Natuurfotografie Magazine editie 40, 2-2019 inkijkexemplaar

€8,95

tweemaandelijkse inspiratie voor natuurfotografen

editie 40 - nr 2 2019

MAGAZINE

VOGEL

FOTOGRAFIE

MICHEL D’OULTREMONT in winterwonderland

COMPOSITIE Orde in de chaos

TROOSTBOMEN Een laatste project

ap

in deze EDITIE

TUTO RIALS

#nfhoedan PAGINA 34 T/M 57

Foto: Bart Siebelink

PLANNEN MET JE SMARTPHONE BASISCURSUS COMPOSITIELEER

NIEUWS DE 5 VAN FRANKA SLOTHOUBER

36

NXT LVL - HOE ONTWIKKEL JE EEN EIGEN VISIE?

44

38

NABEWERKING ZWART-WITOMZETTING

50

Foto: Bob Luijks

6

GASTCOLUMN RONALD HOFMEESTER 79

11

PORTFOLIO MICHEL D’OULTREMONT 12 INTERVIEW JAN VAN DER GREEF MIJN PROJECT TROOSTBOMEN

4

80

REVIEW SCHUILTENTEN

84

REVIEW NIKON COOLPIX P2000

92

NATUUR365 FOTOKALENDER

94

WORKSHOPS EN AGENDA

96

18 22

DOOR HET OOG VAN RUTGER GEERLING 28 COLUMN NOORTJE RUSSEL

HUTSPOT HBN 4

43

Foto: Hans van Ommeren

inhoud

THEMA

VOG ELS PAGINA 62 T/M 77 Foto: Otto Plantema

VLIEGENDE VOGELS FOTOGRAFEREN

64

ZEEVOGELS VOOR DE LENS 67

Foto: Marc Costermans

DE RUGZAK VAN JAN SMIT

60

PHOTO CHALLENGE

DICHTER BIJ VOGELS KOMEN

70

IJSVOGEL - KLEURENVOGEL

74

LEZERS rubriek

WIT 88 MIJN FOTO PURPER VOOR DE LENS Foto: Inge Duijssens

91 Foto: Jan SMit

5

MICHEL D’OULTREMONT Op het Lowland Photo Festival in Antwerpen kon je niet om het nieuwe boek van de Waalse fotograaf M ­ ichel d’Oultremont heen: tweemaal een sneakpreview op het grote scherm, een prachtige expositie en uiteraard het boek zelf. Voor dit project verbleef Michel 32 dagen in Yellowstone. Maar waarom helemaal daar?

12

www. micheldoultremont.com

portfolio

“Yellowstone is altijd een jeugddroom van me geweest. Die droom kwam uit dankzij een subsidie van het tijdschrift Terre Sauvage. Ik wilde de grote valleien met eigen ogen zien en mezelf confronteren met de enorme koude.” Of zoals Michel het mooi verwoordt: “Een klap in mijn gezicht ontvangen van Moeder Natuur.”

Koud was het, bitterkoud zelfs met temperaturen tot -44 graden Celsius. Hoe bereid je je voor op dergelijke extremen? Michel doet daar tamelijk nuchter over: “Ik fotografeerde al verschillende keren in de koude van Noorwegen. Alle benodigde apparatuur en kleding had ik dus al.

Desondanks had ik het regelmatig toch heel erg koud. Vooral mijn voeten waren niet echt blij met de ­omstandigheden.”

ken. “Ik wilde Yellowstone van de meest wilde kant laten zien. De geisers, om maar eens wat te noemen, zijn enorm bekend en worden daarom ook veel gefotografeerd. Ik besloot daarom andere dingen te laten zien, het aanwezige wildlife.

Daarbij voel ik me ook minder op mijn gemak met het fotograferen van landschappen, omdat deze zelden overeenkomen met mijn verwachtingen.” Wildlife dus, maar dat krijg je op dergelijke extreme plekken niet op een presenteerblaadje aangereikt. “Dagelijks wandelde ik 8 tot 15 kilometer op sneeuwschoenen door het gebied. Ik prijs me gelukkig dat de meeste dieren zich vroeg of laat mooi lieten zien. Alleen de poema en de lynx hielden zich verborgen, onderwerpen voor een volgende keer.”

Wanneer je door het prachtige boek bladert, valt het op dat de grootse landschappen zelf ontbre-

De foto’s van Michel herken je direct aan de minimalistische, lichte sfeer. Michel haalt zijn

inspiratie overal vandaan, van hedendaagse kunst (sculpturen van Pompon) tot de natuur zelf.

Van de fotografie heeft hij zijn beroep kunnen maken. “Ik heb veel geluk gehad, denk ik. Op het juiste moment ontmoette ik de juiste mensen.

Maar ik had ook geluk met mijn foto’s. Meerdere foto’s vielen in de prijzen bij grote fotowedstrijden, handig voor een beetje naamsbekendheid.”

Afgelopen jaar nog. Toen won Michel de ‘Rising Star Portfolio Award’ in de fotowedstrijd Wildlife Photographer of the Year.

Voor mensen die zelf een fotoproject willen opzetten, heeft Michel de volgende tips: “Volg je hart.

Gevoel en emotie vormen twee basisvoorwaarden. Als je in je project gelooft, ga er dan voor!

Zorg wel dat je bekend bent met de onderwerpen die je fotografeert. Dat is essentieel om tot goede foto’s te komen.”

13

‘Via mijn foto’s kijk ik naar mijn eigen innerlijk’

Foto: Rob Buiter.

JAN VAN DER GREEF Met zijn prijswinnende natuurfoto’s probeert Jan van der Greef (Utrecht, 1952) niet alleen die natuur beter te begrijpen, maar uiteindelijk vooral ook zichzelf. “Natuurfotografie heeft mij geleerd dat de enige relevante beperkingen in je eigen hoofd zitten”, zegt Van der Greef, de man die als geen ander weet hoe het is om met fysieke beperkingen door de jungles van Papoea of Costa Rica te trekken.

Rob Buiter

18

de VISIE van

De prijswinnende foto van een bergnimf, Jan van der Greef. Canon 1D X met 500mm + 1.4x TC; 1/5000s bij f/5.6; ISO 4000.

