Filosoferen schilderijen KMM by Rudolf Das

Ki vo jke or n , ie do de en re e en n f v a ilo na s o f fe 7 re ja n ar : !

Doe-het-zelfpakket voor leerkrachten

Plattegrond

5 - Isaac Israels ‘Het transport der kolonialen’

9 - Isaac Israels ‘Mata Hari’ 4 - Pieter Claesz ‘Vanitas’ 4B - Lucas Cranach de oude ‘Venus met Amor als honingdief’

Entree 3B - Henri FantinLatour ‘Portret van Eva Callimachi-Catargi’

9 3B

1 - Georges Seurat ‘Le Chahut’

8 - Vincent van Gogh ‘Vier uitgebloeide zonnebloemen’

3 - Vincent van Gogh ‘Treurende oude man (‘At Eternity’s Gate’)’

12 - Pablo Picasso ‘Viool’ 2B

12 6 6B

11 7

2 - James Ensor ‘De wraak van de nar Hop-Frog’

6 - Fernand Léger ‘Naaktfiguren in een bos’ 6B - Fernand Léger ‘Kaartspelende soldaten’

2B - James Ensor ‘De bedroefde Pierrot’

11 - Constantin Brancusi ‘Het Begin van de wereld’ 10 - Kurt Schwitters ‘Relief mit gelbem Viereck 2’ 7 - Piet Mondriaan ‘Compositie 10 in zwart wit (Pier en oceaan)’

Inhoudsopgave

• • • •

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

• • • • • 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 •

Voorwoord 2 Over ‘Filosoferen met...’ 3 Voorbereidende les 7 Afsluitende les 8 Werkbladen docenten:

Thema:

Georges Seurat - ‘Le Chahut’ James Ensor - ‘De wraak van de nar Hop-Frog’ Vincent van Gogh - ‘Treurende oude man (‘At Eternity’s Gate’)’ Pieter Claesz - ‘Vanitas’ Isaac Israels - ‘Het transport der kolonialen’ Fernand Léger - ‘Naaktfiguren in een bos’ Piet Mondriaan - ‘Compositie 10 in zwart wit (Pier en oceaan)’ Vincent van Gogh - ‘Vier uitgebloeide zonnebloemen’ Isaac Israels - ‘Mata Hari’ Kurt Schwitters - ‘Relief mit gelbem Viereck 2’ Constantin Brancusi - ‘Het Begin van de wereld’ Pablo Picasso - ‘Viool’

Vrolijk Wraak Somber Een goed mens zijn Afscheid (Ver)vormen Titel en betekenis Afscheid en begin Trots Afval/kunst Het ontstaan van ideeën Iets nieuws ontdekken

Werkbladen kinderen:

Thema:

Introductie werkboek Werkblad (extra) - De collectie Werkblad (extra) - Help de depotbeheerder! Werkblad (extra) - Werken in een museum Werkblad (extra) - Help de beveiligers! Georges Seurat - ‘Le Chahut’ James Ensor - ‘De wraak van de nar Hop-Frog’ Vincent van Gogh - ‘Treurende oude man (‘At Eternity’s Gate’)’ Pieter Claesz - ‘Vanitas’ Isaac Israels - ‘Het transport der kolonialen’ Fernand Léger - ‘Naaktfiguren in een bos’ Piet Mondriaan - ‘Compositie 10 in zwart wit (Pier en oceaan)’ Vincent van Gogh - ‘Vier uitgebloeide zonnebloemen’ Isaac Israels - ‘Mata Hari’ Kurt Schwitters - ‘Relief mit gelbem Viereck 2’ Constantin Brancusi - ‘Het Begin van de wereld’ Pablo Picasso - ‘Viool’ Werkblad (extra) - Help het hondje!

• Colofon

Vrolijk Wraak Somber Een goed mens zijn Afscheid (Ver)vormen Titel en betekenis Afscheid en begin Trots Afval/kunst Het ontstaan van ideeën Iets nieuws ontdekken

