białostoczanie nie wiedzieli co w najbliższych latach stanie się z tym obiektem i jaka będzie przyszłość tej części miasta.

Po drugie: towarzyszyła im niepewność co do przyszłości działań społecznych prowadzonych aktualnie na Węglowej.

Celem projektu „Węglowa – Społeczna Koncepcja” było stworzenie w mechanizmie partycypacyjnym społecznej, uwspólnionej koncepcji użytkowania tej przestrzeni – zarówno magazynów, jak i otaczającego je terenu.

Założono szeroki, bezpośredni i wielowymiarowy udział różnych grup społecznych w całym procesie

jej formułowania: opracowywaniu jej założeń, redagowaniu treści i bieżącym opiniowaniu poszczególnych rozwiązań. Mieszkańcy w badaniach dzielili się wiedzą, podczas otwartych spotkań byli dyskutantami, w ramach warsztatów tworzyli grupy uczestników.

Wypracowanie postulatów było efektem poszukiwania pomysłów na przekształcenie terenu powojskowego zgodnie z oczekiwaniami mieszkańców Białegostoku. Zdecydowali oni, że celem jest przekształcenie Węglowej w przestrzeń przyjazną oraz umożliwiającą samorealizację i zaspokajanie potrzeb wszystkich mieszkańców miasta, przy jednoczesnym zachowaniu istniejących wartości terenu (urbanistycznych, architektonicznych i przyrodniczych) oraz zwiększeniu jego bezpieczeństwa, dostępności i atrakcyjności dla różnych podmiotów oraz grup społecznych.

Główne postulaty: I. Zachowanie oraz rozwój istniejących wartości przestrzennych i urbanistycznych.

Głównym postulatem Społecznej Koncepcji jest ochrona układu przestrzennego terenu powojskowego, jednolitej struktury własnościowej i sprawne zarządzanie terenem. Ważne jest zwiększanie poziomu bezpieczeństwa, usuwanie barier architektonicznych oraz łączenie różnorodnych funkcji i zagospodarowania – dla synergii realizowanej tu działalności.

Istotne znaczenie ma także zachowanie śladów bocznicy kolejowej, tworzenie nowych funkcji

15

16 sportowych i wypoczynkowo-rekreacyjnych oraz prowadzenie działalności inwestycyjnej w sposób uwzględniający potrzeby i interesy mieszkańców okolicznych osiedli.

Węglowa Społeczna Koncepcja.

Wizualizacje powarsztatowe.

Autor: Semko Augustyn

II. Zachowanie oraz rozwój istniejących wartości architektonicznych i społecznych Ważnym postulatem społecznej koncepcji jest pozostawienie przedwojennych magazynów i ich rewitalizacja lub modernizacja – przy zachowaniu walorów architektonicznych.

Inne obiekty mogą być rozebrane, przebudowane lub zaadaptowane, można także wznieść nowe – przy wyraźnym nawiązaniu do konstrukcji, bryły, detali oraz materiałów i estetyki obiektów przedwojennych.

Wartością zasługującą na ochronę jest aktualny ekstensywny charakter zabudowy oraz różnorodność usług społecznych działających obecnie na terenie kompleksu.

III. Zachowanie oraz rozwój istniejących wartości przyrodniczych terenu Istotny postulat społecznej koncepcji dotyczy ochrony bioróżnorodności,

stosunków wodnych oraz starodrzewu – jako wartości kompleksu i jego znaku charakterystycznego. Aktualne ukształtowanie powierzchni może być zmieniane tylko przy zachowaniu i rozwijaniu wartości rekreacyjnych, krajobrazowych i widokowych. Celem jest zwiększanie atrakcyjności terenu dla różnych użytkowników i grup społecznych poprzez wprowadzanie nowych funkcji terenu i form zagospodarowania lub inwestycji – tylko z poszanowaniem wartości przyrodniczych.

Szczegółowe postulaty, które wpisują się w zakres powyższych warunków obejmują następujące zmiany i inwestycje: 1. Uporządkowanie terenu i zieleni, w tym wycięcie dzikich krzaków i chwastów, wyrównanie terenu, usunięcie starych nawierzchni i ogrodzeń wewnątrz terenu, sprzątnięcie śmieci 2. Oznakowanie wejść na teren, oznaczenie poszczególnych budynków i elementów kompleksu, zaplanowanie i wprowadzenie organizacji ruchu oraz oznakowań wewnątrz kompleksu 3. Zabezpieczenie terenu poprzez naprawę ogrodzenia zewnętrznego i aktualizację jego przebiegu, wstawienie bram wjazdowych, instalację oświetlenia zewnętrznego, monitoringu i zlecenie ochrony terenu wyspecjalizowanemu podmiotowi 4. Zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc postojowych, poprzez wyty-

17 czenie i utworzenie nowych stanowisk dla osób korzystających z kompleksu, w tym poprzez budowę parkingów podziemnych lub wielopoziomowych 5. Stworzenie ogólnodostępnych terenów sportowo-rekreacyjnych, takich jak boiska do sportów i gier zespołowych, ścieżka zdrowia, siłownia zewnętrzna, tereny do trenowania sportów miejskich oraz rozbudowa istniejących funkcji sportowo-rekreacyjnych i obsługujących je obiektów, w tym skateparku oraz dirt parku, a także ich zapleczy (szatnie, węzły sanitarne itp.)

