Typografia / Gabriela Basta

Typografia Agnieszka Warnke Agata Szydłowska Marian Misiak Petra Cerne Oven Antoni Bohdanowicz Łukasz Dziedzic Adam Półtawski Robert Chwałowski Rafał Sylwester Świątek Numer 1

20,00 PLN

3

TYPOGRAFIA

Typografia

to kwartalnik poświęcony historii i współczesności typografii w Polsce

08 26 34 36 38 40 44

Artykuł Wywiad Sukcesy Osobistości Recenzja Kalendarium wydarzeń Słownik

Litery nie są niewinne, czyli o

8

TYPOGRAFIA

Litery nie są niewinne...

projektowaniu pisma w Polsce tekst: Agnieszka Warnke

TYPOGRAFIA

9

Słowo wyraża idee, krój pisma – ducha epoki. Agata Szydłowska i Marian Misiak w książce „Paneuropa, Kometa, Hel” spisali niezwykłe opowieści o typografii w Polsce od XV wieku do dziś.

Sprawdźmy, jacy ludzie i jakie historie kryją się za literami.

Z ZIEMI POLSKIEJ DO OBCEJ Jeszcze nie opadła pierwsza fala entuzjazmu po opracowa-

ruskim półustawem, z wpływami współczesnej włoskiej

niu technologii ruchomej czcionki, a na ziemiach polskich

antykwy (opartej na alfabecie łacińskim), wydrukowano

już rozpoczęto prace nad projektowaniem kroju pisma.

jedynie cztery prawosławne księgi liturgiczne. Właściciela

Czterdzieści lat po wynalazku Gutenberga, ok. 1490 roku,

tłoczni oskarżono o herezję i zabroniono zajmowania się

Ludolf Borsdorff wyciął pierwszą na świecie czcionkę cyry-

drukiem. Osobliwe, że stworzona dla zysku, pierwsza cał-

licką. Odbyło się to w Krakowie, w drukarni Szwajpolta

kowicie autorska czcionka powstała na terenach, gdzie

Fiola, przy wsparciu miejscowych finansistów, z niemym

cyrylicy się nie używa.

przyzwoleniem króla Kazimierza Jagiellończyka. Mimo iż

Z kolei w międzywojennej Warszawie, a dokładniej

żaden z Niemców prawdopodobnie nie znał języka starocer-

na Mokotowie przy ulicy Rejtana 16, odlano Chaim – jeden

kiewnego, osiągnięcie to stało się wzorem dla wielu typo-

z typograficznych filarów kultury wizualnej w Izraelu.

grafów Rusi i nie tylko.

Zaprojektował go dwudziestodwuletni grafik samouk Jan

Bezpośrednie autorstwo projektu przypisuje­­­­­­­­­ się gra-

Levitt (znany także jako Le Witt lub Lewitt). Urodzony

werowi i odlewnikowi czcionek Borsdorffowi, całkowicie

w Częstochowie w 1907 roku, pod koniec lat 20. ubiegłego

lojalnemu wobec Fiola – człowieka renesansu i sprawnego

wieku przebywał w Palestynie. Po powrocie do kraju opra-

przedsiębiorcy, który dla nowego biznesu porzucił hafciar-

cował pismo pozbawione okrągłych kształtów i zakrzywio-

stwo. Cyrylicą wzorowaną na manuskryptach pisanych

nych linii, które nazwano jego imieniem (z hebrajskiego).

10

TYPOGRAFIA

Litery nie są niewinne...

TYPOGRAFIA

11 →→→

12 → →

TYPOGRAFIA

Litery nie są niewinne...

Chaim opatentowała odlewnia Jan Idźkowski i S-ka,

tach liter niż łacińskie, inspirowana dawnymi rękopisami pol-

w kroju hebrajskim potentat na skalę światową (ekspor-

skimi. Twórcę kształconego w Krakowie, Monachium, Paryżu,

towała do Paryża, Londynu, Jerozolimy, Nowego Jorku,

Lipsku czy Berlinie, okrzyknięto bohaterem narodowym,

Johannesburga, Algieru, Tunisu).

a o kroju mówiono, że “jest jak jednostka o głębokiem poczu-

Będąca symbolem nowoczesności czcionka stała się

ciu społeczno-narodowem dostosowująca swoją indywidual-

narzędziem budowy państwa Izrael i do dziś wykorzystuje

ność do celów ogółu: rezygnując ze swobody i niezależności

się ją w celu przekazania istotnych informacji: od nagłów-

swej sąsiadki z Zachodu, wyciąga ramiona do uścisku, którym

ków gazet, przez numery taksówek, po naklejki ostrzegaw-

pragnęłaby objąć wszystkie podobne sobie istoty”. Antykwą

cze w środkach transportu publicznego.

Półtawskiego zainteresowała się brytyjska firma Monotype, jednak nieżyczliwi twierdzą, że stosowała ją tylko jedna dru-

OD A(NTYKWY) DO Z(ELKA)

karnia w Walii, w dodatku prowadzona przez dwóch Polaków.

Bez wątpienia awangardowe było pismo uniwersalne Władysława Strzemińskiego, ostatecznie zaprezentowane

„Ojczyźnie swej darować rzecz potrzebną i ozdobną” – ta

pod koniec 1932 roku. Opierając alfabet o figury geome-

idea przyświecała Janowi Januszowskiemu, który sto lat

tryczne, malarz doprowadził go do granic czytelności. Już

po oddaniu cyrylicy przystąpił do tworzenia pierwszej

sama nazwa „a.r.” wskazuje na skrajny minimalizm. Tak

czcionki, dostosowanej do rodzimego języka. Zadanie nie-

radykalną formą Strzemiński wyprzedził zachodnią Europę,

łatwe, wymagające dostosowania zapisu polskich dźwięków

gdzie podobna myśl typograficzna pojawiła się po drugiej

do znaków łacińskich. Efektem eksperymentu był wydany

wojnie światowej wraz z komputerami. W Polsce propozy-

w 1594 roku zbiór tekstów teoretycznych o ortografii zło-

cja nowego kroju ustąpiła miejsca bardziej globalnej (przy-

żony w całości nowym krojem pt. „Nowy karakter polski”.

najmniej z nazwy), choć już nieoryginalnej (do złudzenia

Przewrotne użycie charakteru pisma pochyłego w wersji

przypominającej niemiecką Futurę Rennera) Paneuropie.

podstawowej prostej i połączenie w jedną czcionkę dwuzna-

Ta – jak wiele innych krojów – umarła wraz z końcem ery

ków zamiast fortuny przyniosły Januszowskiemu awans spo-

składu metalowego.

łeczny – szlachectwo herbu Kłośnik. Jego oficyna wzorem

W powojennej historii polskiego liternictwa odnotować

europejskich zakładów drukarskich integrowała różne śro-

należy krój Zygfryda Gardzielewskiego – Antykwę Toruńską,

dowiska: poetów, polityków, duchownych i rzemieślników.

ukończoną w 1958 roku. Dekoracyjna, stylizo­wana na pismo

Od końca xvi wieku aż do xx-lecia międzywojennego w hi-

historyczne, nosi ślady toruńskiego gotyku. Mimo że nie

storii naszej typografii trudno szukać punktów zwrotnych.

cieszyła się taką popularnością jak jej poprzedniczka autor-

Na polskim dworze nie funkcjonowała drukarnia z praw-

stwa Półtawskiego, także stanowiła próbę stworzenia pisma

dziwego zdarzenia, a publikacje popularne, dewocyjne

narodowego. Antykwy będące synonimami nowoczesności

wymuszały skromną i tańszą formę poli­grafii. Większych

umiejscawiały Polskę w kręgu kultury łacińskiej.