9 11 14 17 20 23 26 29 32 34 36 38

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Omslag

Inhoudsopgave

Voorwoord In 2005 begon het Kröller-Müller Museum met het filosoferen met kunst, om kinderen (maar ook hun leerkrachten en ouders) op een nieuwe, inspirerende wijze in aanraking te brengen met moderne kunst. We wilden laten zien dat kunst niet alleen een interessant historisch verhaal heeft, maar vooral ook uitdaagt tot talloze nieuwe, persoonlijke verhalen. Filosoferen, actief kijken en het uitwisselen van je eigen gevoelens en associaties brengt kunstwerken heel dichtbij en zorgt voor een verrassende ‘ont-moeting’ met kunst, die een leven lang meegaat. Sinds het verschijnen van het eerste lespakket hebben honderden klassen en leerkrachten (vaak opnieuw) kennisgemaakt met het museum en de frisse kijk van het filosoferen. Het succes van de methode vertaalde zich in heel wat vervolgtrajecten. Binnen het museum zelf - met nieuwe projecten en uitbreidingspakketten - maar ook buiten onze zalen en beeldentuin. Ook verzorgde het museum lezingen, workshops en trainingen, voor leerkrachten, ICC-ers en schoolbesturen in Nederland en België. Het filosoferen kreeg een vervolg in collega-musea, kunstexpertisecentra en op verschillende Pabo’s. Daar werd ‘filosoferen met kunst’ soms zelfs een vast onderdeel van het curriculum. Sinds het verschijnen van de eerste boekjes hebben we inmiddels zoveel bijgeleerd dat het de hoogste tijd is voor een nieuwe editie. Daarin zijn naast onze eigen ervaringen talloze tips en reacties meegenomen die we de afgelopen jaren mochten ontvangen. Deze nieuwe editie biedt in allerlei opzichten meer: meer lessuggesties, meer keuzemogelijkheden in het museum en ook meer filosofie, met een duidelijkere gespreksstructuur. Na het succes van de tijdelijke uitgave ‘Filosoferen met de directeur’ heeft de bijdrage van de directeur nu ook een vaste plek gekregen. Directeur Lisette Pelsers zorgt in dit nieuwe boekje persoonlijk voor een extra verdiepingslaag, bedoeld voor klassen en leerlingen die nog meer willen ontdekken. Nieuw is ook het 101 ideeën-loket op onze website, dat we eerder al koppelden aan ‘Zwaan zoekt een vriendje’, het lespakket voor kleuters en jonge kinderen. In het loket zijn extra lesideeën te vinden, interessante filmpjes en achtergrondinformatie, vaak gerelateerd aan andere schoolvakken. Voor leerkrachten is het mogelijk om zelf tips en suggesties toe te voegen, om elkaar te inspireren of extra ondersteuning te bieden aan collega’s die het museum nog gaan ontdekken, of bezig zijn met hun kunsteducatieve beleid en doelstellingen. Wij hebben weer met bijzonder veel plezier aan dit pakket gewerkt en hopen dat dit plezier weer net zo aanstekelijk zal werken als bij ons eerste boekje. Zodat nog veel meer kinderen ontdekken hoe leuk en inspirerend kunst kan zijn. Dus: kom, kijk, filosofeer, leer en vooral: geniet!

Herman Tibosch en Marja van Rossum, Oktober 2013

Voorwoord

Over ‘Filosoferen met...’

Korte beschrijving ‘Filosoferen met schilderijen (en met de directeur)’ is de nieu-

we, uitgebreide versie van het eerder verschenen lespakket ‘Filosoferen met schilderijen’ (uit 2006). Het pakket is onderdeel van de educatieve serie ‘Filosoferen met beelden/ schilderijen/natuur’ en bedoeld voor kinderen (én volwassenen) vanaf 7 jaar oud. ‘Filosoferen met schilderijen (en met de directeur)’ biedt zowel in dit pakket als via het nieuwe 101 ideeën-loket talloze lessuggesties voor een inspirerend bezoek aan het museum of voor een kunstproject op school. Ook is het mogelijk de materialen te combineren met materialen uit de andere lespakketten, of uit ‘Zwaan zoekt een vriendje’, ons speciale lespakket voor kleuters en jonge kinderen.