6. Wygospodarowanie terenu umożliwiającego budowę parku linowego 7. Utworzenie na terenie powojskowym placu koncertowego umożliwiającego organizację imprez artystycznych dla 10 000 – 15 000 osób 8. Utworzenie ogólnodostępnego parku rekreacyjnego poprzez zachowanie, uporządkowanie i uzupełnienie istniejącej zieleni oraz wprowadzenie małej architektury 9. Wyposażenie kompleksu przy ul. Węglowej w pełne uzbrojenie terenu (sieć elektryczna, kanalizacja deszczowa i sanitarna, ciepła woda, gaz, CO, sieci teletechniczne), umożliwiające funkcjonowanie wszystkich obiektów i terenów zgodnie ze społeczną koncepcją 10. Przystosowanie istniejących obiektów umożliwiające prowadzenie działalności uzupełniającej główne funkcje terenu, w tym działalności

hotelarskiej, gastronomicznej oraz funkcjonowanie klubu osiedlowego 11. Wygospodarowanie terenu umożliwiającego budowę ogrodu botanicznego przykrytego półsferycznymi zadaszeniami, znajdującego się w zachodniej części terenu 12. Przekształcenie jednego z istniejących obiektów na muzeum pojazdów militarnych 13. Przekształcenie jednego z istniejących obiektów na fablab – laboratoria i pracownie badawczo-rozwojowe, współpracujące z takimi instytucjami, jak park naukowo-technologiczny, specjalna strefa ekonomiczna, uczelnie, placówki naukowe i badawczo-rozwojowe 14. Przekształcenie jednego z istniejących obiektów na warsztaty, pracownie i biura dla sektorów kreatywnych, artystów i twórców oraz umożliwienie prowadzenia w nim działalności wystawienniczej 15. Przekształcenie jednego z istniejących obiektów na halę sportową 16. Stworzenie zaplecza sanitarnego dla osób korzystających z kompleksu 17. Wprowadzenie ochrony akustycznej dla mieszkańców okolicznych osiedli 18. Poprawa dostępności komunikacyjnej terenu przy ul. Węglowej z całego miasta, w tym poprzez budowę przejścia pieszo-rowerowego przez tory kolejowe, a także wjazdu od strony ul. Poleskiej.

18 Jak powstała w i z j a i postulaty?

Projekt „Węglowa – Społeczna Koncepcja” składał się z cyklu działań podzielonych na trzy etapy. W pierwszym z nich przez trzy miesiące zostały zrealizowane badania społeczne oraz opracowano wydawnictwo podsumowujące podstawowe fakty o tej przestrzeni. Tak powstała „Węglowa. Biała Księga” opisująca historię i stan istniejący kompleksu powojskowego.

Następnie projekt zakładał opracowanie przez mieszkańców społecznej koncepcji zagospodarowania przestrzennego.

Wykorzystano pogłębione metody partycypacji, takie jak planowanie partycypacyjne oraz charrette. Spotkania odbywały się przez trzy miesiące, z udziałem różnych grup społecznych i środowisk eksperckich oraz mieszkańców Białegostoku.

Spotkania partycypacyjne odbywały się na Węglowej oraz w centrum miasta. Pracowano w grupach roboczych, w dwóch cyklach.

W pierwszym cyklu warsztatów partycypacyjnych brały udział osoby reprezentujące odrębne środowiska interesariuszy, podzielone na 5 grup roboczych: 1) aktualnych użytkowników Węglowej (najemców, właścicieli hal i magazynów, a także osoby

realizujące tam swoje działania), 2) odbiorców działań realizowanych na Węglowej (osoby korzystające z usług wspomnianych obecnych użytkowników Węglowej, na przykład z muzeum, skateparku czy Transgranicznego Centrum Kultury – Węglowa), 3) mieszkańców miasta (zwłaszcza wszystkie osoby mieszkające w pobliżu Węglowej, na terenie os. Wygoda i os. Sienkiewicza), 4) potencjalnych inwestorów (osoby, które mogą mieć pomysł i potencjał na przedsiębiorcze wykorzystanie tego terenu), 5) eksperci (urzędnicy, urbaniści, architekci, radni – wszyscy, których doświadczenie i wiedza merytoryczna mogła pomóc w opracowaniu koncepcji).

Każda z grup liczyła kilkanaście osób i spotykała się czterokrotnie. Celem było wypracowanie wizji zagospodarowania Węglowej wewnątrz każdego ze środowisk.

Praca była prowadzona w oparciu o metody aktywne, angażujące uczestników, stwarzając przestrzeń

19 do budowania wizji Węglowej jako ważnego miejsca na mapie Białegostoku. Pomogły w tym takie narzędzia, jak praca na makietach, wielkoformatowych mapach terenu oraz w oparciu o trójwymiarowe wizualizacje. W sumie w okresie od 19 maja do 14 czerwca 2013 r. odbyło się 20 spotkań. Ich efektem było opracowanie pięciu różnych, grupowych koncepcji zagospodarowania terenu powojskowego.

W drugim cyklu spotkań – pracy jednej, wspólnej grupy uczestników – skupiono się na przetworzeniu pięciu projektów w jedną, docelową koncepcję. Rozmawiano też aspektach szczegółowych, takich jak kwestie własności, zarządzania, finansowania, urbanistyki, architektury, układu drogowego i dojazdu, zieleni i małej architektury, ogrodzenia i monitoringu, sieci uzbrojenia terenu oraz wielu innych. Spotkania grupy mieszanej, w której wzięli udział członkowie wszystkich pięciu grup roboczych, odbywały się w okresie

od 20 czerwca do 4 lipca 2013 r. Łącznie grupa spotkała się pięciokrotnie. Prace przebiegały metodą charrette – intensywnego cyklu spotkań, trwających po kilka godzin, w trakcie których wykorzystywano dwie makiety terenu, mapy i wizualizacje 3D.

W trzecim etapie projektu, na podstawie rezultatów prac wszystkich grup oraz analiz dokonywanych na bieżąco przez ekspertów, powstała lista 18 postulatów, które składają się na esencję społecznej koncepcji zagospodarowania przestrzennego terenu przy ul. Węglowej. W tej części prac zbierano także uwagi i opinie instytucji oraz organów administracji publicznej, którym przedstawiono projekt gotowego opracowania.

Swoje stanowiska przedstawiły m.in. Białostocki Park Naukowo-Technologiczny, Muzeum Wojska w Białymstoku oraz PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – Zakład Linii Kolejowych w Białymstoku.

Na poprzedniej stronie: Węglowa Społeczna Koncepcja.