korzyści nie przyniósł również „flirtujący z wyobrażeniem

Dla plakacisty napis był czymś więcej niż tylko słowem

wszystkich otworów w ciele” projekt toruńsko-gdańskiego

czy znakiem graficznym. Mówił, że litera go „ prześladuje”,

duetu tzw. alfabet Bierpfaffa i Falcka, wykonany w stylu

bawił się geometrią, przetwarzał fotografie. Krój New Zelek

chrząstkowo-małżowinowym.

początkowo opatrywano liczbą 45, wskazującą na wykre-

Upadek państwa polskiego i polityka zaborców począt-

ślenie zakończeń liter pod kątem 45 stopni. Najbardziej

kowo spowodowały zaniechanie prób wykreowania narodo-

rozpowszechnione na świecie pismo polskiego autora ery

wego pisma. Jednak xx wiek na nowo obudził pasję wśród

przeddigitalnej było zarazem pierwszym rodzimym krojem

intelektualistów, pisarzy i artystów w “peryferyjnym kraju,

multiskryptowym – poza literami łacińskimi zawierającym

który miał palącą potrzebę stworzenia na nowo swojej pod-

znaki innego alfabetu (np. na początku lat 80. pismo posze-

miotowości, zarówno politycznej, jak i kulturalnej”. Takie

rzono o cyrylicę).

fantazje snuli Joachim Lelewel i Stanisław Wyspiański, lecz urzeczywistnił je dopiero Adam Półtawski w 1928 roku.

Współczesność przyniosła kilka mniej lub bardziej udanych realizacji. W latach 1998-2006 Artur Frankowski

Antykwa Półtawskiego była nowatorska, ale bez cech

opracował Grotesk Polski – bezszeryfową wersję Antykwy

awangardy, wizualnie urozmaicona, o łagodniejszych kształ­

Półtawskiego. Ukończona w 2010 roku Apolonia Tomasza

TYPOGRAFIA

13

Rozkładówka „Triodu kwietnego” z krakowskiej oficyny Szwajpolta Fiola z 1491 roku ←←←

←← Chaim w „Katalogu czcionek żydowskich”

Rozkładówka „Nowego karakteru polskiego” ←

→ Jerzy Janiszewski, plakat, 1980, z kolekcji Danuty i Jerzego Brukwickich

Wełny spotkała się zarówno z rozgłosem medialnym, jak

projektem z prostą, ale wyrazistą typografią. Logo Polskich

i krytyką środowiska typografów. Dopiero elegancki, lekki,

Linii Lotniczych dopasowano do wielkości kadłuba tak, by

„z misternie wyważonym detalem i humanistyczną konstruk-

słowo „LOT” było widoczne z odległości dwóch kilometrów.

cją” projekt Łukasza Dziedzica przyćmił międzynarodowy

Znacznie wcześniej, w 1929 roku, powstał dodatkowy

sukces kroju New Zelek.

znak identyfikujący przedsiębiorstwo – słynny „żuraw”

Font Lato miał być elementem wizualnej identyfikacji

Tadeusza Gronowskiego. Symbol tak mocno zakorzenił

banku, stał się cenionym towarem eksportowym. Na pyta-

się w świadomości rodzimych odbiorców, że na plany jego

nie, skąd popularność na świecie, którą liczy się w dzie-

usunięcia przez przewoźnika internauci zareagowali akcją

siątkach miliardów użyć i pobrań, Dziedzic odpowiada:

„Łapy precz od żurawia”. W 2012 roku znak odświeżono, ale

„Z braku nadmiernego kombinowania z dizajnem i dużej

przedwojenny „żuraw” pozostał w gnieździe (w literze „O”).

liczby odmian. No i, oczywiście, dlatego że wszystko jest

Ręcznie malowane czerwoną farbą litery, połączone

za darmo”. Z uniwersalnego i poręcznego kroju korzysta

niczym tłum ludzi stojących blisko siebie i biało-czerwona

Zakład Ubezpieczeń Społecznych, od 2015 roku pojawia

flaga – znak „Solidarności” stał się symbolem walki o wol-

się na nowych dowodach osobistych.

ność. Pierwotnie był tylko plakatem inspirowanym napisami na murach, a o tym, że stał się logotypem związku zawodowego autor dowiedział się prawdopodobnie z gazet. Znak

„LITERY DO NAS MÓWIĄ ZANIM ZACZNIEMY CZYTAĆ”

szybko zaczął żyć własnym życiem: powielano go na transparentach, ulotkach, papierosach, bieliźnie, za co twórca Jerzy Janiszewski nie otrzymał ani złotówki.

„Malarz pieniędzy”, „Doktor Haj-si-wo”, „Wielki człowiek

Kiedy do projektu Janiszewskiego dopisano pozostałe

małej grafiki” – takimi przydomkami może się pochwalić

litery alfabetu, powstał krój zwany Solidarycą, będący dzie-

Andrzej Heidrich. Jego najważniejszym osiągnięciem jest

łem wspólnotowym wielu anonimowych osób. W rocznicę

krój pisma Bona z 1971 roku. Jednak Polacy i wielu obco-

25-lecia wolnych wyborów firma Coca-cola wypuściła limi-

krajowców kojarzą to nazwisko przede wszystkim z bank-

towaną edycję butelek z hasłem „Smak wolności”, oczywi-

notami, które projektuje od pięćdziesięciu lat.

ście wypisanych Solidarycą. Odebrano to jako ironiczny

Współpracę z Narodowym Bankiem Polskim (od lat 60.)

komentarz do efektów polskiej transformacji – ideały

Heidrich określa mianem „przygody życia”. Wygląd pasz-

„Solidarności” sprowadzono do konsumpcyjnego stylu

portów, współczesna forma godła państwowego, orzełki

życia. Tym krojem posługują się opozycja antyorbanow-

na czapkach wojskowych, odznaki policyjne, odznacze-

ska na Węgrzech, nacjonalistyczny związek zawodowy

nia wojskowe dla polskich żołnierzy walczących w Iraku

w Wielkiej Brytanii czy środowiska LGBT. Okazuje się, że

i w Afganistanie, znaczki pocztowe oraz niezliczone wyda-

Solidaryca jest rozpoznawalna, nawet gdy litery nie są czer-

nia książek (m.in. Ryszarda Kapuścińskiego) to również

wone ani ze sobą połączone, a czasem brakuje flagi. To nie

jego dzieła.

tyle krój, co styl pisma.

Pierwszym narodowym copywriterem był Stefan Żeromski.

Spod jego pióra wyszła nazwa „Społem” – pisarz w 1906

�

roku zaproponował, by tak zatytułowano pierwszy dwutygodnik, propagujący zasady spółdzielczości. Charakter pisma, w którym litery płynnie łączą się ze sobą, nawiązuje do znaczenia słowa, czyli ideałów wspólnotowości. Nie wiadomo, kto stworzył prawzór znaku ani jego modyfikację z 1973 roku funkcjonującą do dziś.

Roman Duszek i Andrzej Zbrożek podczas nieformalnego spotkania w kawiarni w 1976 roku na serwetce naszkicowali trzy litery, które stały się wizytówką kraju w międzynarodowych portach lotniczych. Wielogodzinne analizy, obserwacje startujących i lądujących samolotów zaowocowały

TYPOGRAFIA

17

Skąd się wzieły znaki diakrytyczne tekst: Petra Černe Oven Artykuł przedstawia najważniejsze wydarzenia w historii rozwoju znaków diakrytycznych w wybranych językach słowiańskich, w których stosuje się alfabet łaciński, a mianowicie: w czeskim, polskim, chorwackim i słoweńskim. Od ix wieku, kiedy to zaczęto używać alfabetu łacińskiego, wielu reformatorów próbowało udoskonalić zapis występujących w tych językach specyficznych dźwięków.