ar via Verkrijgba le Park a on Het Nati uwe el V e og De H

Niet meer verkrijgba ar

Filosoferen? Kunst vormt een prachtige aanleiding om te filosoferen en filosoferen bevordert het plezier in het kijken naar kunst. Zeker bij kinderen, die zich met veel plezier kunnen verwonderen en verbazen over creatieve keuzes, opvallende vormen en wonderlijke details. Door te filosoferen ontdekken kinderen (en hun leerkrachten en begeleiders) dat kunst meer is dan alleen het kunsthistorische kader. Door samen te kijken en samen te onderzoeken ontdek je wat een kunstwerk met je doet en dat iedereen weer anders kijkt. Op deze manier wordt kunst nooit elitair of beladen, maar daagt het steeds weer uit tot nieuwe verhalen, associaties en ideeën. En tot een nieuwe frisse kijk op kunst! Filosoferen sluit aan bij belangrijke leerdoelen in het onderwijs en de belangrijkste actuele (culturele) leerstrategieën, zoals ‘Cultuur in de spiegel’ en ‘21st century skills’. Een filosofisch gesprek helpt om de gedachten te ordenen en deze te verwoorden, geeft betekenis aan ingewikkelde abstracte begrippen, maar bevordert vooral ook de sociale interactie. Kinderen leren naar elkaar te luisteren, een goede vraag te stellen en helder te argumenteren: drie kwaliteiten die een belangrijke rol spelen in het streven naar actief burgerschap en sociale integratie (verplicht lesonderdeel sinds 2006). Het Kröller-Müller Museum begon in 2005 met het filosoferen met kunst, in samenwerking met kinderfilosofe Marja van Rossum. De aanpak blijkt zeer succesvol, met name ook vanwege de centrale rol voor de leerkracht en de vraaggerichte opbouw. Tientallen scholen gingen al met de methode (en gerelateerde projecten) aan de slag, geven zelf vorm aan hun kunstonderwijs en denken actief mee over nieuwe kansen en toepassingen.

Ik filosoferen? Veel leerkrachten ervaren het als een drempel om met de klas te filosoferen. Onze ervaring is dat er maar één manier is om er mee te beginnen: gewoon doen en in de praktijk ervaren wat er gebeurt en hoe het gesprek zich ontwikkelt. Kies een leuke startvraag en laat je verrassen. Over ‘Filosoferen met...’

Over ‘Filosoferen met...’

Vuistregels zijn: 1 2 3 4 5

Begin met goed luisteren. Laat je eigen opvattingen/mening voorlopig achterwege. Toon je eigen nieuwsgierigheid. Herhaal opmerkingen die je van belang lijken. Als je herformuleert, vraag dan na of het klopt wat je zegt. Filosoferen is een aangelegenheid van de hele groep. Wanneer er een duidelijke vraag is, kan deze eerst in tweetallen worden besproken en daarna met de hele groep. Vraag steeds of er meer antwoorden zijn, dat houdt het onderzoek boeiend. 6 Maak notities. Dit zorgt voor betrokkenheid en inzicht in de structuur van het gesprek. 7 Accepteer het recht van zwijgers. In elke groep zijn er sprekers en zwijgers. Iets dat gezegd wordt uit eigen wil is rijker dan gedwongen meepraten. Denkprocessen kunnen wreed worden verstoord door het geven van beurten. 8 Filosoferen en humor gaan prima samen.

Hoe werkt dit lespakket? ‘Filosoferen met schilderijen (en met de directeur)’ bevat alle ingrediënten voor een geslaagd museumbezoek: veel achtergrondinformatie, uitdagende (filosofische) vragen en opdrachten, veel verrassende lessuggesties én een ruime keuze aan kopieerbladen, waarmee gemakkelijk werkboekjes kunnen worden samengesteld. Ook voor tijdens (en zelfs na) het museumbezoek biedt het pakket verschillende ideeën. Hieronder een opsomming van mogelijkheden en afwegingen. Voorbereiding museumbezoek 1 Maak een keuze uit de kunstwerken/filosofische thema’s Maak een keuze uit de 12 kunstwerken. Bij elk kunstwerk hoort één filosofisch thema (zie inhoudsopgave) en één (specifiek) werkblad, met een creatieve verwerkingsopdracht. De precieze duur van een filosofisch gesprek is moeilijk in te schatten, maar ga uit van ongeveer 20 minuten per kunstwerk, afhankelijk uiteraard van het niveau en de leeftijd van de groep.