Aangespoord door zijn fotograferende moeder, kreeg de veertienjarige Jan van der Greef in 1966 zijn eerste camera. Zijn ogen gaan nog steeds glimmen als hij erover praat: “Een Konica C35, met meestal rolletjes van twaalf foto’s per keer. Vanaf het begin was de natuur, en dan met name vogels, mijn favoriete onderwerp. Ik moest dat wel allemaal in mijn eigen tempo ontdekken. Waar leeftijdsgenoten lid werden van een jeugdbond voor natuurstudie, zaten de bijbehorende excursies er voor mij niet in. Ik had op mijn vierde polio gehad en kon een tijdlang helemaal niet lopen. Na verloop van tijd ging het wel weer, maar echt lange einden door de natuur banjeren was ­onmogelijk.”

Als Van der Greef later in het gesprek een filmpje laat zien van een recente expeditie naar Papoea Nieuw-Guinea, waar hij op de lastige stukken in het oerwoud op een draagbaar moest worden getransporteerd, of van een trekking door de jungle van Costa Rica, waar reisgenoten zijn ‘terrein-rolstoel’ door een diepe kuil sjorren, zou je kunnen denken dat die fysieke beperkingen

zijn carrière hebben getekend. Niets blijkt minder waar. “Ik heb lange tijd vrijwel normaal kunnen functioneren. Pas in 1998 kreeg ik weer sterkere fysiekere uitdagingen, en werd het zogeheten postpoliosyndroom vastgesteld. Lopen werd weer steeds lastiger, tot het punt waar ik nu ben. Buiten beweeg ik mij nu bijna altijd in een rolstoel, in huis gaat het nog wel met krukken. Maar mijn verlangen naar natuur heeft er nooit onder geleden. Wat ik dus vooral heb moeten leren, is vragen om hulp en het doseren van mijn energie. En dan blijkt ineens dat de hele wereld vol zit met aardige mensen. Samen met mijn vrouw Jetske, die ook altijd meegaat op reis, geniet ik volop. De beperkingen in de praktische fotografie zitten dan ook vooral in mijn hoofd, niet in mijn fysiek.”

En zo kon het gebeuren dat Van der Greef al tot twee keer toe met zijn vrouw naar de diepste jungle van Papoea Nieuw-Guinea reisde, op zoek naar paradijsvogels. “Het verlangen om paradijsvogels te zien bestond al zolang ik me kan herinneren.

Recent realiseerde ik me dat ik als kind mateloos

gefascineerd was door een boek dat ik bij een rijke oudoom had gezien. Die ‘ome Willem’ had een soort museumpje in huis, vol Chinese vazen, opgezette vogels en oude boeken. Een negentiende-eeuws boek met vogels van de wereld mocht ik van hem niet aanraken. Maar als hij er niet was, mocht ik van mijn tante Jaan er wel heel voorzichtig in bladeren. Inmiddels heb ik na heel veel speuren achterhaald welk boek dat was. Toen ik het boek voor de eerste keer weer inzag, ontdekte ik tot mijn vreugde inderdaad de paradijsvogels.

Daarnaast zag ik prenten van de vele andere vogels waarvoor we speciale reizen hebben gemaakt. Zo ontdekten we dat ik, onbewust, de beelden van dat boek heb meegedragen in mijn leven en dat deze een soort rode draad door mijn fotografiecarrière zijn geworden.”

Die carrière van Van der Greef beleefde onlangs een nieuw hoogtepunt door de prijs die hij won als beste zwart-witnatuurfotograaf in de prestigieuze Wildlife Photographer of the Year-competitie (WPY) van het Londense Natural History Museum.

19

troost bomen

22

mijn project

Na jarenlang succesvol en met veel passie commerciële reclamefotografie te hebben b­ edreven in mijn s­ tudio in Woerden en op locatie voor het bedrijfsleven, reclamebureaus, artdirectors en grafische vormgevers, ­ontdekte ik dat er een nieuwe tijd was aangebroken voor mij: fotograferen zonder een opdracht, in vrijheid.

Hans van Ommeren (1948-2018) – www.hansvanommeren.nl | www.troostbomen.nl

Bomen Ik begon totaal andere onderwerpen te kiezen. Bomen had ik eigenlijk nog nooit gefotografeerd. Ze ondergaan vier keer per jaar een mooie gedaantewisseling. Ze lijken saai, maar bij langer observeren krijgen ze meer vorm en kleur. Dat raakt mij!

Bomen, licht en landschap geven mij schoonheid en rust. De natuur is altijd mooi en ze loopt niet weg. Ik kan urenlang wachten op het mooie licht of de beweging van takken, weergegeven met een lange sluitertijd.

In Frankrijk begon ik, na het afkicken van het drukkende intense opdrachtentijdperk, met een nieuwe start: het fotograferen van bomen. Mijn derde midlifecrisis misschien? In die periode ontdekte ik toe te zijn aan een andere soort fotografie. Niet uit onrust, maar uit behoefte aan iets nieuws. Of misschien ook uit onvrede over al die keurige, scherpe gemanipuleerde digitale fotografie en de massaliteit ervan. Het scheppen lijkt tot cliché verworden; ongelooflijk veel wordt er simpelweg gekopieerd.

En dan heb je nog de ‘macht en wedijver’ van de camerafabrikanten door de eenvoudige techni-

sche toegankelijkheid en het steeds groter gemak van het maken van de kiek. Met een smartphone of met een echte camera. Er ontstaat daardoor ook een enorme hebberigheid naar spullen, alsof dat de weg naar betere fotografie is. Fotografie was voor mij geen toveren meer.

Terug naar de magie Onvrede over de huidige fotografie was dus het begin van iets nieuws. Om maar even een parallel te trekken met de kunst: de fijnschilderkunst interesseerde mij niet langer meer, maar 23

#nfhoedan

Compositieleer Je gaat het pas zien als je het doorhebt

Ik hoor je al zeggen: “Daar gaan we weer, de regeltjes voor een goede compositie …” Ja, inderdaad. Ook bij landschapsfotografie en misschien wel júíst bij landschapsfotografie zijn die enorm belangrijk. Een landschapsfoto heeft immers vaak niet slechts één onderwerp.

Alles doet mee in de foto. Van de rechteronderhoek tot de linkerbovenhoek. Alles in het landschap en in de lucht maakt deel uit van een goede compositie en versterkt elkaar. Ik ga je hier niet allerlei compositievormen uitleggen. Daar is al zoveel over geschreven. Wat echt belangrijk is, is dat je begrijpt waar ze uit voortkomen, namelijk onze eigen drang om orde in chaos te scheppen.