Moje zainteresowanie znakami diakrytycznymi datuje się od chwili, gdy zauważyłam, jak źle traktowane są w drukach codziennego użytku. Wkrótce doszłam do wniosku, że wynika to nie tyle z technicznej niedoskonałości narzędzi stosowanych w typografii, ile raczej z braku szerszej wiedzy i pogłębionej znajomości zagadnień różnojęzycznego składu1.

1. Informacje na temat zalecanych form polskich znaków diakrytycznych znaleźć można w pracy Adama Twardocha, Pickled herring and strawberry ice cream [w:] John D. Berry (ed) Language Culture Type (New York: AtypI & Graphis, 2002) s. 148–157 oraz na stronie <http://www.twardoch.com/>. Inne źródła to: Victor Gaultney, Problems of diacritic design for Latin script text faces (praca magisterska, University of Reading, 2002); Diacritical marks in languages of Central and East Europe, „Typo” (Praga), nr 10, August 2004, s. 2–13.

2. Jan Hus (ur. około 1370) studiował na uniwersytecie w Pradze, gdzie później został dziekanem wydziału filozoficznego. W roku 1412 publicznie wypowiedział się przeciwko odpustom. Zmuszony do opuszczenia Pragi, ukrywał się. W 1414 zaproszono go do przedstawienia swych poglądów na soborze w Konstancji, gdzie został uwięziony, oskarżony o herezję i spalony na stosie.

3. Rozprawę Husa odkrył w 1827 roku czeski uczony František Palacký.

Dokładna data napisania traktatu nie jest znana. Załączone ilustracje są transkrypcją oryginału.

Reformy pisma i zmiany ortograficzne są procesem ewolucyjnym, związanym z ogólnym rozwojem języka, rozpowszechnianiem się druku oraz z politycznym klimatem w danym okresie. W językach słowiańskich używa się bardzo wielu znaków diakrytycznych.

Niektóre z nich mają nazwy znane w środowiskach typografów na świecie – na przykład „odwrócony daszek” („haček”) albo „ogonek” [jedyne polskie słowo używane w typograficznej terminologii angielskiej – red.] – inne są jednak mniej znane.

Pierwszym językiem słowiańskim, w którym zaczęto stosować znaki diakrytyczne, był czeski, a ich wprowadzanie łączy się z rozwojem czeskiego ruchu narodowego w xiv wieku. W tym czasie we władaniu państwa kościelnego pozostawała nieomal połowa ówczesnej Bohemii, a bogactwo hierarchów wzbudzało zazdrość i niechęć u biedniejszych księży. Ludność wiejska również nie darzyła sympatią Kościoła, który narzucał jej ciężkie podatki. Konflikt miał podłoże zarówno religijne, jak i polityczne – Czesi wspierali program reform Kościoła, natomiast niemiecka elita była im przeciwna. Centrum ruchu narodowego była kaplica Betlejemska w Pradze, a do najbardziej wpływowych reformatorów należał młody kleryk, Jan Hus2.

Hus, świadomy znaczenia używania języka narodowego, wygłaszał i spisywał swoje nauki w języku czeskim, co przyczyniło się do szerokiego oddźwięku jego kazań i rozpraw.

Wielkim wkładem w rozwój języka, a tym samym w kształtowanie się świadomości narodowej, był traktat Husa o języku czeskim, zatytułowany później Ortographia Bohemica3. W owym czasie większość dokumentów spisywana była w języku niemieckim lub po łacinie. W dokumentach zapisanych po czesku używano różnych kombinacji liter na oznaczenie typowych dla tego języka dźwięków, stosowano je jednak niekonsekwentnie.

20

TYPOGRAFIA

Skąd się wzięły...

Ä&#x2026; TYPOGRAFIA

21

Chociaż właściwe znaczenie słowa mogło być ustalone na podstawie kontekstu, to jednak taki sposób zapisu utrudniał czytanie i zrozumienie dokumentu.

Hus, stwierdzając w swym dziele, że alfabet łaciński nie posiada liter odpowiadających niektórym czeskim fonemom, zasugerował, aby każdy dźwięk zapisywany był jedną literą, a nie kombinacją liter. Te spółgłoski, dla których nie można znaleźć odpowiedników w łacińskim alfabecie, jak np. palatalne (podniebienne), powinny być zapisywane za pomocą tzw. kropki górnej4.

Początkowo znaków diakrytycznych używano w dokumentach spisywanych ręcznie, ale wraz z rozwojem druku system Husa znalazł również zastosowanie w książkach.

Do najstarszych przykładów należą Kronika Trojańska (il. 1) i Nowy Testament (il. 2).

System Husa od xv wieku jest podstawą czeskiej ortografii i nawet reformy przeprowadzone w xix wieku nie zmieniły znacząco jego znaków diaktrytycznych.

Drugim językiem, w którym przeprowadzono reformę pisma, był język polski.

Pierwsze prawdziwie przemyślane zmiany wprowadzono w xvi stuleciu, choć pisarze i wydawcy usiłowali rozwiązać problemy ortograficzne znacznie wcześniej5. Okres ten nazywany jest „złotym wiekiem” kultury polskiej, w tym drukarstwa, i wtedy też właśnie standaryzacja pisma stała się najbardziej palącym problemem. Oparto ją na systemie Husa, choć polscy reformatorzy oznaczali specyficzne polskie dźwięki raczej „kreskami w prawo” niż upowszechniającymi się w tym czasie w pisowni czeskiej „odwróconymi daszkami” (tzw. ptaszkami).

Autorami pierwszych propozycji reformy ortografii polskiej byli: Stanisław Zaborowski (Orthographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utilissimus, Kraków, ok. 1513), Jan Seklucjan (Krótka a prosta nauka czytania i pisania, Królewiec 1574), Stanisław Murzynowski (Orthographia polska w książce Jana Seklucjana Testamentu Nowego część pierwsza (…) Przy tym przydana jest nauka czytania i pisania języka polskiego, Królewiec 1551) i Jan Kochanowski (Orthographia polska w książce Jana Ursinusa Methodicae grammaticae libri quattuor, Lwów 1592). Najważniejszym podręcznikiem ortografii okazał się Nowy karakter polski (…) y orthographia polska, opublikowany w 1594 roku przez pisarza i humanistę, a zarazem drukarza i wydawcę, Jana Januszowskiego (il. 3). W podręczniku tym po raz pierwszy zaproponowano zastosowanie do nowej pisowni specjalnego kroju pisma – Nowego karakteru polskiego6.

Później użyto go w roku 1600, w Statutach, Prawie i Konstytucji Królestwa Polskiego.

W swojej książce Januszowski zawarł nie tylko własną propozycję ortografii, ale też dwie inne: Jana Kochanowskiego (il. 4) i Łukasza Górnickiego (il. 5). Były one jednak bardziej skomplikowane i prawdopodobnie dlatego punktem wyjścia do dalszego rozwoju polskiej ortografii stała się praca Januszowskiego.

Na obszarach języka mówionego chorwackiego7 sytuacja była nieco bardziej złożona. Równolegle z alfabetem łacińskim gdzieniegdzie używano tam również cyrylicy

22

TYPOGRAFIA

Skąd się wzięły...

Kronika trojańska, ok. 1473–1774

Nowy Testament, ok. 1475

Jan Januszowski, Nowy karakter polski, ok. 1594

Jan Kochanowski

Łukasz Górnicki

i głagolicy. Pisarze oraz tłumacze, aby zapisać specyficzne dźwięki, wprowadzali szczególnie wiele rozmaitych kombinacji liter. Nikt z nich nie wywarł jednak decydującego wpływu na rzeczywiste upowszechnienie się jednego stylu ortografii. to nie tylko modne hasło – zaawansowane technologie rozwijają się w kierunku umożliwiającym stosowanie jej w praktyce. Przede wszystkim jednak projektanci zajmujący się krojami pisma podejmują próby tworzenia tych specjalnych liter, których nasi przodkowie zaczęli używać już tak dawno temu.