Tip Check voor het bezoek nog even de website van het museum: daar wordt vermeld als een kunstwerk door omstandigheden (bijvoorbeeld vanwege restauratie) even niet te zien is. 2 Maak werkboekjes met de kopieerbladen Maak voor elk kind een werkboekje met de kopieerbladen van de geselecteerde kunstwerken. Het werkboekje kan naar eigen inzicht worden uitgebreid met enkele bonusbladen: bijvoorbeeld over de geschiedenis van het museum, of met een extra spelopdracht. Zie: ‘Werkbladen (extra)’ (pagina 41-45 en pagina 58). De kopieerbladen staan ook (als pdf) op de website. 3 Maak groepjes en benader extra begeleiders Verdeel de groep in kleine groepjes (van ongeveer 8 kinderen) en stel bij elk groepje een begeleider aan. Dit kunnen leerkrachten zijn, maar ook ouders of grootouders. Elke begeleider krijgt een exemplaar van deze bundel of kopieën van de docentenwerkbladen, met een kopie van de plattegrond. Kies per groepje een ander startpunt/ kunstwerk. 4 Instrueer de begeleiders Veel (groot)ouders hebben het idee dat een museumbezoek met kinderen erg ingewikkeld kan zijn. Door voorafgaand aan het museumbezoek even de opzet van de methode en de (filosofische) vragen door te nemen, zullen ze ontdekken dat er niet veel mis kan gaan. Laat vooral weten dat het niet verplicht is alle vragen te behandelen. Als een vraag of opdracht niet werkt, kunnen ze gewoon een andere kiezen. Onze ervaring is dat het begin spannend kan zijn, maar dat de begeleiders al gauw de structuur ontdekken en onmiddellijk verrast worden door de open blik van de kinderen.

Over ‘Filosoferen met...’

5 Bereid het bezoek voor met de klas In dit lespakket is ook een voorbereidende en een afsluitende les opgenomen. De voorbereidende les bereidt de kinderen voor op het filosoferen. Veel meer (extra) lessen en lesideeën zijn te vinden in het 101 ideeën-loket, via www.krollermuller.nl. Naast extra lessuggesties bij de kunstwerken (zie ook pagina 6) vind je hier onder andere een kijkdoos, een reportage van Het Klokhuis over de beeldentuin en een speciale aflevering van Huisje Boompje Beestje, over Vincent Van Gogh. Deze aflevering speelt zich af in het Kröller-Müller Museum. 6 Plan het museumbezoek Alle informatie over het museumbezoek (inclusief prijzen en openingstijden) is te vinden op onze website. Houd er rekening mee dat het in de lente en zomer erg druk kan zijn. Op deze dagen is het vanwege veiligheidsoverwegingen vaak niet mogelijk om te gaan zitten (en te tekenen/ schrijven). Het Nationale Park De Hoge Veluwe rekent geen entree voor basisscholen, maar vergeet niet om de school op tijd aan te melden. Dat kan digitaal, via de website van het park. Het museum rekent voor basisscholen een voordelig tarief, maar bekijk zeker ook de grote voordelen van onze Schoolkaart! Onze telefoniste (0318-591241) beantwoordt graag eventuele vragen over het museum.

Het museumbezoek Kijken, luisteren, onderzoeken, denken en doen Bij de verschillende kunstwerken wordt natuurlijk niet alleen gefilosofeerd. De kaarten beginnen steeds met een uitgebreide kijkopdracht. Want wat zie je eigenlijk op het schilderij? Door een werk gezamenlijk te onderzoeken, weet je zeker dat iedereen dezelfde details heeft opgemerkt. Daarna volgen actieve doe-opdrachten, denkopdrachten en natuurlijk de filosofische vragen. Het is uiteraard niet ‘verplicht’ alle opdrachten te doen en alle vragen te stellen. De structuur van de leskaarten maakt het mogelijk zelf keuzes te maken en naar eigen inzicht te differentiëren in niveau en interesses. Een deel van het materiaal is gemarkeerd als Extra. Deze opdrachten (met een hoofdrol voor de directeur) zijn bedoeld voor oudere kinderen, plusleerlingen of klassen die extra verdieping zoeken en kunnen naar eigen inzicht worden ingezet, of overgeslagen. Filosoferen Na het gerichte kijken en een wat actievere opdracht volgen de filosofische vragen (gemarkeerd met: xxx) Deze vragen verbinden (het verhaal van) het kunstwerk met persoonlijke ervaringen en ideeën van de kinderen. Door deze koppeling ontstaat een intensievere kijkervaring, die vaak verrassende nieuwe inzichten oplevert, over het kunstwerk én over elkaar. Het ‘Filosoferen’ kent steeds dezelfde opbouw: de filosofische startvraag is een prikkelende onderzoeksvraag, die de basis vormt voor het gesprek. De startvraag maakt discussie los, maar zorgt ook dat er een helder startpunt is. Na de startvraag kan het gesprek worden uitgebouwd met de vervolgvragen (waarmee het eerste onderzoek een stap verder wordt gezet) en de verdiepingsvragen (die zorgen voor een extra denkstap). Zoals vermeld is de startvraag cruciaal; uit de overige vragen kan zelf een keuze worden gemaakt.