Bas Meelker – www.basmeelker.nl

Ook in een druk bos kun je orde in chaos terugvinden, zoals hier in de bossen bij Gasselte in Drenthe tijdens een prachtige herfst. Zie jij de orde? Canon 5D III met 70-200mm @ 145mm; 1,3s bij f/14; ISO 100.

38

tutorial BASIC

Orde in de chaos Het staat letterlijk in de definitie van compositieleer: “Compositie is in de beeldende kunst het ordenen van beeldelementen volgens een vooraf bepaalde strategie. Het is een poging tot creëren van orde in de chaos. De term compositie wordt soms ook gebruikt als titel van een kunstwerk, wanneer het de bedoeling is geweest van de kunstenaar om een werk te maken met als doel een boeiende vlakverdeling te creëren.” Bron: Wikipedia Maar wat verstaan we nu onder ‘orde in chaos’? We komen dan al heel snel bij termen als symmetrie, balans, herhalende structuren en gewicht-contragewicht. Kijk maar eens hoe je je eigen huis inricht, hoe gebouwen ontworpen en ingericht zijn en hoe we de wereld om ons heen indelen.

Overal zie je onze ‘drang’ naar orde in chaos terug.

Heb je een rechthoekige eettafel thuis staan met vier stoelen? Dan is de kans groot dat je twee stoelen aan de ene en twee stoelen aan de andere kant hebt staan. Niet drie aan de ene kant en één aan de andere kant. Orde in chaos. En als ik bij jou thuis een foto aan de muur scheef hang, dan hang jij hem weer recht. Orde in chaos. Waarom?

Omdat wij het fijn vinden om in een overzichtelijke wereld te leven.

De compositie ontrafeld. Door deze positie te kiezen, kan ik de bomen zo plaatsen dat er een 1-2-3’tje ontstaat. Door de ruimte tussen de bomen zoveel mogelijk gelijk te laten zijn, wordt de orde in chaos versterkt.

Wetenschappelijk onderzoek Deze benadering van compositieleer is niet zomaar bedacht. Er is wetenschappelijk, zelfs neurologisch onderzoek gedaan naar onze behoefte aan ordening. Je zou ook kunnen zeggen dat we voor het eerst in de geschiedenis de regels achter ­compositieleer beginnen te begrijpen. Dit wetende, snap je dat de regels breken bij compositieleer

ontzettend moeilijk (zo niet onmogelijk) is en dat we ze toch vaak (onbewust) toepassen.

Als je dit begrijpt, begrijp je ook waarom het belangrijk is in de fotografie; ook in een foto zien we graag die orde terug. Een goede compositie wordt nu eenmaal vaak als mooier ervaren.

De compositie ontrafeld. Een eenvoudige asymmetrische compositie.

Door het konijn aan de rechterkant te plaatsen, moet je als kijker met een leesrichting van links naar rechts eerst door de hele foto voor je bij het onderwerp komt. Daardoor doet de hele foto mee. Had het konijn aan de linkerkant gestaan en naar rechts gekeken, dan was er een groot stuk ‘negatieve (functieloze) ruimte’ ontstaan en had de compositie minder goed gewerkt.

Een konijn blijft net even lang genoeg stilstaan in het veld terwijl een harde wind het gras doet vervagen – N­ ationaal Park ­Lauwersmeer.

Canon 1D II met 500mm; 1/1600s bij f/4.5; ISO 200.

39

#nfhoedan

Kijken en kadreren, net zolang vervreemden totdat je amper nog herkent wat je ziet. Toch is het een simpel oranje zaadje van de els op flinterdun ijs met kwel eronder. Nikon D810 met 105mm; 1,3s bij f/25; ISO 250.

Hoe ontwikkel je een eigen visie?

De weg van de meeste weerstand Steeds meer van hetzelfde. Hoe kom je ervan los? Veel natuurfotografen worstelen met die vraag en willen zich onderscheiden. Maar ja, een eigen visie, die koop je niet zomaar even. Daarvoor zul je een nieuwe weg moeten inslaan en dat is er geen van de minste weerstand. Wat je daarbij nodig hebt zijn dan ook geen spullen, maar vooral inzichten. In deze tutorial deel ik mijn belangrijkste drie geheimen.

Bart Siebelink – www.mentornatuurfotografie.nl 44

tutorial NXTLVL

‘Gulliver’. Mieren op een zonbeschenen witte muur in Zuid-Europa. Hier probeerde ik de dramatische tegenstelling tussen groot en klein te benadrukken.

Nikon D810 met 105mm; 1/250s bij f/25; ISO 800.

1 Bouw aan je binnenwereld Zou het niet fantastisch zijn als er zoiets bestond als een schatkamer vol met ideeën en originele invalshoeken voor verrassende foto’s? Een soort vat met toverdrank waar je oneindig uit kunt tappen? Dan heb ik goed nieuws voor je, want die schatkamer bestaat echt. Nee, het is niet je fototas, die bevat alleen maar spullen. Hij bevindt zich ook niet in IJsland, Namibië, het Hallerbos of op de Lofoten, om maar een paar populaire bestemmingen te noemen. Daar vind je slechts onderwerpen,

terwijl we nu op zoek zijn naar ideeën. Je raadt het waarschijnlijk al, die schatkamer in je hoofd! Hij is zelfs al royaal gevuld met alle indrukken die je ooit in je leven hebt opgedaan en dat worden er elke dag meer. Dat gebeurt allemaal vanzelf, onbewust op de achtergrond. Elke persoon heeft per definitie een unieke binnenwereld. Daar ligt dan ook de sleutel naar eigenheid in jouw fotografie. Maar dan moet je wel iets snappen van de gebruiksaanwijzing van die binnenwereld. Want als je hem passief laat vollopen met de massa’s natuurfoto’s die je

overal al voorbij ziet komen, is het niet zo vreemd dat jouw eigen output binnen diezelfde koker blijft en dus hooguit fraai, maar weinig onderscheidend zal zijn.

Associëren Nieuwe ideeën ontstaan immers niet door het volgen van voorbeelden, maar door het leggen van nieuwe verbindingen. Daarom zoek ik mijn inspiratiebronnen grotendeels buiten de n­ atuurfotografie. Bijvoorbeeld in de 45

#nfhoedan

Nabewerking deel 1: ZWART-WITOMZETTING Zwart-witfoto’s zijn van alle tijden. Lang geleden was er niets anders, tegenwoordig is het kleur die de fotografie domineert, en liefst zo veel en zo fel mogelijk. Toch heeft zwart-wit zijn plek altijd weten te behouden; het ontdoen van alle kleur levert bij sommige foto’s immers een krachtiger en sprekender beeld op. In deze tutorial laten we zien op welke wijze je in de nabewerking je foto’s kunt omzetten naar zwart-wit.