Skomplikowana sytuacja polityczna sprawiła, że sprzyjający zmianom klimat pojawił się dopiero w xix wieku, wraz z silnym ruchem narodowym. Pod panowaniem Habsburgów językiem oficjalnym pozostawał niemiecki, co hamowało rozwój języka chorwackiego.

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli chorwackiego ruchu narodowego był Ljudevit Gaj, który intensywnie promował literaturę pisaną w ojczystym języku.

W 1830 opublikował on zarys chorwacko-słoweńskiej ortografii, zatytułowany Kratka osnova horvatsko-slavenskoga pravopisaňa, który był nie tylko dyskursem o liternictwie, ale i polemiką polityczną. W swym pamflecie Gaj entuzjastycznie przedstawił wagę nowego sposobu pisania, mogącego przyczynić się do zjednoczenia wszystkich narodów słoweńskich.

Już w trakcie prac edytorskich Gaj borykał się ze sprzeciwem intelektualistów z opozycji politycznej. Dodatkowych problemów nastręczały mu techniczne ograniczenia maszyn drukarskich. Początkowo znaki diakrytyczne Gaja nie zostały wcale zaakceptowane. Większe wpływy autor zdobył dopiero w 1835 roku, kiedy zaczął wydawać własną gazetę. Wkrótce podjął współpracę z gramatykiem Vjekoslavem Babukiciem i w 1836 opublikowali wspólnie obszerny artykuł na temat nowej ortografii. Sukces tej publikacji, pełnej narodowej retoryki, polegał na włączeniu czeskich znaków diakrytycznych – zdefiniowanych jako „jedyne prawdziwe litery chorwackie” – do chorwackiego alfabetu.

W tym samym okresie, prawie czterysta lat po czeskiej rewolucji, słoweńscy drukarze wciąż stosowali zasady starej ortografii spisane w xvi wieku przez Adama Bohoriča, ale także w tym obszarze językowym rozpoczęły się zmiany. Zmagania o większą niezależność od Habsburgów najsilniejsze były w filologii i literaturze.

Pojawiło się kilka nowych koncepcji alfabetu, zachęcających do szerszego używania języka słoweńskiego.

W roku 1824 ksiądz i pisarz Peter Dajnko opublikował swój podręcznik do gramatyki Lehrbuch der windischen Sprache. Wprowadził w nim nowe, zaadoptowane z cyrylicy pojedyncze litery na oznaczenie niektórych dźwięków, które wcześniej zapisywane były za pomocą kombinacji paroliterowych. Nowy sposób zapisu zastosowano

24

TYPOGRAFIA

Skąd się wzięły...

w kilku tekstach religijnych i podręcznikach szkolnych, ale w 1838 roku alfabet ten został zakazany.

Inna, znacznie bardziej przemyślana propozycja nowego alfabetu wyszła spod pióra gramatyka, pisarza i tłumacza Frana Metelko, który przedstawił ją w 1825 roku w swym podręczniku gramatyki Lehrgebäude der Slowenischen Sprache (…) (il. 6).

Metelko wydrukował kilka książek złożonych swoim alfabetem, ale jego reforma nie spotkała się z dobrym przyjęciem.

Wspomniane sugestie zmian w ortografii przyczyniły się do zapoczątkowania publicznej dyskusji, nazwanej „słoweńską wojną o alfabet”. Konflikt, który rozgorzał we wczesnych latach trzydziestych xix wieku, odzwierciedlał wrogie nastawienie do siebie dwóch ruchów literackich, z których jeden wspierał stary sposób zapisu (Bohoriča), a drugi – alfabet Metelki.

Do ostatecznego rozwiązania konfliktu – wprowadzenia czeskich znaków diakrytycznych do języka słoweńskiego – doszło nieoczekiwanie cicho i bez rozgłosu.

Pierwszym, który opublikował słoweński podręcznik do gramatyki z czeskimi znakami diakrytycznymi8, był w roku 1843 Anton Murko.

Jego intencją było zbliżenie narodów zachodniosłowiańskich na gruncie wspólnej ortografii. Uważał też za naturalne, iż mniejsze narody powinny przyswoić sobie ortografię większych. Ponadto drukarze z regionu Primorska, pozostający pod wpływem pisowni chorwackiej, zaczęli stosować alfabet Gaja.

Trzecim czynnikiem odgrywającym istotną rolę w przyswajaniu czeskich znaków diakrytycznych w słoweńskiej ortografii okazała się popularna gazeta polityczna „Novice” – pierwsze słoweńskie pismo stosujące się w pełni do zasad nowej pisowni.

W pierwszym wydaniu gazety w 1849 roku jej redaktor naczelny, Janez Bleiweis, opublikował krótki przewodnik, objaśniający jak czytać spółgłoski syczące zapisane znakami diakrytycznymi.

Dopiero ostatnio, w następstwie tzw. demokratyzacji typografii i rozwoju cyfrowego zapisu pisma w postaci fontów, kwestia tekstów różnojęzycznych stała się przedmiotem szerszego zainteresowania i dyskusji. „Typografia różnojęzyczna” to nie tylko modne hasło – zaawansowane technologie rozwijają się w kierunku umożliwiającym stosowanie jej w praktyce. Przede wszystkim jednak projektanci zajmujący się krojami pisma podejmują próby tworzenia tych specjalnych liter, których nasi przodkowie zaczęli używać już tak dawno temu. �

TYPOGRAFIA

4. Dziś znak ten stosowany jest tylko w alfabecie polskim, jako część liter„ż”. Wszystkie inne „kropki górne” zostały przekształcone w odwrócone daszki (tzw. ptaszki) albo apostrofy. [Apostrofu jako znaku diakrytycznego nie należy zastępować zestawieniami: litera i apostrof – odstęp między nimi jest wtedy za duży – red.]

5. Wprowadzenie znaków diakrytycznych do polszczyzny było procesem skomplikowanym. Wyrazy polskie zapisywano już od XII wieku, zmagając się z przystosowaniem alfabetu łacińskiego. Według Historii języka polskiego (Klemensiewicz, 1974) pierwszą próbę ujednolicenia polskiej pisowni podjął krakowski kanonik, profesor i rektor Uniwersytetu Krakowskiego, Jakub syn Parkosza z Żórawicy (Jakub Parkoszowic). Traktat o ortografii polskiej napisał Parkoszowic po łacinie około 1440 roku, a na końcu zamieścił wiersz po polsku wykładający „obiecadło” systemu Parkoszowica. Parkoszowic sili się na oryginalność i unika wszystkiego, co mogłoby przypominać pomysły czeskiego „heretyka” – Husa. W rezultacie system graficzny jest niekonsekwentny i trudny. Parkoszowic zaniechał znaków diakrytycznych, co w pisowni łagodziłoby wiele trudności, natomiast wprowadził nowe litery lub nowe dwu i wieloznaki. „Obiecadło” nie zdobyło powszechnego uznania, ale było pierwszym znanym krokiem ku uporządkowaniu polskiej ortografii. Kolejna istotna praca to ogłoszona drukiem w Krakowie u Unglera ok. 1513 roku Ortografia, czyli najdogodniejszy sposób pisania i czytania w języku polskim autorstwa ks. Stanisława Zaborowskiego. Autor zaleca na sposób czeski zastąpienie grup literowych literami zaopatrzonymi u góry w kreski lub kropki. System Zaborowskiego zrywał jednak zbyt stanowczo z ustalonymi zwyczajami. Z powodu obfitości znaków diakrytycznych był dla piszącego zbyt trudny, a dla oka czytającego nużący i przykry.