Tip Luister goed, houd de energie van het gesprek in de gaten en maak zelf een gerichte keuze! Het ene gesprek loopt nu eenmaal anders dan het andere, en een kort gesprek bij het ene werk kan zomaar gevolgd worden door een veel intensiever onderzoek bij het volgende. Gun jezelf, de begeleiders en vooral ook de kinderen deze ruimte!

Over ‘Filosoferen met...’

Creatieve doe-opdrachten Bij elk kunstwerk hoort een speciaal (kopieerbaar) werkblad, met een doe-opdracht. Deze opdrachten zorgen voor een creatieve verwerking van de opgedane kijkervaring: door te tekenen, te schrijven of te fantaseren. De meeste opdrachten kunnen in het museum worden uitgevoerd, maar ze zijn ook geschikt als verwerkingsopdracht in de klas. Omdat het Kröller-Müller Museum een (relatief) klein museum is en het soms erg druk kan zijn, is het niet altijd mogelijk in de museumzalen te schrijven of te tekenen. Meer hierover is te vinden in onze huisregels (zie onder). Extra lessuggesties en het 101 ideeën-loket De afgelopen jaren bedachten veel ‘filosoferende’ scholen extra lessen, als aanvulling of uitbreiding op het lespakket. Een aantal van deze ideeën zijn als uitgewerkte lessuggestie terug te vinden in ons (digitale) 101 ideeënloket. Ze zorgen voor nieuwe, verrassende invalshoeken en een koppeling met andere schoolvakken. Je kunt er onder andere rekenen met kunst en meer te weten komen over de Romeinse godin Venus. Het 101 ideeën-loket is te vinden via de educatieve pagina’s op: www.krollermuller.nl. Als extra mogelijkheid kunnen leerkrachten en scholen in het 101 ideeën-loket ook hun eigen lestips, ideeën en reacties toevoegen, om ook collega’s te inspireren. Door deel te nemen aan deze ‘digitale denktank’ wordt het aanbod continu geactualiseerd en uitgebreid en kunnen ‘nieuwe’ scholen, maar ook bijvoorbeeld Pabo-studenten gemakkelijk gebruik maken van de tips van collega’s. Het museum kijkt, ontwikkelt en leert graag mee en dankt bij voorbaat voor alle bijdragen!

Meer over filosoferen? Meer informatie over de serie ‘Filosoferen met beelden/schilderijen/natuur’ (vanaf 7 jaar), ‘Zwaan zoekt een vriendje’ (vanaf 4 jaar) en het groeiende filosofeeraanbod is te vinden via onze website. Daar vind je ook een speciale DVD (coproductie Kunstbalie/Edu-Art) met voorbeeldgesprekken en filosofeertips van kinderfilosofe Marja van Rossum. De boekjes en de DVD zijn te bestellen via de museumshop. Wil je meer weten over het voeren van een filosofisch gesprek of het bedenken van goede startvragen? Bekijk www. grootdenkraam.nl of neem contact op met Edu-Art of Kunstbalie. Vaak zijn er zelfs mogelijkheden voor een kennismaking of een cursus op je eigen school.

De huisregels van het museum Als relatief klein (en druk) museum zijn we helaas genoodzaakt een aantal huisregels te hanteren. Het kan raadzaam zijn deze regels voor het bezoek even door te nemen, dat voorkomt eventuele verrassingen: 1 De kunstwerken in het museum en de beeldentuin mogen niet worden aangeraakt, tenzij expliciet vermeld staat dat dit wel zo is. 2 Rugzakken, grote tassen en paraplu’s mogen niet mee naar binnen. Je kunt ze afgeven bij de garderobe. 3 Foto’s maken mag, maar niet met flits. 4 Je mag niet eten en drinken in het museum, behalve in de garderobe en in de beeldentuin (met het overdekte Rietveld-paviljoen). In het museumrestaurant mag je niet je eigen lunchpakket opeten. 5 Schrijven en tekenen in het museum mag alleen met (kleur)potlood of ballpoint. Je mag niet tegen de muren schrijven en alleen zitten als het niet te druk is. Meer ruimte om te tekenen/schrijven/lezen is er in het informatiecentrum. 6 Rennen, stoeien en schreeuwen is niet toegestaan. 7 Tot slot: aanwijzingen van het personeel moeten altijd worden opgevolgd.