Warsztaty.

Fot. Damian Dworakowski Węglowa Społeczna Koncepcja.

Warsztaty.

Fot. Piotr Jać

INSTYTUCJE – FILARY WĘGLOWEJ

21 Muzeum Pamięci S y b i r u Muzeum Pamięci Sybiru jest samorządową instytucją kultury, utworzoną przez miasto Białystok.

Na Węglowej będzie zajmowało magazyn powojskowy (obiekt nr 5) wraz z zupełnie nowym pawilonem wystawienniczym oraz terenem o powierzchni około 1,7 ha.

Otwarcie instytucji jest planowane po zakończeniu budowy nowego budynku i rewitalizacji terenu – w 2016 r. Obecnie personel Muzeum promuje i rozwija placówkę, działając przy Muzeum Wojska w Białymstoku.

Muzeum bazuje na łączeniu tradycyjnych funkcji muzealniczych ze znacznie większą otwartością na lokalną społeczność, stąd ważne jest dla niego przygotowywanie programów wykraczających poza działania stricte muzealnicze.

Duży nacisk kładziony jest na realizację projektów o znaczeniu społecznym, skierowanych do lokalnej wspólnoty. Niezbędne do tego jest budowanie instytucji otwartej, a nie odgradzającej się murem od reszty Węglowej.

W tym kontekście ważne też jest, by teren wokół niego zapewniał mieszkańcom, turystom i innym gościom szereg dodatkowych funkcji i działań. Należą do nich: możliwość uczestniczenia w różno-

rodnych wydarzeniach kulturalnych, artystycznych, naukowych, przestrzeń do własnej aktywności, warunki do współpracy z innymi organizacjami i instytucjami, ale też miejsce do odpoczynku czy spędzania czasu na wolnym powietrzu przy okazji wizyty w Muzeum.

Ponadto, w swoich założeniach Muzeum mogłoby pełnić rolę ośrodka działającego w partnerstwie pomiędzy kulturą finansowaną ze środków publicznych), a kulturą i aktywnością stowarzyszeń oraz wszelkich grup nieformalnych. Ilość przygotowywanych wydarzeń (jednorazowych i cyklicznych), ich skala, różnorodność i liczba uczestników dowodzi dużego potencjału ludzi za nimi stojących, ale też chłonności samego miejsca. W starych magazynach wojskowych powstaje ważne dla Białegostoku centrum kulturalno-rekreacyjne. Muzeum tym samym chce wpisywać się i pełnić funkcje trzeciego miejsca wspólnie ze wszystkimi innymi inicjatywami, na rzecz których działa równolegle realizowany projekt pn. „Węglowa – Społeczna Koncepcja”.

Muzeum Pamięci Sybiru.

Wizualizacja konkursowa, 2006. Arkon Studio.

22 T r a n s graniczne Centrum Kultury– Węglowa Transgraniczne Centrum Kultury. Warsztaty sportów tradycyjnych.

Fot: Sławomir Mojsiuszko Na sąsiedniej stronie: Wschód Kultury. Fot.: Sławomir Mojsiuszko.

Original Source Up To Date Festiwal.; Fot.: Przemysław Sejwa, Studio Wasabi.

Transgraniczne Centrum Kultury – Węglowa to instytucja społeczna, utworzona przez organizacje pozarządowe w 2011 r., na bazie porozumienia pomiędzy miastem Białystok a stowarzyszeniem Pogotowie Kulturalno Społeczne.

Na Węglowej zajmuje magazyn powojskowy (obiekt nr 10), budynek gospodarczy oraz teren zielony i dawnej bocznicy kolejowej, o powierzchni około 2 ha. Centrum współpracuje m.in. z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowym Centrum Kultury.

Powołanie Centrum wynikało z potrzeby istnienia instytucji służącej wymianie doświadczeń na polu działań kulturalnych, społecznych i sportowych, a także realizacji wspólnych projektów przez przedstawicieli trzech połączonych wspólną historią krajów: Polski, Białorusi i Ukrainy. Centrum służyć ma realizacji oddolnych, obywatelskich działań i projektów.

Obecnie stanowi największą i najczęściej użytkowaną przestrzeń w Białymstoku w zakresie organizacji wielu różnorodnych przedsięwzięć: koncertów, wystaw, pokazów, warsztatów, festiwali.

Transgraniczne Centrum Kultury – Węglowa ma być obiektem dostosowanym do prowadzenia działań warsztatowych oraz widowiskowych na czterech głównych polach: 1. Tańca i teatru, 2. Muzyki oraz produkcji muzycznej, 3. Sztuk wizualnych i literatury, 4. Sportu, aktywności społecznej i działań prozdrowotnych.

TCK wygenerowało największą i najbardziej znaną cykliczną imprezę artystyczną Białegostoku – Original Source Up To Date Festival. Inne cykliczne imprezy wytworzone w magazynie nr 10 to: Białystok My Stage Festival, Out Of Control Festival, X-Mess, Ulica dla Hospicjum, Rap Piknik, Mistrzostwa Polski w Turbogolfie. Na Węglowej odbywały się imprezy miejskie: Wschód Kultury / Inny Wymiar – Taste The East, Fashionable East, Dni Sztuki Współczesnej, Festiwal Białysztuk, Dni Kultury Studenckiej – Juwenalia Białystok.

23

24 Białostocki P a r k Naukowo-Te c h n o logiczny

Białostocki Park Naukowo-Technologiczny. Wizualizacja. Źródło: www.bpnt. bialystok.pl

„Dla BPN-T perspektywa adaptacji jednego z obiektów (budynek magazynu 12) na Fablab – laboratoria i pracownie badawczo-rozwojowe będzie stanowić szansę rozwoju w sferze edukacyjno-badawczej.