Syntezą prób porządkujących ortografię była praca Stanisława Murzynowskiego Ortografia polska z 1551 roku. Korzystali z niej nie tylko pisarze i drukarze 2. poł. XVI wieku, w znacznej mierze stanowiła ona podstawę rozwoju naszej pisowni. Propozycje Murzynowskiego dotyczące sposobu pisania poszczególnych głosek (poza kilkunastoma wypadkami) są zgodne z dzisiejszym stanem rzeczy.­ 6. Pismo drukarskie autorstwa Januszowskiego z roku 1594 zostało zapisane w postaci fontu przez Artura Frankowskiego w roku 1995 (www.fontarte.com).

7. Używam terminu „chorwacki”, ponieważ odnoszę się jedynie do obszarów, na których używano alfabetu łacińskiego.

8. Podręcznik gramatyki Murki jest też przykładem na to, jak drukarze próbowali radzić sobie z nowo wprowadzanymi znakami diakrytycznymi. Austriaccy drukarze nie posiadali specjalnych znaków dla wszystkich pism i dlatego drukarze Murki używali mniejszych i cieńszych czcionek, inaczej umieszczanych względem linii podstawowej pisma.

„Z czcionką jest jak z krzesłem, a dopiero potem artystyczne” tekst: Antoni Bohdanowicz

26

TYPOGRAFIA

Łukasz Dziedzic

najpierw musi być wygodne,

TYPOGRAFIA

27

Korzysta z nich KAŻDY internauta. Jedne są eleganckie i używane masowo, inne również masowo – denerwują.

Tak jest w przypadku czcionki Comic Sans, która jest jedną z najpopularniejszych i jednocześnie najbardziej znienawidzonych czcionek świata. Niedawno dla żartu (w Prima Aprilis) strona Europejskiej Agencji Badań Jądrowych oraz polski Wykop.pl, ustawiły ją jako domyślną czcionkę swoich stron. To idealny punkt wyjścia do rozmowy z Łukaszem Dziedzicem, który zawodowo tworzy „kroje pism”. Poznajcie świat typografa.

Łukasz Dziedzic Łukasz Dziedzic zajmuje się projektowaniem krojów pism, czyli tym, co my nie zawsze poprawnie nazywamy czcionkami. Zaprojektował litery używane m.in. przez Empik, American Airlines, Rząd Szkocji, Associated Press, Red Bull Music Academy, kultura.pl, Goethe Institut i setki innych. Jego krój Lato jest jednym z najpopularniejszych na świecie darmowych fontów.

28

TYPOGRAFIA

Łukasz Dziedzic

Antoni Bohdanowicz: Wiadomo, że to Prima Aprilis, ale Comic Sans na stronie CERN wyglądał co najmniej komicznie. Co pan o tym sądzi?

Ale kiedy d

tekstu. się Ale nimkied pro

i zajęli tekstu, się nim jako

o składzie lub zwycza teks

zapomniane oprogramo lub

Łukasz Dziedzic: Chcą przestać publikować teksty wane, Niech by je opr pa matematyczne?

Niech strony pan inte s

strony projektanci interne

projektanci nego trakto zac

Jak to?

negodwieście, traktowaa

dwieście, dobrze. a naw W

CERN w swoich publikacjach musi używać wzorów dobrze. dziś.W prze Ale ki

matematycznych. a Comic Sansem wzorów składać się nie dziś.kamienica, Ale kiedyś

da, bo nie ma potrzebnych do tego znaków. Dlatego nie- kamienica, kilkasetalbo tys

możliwe, by CERN mógł cokolwiek publikować używając kilkaset tysięcy tego wynalazku. Poza tym Comic Sans to krój całkowicie

Zauważ na potrzeby aplikacji Microsoft Bob, takiego „Windowsa dla Zauważyłe dają na przedszkolaków”, w którym były pieski, piłeczki i kaczuszki. dają na pap Z czego Potem został włączony do systemu operacyjnego Windows Z czego to w infantylny. Infantylny z premedytacją, bo został wymyślony

i tylko dlatego stał się popularny. Comic Sans jest założenia

To wszys

dziecinny, a ci, którzy go używają do czegoś oprócz piesków

Torym wszystko się po

i kaczuszek, są zdziecinniali.

rymza siępomocą pojawi

za pomocą dzielczość mak

To czym się charakteryzuje dobrze narysowana czcionka?

dzielczość kilkaset, kilku zw

kilkaset, cików, zwykł tym

cików, tymtym więce wyr

tymtym więcej bardzi sub

Może zacznę od wyjaśnienia, czym jest czcionka. Mówiąc tymmożna bardziej sięw

o literach, o ich wyglądzie, najczęściej mamy na myśli krój można czteromasz się dom

liter, a nie czcionkę. Czcionka to metalowy, bądź drewniany czteromasztow Ani gdzie m

klocek z wyrytym w odbiciu lustrzanym rysunkiem litery. Ani gdzie Dodatko ma d Pokryta farbą drukarską czcionka odciska na papierze literę

Dodatkowo optymalizuk

alfabetu. Dobrze zaprojektowany krój liter to dobre pro- optymalizujące co widzimy

porcje liter, właściwe światła, czyli odstępy między nimi, co widzimy nić od tego na e grubości poszczególnych elementów — wszystko to, co nić od tego co ma swoje uzasadnienie w ergonomii czytania i ponad dwa tysiące lat tradycji.

To znaczy?

To nie Toczas nie mó do czas mówic obecne obecne czcio

Z czcionk

Przez dwa tysiące lat z hakiem konstrukcja liter była

Z czcionkam XVI-wieczn

usprawniana przez ludzi, którzy się nimi zajmowali przez XVI-wiecznego do dziś dos

całe życie. Rzadko kiedy dochodziło do rewolucji, doskona- do dziś jeden doskon „idea

lono detale, proporcje, technikę druku, logikę składu tekstu. jeden Ale„idealny” kiedy d

TYPOGRAFIA

29

to Prima towygląPrima N N wygląym sądzi? m sądzi?

Ale się nim kiedyprogramiści, druk rozpoczął a nieswoją drukarze, komputerową cała wiedza karierę o składzie i zajęli

do nas „Otello” Szekspira czy „Ambasadorowie” Holbeina —

się tekstu, nim jakość programiści, i umiejętności a nie drukarze, zostały cała na parę wiedza lat zapomniane o składzie

poniekąd rówieśników Garamonda. Ale to perełki, arcy-

Ale tekstu, lub kiedy zwyczajnie jakość druki umiejętności rozpoczął olane, boswoją były zostały komputerową zbytna parę skomplikowane, latkarierę zapomniane i zajęli by je

dzieła. Przeważająca większość krojów liter, utworów lite-

się lub oprogramować. nim zwyczajnie programiści, olane, a nie bo drukarze, były zbyt cała skomplikowane, wiedza o składzie by je

rackich czy obrazów, które wtedy powstały, była przeciętna

wać teksty

tekstu, oprogramować.