Over ‘Filosoferen met...’

Voorbereidende les Doel

Stimuleren van een open houding t.o.v. kunst en museumbezoek en kennismaking met filosoferen over kunst Materiaal Kaartjes, pen Tijdsduur Ongeveer 50 minuten

Tip Zie voor meer ideeën en lessuggesties het 101 ideeën-loket op onze website! Inleiding: kringactiviteit ‘Verboden woord’ (ongeveer 10 minuten) Eén van de leerlingen komt naar voren, pakt een kaartje van de stapel, leest het woord en gaat dit omschrijven. Het woord zelf en delen ervan mogen niet worden gebruikt. De groep probeert het ‘Verboden woord’ te raden. Variatie: een leerling krijgt een briefje op de rug met één van de woorden. De groep omschrijft het woord en de leerling probeert het woord op zijn of haar rug te raden. Verboden woorden:

KWAST • SCHILDERIJ • MUSEUM • BEELDHOUWER • FANTASIE • KUNSTWERK

Kern: kringgesprek ‘Filosoferen’ (ongeveer 25-40 minuten) Ter voorbereiding op het gesprek: lees de ‘vuistregels’ op pagina 4. Start het gesprek met deze vraag:

IS ER EEN VERSCHIL TUSSEN KUNST EN FANTASIE?

Maak twee kolommen op het bord en schrijf daar een aantal kenmerken op die worden genoemd. Vragen die het gesprek kunnen verdiepen of een andere invalshoek bieden. Niet alle vragen hoeven aan bod te komen. Liever één vraag goed uitdiepen dan snel het rijtje langs! • • • • • •

Zou er kunst bestaan waarbij geen fantasie is gebruikt? Is alles wat is gefantaseerd en zichtbaar gemaakt kunst? Wanneer is iets kunst? Is iets kunst als het in een museum hangt? Stel dat jouw allermooiste tekening in een museum wordt opgehangen, is het dan kunst? Vincent van Gogh heeft zijn hele leven getekend en geschilderd. Er moeten eerst wel tekeningen en schilderijen geweest zijn die geen kunstwerk zijn geworden. Of niet? Heeft hij altijd al kunst gemaakt? • Kan iets later kunst worden? • Kun je leren om kunst te maken?

Tip Ook heel leuk voor de voorbereiding (of een eigen kunstproject) zijn het kinderboek ‘Het geheim van Helene’ van Lydia Rood en onze projectwebsite ’10 Topstukken – 1001 Verhalen’ (ook in samenwerking met Lydia Rood). Het boek biedt prachtige fantasieverhalen bij acht kunstwerken uit de collectie, de website daagt uit om ook zelf te schrijven! Beluister op www.10topstukken.nl de bijzondere raamvertelling, ontdek beroemde kunstwerken en schrijf mee aan het allerspannendste (en allerlangste) museumverhaal dat ooit is geschreven! ‘Het geheim van Helene’ is voor € 9,50 verkrijgbaar via de webshop van het museum. Een speciaal 10 topstukken-pakket (met o.a. de spannende kijkvraagkaartjes) kan gratis worden aangevraagd via: educatie@krollermuller.nl. Voorbereidende les

Afsluitende les Doel

Verwerking van de opgedane indrukken en ervaringen, concretiseren van de filosofische verkenningen Materiaal Werkboekje, schrijf- en kleurmaterialen Tijdsduur Ongeveer 50 minuten

Tip Zie voor meer ideeën en lessuggesties het 101 ideeën-loket op onze website! Inleiding: kringgesprek (ongeveer 25-40 minuten) Ga met de kinderen in een kring zitten, of in ieder geval zo dat iedereen elkaar kan zien. Haal even kort het eerste gesprek terug en/of het museumbezoek. Vraag de kinderen in tweetallen een antwoord te bedenken op de vraag: HEEFT IEDER KUNSTWERK EEN VERHAAL NODIG? Vertel de kinderen er bij dat alleen ‘ ja’ of ‘nee’ niet voldoende is en of ze hun antwoord kunnen uitleggen. Noteer de verschillende uitkomsten op het bord. Deze antwoorden kunnen worden vergeleken: wat vinden de kinderen zelf het beste antwoord? Als er weinig verschillende ideeën uit de kinderen zelf komen, geef dan zelf een aantal voorbeelden om over na te denken, bijvoorbeeld: • Waarom de kunstenaar het gemaakt heeft. • Een verhaal over het leven van de kunstenaar. • Een verhaal over hoe het kunstwerk gemaakt is. Andere verdiepingsvragen voor een gesprek: • Vertelt ieder kunstwerk een verhaal? • Kun je bij ieder verhaal een kunstwerk maken?