Laboratoria te pozwolą na tworzenie projektów rozwojowych, eksperymentalnych przez osoby, które do tej pory nie miały możliwości realizacji własnych projektów ze względu na brak dostępu do odpowiedniego sprzętu, a posiadający ciekawe pomysły. Usytuowanie Fablabu w przestrzeni bliskiej mieszkańcom pozwoli zaistnieć w świadomości mieszkańców idei współpracy, kreatywności, przedsię-

biorczości, a także zainteresować młodych nauką i technologią.

Jednocześnie, obok Fablabu, w zrewitalizowanym budynku magazynu 11 mogłaby funkcjonować duża otwarta przestrzeń współpracy i kooperacji twórczych środowisk Białegostoku, łącząca różne środowiska – przedsiębiorców, inwestorów, studentów, pracowników naukowych, twórców, animatorów kultury, artystów, organizacje pozarządowe z różnych dziedzin.

Inkubator przemysłów kreatywnych byłby odpowiednim miejscem do realizacji różnych działań w sprzyjających warunkach i otoczeniu.

W perspektywie długookresowej wymierne korzyści z funkcjonowania takich przestrzeni przełożą się na powstawanie innowacyjnych projektów, a w konsekwencji przyczynią się do wykreowania wizerunku Białegostoku jako miasta, gdzie warto realizować kreatywne pomysły.”

Tekst pochodzi z Rekomendacji dla Projektu “Węglowa – Społeczna Koncepcja”.

25 Muzeum Te c h n i k i iMotoryzacji „Moto-Retro” „Moto-Retro” to społeczna instytucja kulturalna, działająca na Węglowej od 2006 r. na podstawie umowy zawartej z miastem Białystok. Powstała dzięki staraniom członków istniejącego od 1993 r. Stowarzyszenia Miłośników Starej Motoryzacji i Techniki „Moto Retro”. Na Węglowej zajmuje dawny garaż wojskowy (obiekt nr 34), którego część górnej kondygnacji jest przeznaczona na stałą ekspozycję pojazdów, a dolna służy jako zaplecze i warsztaty.

Kolekcja prywatnego muzeum obejmuje kilkadziesiąt zabytkowych motocykli, samochodów użyt-

kowych, rowerów czy eksponatów dawnej komunikacji miejskiej, kolejnictwa i pożarnictwa. Wszystkie eksponaty są własnością osób prywatnych – kolekcjonerów. W muzeum znajdują się nie tylko eksponaty związane z motoryzacją, ale również sprzęt RTV polskiej produkcji, m.in. stare telewizory, radioodbiorniki, maszyny liczące i inne urządzenia.

Muzeum aktywnie włącza się w życie kulturalne miasta i regionu, uczestnicząc bądź organizując wiele okolicznościowych imprez, rajdów pojazdów zabytkowych, zlotów samochodowych i motocyklowych, pikników militarnych oraz stałych lub tematycznych wystaw (np. pojazdów angielskich, niemieckich, amerykańskich).

Muzeum Techniki i Motoryzacji „Moto-Retro” to jedyna taka instytucja na Podlasiu i największa tego rodzaju niepubliczna placówka muzealna w Polsce.

Muzeum Techniki i Motoryzacji na Węglowej.

Fot.: Stowarzyszenie Moto-Retro.

26 Skatepark Węglowa Skatepark to społeczna instytucja sportowo-rekreacyjna, działająca na Węglowej na podstawie umowy zawartej z miastem Białystok. Powstał na bazie wcześniejszej, oddolnej inicjatywy, której członkowie korzystali z innego obiektu, położonego w centrum Białegostoku.

Skatepark Węglowa.

Fot.: Łukasz Kukliński Następna strona: Skatepark Węglowa.

Fot.: Karol Kundzicz.

Na Węglowej zajmuje: dawny garaż wojskowy (obiekt nr 34), którego część górnej kondygnacji służy za otwartą przestrzeń sportową, a także otwarty teren między budynkami, gdzie znajduje się odkryty tor przeszkód (dirt park).

Kryty, całoroczny Skatepark Węglowa w Białymstoku wraz z dirtem tworzy przestrzeń dla osób jeżdżących na rowerach BMX,

rolkach i deskorolkach. Miejsce przyciąga młodych białostoczan z całego miasta, którzy spędzają na Węglowej wolne chwile – popołudnia i weekendy, a także wakacje i ferie szkolne, jeżdżąc i rozwijając swoje umiejętności.

Skatepark Węglowa jest obiektem rozpoznawalnym w regionie oraz w całej Polsce.

Białystok jest uznawany za kolebkę ekstremalnej jazdy na rowerach, w związku z czym w naturalny sposób mają tu miejsce cykliczne ogólnopolskie imprezy o randze mistrzostw Polski (BMX i MTB). Pośród wielu innych wydarzeń wskazuje się także m.in. na Polish Siberian Session w ramach polskiej ligi rolkowej. Przedsięwzięcia te ściągają najlepszych zawodników z kraju, często także z udziałem osób zza granicy. W ramach zajęć pozasportowych prowadzona jest ponadto szkółka jazdy na bmx, rolkach i deskorolce.

27

UWARUNKOWANIA

I KONTEKST

29 Dokumenty strategiczne Strategia Rozwoju Społecznego (2013)

Kapitału

Dokument wskazuje na konieczność zmiany wzorców uczestnictwa w życiu społecznym sprzyjających partycypacji i współdziałaniu, przy czym administracja powinna tworzyć warunki rozwoju aktywności obywatelskiej i zwiększania wpływu obywateli na polityki publiczne. Partnerstwo powinno opierać się na wzajemnym zaufaniu i budowaniu przejrzystych relacji na linii państwo – obywatel.

Niezbędne jest wsparcie tworzenia warunków dla wpływu obywateli na procesy decyzyjne.

W szczególności dotyczy to wzmocnienia inicjatywy uchwałodawczej obywateli na poziomie lokalnym.

Problematyka ochrony krajobrazu kulturowego obejmującego przyrodę, układy urbanistyczne, zagospodarowanie i sposoby wykorzystania terenu – powinna być odpowiednio uwzględniona w zapisach strategii i planów rozwoju lokalnego i regionalnego, a w szczególności w planach zagospodarowania przestrzennego. Dokument wskazuje także na konieczność usprawnienia i wspierania współpracy wszystkich podmiotów zaangażowanych w proces planowania przestrzennego na różnych jego etapach.

Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego (2013) Działania prorozwojowe w obszarze społecznym uwzględniać powinny m.in. integrację wewnątrz i międzypokoleniową, partycypację obywatelską oraz szeroko rozumiane usługi społeczne (nie tylko w aspekcie pomocy społecznej, ale także w wymiarze aktywizującym obywateli).

Dialog obywatelski (partycypacja społeczna) określać powinien partnerskie relacje zorganizowanych grup obywateli i władz publicznych, zapewniając udział obywateli w procesie podejmo-wania decyzji związanych z życiem publicznym.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011) Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju jako najważniejszy dokument krajowy z zakresu planowania przestrzennego podnosi rangę partnerstw terytorialnych w planowaniu i zarządzaniu procesami rozwojowymi.

Dotyczy to również wczesnych faz prac planistycznych, tak aby partycypacja społeczna miała realny wpływ na tworzone koncepcje urbanistyczne. Szeroka i aktywna

30 partycypacja społeczna – jako szczególnie istotna przy formułowaniu lokalnych strategii i polityk oraz prawa miejscowego – powinna być gwarantem praworządności i transparentności gospodarowania przestrzenią z poszanowaniem interesu publicznego.

Strategia Rozwoju Białegostoku (2010)

Miasta

Strategia zakłada wspieranie rozwoju tożsamości i aktywności lokalnej; inicjatywy lokalne powinny mieć wpływ na samoorganizację małych społeczności. Stawia także na tworzenie warunków do aktywizacji społeczności w sferze kultury i wzrostu jej uczestnictwa w kulturze. Wśród propozycji działań wymienia się m.in. wyko-

rzystanie przestrzeni publicznej do przedstawiania dorobku środowisk twórczych czy konieczność tworzenia projektów o ponadregionalnym znaczeniu, obliczonych na większą skalę.

Strategia definiuje produkty kulturalne jako znaczące produkty turystyczne, opowiadając się za rozwojem przemysłów kultury w mieście. Miałoby to na celu kreowanie wzrostu przedsiębiorczości w sferze kultury, która spełnia coraz ważniejszą rolę w tworzeniu wzrostu gospodarczego. Wskazuje także na konieczność wykreowania prestiżowych przedsięwzięć kulturalnych opartych na dotychczasowej aktywności środowisk twórczych w sferze sztuki współczesnej, teatru, muzyki, tańca, filmu itd.

31 Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego (2013) System realizacji Strategii bazuje na zasadzie partnerstwa. Partnerski model ma się opierać na współdziałaniu, współdecydowaniu oraz współodpowiedzialności wielu partnerów zaangażowanych w proces rozwoju regionalnego. Dla rozwoju kapitału społecznego w regionie niezbędne jest dbanie o zdrowe relacje społeczne, o dobro wspólne i współpracę, dla osiągnięcia czego istotne jest wzmacnianie społecznych i obywatelskich kompetencji mieszkańców regionu, współpracy i aktywności obywatelskiej oraz wspieranie dialogu społecznego.

Wizja stanu województwa podlaskiego w 2030 r., którą sformułowano na kartach zaktualizowanej Strategii, określa region jako zielony, otwarty, dostępny i przedsiębiorczy. Każdy z tych filarów rozwoju Podlasia jest odzwierciedlony w społecznej koncepcji Węglowej. Zgodnie z jej treścią teren powojskowy ma pozostać atrakcyjny przyrodniczo, przy jednoczesnym wzroście otwartości dla różnych grup mieszkańców, poprawie dostępności komunikacyjnej, rozwoju oferty społecznej oraz połączeniu potencjału kulturalnego i społecznego z rozwojem lokalnej przedsiębiorczości. Węglowa ma też szansę stać się kluczowym filarem procesów transgranicznych na Podlasiu.

Krajowa Polityka Założenia (2013)

Miejska

–

Zgodnie z zasadą wielopoziomowego zarządzania, polityka miejska stanowić ma ramy dla działań nie tylko podmiotów publicznych, ale również środowiska biznesu, instytucjilokalnych, organizacji pozarządowych, przedstaicieli mieszkańców – a więc wszystkich partnerów, których działania są istotne dla osiągania jej celów.

Polityka miejska tworzyć ma adekwatne instrumenty i mechanizmy ułatwiające i wspierające szeroką partycypację partnerów lokalnych w rozwoju miast. Stworzyć to ma warunki dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań, tworzenia pionowych i poziomych partnerstw międzyinstytucjonalnych oraz mechanizmów sprzyjających i promujących koordynację planowania na różnych poziomach, z jak najszerszą partycypacją lokalnej społeczności w zarządzaniu rozwojem miast.

32 I n n e społeczne koncepcje (przykłady) 1. Pruszcz Gdański (Cukrownia Pruszcz – Koncepcja Zagospodarowania Obszaru) – celem było wypracowanie pomysłów na przyszłość Cukrowni jako obiektu historycznego, przez wiele lat pozostającego „żywicielem” mieszkańców; 2. Zielona Góra (Społeczna koncepcja zagospodarowania Parku Tysiąclecia) – celem było określenie przyszłości i kierunków zagospodarowania centralnego parku w mieście; 3. Poznań (Społeczna Koncepcja Zagospodarowania Śródki) – celem było wypracowanie kierunków adaptacji i uzupełnienia istniejących funkcji mieszkaniowych i użyteczności publicznej oraz określenia nowych funkcji dla nowych pól inwestycyjnych; 4. Lublin (Społeczna koncepcja zagospodarowania Parku Ludowego) – celem procesu było określenie społecznych potrzeb, oczekiwań i aspiracji wobec Parku Ludowego i jego przyszłości, wyrażonych w trybie otwartych konsultacji społecznych; 5. Gdańsk (Społeczna koncepcja zagospodarowania pasa nadmorskiego wraz z inwentaryzacją przyrodniczą) – celem było wypracowanie alternatywnej względem miejskiej wizji strategii polityki przestrzennej na obszarze Pasa

Nadmorskiego ze szczególnym uwzględnieniem walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych tego obszaru; 6. Łódź (Społeczna koncepcja rozwoju zabytkowego osiedla Księży Młyn w Łodzi) – celem projektu było wypracowanie i przygotowanie do wdrożenia koncepcji rozwoju zabytkowego osiedla Księży Młyn w Łodzi.