Niech jakość pan i umiejętności spojrzy jak piętnaście zostały na parę lat temu lat zapomniane wyglądały

albo słaba. I popadła w zapomnienie.

wać teksty

lub strony Niech zwyczajnie internetowe pan spojrzy olane,a jak jak bo były piętnaście wyglądają zbyt skomplikowane, lat dziś temu — dość wyglądały szybko by je

Dzisiejsze kroje liter bywają znacznie bardziej precyzyjne,

oprogramować. strony projektanci internetowe zaczęli wracać a jak wyglądają do korzeni, dziś do logiki, — dość do klasyczszybko

wszechstronne, mogą zawierać więcej znaków, odmian,

projektanci nego Niech traktowania pan zaczęli spojrzy wracać tekstu. jak piętnaście do korzeni, Litery, którelat do logiki, były temu projektowane do klasyczwyglądały

wersji. Bywają lepsze. Poza tym jest ich znacznie więcej,

strony nego dwieście, traktowania internetowe a nawettekstu. pięćset a jak Litery, wyglądają lat temu które wciąż dziś były— wyglądają projektowane dość szybko dość

więc każdy może znaleźć coś dla siebie. Jednak czasem,

projektanci dwieście, dobrze. W przeciwieństwie a nawet zaczęli wracać pięćsetdo korzeni, lat do większości temu wciąż do logiki, projektowanych wyglądają do klasyczdość

choć coraz rzadziej, technologia nie pozwala na uzyskanie

ać wzorów

nego dobrze. dziś. Ale traktowania W przeciwieństwie kiedyś było tekstu. krojów Litery, do większości kilkaset którei kosztowały były projektowanych projektowane tyle, co

tych efektów, które kiedyś były oczywiste.

adać ć wzorów się nie

dwieście, dziś. kamienica, Ale kiedyś a nawet albo było w ogóle pięćset krojów nielatbyły kilkaset temu na sprzedaż. wciąż i kosztowały wyglądają Dziśtyle, jest dość ich co

Dawniej była różnica między literą „a” w dużym tytule

latego dać sięnienie

dobrze. kamienica, kilkasetW przeciwieństwie tysięcy albo w ogóle i kosztują nie tyle, do większości były cona sprzedaż. obiad. Albo projektowanych Dziś nic. jest ich

i literą „a” w drobnym tekście. Duże „a” było trochę jaśniej-

ćatego używając nie-

dziś. Aletysięcy kilkaset kiedyś i kosztują było krojów tyle, kilkaset co obiad. i kosztowały Albo nic. tyle, co

sze, miało większą różnicę grubości najcieńszych i naj-

ćcałkowicie używając

kamienica, albo w ogóle nie były na sprzedaż. Dziś jest ich

grubszych elementów litery (czyli tzw. kontrast) i mniejsze

całkowicie wymyślony

wymyślony ndowsa dla

ndowsa i kaczuszki. dla

o kaczuszki.

Windows

otWindows założenia

tczzałożenia piesków

cz piesków

narysonaryso-

Zauważyłem, że pewne lepiej kilkaset tysięcy i kosztują tyle, coczcionki obiad. Albo nic. wyglą-

Zauważyłem, że pewne czcionki lepiej dają na papierze, a gorzej na komputerze. wyglądają a gorzej na komputeZ czego tona papierze, wynika?

Zauważyłem, że pewne rze. Z czego to wynika? czcionki lepiej wygląTo wszystko zależy oda gorzej rozdzielczości medium, na któdają na papierze, na komputerze. rym To się wszystko pojawiają zależy i sposobu od rozdzielczości „narysowania” medium, kształtu na któlitery Z czego to wynika?

marginesy oddzielające je od innych liter (tzw. odsadki).

Małe „a” miało mniejszy kontrast, większe odsadki i mikroskopijne wcięcia w niektórych miejscach, by farba drukarska nie zalewała druku. Gutenberg chciał, by w jego Biblii każdy wiersz składu był tak samo gęsty a odstępy między wyrazami takie same. Żeby to osiągnąć w zbyt gęstych wstawiał

rym za pomocą się pojawiają małych, i sposobu czarnych „narysowania” kwadracików.kształtu Druk tolitery roz-

węższą odmianę „a” a w zbyt luźnych — szerszą. Dziś jest to

za dzielczość To pomocą wszystko kilku małych, zależy tysięcy czarnych od kwadracików rozdzielczości kwadracików. na cal, medium, ekrany Druk na któ„retina” to roz-

już możliwe, ale tak samo pracochłonne jak kiedyś. Do dziś

rym dzielczość kilkaset, się pojawiają zwykły kilku tysięcy ekran i sposobu kwadracików — kilkadziesiąt. „narysowania” na cal, Im więcej ekrany kształtu kwadra„retina” litery

Biblia Gutenberga jest uważana za „najdoskonalej złamaną

za kilkaset, cików, pomocą tym zwykły wyraźniejszy małych, ekran czarnych — detal, kilkadziesiąt. kwadracików. tym płynniejsze Im więcej Druk krzywizny, kwadrato roz-

książkę” — a powstała 560 lat temu.

dzielczość cików, tym więcej tymkilku wyraźniejszy subtelnych tysięcy kwadracików różnic. detal, tym Im mniejsza płynniejsze na cal, ekrany rozdzielczość krzywizny, „retina”

Kiedyś nie dało się skalować czcionek, ponieważ były

kilkaset, tym tym więcej bardziej zwykły subtelnych wszystko ekran —różnic. przypomina kilkadziesiąt.

Im mniejsza „grę Imw statki” więcej rozdzielczość kwadra— niby

one z metalu lub drewna, dziś każdy program do składu

ka. Mówiąc

cików, tym można bardziej tym się wyraźniejszy domyśleć, wszystkoże przypomina detal, cztery tym kwadraty płynniejsze „grę w statki” obok krzywizny, siebie — niby to

tekstu oferuje taką możliwość — bezsensowną i bezprawną

ka.

Mówiąc a myśli krój

tym można czteromasztowiec, więcej się domyśleć, subtelnych ależe żadnego różnic. czteryIm masztu kwadraty mniejsza tamobok nie rozdzielczość zobaczysz. siebie to

z punktu widzenia typografii.

myśli krój drewniany

tym czteromasztowiec, Ani gdzie bardziej ma wszystko dzióbale i w którą żadnego przypomina stronę masztu płynie. „grę tam w statki” nie zobaczysz.

— niby

Z drugiej strony — Europa Zachodnia ma długą tradycję

drewniany kiem litery.

można Ani Dodatkowo gdzie sięma domyśleć, dziób kształty i w którą że litercztery mogą stronę kwadraty byćpłynie. psute przez obok algorytmy siebie to

typograficzną, ale wielu językom pozaeuropejskim dopiero

kiem pierzelitery. literę

czteromasztowiec, optymalizujące Dodatkowo kształty umieszczenie ale liter żadnego mogą liter masztu być w siatce psute tamprzez pikseli. nie zobaczysz. algorytmy Stąd to,

cyfryzacja typografii w xxi wieku przyniosła od dawna

ierze literę dobre pro-

Ani optymalizujące co widzimy gdzie mana ekranie dziób umieszczenie i w którą komputera stronę liter w siatce tak płynie. bardzo pikseli. możeStąd się różto,

wyczekiwaną różnorodność. Jeszcze 30 lat temu wszystkie

dobre proiędzy nimi,

co nićDodatkowo widzimy od tegona ekranie cokształty jest na papierze. liter komputera mogą być takpsute bardzo przez może algorytmy się róż-

gazety i książki hinduskie czy arabskie wyglądały praktycz-

ędzyto, nimi, stko co

optymalizujące nić od tego co jest umieszczenie na papierze. liter w siatce pikseli. Stąd to,

nie identycznie, bo „do wyboru” był jeden krój pisma, może

stko to,dwa co ponad

co widzimy na ekranie komputera tak bardzo może się róż-

dwa. Jak w sklepie obuwniczym za PRL-u. Teraz mają po

ponad dwa

do ewolucji czcionek? Cały nićTo od nie tego doszło co jest na papierze.

To nie doszło do ewolucji czcionek?

Cały że czas mówi pan o gonieniu przodków, czas mówi pan o gonieniu obecne czcionki nie są takieprzodków, dobre, jak że te stare. obecne czcionki nie są takie dobre, jak te stare.

Z czcionkami jest jak z literaturą czy malarstwem. Litery

kilkaset krojów, i lepszych i gorszych.