Marijn Heuts – www.marijnheuts.nl

Een woord vooraf Wees je ervan bewust dat je slechte beelden niet ineens goed en mooi maakt met een omzetting naar zwart-wit. Zwart-wit is geen shortcut naar succes. Hoogstens kun je lelijke kleuren of kleurruis uitschakelen voor een prettiger beeld. Nee, de oorspronkelijke foto moet van zichzelf toch echt al de moeite waard zijn. Sommige foto’s lenen zich beter voor een omzetting naar zwart-wit dan andere.

Je voegt daarbij overigens geen zwart-wit toe, je haalt kleur weg. Bedenk dat je door het wegnemen van kleur de nadruk op andere elementen van je foto kunt leggen. Daarom zijn het vooral foto’s met duidelijke structuren, contrasten, vormen en artistieke composities die in aanmerking komen voor een omzetting. En ook foto’s met daarin duidelijke emoties of speciaal licht kunnen baat hebben bij het elimineren van de afleiding die kleur heet. Ten slotte heeft zwart-wit een tijdloos karakter: door kleur uit het beeld te slopen, haal je een belangrijk referentiekader met betrekking tot de tijd weg, of dat nu de tijd van de dag is, het jaargetijde of het decennium waarin de foto is gemaakt.

Heb je eenmaal een foto gemaakt waarvan je zeker weet dat het een goede kandidaat is voor een omzetting naar zwart-wit, dan moet je vervolgens bepalen hoe je die omzetting gaat aanpakken.

Zowel Lightroom als Photoshop bieden daartoe veel mogelijkheden. Deze verschillen enorm in eenvoud, effectiviteit, flexibiliteit en kwaliteit.

Afhankelijk van je foto is de ene methode beter geschikt dan de andere.

50

Beehderheide. Canon 5D III met 24-70mm @ 70mm; 2.5s bij f/16; ISO 200.

Voordeel voor abonnees Als abonnee van Natuurfotografie profiteer je van heel veel voordeel. Jaar in jaar uit. Wij selecteren partners die relevant zijn voor natuurfotografen en voegen regelmatig nieuwe partners toe. Op onze website staat vermeld hoe je in aanmerking komt voor de kortingen. Maak een account aan op www.natuurfotografie.nl en ga naar: www.natuurfotografie.nl/mijn-kortingen.

€ 5,- korting op deelname aan de Groene Camera

€ 10,- korting op Luminar

€ 20,- korting bij Photofacts Academy

Gratis een Birdpix Pixpas basic t.w.v. €24,95

10% korting op huur fotohut van Han Bouwmeester

20% korting bij CHIPCLEAN

20% korting op alle fotoproducten van CEWE

10% korting bij Amazing Nature Scandinavia

€15,- korting op huur fotohut van Glenn Vermeersch

10% korting bij Cameratools

€5,- korting* op een workshop van Natuurfotoworkshop

10% korting op premie bij de PiX Polis voor reisen apparatuurverzekering

10% korting* bij Vivara

€5,- korting op een ticket voor PiXPERIENCE

Winacties: onder abonnees verloten we regelmatig tickets voor evenementen

Profiteer van heel veel voordeel bij Natuurfotografie Magazine * Bij de meeste partners zijn voorwaarden van toepassing. Op www.natuurfotografie.nl/abonneevoordeel lees je deze voorwaarden

58

Wil jij een publicatie in ons volgende nummer?

Photo Challenge

HOTSPOT

Mijn foto

Doe mee en win!

Deel en win een praktijkboek

Stuur jouw ‘mijn foto’ in

Wat is jouw favoriete fotoplekje? En waarom? Deel dit met ons en win niet alleen een publicatie in het magazine, maar ook een praktijkboek naar keuze. Bij Fotospot zijn we echt op zoek naar een specifieke plek, dus niet een heel gebied. Beschrijf in 50 woorden de plek en waarom die zo geweldig is.

In ‘Mijn foto’ zijn we op zoek naar jouw verhaal achter de foto. We draaien het dus een beetje om: het verhaal is nu eens belangrijker dan het beeld. Heb je iets bijzonders meegemaakt bij het fotograferen, is het na lang zwoegen eindelijk gelukt, of juist niet?

Deel je ervaringen met ons en win een publicatie in Natuurfotografie Magazine.

Zie pagina 91

In ieder nummer organiseren we een Photo Challenge. Ga met de tips in het magazine lekker buiten aan de slag en verras ons met je mooiste beelden.

Daarbij maak je kans op mooie prijzen! Zo heeft de hoofdprijs een waarde van meer dan 300 euro.

Bekijk de prijswinnaars van afgelopen w ­ edstrijd op pagina 88-90.

Ga voor meer informatie, de aanleverspecificaties en de werkwijze naar www.natuurfotografie.nl/lezersrubrieken

NIEUW

De mooiste fotolocaties van Zuid-Nederland

Als je tijd hebt om te fotograferen, kies je er meestal voor om naar een bekende plek te gaan. Het gevolg is dat je vaak met dezelfde foto’s thuis komt. En als je wel naar een onbekend gebied gaat kost het veel tijd om het voor te bereiden. Ter plekke constateer je dat het moment niet goed is, je aan de verkeerde kant van het gebied staat of de informatie die je hebt gevonden niet klopt.

In beide gevallen kun je er gefrustreerd van worden.

Hoeveel gebieden ken je zo goed dat je precies weet wanneer je waar moet zijn om de perfecte foto’s te maken? Dat lukt gewoon niet voor tientallen gebieden, laat staan voor alle natuurgebieden van Nederland. Stel dat er een gids zou zijn waar alle fotogenieke natuurgebieden, inclusief exacte locaties in staan. En dat daar ook nog bij staat schreven wat je er wanneer kunt fotograferen.

De beste plekken voor landschapsfotografie, de locaties voor de mooiste insecten en de plekken waar je gegarandeerd die ene vogel of dat ene dier voor de lens krijgt. Geen wijsheid uit een boekje, maar gebaseerd op de ervaring van collega-fotografen die deze gebieden op hun duimpje kennen.