D o b r e praktyki rewitalizacji 1. Bilbao (Hiszpania) – dobra praktyka opracowania długofalowej i kompleksowej strategii rewitalizacji kilku przestrzeni, spośród których Muzeum Guggenheima i nabrzeże poprzemysłowe były jedną z nich.

Strategia z Bilbao zakładała aktywne, prospołeczne podejście do planowania przes-trzennego oraz rozwój partnerstwa pomiędzy inicjatywami publiczny-mi i prywatnymi w rewitalizacji, uznając inwestycje publiczne za główny motor przemian. Kultura i turystyka kulturalna stała się podstawą rozwoju postindustrialnego miasta, a samo Muzeum Guggenheima jest dziś ważną instytucją kulturalną – o wysokim poziomie samofinansowania (70%); 2. Kop van Zuid (Holandia) – dzielnica portowa w Rotterdamie (125 ha), obejmująca tereny poportowe i postoczniowe. Rewitalizacja objęła przestrzeń publiczną, kreowaną na styku wody i miasta, zaś dawne

33 postrzeganie rzeki Moza jako muru odgradzającego – który dotąd stanowił barierę rozwojową – przeistoczyło się w główną oś przemian, skupiając się na relacjach wody z miastem. Postawiono na wykorzystanie potencjału krajobrazowego i społecznego terenów nadrzecznych, na których powstały nowe budynki, zaprojektowane przez wiodących architektów; 3. Cork (Irlandia) – wyróżniono trzy obszary rewitalizacji: część przemysłową, historyczny rdzeń miasta i nabrzeża portowe. W zależności od przestrzeni wprowadzano ograniczenia ruchu kołowego na wybranych ulicach, zachęty podatkowe dla właścicieli budynków na rzecz ich renowacji, poprawiano estetykę krajobrazu oraz jakość przestrzeni publicznej (m.in. na nabrzeżach rzeki Lee), wprowadzono szereg nowych funkcji związanych z przedsiębiorczością, targami i pracowniami artystycznymi, zagospodarowywa-niem przestrzeni na cele kulturalno-rekreacyjne oraz – co ważne – tworzono warunki na rzecz przyciągania przemysłu nowoczesnych technologii; 4. Prenzelberg w Berlinie (Niemcy) – ożywiono XIX-wieczną dzielnicę robotniczą m.in. poprzez odrestaurowanie budynków, stworzenie alternatywnych teatrów, galerii i niekomercyjnych, kameralnych kin. Tym samym dawna przestrzeń wyrosła na nową dzielnicę artystyczną Berlina; 5. Soho Factory (Warszawa) – 8 ha wartościowego, zielonego terenu z wieloma budynkami pofabrycznymi, gdzie w zrewitalizowanych

przestrzeniach mieszczą się siedziby wielu firm np. redakcja „MaleMena” czy pracownia architektoniczna WWAA (twórcy polskiego pawilonu na Expo w Szanghaju).

Soho jest też aktywne w dziedzinie kultury, użycza przestrzeni inicjatywom kulturalnym, modowym, lifestyle’owym (koncerty, wernisaże, festiwale tańca, akcje młodych designerów), przy czym każda z inicjatyw adaptuje inną rewitalizowaną nieruchomość.

5. Księży Młyn (Łódź) – zespół fabryk włókienniczych (przede wszystkim przędzalni bawełny) i obiektów towarzyszących, objętych jako osiedle programem rewitalizacji. Poza obiektami mieszkalnymi oraz terenami rekreacyjnymi istotna część budynków poddawana jest stopniowo rewitalizacji i przeznaczana pod wynajem na cele artystyczne.

Powstają tam pracownie malarskie, portretowe, rzeźbiarskie, związane z branżą modową i designerską.

Warte podkreślenia jest, iż zagospodarowanie pofabrycznego kompleksu było przedmiotem prac w ramach analogicznego projektu „Społecznej koncepcji rozwoju Księżego Młyna”.

Przywołane przykłady rewitalizacji charakteryzują się jedną niezwykle istotną cechą – są bowiem częścią większych zmian systemowych, obejmujących także aktywizację społeczną i obywatelską. W dużym stopniu zostały ukierunkowane na sferę kulturalną oraz długofalowy i przemyślanie ukierunkowany rozwój miast.

ODDZIAŁYWANIE

WĘGLOWEJ

35 Pr zestr zeń T r a n s g r a niczność Społeczna koncepcja oraz rewitalizacja terenu będą miały przełożenie na przestrzenie:

1) Osiedla – bo okoliczni mieszkańcy korzystać będą ze wszystkich funkcji Węglowej. Przez wiele lat teren – z racji swojej funkcji – nie był dla nich dostępny. Stworzenie tam terenów sportowych i rekreacyjnych oraz zgodne z postulatami usytuowanie klubu osiedlowego na Węglowej, w naturalny sposób otworzy teren na sąsiadującą społeczność i pozwoli zaktywizować jej członków do udziału i współrealizacji oddolnych, obywatelskich działań i projektów.