To co dla pana jest ważne przy projektowaniu czcionki?

a liter była

XVI-wiecznego Z czcionkami rytownika jest jak z literaturą czcionek czy Claude’a Garamonda malarstwem. Litery są

aowali literprzez była

xvi do dziś -wiecznego doskonale rytownika czytelne,czcionek ale Garamond Claude’a Garamonda cyzelował swój

Kolejna analogia: z krojem liter jest jak z krzesłem. Krzesła

i,wali doskonaprzez

są jeden do dziś „idealny” doskonale model liter czytelne, przez kilkadziesiąt ale Garamond lat. cyzelo-

są różne: są zwykłe, ozdobne, staroświeckie, nowoczesne

i,adu doskonatekstu.

wał swój jeden „idealny” model liter przez kilkadziesiąt

i takie tylko do patrzenia, bo siedzieć się na nich nie da.

adu rierętekstu. i zajęli

lat. Poza tym był genialny. Podobnie do dziś przemawia

Najważniejsze to określić, do czego krój ma służyć: czy

30

TYPOGRAFIA

Łukasz Dziedzic

Tak się zastanawiam, od czego pan zaczyna swoje projekty...

ma być do rzucania się w oczy, czy ma być funkcjonalny i wygodny do czytania, czy gdzieś pomiędzy nimi. Potem można się zastanowić nad stylem, proporcjami, detalem,

Od pytania „Po co, komu i do czego może być potrzebny

grubością. I potem się tego trzymać.

kolejny krój?”. Potem rysuję kilka liter, staram się zdefiniować wspólne detale, krzywizny, „język graficzny”. I kiedy

Czyli im prostszy krój liter, tym wygodniej się go czyta?

uznam, że w tym co robię jest coś ciekawego i świeżego i jeszcze nikt tego nie narysował — zaczynam od zera.

Do chwili kiedy nie wiem, co można w tych kilku literach

W pewnym sensie tak. Choć nie dla każdego. Holenderski

poprawić. Wtedy rysuję resztę. Poza tym sam krój to nie

projektant Albert-Jan Pool, twórca bardzo popularnego

wszystko. Kroje łączy się w rodziny. Czasem rodzina ma

kroju FF DIN próbował z ludźmi słabowidzącymi znaleźć

dwie odmiany (czyli dwa osobne fonty), czasem bardzo

taki krój liter, który byłby dla nich najbardziej czytelny. I co

wiele odmian.

się okazało? Osoby słabowidzące wskazały, że najbardziej

Na przykład rodzina krojów empik ma tylko kilka odmian,

czytelne dla nich były najbrzydsze na świecie litery. Takie

ale rysunek jest bardzo, bardzo charakterystyczny. Dzięki

Comic Sansy i brzydsze.

temu jeśli ktoś na ulicy zobaczy torbę z napisem „książki” złożonym tym krojem, od razu będzie wiedział, że to książki z empiku, a nie z innej księgarni. Nawet, gdy nie ma tam logo firmy. Natomiast mój FF Good — od dziś największa rodzina krojów na świecie — jest mniej charakterystyczny, ale liczy sobie 196 odmian. Można nim złożyć całą gazetę — od nagłówków różnej ważności, przez tekst podstawowy, tabelki, infografikę, program TV, horoskop i drobne ogłoszenia. A nawet kilka gazet, które nadal będą się między sobą różnić. Rysuje pan na papierze?

Rzadko. Może wstępne szkice. Jednak fonty tworzę na komputerze.

Od jakiej litery pan zaczyna? Od A? Nie. Po naszkicowaniu kilku słów, kiedy wiem, że warto poświęcić parę miesięcy pracy nad projektem rysuję od początku „o” i „n”. Ten etap prac może trwać nawet tydzień,

Potrafi pan rozróżniać kroje liter?

bo te dwie litery noszą w sobie DNA całego kroju. Od kształtu tych dwóch liter zależą wszystkie pozostałe znaki,

Jak najbardziej. To kwestia opatrzenia. Powiedzmy, że

one są punktem odniesienia. Później trzeba się tego trzy-

czcionki są jak twarze. Europejczyk, który po raz pierwszy

mać, więc jeśli w „o” lub „n” jest jakiś błąd, to prawdopo-

pojedzie do Chin, będzie miał wrażenie, że wszyscy są tam

dobnie powtórzę go we wszystkich pozostałych literach.

do siebie bardzo podobni. Dopiero po dłuższym pobycie zacznie rozróżniać twarze. Podobnie jest z krojami liter.

�

TYPOGRAFIA

31

32

Ĺ ukasz Dziedzic

„Lato to jest pora roku, ale to też jest krój liter, który zaprojektowałem”

TYPOGRAFIA

33

Czcionka „Lato” stworzona przez polskiego projektanta to 3. najpopularniejszy font w internecie. „Lato” to czcionka z rodziny sans serif, którą w 2010 roku stworzył warszawski projektant liter Łukasz Dziedzic.

W grudniu 2010 roku została udostępniona za darmo na licencji Open Font na stronie Google Fonts.

34

TYPOGRAFIA

Łukasz Dziedzic

35

Adam Półtawski należy do najwybitniejszych twórców grafiki użytkowej lat międzywojennych.

Był mistrzem typografii, potrafiącym prostymi środkami stworzyć piękny i szlachetny druk.

Zaprojektowany przez niego krój Antykwa Półtawskiego jest kamieniem milowym w polskiej historii projektowania pism drukarskich. Jest pierwszym polskim krojem pisma zaprojektowanym od podstaw, uwzględniającym uwarunkowania języka polskiego.

36

TYPOGRAFIA

Adam Półtawski

TYPOGRAFIA TYPOGRAFIA

37

38

TYPOGRAFIA

Recenzja

Każdy ma swoje mroczne tajemnice.

Ja też miałem jedną.

Taką mianowicie, że istnieje książka »Book Typography« Michaela Mitchella i Susan Wightman. Pozycja, która ukazała się parę lat temu i szybko została wykupiona, a nakład nie był wznawiany. W mojej opinii to jedna z lepszych, o ile nie najlepsza książka o typografii książek. Teraz ogrom wiedzy w niej zawarty dostępny jest nie tylko wtajemniczonym, ale każdemu. Wydana została jej polska edycja. Od dzisiaj w Polsce nie ma prawa ukazać się już żadna źle zrobiona książka.

Nie ma już usprawiedliwienia.

Robert Chwałowski TYPOGRAFIA

39

Element Talks To już trzecia edycja Element Talks (dawniej Elementarz Projektanta) — konferencji poświęconej przedsiębiorczości projektanta oraz praktycznym aspektom jego pracy.

12.03.2016, Wrocław

AtypI Warsaw 60. doroczna konkurencja projektantów i typografów

40

TYPOGRAFIA

Kalendarium

Kalendarium wydarzeń 23–24.04.2016, Warszawa

Druga Ogólnopolska Wystawa Znaków Graficznych Druga Ogólnopolska Wystawa Znaków Graficznych rekonstruuje legendarną wystawę z 1969 roku i prezentuje najnowsze dokonania polskich projektantów.

13–17.09.2016, Warszawa

TYPOGRAFIA

41

12.03.2016 — konferencja 14:00, Patryk Hardziej, Rene Wawrzkiewicz, „Ogólnopolskie Wystawy Znaków” 15:00, Marian Misiak, Kalina Zatorska (Fundacja 102), „10/10 czyli najlepsze wrocławskie znaki graficzne wszech czasów. (1948 – dziś)” 17:00, Beifuss, „Branding Terror” CelemArtur konkursu Type Faces jest stworzenie kolekcji 7 kart 18:00, Jens Müller, przez „Logomłodych Modernism” zaprojektowanych polskich projektantow,

Type Faces

42

TYPOGRAFIA

Kalendarium

Kalendarium wydarzeń 11 03 2016

Druga Ogólnopolska Wystawa Znaków Graficznych Druga Ogólnopolska Wystawa Znaków Graficznych rekonstruuje legendarną wystawę z 1969 roku i prezentuje najnowsze dokonania polskich projektantów.