De

MOOISTE FOTOLOCATIES van

Zuid-Nederland

Meer dan 200 natuurgebieden en 750 locaties!

Klinkt dit als onmogelijk? Tot voor kort bestond het niet, maar nu presenteren we het boek De ­mooiste fotolocaties van Zuid-Nederland. Meer dan 200 gebieden en 750 exacte locaties uit de provincies Zeeland, Noord-Brabant en Limburg zijn hierin opgenomen. Samengesteld door meer dan 45 lokale natuurfotografen onder redactie van Bob Luijks en Daan Schoonhoven.

• • • • • •

Voorjaar 2019 zullen we het boek presenteren.

Je kunt alvast een voorintekening doen. Je betaalt dan geen € 45,- maar € 39,90.

Het lijvige boek is 21x24 cm en telt ruim 350 pagina’s.

Honderden kaarten met ongeveer 750 exacte locaties en beschrijvingen.

Met vermelding van de beste moment van de dag, maanden van het jaar, ideale weersomstandigheden en gps locaties.

Een project dat z’n weerga niet kent!

Het boek is te bestellen via webshop.natuurfotografie.nl 59

Vliegende vogels fotograferen De grote albatros: het ultieme vliegen. Canon 1D IV met 300mm + 1.4x TC; 1/1600s bij f/4; ISO 500.

Voor de meeste vogelfotografen blijft het vastleggen van vliegende vogels een uitdaging, ondanks de steeds beter wordende technologie. Met de meeste camera’s kun je prima uit de voeten, maar het speekt voor zich dat je met een geavanceerdere (dure) camera-lenscombinatie een hogere kans hebt op scherpe en aansprekende beelden. Maar de fotograaf en zijn ervaring spelen een zeker zo belangrijke rol.

Otto Plantema - www.pbase.com/otto1

Een aantal tips voor het fotograferen van vliegende vogels:

1. Voorbereiding Mooi beeld ontstaat vaak pas als je goed voorbereid bent. Bedenk wat je wilt laten zien. Een opvliegende grutto van een paaltje of overvliegend visdiefje met een vis voor zijn maatje?

Neem eerst poolshoogte, bijvoorbeeld midden op de dag wanneer de fotografische condities 64

niet optimaal zijn en je je kruid beter droog kunt houden. Waar komt de zon vandaan? Zon in de rug, of juist dat mooie tegenlicht? Is er een mooie rustige achtergrond? Kan ik de (blauwe) lucht als strakke achtergrond benutten, met een laag standpunt? Waar kun je zitten of liggen, of is je auto de beste plek? Veel vogels hebben in het broedseizoen vaste gewoontes: ze vliegen naar hetzelfde hekje of dezelfde struik. Maak daar optimaal gebruik van.

2. Geduld Inderdaad, een open deur. Mijn ervaring is dat teruggaan naar een goede plek wel saai klinkt, maar heel effectief kan zijn. Zo ga ik al jaren (soms met de auto als schuilhut) naar weilanden, met hoge dichtheden aan weidevogels. Daar benut ik de eerste drie tot vier uur na zonsopgang en de laatste uren van de dag. Ik wacht dan op kansen met een paartje baltsende kieviten in de lucht of een groepje grutto’s.

thema VOGELS

Biddende vogels zoals deze visdief zijn goede onderwerpen om te oefenen met vliegbeelden. Arno ten Hoeve. Canon 1D X met 500mm + 2x TC; 1/2000s bij f/8; ISO 1600.

3. Wel of geen statief?

Of je een statief gebruikt, is afhankelijk van de situatie. Bij het vastleggen van bijvoorbeeld zwevende buizerds en wespendieven (die vaak al van een kilometer afstand te zien zijn) tijdens de trek, is het heel relaxed om de vogels vloeiend te volgen met de camera met je langste telelens op een schommelkop (ik gebruik een Wimberly). Zo spaar je je armspieren! Belangrijk is het dan om van tevoren (op een geschikt uitzichtpunt) heel goed te kijken welke lijn de vogels nemen om ze frontaal te kunnen pakken of juist op 25 meter van opzij te nemen met een mooie ­achtergrondkleur.

Het wordt totaal anders als je deze trekkende vogels probeert vast te leggen op ooghoogte op relatief korte afstand bij een heuveltop of een klif.

In dergelijke gevallen ben je met je lange lens en

statief kansloos. Neem de camera in de hand met daarop een relatief korte lens (300 of 400 mm of een 100-400 mm zoom), waarmee je makkelijk kunt manoeuvreren.

Met een lichtsterke lens en een camera (eentje die hoge ISO’s aankan) wordt het trouwens steeds aantrekkelijker om uit de hand te fotograferen. Je mist dan veel minder mooie kansen, bijvoorbeeld vanuit een wiebelig bootje …

4. Camera-lenscombinatie en beeldstabilisatie Een camera met een effectieve autofocus-ondersteuning in combinatie met een lichtsterke 400, 500 of 600 mm tele (f/2.8 of f/4) is mooi, maar ook met een 300 mm f/2.8, inclusief 1,4 en 2x converters, kun je uit de voeten. Het gebruik van

converters vertraagt de AF-instelling, maar heeft als groot voordeel dat je meer telebereik hebt en dichter op de vogel zit. Het resulteert vaak in een krachtiger beeld met zelfs mooie uitsneden van de vogel. Beeldstabilisatie is erg handig, vooral bij sluitertijden langzamer dan 1/500 seconde, maar als je voor snelle actie met 1/1600 seconde werkt, zijn de voordelen beperkt. Omdat je met korte sluitertijden werkt en je schommelkop los hanteert, kan de beeldstabilisator altijd aan blijven staan. Heeft deze een speciale ‘panningstand’, zet deze dan wel daarop.

5. Camera-instellingen Autofocus-volgmodus ‘all servo’ en ‘high shutter speed’ liggen voor de hand, met sluitertijden van 1/1000 seconde en voor snel bewegende vogels 1/1600-1/2000 seconde. Er zijn echter ook goede 65

Blauwe reigers zijn bijna overal erg schuw. Ernaartoe lopen werkt niet. Deze vogel was aan het jagen. Terwijl ik rustig in de auto wachtte, kwam hij langzaam naar mij toe. Canon 1D IV met 300mm + 2x TC; 1/640s bij f/5.6; ISO 1250.