Integracja w tej sferze ułatwi budowanie otwartości tej przestrzeni na ludzi spoza miasta czy regionu; 2) Miasta – bo na Węglowej kumulują się i będą się kumulować funkcje ponadlokalne o charakterze kulturalnym, sportowym, rekreacyjnym, wypoczynkowym i edukacyjnym, a w bardzo bliskiej przyszłości także w wymiarze przedsiębiorczym. Węglowa jest i będzie przestrzenią realizacji ważnych, ogólnobiałostockich wydarzeń w różnych sferach; 3) Regionu i kraju – bo teren powojskowy staje się magnesem przyciągającym aktywnych ludzi, którzy organizują i uczestniczą w przedsięwzięciach i wydarzeniach (np. w festiwalach, koncertach, zawodach sportowych) o znaczeniu regionalnym, krajowym i międzynarodowym.

Węglowa do zaoferowania ma znacznie więcej niż tylko działania skierowane do lokalnej i krajowej społeczności. Drzemie w niej nie tylko potencjał prorozwojowy, ale i proeksportowy. Węglowa charakteryzuje się potencjałem o znaczeniu międzynarodowym, w szczególności transgranicznym.

Civitas Rys.: Leon Krier

36 dalece istotniejsze – więzi kulturalne, edukacyjne, społeczne i gospodarcze.

Źródło: akamai.com

W ciągu kilku lat działania – realizowanego przede wszystkim w formach oddolnych – Węglową odwiedzili m.in. twórcy z całej Polski, Białorusi, Ukrainy, Francji, Anglii, Szkocji, Walii, Norwegii, Szwecji, Japonii, Rosji, Niemiec, Holandii, Belgii, Włoch, Szwajcarii, Finlandii, Grecji, Hiszpanii, Bułgarii, Stanów Zjednoczonych i Argentyny. Idea oddziaływania transgranicznego obecna jest na polu realizacji wspólnych projektów przez przedstawicieli trzech połączonych wspólną historią krajów: Polski, Białorusi i Ukrainy.

Transgraniczność to także nawiązanie do przebiegu europejskich tras kolejowych, które od niemal 150 lat sąsiadują z Węglową. Dziś prowadzą one do części spośród krajów objętych oddziaływaniem Partnerstwa Wschodniego oraz nadbałtyckich krajów Unii Europejskiej.

Węglowa jest przestrzenią, która wpisuje się w fundamentalny wymiar Partnerstwa Wschodniego i jest z nim nierozerwalnie związana.

Miejsce ze Wschodem łączą dziś nie tylko więzi historyczne, ale także –

Transgraniczny wymiar Węglowej towarzyszy też przedsięwzięciom międzynarodowym (Partnerstwo Wschodnie), krajowym (Wschód Kultury) i samorządowym (Forum Samorządowego Partnerstwa Wschodniego), mając wobec nich spójny i komplementarny charakter.

Otwarcie Węglowej na Wschód – jako miejsca spotkań, współpracy oraz realizacji kreatywnych przedsięwzięć – wydaje się być najbardziej naturalnym zadaniem na przyszłość.

Przedsię biorczość Ważną ideą przewodnią myślenia o przyszłości Węglowej jest wymiar przedsiębiorczości. Indywidualnej i grupowej. Ludzkiej i instytucjonalnej. Prywatnej i społecznej – mającej wspólny wymiar: aktywności innej niż publiczna. Kultura przedsiębiorczości to otwartość na działanie, które charakteryzują kreatywność i innowacyjność, podejmowanie ryzyka, dynamika i aktywność, nowatorskie podejście do wyzwań.

Na końcu mówi się o generowaniu korzyści rynkowych.

Węglowa jest dziś przestrzenią dla działań wielu organizacji pozarządowych, indywidualnych artystów oraz grup nieformalnych działających w sferze kultury, sportu, spraw społecznych. Właśnie w takim wymiarze odnajdują się wszys-

37 tkie przedsięwzięcia realizowane np. w ramach niepublicznej instytucji kultury, tj. Transgranicznego Centrum Kultury – Węglowa.

Przedsiębiorczość na Węglowej to idea realizacji wspólnych biznesów i działań komercyjnych, które w praktyce będą nośnikiem idei przedsiębiorczości. Miejscem tym miałby być między innymi „regionalny inkubator przemysłów kreatywnych”, operujący w magazynie powojskowym, działający pod skrzydłami Białostockiego Parku Naukowo-Technologicznego.

Współistnienie obok siebie centrum kulturalnego oraz miejsca powstawania biznesów w obszarze okołokulturalnym zapewniałoby idealne miejsce do synergii wielu pomysłów i przedsięwzięć. Dziś myślenie o kulturze w kontekście ekonomicznym (jako o czynniku rozwoju gospodarczego) jest coraz częściej obecne w dyskusji publicznej.

Podkrśla się jej znaczenie dla rozwoju gospodarczego miast i regionów.

Takim miejscem ma być Węglowa.

Ekologia Wśród głównych postulatów projektu „Węglowa – Społeczna Koncepcja” jest też ochrona cech przyrodniczych: bioróżnorodności, stosunków wodnych i starodrzewu – wartości kompleksu i jego znaku charakterystycznego. Aktualne ukształtowanie powierzchni może być zmieniane tylko przy zachowaniu i rozwijaniu wartości rekreacynych, krajobrazowych i widokowych. Celem Koncepcji jest zwiększanie atrakcyjności terenu dla różnych użytkowników i grup społecznych poprzez wprowadzanie nowych funkcji i form zagospodarowania lub inwestycji – z poszanowaniem wartości przyrodniczych.

Wymiar „eko” ma mieć także szerszy kontekst. Zorientowanie przedsiębiorczości na kulturę znajduje swoje odzwierciedlenie w dążeniu do realizacji idei samowystarczalności energetycznej. Zamysłem powstałym podczas realizacji projektu jest dążenie do wykorzystania odnawialnych źródeł energii do produkcji i zasilania energetycznego całej Węglowej.

Zakres, rodzaje, możliwości instalacji i wykorzystania określonych obiektów i urządzeń (solary, panele fotowoltaiczne, biogazownie, wiatraki) produkujących energię ze źródeł naturalnych wymaga dalszych, szczegółowych prac przy inwestycjach rewitalizujących całą przestrzeń. Dzięki społecznej koncepcji wiemy już dziś, że ekologia pozostanie jedną z kluczowych idei przyszłych działań.