Jest to pierwsza od prawie 50 lat prezentacja współczesnych polskich znaków i identyfikacji.

W przeciwieństwie do lat 60., nowoczesny język komunikacji wizualnej to już nie tylko znaki graficzne, ale rozbudowane projekty, na które składają się działania z typografią, formatami, kształtami czy kolorem.

TYPOGRAFIA

43

bękart widow wiersz zawie­szony, koń­cowy wiesz aka­pitu, który zna­ lazł się na początku łamu bądź kolumny

linijka [typo­gra­ficzna] ruler, typo­me­ter, type gauge przy­rząd do pomia­rów, kre­śle­nia, makie­to­wa­nia etc., wypo­sa­żony w podziałki z mia­rami metryczną i typo­

czcionka type, fount

gra­ficz­nymi bądź tylko typograficznymi

nośnik pisma wyko­nany naj­czę­ściej ze stopu dru­kar­ skiego, uży­wany w druku typograficznym

dywiz hyphen

lino­typ lino­type, Lino­type type­set ­ti ng machine urzą­dze­nie do składu gorą­cego, w któ­rym lino­ty­pi­sta

łącz­nik; znak wyko­rzy­sty­wany do łącze­nia lub dzie­le­

przy uży­ciu kla­wia­tury wpro­wa­dzał tekst, a maszyna

nia wyra­zów; naj­czę­ściej ma kształt krót­kiej pozio­mej

odle­wała ze stopu dru­kar­skiego gotowe wier­sze [lino­

kre­ski, ale może być rów­nież umiesz­czony pod innym

ty­powe], które ukła­dane jeden za dru­gim two­rzyły

kątem, posia­dać nie­ty­powy kształt, a nawet skła­dać się

szpaltę

z dwóch kreseczek

łam column

font font

poła­mana szpalta; blok tek­stu, skła­da­jący się naj­czę­

cyfrowy nośnik pisma

ściej z kolej­nych aka­pi­tów, sta­no­wiący część kolumny lub (w szcze­gól­nym przy­padku) z nią tożsamy

firet em względna jed­nostka miary, równa stop­niowi pisma inter­li­nia leading, line spa­cing, inter­line spacing

mono­typ mono­type, Mono­type type­ set ­ti ng machine

odstęp mię­dzy­wier­szowy; odstęp mię­dzy­aka­pi­towy;

zespół urzą­dzeń do składu gorą­cego — tastra, na któ­

prze­strzeń mię­dzy kolej­nymi wierszami

rym mono­ty­pi­sta skła­dał przy uży­ciu kla­wia­tury, i odle­warki, która zako­do­wany na taśmie per­fo­ro­wa­

justo­wa­nie justi­fi­ca­tion

nej skład odle­wała w postaci poje­dyn­czych czcio­nek

wypeł­nia­nie składu justun­kiem, w prak­tyce kom­pu­

zesta­wio­nych w szpalty; po roz­mon­to­wa­niu składu,

te­ro­wej spro­wa­dza się to do wyrów­ny­wa­nia wier­sza,

czcio­nek mono­ty­po­wych można było uży­wać w skła­

łamu, lub kolumny jed­no­stron­nie (do lewej lub do pra­

dzie ręcznym

wej) albo obustronnie

pauza em dash

kory­tarz river

kre­ska o dłu­go­ści firetu, uży­wana naj­czę­ściej w funk­cji

widoczna prze­strzeń w skła­dzie, utwo­rzona przez zbyt sze­ro­kie spa­cje, powta­rza­jące się w kolej­nych wierszach

myśl­nika, współ­cze­śnie rza­dziej niż półpauza

pismo dru­kar­skie type, type­face gra­ficzna postać języka prze­wi­dziana do maso­wego

krój pisma type­face

powie­la­nia i zacho­wu­jąca powta­rzal­ność, w prze­

a) jeden z atry­bu­tów pisma dru­kar­skiego, decy­du­jący

ci­wień­stwie do np. pisma ręcz­nego (script ); pisma

o kształ­cie liter; b) pismo drukarskie

uży­wane na stro­nach www rów­nież uważa się za dru­kar­skie, ale zostały one pod­dane spe­cjal­nemu

linia line

zabie­gowi hin­tingu — dosto­so­wa­nia do wyświe­tla­nia

a) długa kre­ska, peł­niąca w skła­dzie rolę kom­po­zy­cyjną (np. roz­dzie­le­nie łamów czy ozdob­nik); b) jeden z kilku para­me­trów pisma dru­kar­skiego, wyzna­cza­jący pod­

na ekranie

pod­cię­cie han­ging indent

stawę (linia bazowa), gra­nicę wydłu­żeń gór­nych (linia

wpusz­cze­nie w głąb łamu wszyst­kich wier­szy aka­pitu,

wydłu­żeń gór­nych), dol­nych (linia wydłu­żeń dol­nych)

poza pierw­szym [jak w niniej­szym słowniczku]

44

TYPOGRAFIA

Słownik

pół­fi­ret en

Rafał Sylwester Świątek

względna jed­nostka miary, równa poło­wie stop­nia

poligraf, fotograf, detepowiec, copywriter, redaktor

pisma

pół­pauza en dash kre­ska o dłu­go­ści pół­fir­ etu, uży­wana naj­czę­ściej w funk­cji myślnika

skład type­set ­ti ng, compo­sit­ing, compo­sit­ion a) two­rze­nie szpalt; czyn­ność pole­ga­jąca na ukła­da­niu tek­stu z czcio­nek bądź wpro­wa­dza­niu go za pomocą kla­wia­tury; b) poła­many (przy­go­to­wany do publi­ka­cji lub opu­bli­ko­wany) tekst

skład gorący hot-metal type­set ­ti ng, tech­no­lo­gia składu w metalu, pole­ga­jąca na maszy­no­ wym odle­wa­niu przy­go­to­wa­nych wcze­śniej szpalt lub wier­szy, w skła­dzie ręcz­nym kolej­ność jest odwrotna

spa­cja space odstęp mię­dzy­wy­ra­zowy, typowa spa­cja ma sze­ro­kość od 1/4 do 1/3 firetu, spe­cy­fi­ka­cja UNICODE prze­wi­duje rów­nież spa­cje spe­cjalne, które można wpro­wa­dzać wprost lub za pomocą encji

spa­cjo­wa­nie trac­king, letter-spacing powięk­sza­nie odstę­pów mię­dzy­li­te­ro­wych w całych sło­wach, koniecz­nie należy je sto­so­wać w wyra­zach zło­żo­nych wer­sa­li­kami bądź kapi­ta­li­kami — dla pod­ wyż­sze­nia ich czy­tel­no­ści — cza­sami używa się go jako wyróżnienia

szewc orphan pierw­szy wiersz aka­pitu, który pozo­stał na końcu łamu bądź kolumny

wer­sa­lik capi­tal let­ter, maju­scule maju­skuła, wielka litera

wiersz line a) fragment składu (tekstu), mieszczący się na jednej linii, w obrębie jednego łamu; b) w składzie gorącym, odlew zawierający pojedynczy ciąg znaków ; wiersz linotypowy (slug )

TYPOGRAFIA

45

T Y P O G R A F I A to kwartalnik poświęcony historii i współczesności typografii w Polsce Projekt graficzny Wydawnictwo Teksty Złożono krojami Wydrukowano w

48

Gabriela Basta Pracownia Liternictwa i Typografii ASP w Krakowie, 2016 Agnieszka Warnke, Petra Černe Owen, Antoni Bohdanowicz, Robert Chwałowski Lato, Antykwa Półtawskiego Drukarnia Kolory

TYPOGRAFIA

Słownik