Dicht, dichter, dichtst bij vogels komen

Het voordeel van vogels is dat ze vliegen. Dat prikkelt de fantasie. Het nadeel van vogels is dat ze … vliegen. De grootste uitdaging voor de vogelfotograaf is ervoor te zorgen dat een vogel niet opvliegt. De ene vogel echter, is de andere niet. Er zijn vogels die niet weg te branden zijn, maar er zijn ook vogels die al in complete doodsangst vluchten als jij ze nog niet eens gezien hebt. Is er dan wel een manier om dichter bij vogels te komen? Jazeker, meerdere zelfs. Maar of het altijd en bij elke vogel zal lukken? Nee. De tips in dit artikel bieden daarom geen garantie. Het zijn hooguit mogelijkheden die je kansen vergroten. Er blijven immers altijd tamme buizerds én bange buizerds.

Arno ten Hoeve – www.facebook.com/arnotenhoeve

70

thema VOGELS

Deze groene specht foerageerde op de grond. Door mij heel laag te houden en meer dan een half uur achter een dikke boom te blijven zitten, kwam de vogel langzaam dichterbij en ging zelfs even op een prachtig paaltje zitten.

Ondanks de weinige millimeters, toch een goede foto van een schuwe groene specht. Canon 1D IV met 70-300mm @ 277mm; 1/500s bij f/6.3; ISO 400.

Een paddenstoelenfotograaf heeft het maar makkelijk. Rustig een onderwerpje opzoeken. Statief neerzetten. Wat belichtingen uitproberen. Flitsertje erbij, lampje erachter. Nog even wachten, gewoon omdat dat zo uitkomt. Even een broodje eten, plasje doen. En dan misschien, als het allemaal helemaal perfect is, wordt er een foto gemaakt.

Nee, dán de vogelfotograaf! Je ploetert uren door dicht struikgewas, modder tot de liezen. Hijgend en transpirerend sta je opeens oog in oog met een prachtige groene specht! De adrenaline giert door je lijf. Gauw door de knieën en je houdt de vogel goed in de gaten. Zenuwachtig pak je de camera met 70-300 mm lens uit de tas, je zet hem aan en richt: hè bah, lensdop zit er nog voor! Van ellende

beslaat je oculair ook nog. Eindelijk, je ziet door de zoeker de mooi bemoste tak waar net nog de groene specht zat te relaxen. In de verte hoor je zijn lach: klu klu klu klu kluns! Het is duidelijk, de vogelfotograaf heeft het niet altijd makkelijk. Of is het altijd niet?

Beweeg als een boom In dit voor velen zeer herkenbare voorbeeld zie je enkele veelgemaakte fouten. Wanneer je ze herkent en ze vermijdt, kan dat al betere resultaten opleveren. Allereerst: die akelige adrenaline. Tja, wat doe je daaraan? Probeer maar eens rustig te blijven als er opeens een zeearend boven je hangt.

Mensen zijn inderdaad geen robots. Maar waar

het om gaat is: wees kalm en rustig en blijf dat ook. Tegen mijn kinderen zei ik altijd: beweeg als een boom. Jonge kinderen begrijpen mij precies als ik dat zeg. Volwassenen kijken me met grote ogen aan. Ik zal het uitleggen. Een boom beweegt op een logische manier: deinend in de wind, regelmatig, soepel en niet schokkerig. Zo moet jij ook bewegen als je in de natuur loopt. Soepel en rustig. Overigens, dat geldt ook wanneer je vanuit de auto fotografeert. Zie je een buizerd op een paaltje zitten? Stop dan niet abrupt met piepende banden. Nee, rustig remmen, motor alvast uitzetten, auto uit laten rollen. Alles zonder overduidelijke invloed van adrenaline! Beweeg als een boom, daar houden de vogels van.

71

Photo Challenge thema WIT Zowaar viel er deze winter weer eens wat sneeuw van betekenis.

De natuur heeft echter nog meer wit in de aanbieding. Proficiat, fotografen van het wit!

1e prijs Sneeuwbos, Astrid Brenninkmeijer.

Nikon D750 met 70-200mm @ 75mm; 1/30s bij f/22; ISO 2200.

88

In ieder nummer sturen we je op pad met een gerichte opdracht. Maak jij de beste, meest originele foto, dan win je niet alleen een publicatie in ­Natuurfotografie Magazine, maar maak je ook kans op prachtige prijzen!

Peak Design Travel Backpack 45L ter waarde van € 546,95 ­beschikbaar gesteld door Transcontinenta.

Photo Challenge WIT

2e prijs Noordse stern, Gerrit Koster.

Canon 70D met 70-300mm @ 70mm; 1/100s bij f/11; ISO 800.

Alu-dibond print van 60 x 40 cm ter waarde van â‚ŹÂ 50,beschikbaar gesteld door CEWE.

3e prijs Edelherten, Kevin Berghmans.

Exif onvolledig: 150-600mm; ISO 800.

Flitsen, Praktijkgids voor natuurfotografen, beschikbaar gesteld door PiXFACTORY.

89

review: Nikon Coolpix P1000

De camera als telescoop

Nikon P1000 @ 2000mm; 1/640s bij f/6.3; ISO 800.

De Coolpix P1000 heeft een 125x zoomobjectief, met een onvoorstelbaar bereik dat overeenkomt met 24 tot 3000 mm in full-frame-equivalent. Daarmee kun je inzoomen op dieren die tientallen meters verwijderd zijn, en de maan beeldvullend fotograferen. Dat vraagt om een test.

Erik Derycke

De P1000 mag dan technisch gezien een ‘compactcamera’ zijn – het objectief is immers niet verwisselbaar – compact is hij allerminst. Hij meet 146,3 x 118,8 x 181,3 mm, en als je het objectief helemaal laat inzoomen mag je daar nog eens 10 centimeter bijtellen. Inclusief accu en geheugenkaart brengt hij bijna 1,5 kilo op de weegschaal.

Het gewicht zit vooral in het objectief. Daardoor ligt de camera goed in de balans als je met je linkerhand het objectief ondersteunt. Met je duim kun je dan de functiering rond het objectief en de zoomknop aan de zijkant bedienen.