Źródło: derbyearth. com

WĘGLOWA 2020

39 Realizacja postulatów społecznej koncepcji oraz pomysłów na funkcjonowanie Muzeum Pamięci Sybiru pozwala patrzeć na przestrzeń Węglowej w 2020 r. jako na miejsce publiczne, dostępne i przyjazne; miejsce kulturalnej i społecznej symbiozy, która wszystkim mieszkańcom miasta oraz przyjezdnym daje poczucie inspirującej wspólnoty.

Węglowa 2020 to miejsce współistnienia i współpracy silnych instytucji i organizacji współtworzących otwarte przestrzenie i dostępne dla różnych użytkowników.

Węglowa w 2020 roku stanowi pole realizacji przedsięwzięć w obszarach kultury, edukacji, przedsiębiorczości z poszanowaniem aspektów środowiskowych i wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii.

Ukształtowanie wzajemnych relacji miedzy podmiotami obecnymi na Węglowej jest jedną z najistotniejszych kwestii, a jednocześnie warunkiem jej rozwoju.

Wzajemna współpraca pozwala realizować cele we wszystkich przestrzeniach oddziaływania Węglowej, tj. mieszkańców pobliskich osiedli, miasta, a także regionu i kraju.

Szczególne znaczenie dostrzegane jest w jej transgranicznym oddziaływaniu.

Dzięki współpracy wielu środowisk, Węglowa – dając przestrzeń do współpracy miedzy podmiotami – pozwala stworzyć miejsce, które będzie nie tylko wizytówką Białegostoku, ale przede wszystkim będzie wszechstronnie wspierać rozwój społecznego kapitału tego miasta.

Źródło: jonbartos.com

WĘGLOWA – PODSUMOWANIE

41 Projekt „Węglowa – Społeczna Koncepcja” podejmuje tematykę pionierską w naszym regionie.

Stowarzyszenie Kreatywne Podlasie podjęło się roli animatora planowania partycypacyjnego w przestrzeni miejskiej.

Działania te opierają się na zaangażowaniu różnych środowisk: mieszkańców, tworzonych przez nich organizacji, użytkowników i sąsiadów Węglowej, władz samorządowych oraz ekspertów zewnętrznych. Dzięki wielomiesięcznej pracy w kilkudziesięcioosobowym zespole oraz zaangażowaniu ponad tysiąca białostoczan do bieżącego konsultowania działań, opracowana została oddolna, obywatelska koncepcja rewitalizacji i rozwoju terenu przy ul. Węglowej.

Opracowanie społecznej koncepcji było przedsięwzięciem pionierskim z szeregu przyczyn. Po pierwsze, miało wypełnić lukę wynikającą z braku konkretnej wizji rozwoju terenu powojskowego, stanowiącego istotną część centrum Białegostoku. Po drugie, projekt miał od początku do końca wymiar obywatelski – bez zaangażowania mieszkańców byłby pozbawiony sensu.

Szczególna rola przypadła animowaniu udziału białostoczan i zachęcaniu ich do rozmów o przyszłości tego miejsca. Po trzecie, Stowarzyszenie postanowiło na bazie przeprowadzonej partycypacji wypracować i opisać dobre praktyki w realizacji podobnych projektów, dopasowane do specyfiki Białegostoku. Rozmowy o tym terenie stały się więc żywym laboratorium działalności społecznej.

Skuteczność społecznej koncepcji zależy nie tylko od osób zaangażowanych w proces partycypacyjny. Pierwszym wielkim egzaminem był białostocki budżet obywatelski na 2014 r., w którym Węglowa została doceniona w głosowaniu mieszkańców. Dzięki ponad czterem tysiącom głosów pierwszy etap społecznej koncepcji (o wartości 3,8 mln zł) będzie już wkróce realizowany ze środków samorządowych.

Ogromną wartością przy myśleniu o przyszłości Węglowej jest dzisiejsze zaangażowanie w tę tematykę dwóch instytucji samorządowych: Muzeum Pamięci Sybiru oraz Białostockiego Parku Naukowo-Technologicznego. Aktywna obecność takich podmiotów publicznych wprowadza element świadomej i dobrowolnej, publicznospołecznej kooperacji.

Wielość wątków poruszanych przez projekt „Węglowa – społeczna koncepcja” sprawia, iż realizacja jego postulatów (w ramach partnerstwa publiczno-społecznego) może przyczynić się do powstania zjawiska Efektu Węglowej. Właśnie dlatego określamy przestrzeń dawnej jednostki wojskowej jako „miejsce do potęgi trzeciej”. Jeśli proces zapoczątkowany niniejszą koncepcją powiedzie się, Węglowa będzie mogła być przedstawiania jako dobra praktyka partycypacyjnego modelu rozwoju i zarządzania w Białymstoku i na Podlasiu.

www.weglowa.org

Na następnej stronie: Węglowa Społeczna Koncepcja, mapa terenu.

Rys: Karolina Walińska

43 lorem ipsum

KALENDARIUM PROJEKTU WĘGLOWA – SPOŁECZNA KONCEPCJA:

– impreza popularyzująca kompleks przy ul. Węglowej „Otwarcie Sezonu 2013” – III-IV.2013 – debata ekspercka – IV.2013 – warsztaty wykorzystujące metody: planowanie partycypacyjne i charette – V-VII.2013 – badanie społeczne dotyczące opinii o kompleksie i potrzebnych inwestycjach – VII-IX.2013 – prezentacja projektu na debatach, konferencjach i spotkaniach eksperckich – VII-XI.2013 – opracowanie, złożenie wniosku i kwalifikacja prac do „I Etapu społecznej koncepcji w ramach Budżetu Obywatelskiego Miasta Białystok na rok 2014” – IX-XI. 2013 – opracowanie społecznej koncepcji – VI-IX.2013 – działania na rzecz zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego – X-XI.2013

44 Lorem ipsum