De andere bedieningselementen zitten aan de rechterzijde van de camera, en liggen dan binnen het bereik van je rechterduim en -wijsvinger. Aan de achterzijde zit een 3,2 inch lcd-scherm dat niet aanraakgevoelig is – jammer, want je kunt het dus niet gebruiken om een scherpstelpunt te kiezen. Boven het scherm zit een elektronische zoeker met een scherp oled-scherm. Een oogsensor schakelt het scherm uit wanneer je je oog voor de zoeker houdt.

Via bluetooth en wifi kun je de camera koppelen 92

met een smartphone. Met Nikons Snapbridge-app kun je foto’s automatisch overzetten naar je smartphone en de ontspanner van op afstand bedienen.

De P1000 bevat twee unieke opnamestanden om respectievelijk de maan en vogels te fotograferen.

‘Moon’ zet de focus op oneindig en activeert de zelfontspanner, ook kun je de kleurtint aanpassen.

‘Bird’ toont een kader voor de lens op 500 mm en zet de transportmodus op 7 beelden per seconde.

Bereik Met een bereik dat gaat van 24 mm groothoek tot 3000 mm super-supertele is het objectief voor zowat elke denkbare situatie bruikbaar. Om de tele uit te proberen trok ik met de P1000 het bos in en bezocht een dierenpark. Wanneer ik helemaal inzoom, valt meteen op hoe waanzinnig een zoombereik tot 3000 mm wel is. Dieren op vele tientallen meters krijg je probleemloos beeldvullend op de foto. Om de eekhoorns in een bos in beeld te krijgen, is geen schuilhut nodig, want ik kan zoveel afstand houden dat ze mij compleet negeren.

Wanneer de pluimstaartdragers echter beginnen rond te dartelen, krijg ik het moeilijk om ze te volgen.

De beeldhoek op 3000 mm is zo beperkt dat het heel moeilijk is om bewegende onderwerpen te volgen.

In dergelijke gevallen is de ‘terugkeerzoomknop’ op het objectief erg nuttig. Als je deze indrukt, zoomt het objectief weer uit, zodat je je onderwerp makkelijk terugvindt. Als je de knop loslaat, zoomt het objectief weer in naar de vorige brandpuntsafstand.

Het is ook bij de langste brandpuntsafstanden mogelijk om uit de hand te fotograferen. Dat stelt wel zeer hoge eisen aan je opnametechniek, omdat elke camerabeweging op die afstanden enorm uitvergroot wordt. Als je de ontspanner te hard indrukt, zwiept de camera even naar beneden en zit je gegarandeerd naast je onderwerp – daar kan ook de zeer effectieve beeldstabilisatie (VR) niets aan verhelpen. Een statief is daarom aan te raden. De P1000 bevat een standaard statiefaansluiting onder aan de camera; voor de stabiliteit was het beter geweest als de Nikon-ingenieurs die onder aan het objectief hadden geplaatst, zoals bij een tele-objectief.

review CAMERA Prestaties Een objectief dat tot 3000 mm gaat, daar kunnen gebruikers van een camera met verwisselbare lenzen alleen van dromen. Zijn er dan geen keerzijden? Helaas wel. De Coolpix P1000 bevat een kleine beeldsensor, van hetzelfde formaat als in een gewone compactcamera. Doordat die minder licht capteert dan een sensor in APS-C of full-frameformaat, is het ISO-bereik beperkt. Via het menu kun je tot ISO 6400 gaan; stel je ISO in op Auto, dan kiest de camera zelf tussen ISO 100 en ISO 1600. Wanneer ik de opnames op de computer bekijk, lijkt dat een verstandige beperking.

Boven ISO 1600 moet er zo’n sterke ruisonderdrukking toegepast worden dat er weinig detail overblijft.

Een tweede beperking is het variabele diafragma. In groothoek is dat nog een snelle f/2.8, maar naarmate je inzoomt wordt het maximale diafragma snel kleiner: f/4 op 100 mm, f/5.6 op 800 mm, f/6.3 op 2000 mm en vanaf 2800 mm nog maar f/8. Begrijpelijk natuurlijk – om op 3000 mm f/5.6 aan te houden zou de lens groter, zwaarder en vooral véél duurder worden. Maar als je op f/8 moet werken en de gevoeligheid niet boven ISO 1600 wil laten gaan, heb je wel voldoende licht nodig om korte sluitertijden te kunnen gebruiken.

Op een bewolkte dag in het bos moest ik al gauw zakken naar 1/100. Dat bleek nog kort genoeg om scherpe foto’s te maken, maar uiteraard niet van

Een andere manier om bewegende onderwerpen makkelijker ‘in het vizier’ te krijgen is de Nikon Dot Sight DF-M1-zoeker. Dit apart aan te kopen accessoire schuift in de flitsschoen van de P1000.

Wanneer je het openklapt, zie je in de Dot Sight een (naar keuze) rode of groene stip die aangeeft waarop je lens gericht staat. Met de camera op statief werkt dat goed. Als je uit de hand werkt, moet je de camera voor je uit houden om de stip te zien, en dat werkt niet zo nauwkeurig. Het licht verlaat de zoeker niet; het is geen laserpointer die dieren kan verstoren. Prijs € 199,-

bewegende dieren. Voor bewegende onderwerpen is filmen daarom de betere oplossing, omdat de sluitertijd dan lager mag zijn. De videokwaliteit in 4K en in full-hd is goed.

Conclusie De Coolpix P1000 is een unieke camera met een verbluffend zoombereik. In goede lichtomstandigheden levert hij mooie resultaten. De beeldkwaliteit is niet te vergelijken met die van een camera met een grotere sensor, maar is goed genoeg voor gebruik online en voor niet al te grote afdrukken.

De prijs is voor deze combinatie zeker aanvaardbaar te noemen.

+ Pluspunten Waanzinnig zoombereik Effectieve beeldstabilisatie Filmen in 4K Goede zoeker

–

Minpunten

Beperkt bruikbaar ISO-bereik Klein diafragma bij lange ­brandpuntsafstanden Autofocus niet supersnel Niet weerbestendig

!

Nikon P1000 @1400mm; 1/500s bij f/5.6; ISO 560.

Nikon P1000 @3000mm; 1/1000s bij f/8; ISO 1600.

Specificaties

Maximale resolutie: 4608 x 3456 (16 mp) Sensorgrootte: 1/2,3 inch ISO: 100-6400 Objectief: 4,3 tot 539 mm (equivalent 24 tot 3000 mm in full-frameformaat) Diafragma: f/2.8 tot f/8 Stabilisatie: 5 stops Autofocus: contrastdetectie Scherm: 3,2 inch, kantelbaar Kortste sluitertijd: 1/4000 sec Aantal beelden per seconde: 7 bij AF-C Filmen: 4K tot 30 bps, full-hd tot 60 bps Draadloos: wifi en bluetooth Opslag: dubbele SD-kaart Accuduur: 250 foto’s Gewicht incl. accu: 1415 gram Prijs: € 1099,93

Fotokalender maart - april

Natuurfotografie kan altijd, 365 dagen per jaar. Zonder idee met je camera naar buiten lopen kan heel verfrissend zijn. Maar soms heb je wat meer houvast nodig of mis je even de inspiratie. Deze rubriek biedt je wat je op zulke momenten nodig hebt: wat fotografeer je wanneer en waar precies?

via de nachten niet alsnog probeert binnen te dringen, verschijnen rap ook de eerste bloemen.

Na de duistere maanden proberen de bosanemonen met hun witte spiegeltjes iedere natuurfotograaf te verleiden. Ze komen dan ook nog eens met een heel leger tegelijk, lastig om daar weerstand aan te bieden. Maar er bloeien meer planten die gezien en gefotografeerd willen worden!

In de groeiwedstrijd blijkt de bosanemoon zeker niet de eerste te zijn. Kort daarvoor probeert de vingerhelmbloem namelijk de aandacht te trekken.

Roze, paars of lila, of daar toch tussenin? De ‘steeds-net-niet-kleurige’ trompetjes hangen in wat rommelige toefjes bijeen. Zouden ze daarom zo weinig gefotografeerd worden? Plaatselijk bloeien ze in grote tapijten, daar ligt het dus niet aan. De bosbodem kleurt daardoor roze. Of was het toch lila?

Geel valt in ieder geval beter op. Gewoon speenkruid is ook maar gewoon, maar ook deze plant is er lekker vroeg bij. Gele sterretjes staren je vriendelijk aan. Maar o, o, wat blijkt dit een lastig plantje. Geel vormt voor een camera sowieso een uitdaging, alleen is het geel van het speenkruid dan ook nog eens voorzien van blingbling. Zelfs op een bewolkte dag schiet de bloem feilloos door de grenzen van je histogram. Oppassen dus.

Bloembossen

Eenbes. Foto: Bob Luijks

Nog altijd kaal steken de bomen fier hun takken richting de hemel.

Zonder blaadjes mag het zonlicht ongehinderd passeren en warmt zo de bosbodem lekker op. Na lang bibberen ontwaakt de natuur uit de winterslaap. Voorzichtig tasten de eerste groene blaadjes de omgeving af. Ja, het is lente! Een wedstrijdje uit de grond tevoorschijn komen volgt. Als de winter

Waarop je je nog meer kunt verheugen in Gagel

Slanke sleutelbloemen blijken voorzien van een heel wat vriendelijker geel. ­Zonnige momenten mijd je nog altijd het best, maar verder probeert deze sleutelbloem het je niet te moeilijk te maken. Of … Zodra de bloemen vol openstaan, verschijnen al snel oneffenheden. Bah, weer een vlekje dat pronkt op je monitor. Waarom zag je dat niet in het veld?

Wat een feest! Toch bloeit er nog zoveel meer. Vergeet het bosviooltje, muskuskruid, eenbes, gele anemoon, grote muur en bosbingelkruid niet. En qua fotografie? Probeer het geflirt van de bosanemonen eens te weerstaan en verbaas je over de schoonheid van al dat andere!

maart De eerste tjiftjaf

Zwijnenbiggetjes

Arno ten Hoeve Bob Luijks

94

Bob Luijks

natuur365

maart Lang hult de natuur zich in stilte. Zodra de thermostaat een standje hoger gedraaid wordt, keert al het leven direct weer terug. Padden steken massaal met gevaar voor eigen leven de asfaltwegen over met de salamanders in hun kielzog. Ook de heikikker is er vroeg bij. Door het hele jaar doet deze er met zijn grijsbruine kleur alles aan om niet op te vallen.

Tot die paar dagen in het vroege voorjaar. De mannetjes kleuren dan ineens smurfenblauw! Dit duurt helaas maar kort, een paar dagen wachten tot het weekend is er dus niet bij. Gelukkig kleuren de heikikkers niet overal tegelijkertijd. Als eerste komt Vlaanderen aan de beurt. Een handige website om het verkleuren in de gaten te houden is waarnemingen.be (en pas daarna waarneming.nl).

Daarna volgen Midden-Brabant, Oost-Brabant en Limburg, Gelderland, enzovoorts. Je kunt dus met de kikkers meebewegen! De heikikker vind je vooral

in ondiepe (heide)vennen, zodat de eiklompen snel opwarmen in het koude water. Vaak moeten ze weinig hebben van natuurfotografen. Een flinke

Smurfen

Heikikker. Foto: Bob Luijks

april Eén zwaluw maakt nog geen zomer? Echt wel!

Je moest eens weten wat er door de gemiddelde vogelaar heengaat als hij of zij de eerste boerenzwaluw van het seizoen ziet. Dan gebeurt er meer dan op 21 juni, wanneer de zomer officieel begint. Bij het zien van de eerste zwaluw gaat de zon pas écht schijnen; in je hoofd. Dan stijgt je temperatuur plotseling. Dan is het feest!

Ongeacht de feitelijke omstandigheden. Nee, die eerste, ene boerenzwaluw is een tovenaar, een weldoener en een meesterpsycholoog.

Wat je nog meer kunt fotograferen in Vroege broeders

telelens helpt, net als een flinke dosis geluk. Soms helpt het om geluid te maken; ze willen graag boven het omgevingsgeluid uit komen …

Wat wel klopt is het volgende: één zwaluw kan geen kindjes maken. Daar zijn er minimaal twee voor nodig. Het is een genot om een nest boertjes - zoals ze liefkozend genoemd worden - bij je huis of in je buurt te hebben. Het biedt geweldige kansen om te fotograferen en te experimenteren. Het mannetje pruttelt een prachtig liedje om het wijfje te verleiden. Of gewoon voor de lol natuurlijk. Omdat het april is! Mensen, het wordt zomer, zingt die ene zwaluw ... Wat is het voorjaar toch een genot.

Boerenzwaluw

Arno ten Hoeve

april Bloeiende sleedoorn

De eerste fitis

Bob Luijks Boomklever. Bob Luijks

Arno ten Hoeve

95