Kern: afronding werkboekje (tijdsduur zelf te bepalen) De kinderen kiezen twee verschillende kunstwerken die ze in het museum hebben gezien. Bijvoorbeeld het spannendste en het grappigste, het droevigste en het meest echte, het vreemdste of het meest witte. Ze mogen zelf een combinatie maken. Vervolgens schrijven ze een verhaal over deze twee werken, alsof ze met elkaar praten. De werken komen elkaar voor het eerst tegen en gaan met elkaar kennismaken. Het ene kunstwerk vertelt aan het andere zijn (of haar) verhaal. Dat mag iets zijn wat de kinderen hebben gehoord, of iets dat ze er zelf bij vinden passen. Ter afsluiting van het project wordt gezamenlijk gekeken naar de opdrachten in de werkboekjes. Opdrachten die nog niet klaar zijn of zijn overgeslagen, kunnen nu worden gemaakt.

Afsluitende les

Werkblad docenten 1

Thema: Vrolijk

Georges Seurat Le Chahut

1859 - 1891

1889 - 1890

Kijken • Wat zie je op dit schilderij? • Hoe heeft de kunstenaar de verf op het doek gezet?

De Franse kunstenaar Georges Seurat is beroemd om zijn bijzondere schildertechniek, met grote en kleine stippen. Deze stippen zette hij zo dicht naast elkaar, dat je oog er van een afstandje één kleur van maakt. De schildertechniek noem je pointillisme (‘point’ is het Franse woord voor stip). Seurat wordt gezien als de uitvinder van deze techniek.

Onderzoeken • Begin op 20 centimeter van het schilderij. Welke kleuren zie je in de jas van de bassist op de voorgrond? • Ga nu 1 grote stap naar achter. Wat gebeurt er met de kleuren? Welke kleur heeft de jas nu? En als je nog een stap doet? Seurat vond dat je in een goed schilderij ook sfeer kon zien, zoals vrolijkheid, rust of verdriet. Dit schilderij moest vrolijk zijn: de feestelijke sfeer van een Parijs café, waar de cancan wordt gedanst. Daarom koos hij voor zeven warme kleuren: geel, oranje, rood, groen, blauw, indigo (donkerblauw) en paars. Ook zorgde hij voor veel ‘feestelijke’ vormen en lijnen, door ze op een vrolijke manier omhoog te laten wijzen.

Onderzoeken • Welke feestelijke vormen (die omhoog wijzen) kun je allemaal vinden? Noem om de beurt een vorm. Let ook op de kleine details!

Filosoferen - startvraag • Wanneer zeg je van een schilderij dat het vrolijk is?

Filosoferen - vervolgvragen • Is een schilderij vrolijk als de kunstenaar dat wil? • Is een schilderij vrolijk als iemand die er naar kijkt dat vindt? Is dat ook zo als één persoon dat vindt? En bij twee? • En als iedereen het vindt behalve één?

Filosoferen - verdiepingsvraag • Kijk nu nog eens goed naar het schilderij. Is het de kunstenaar gelukt om een vrolijk schilderij maken?

Werkbladen docenten

De directeur “Helene Kröller-Müller was meteen verliefd op dit schilderij. Het ging niet goed met het bedrijf en er was niet veel geld om kunst te kopen, maar voor dit werk maakte ze een uitzondering. Ze schrijft: “Toen mijn zoon het zag, zei hij: ‘Maar moeder, hoe is het mogelijk dat U juist een dans koopt? Nu begrijp ik niets meer van U.’ En toch moest ik hem zeggen dat in lange tijd geen schilderij mij zo gepakt had als dit werk van Seurat.” In haar huis had ‘Le Chahut’ een ereplek (zie hieronder of de speciale kaart in de bijlage) en die heeft het in het museum altijd gehouden!”

Denken Stel je voor dat jouw moeder dit schilderij zou kopen. • Wat zou jij dan zeggen? • En waar zouden jullie het ophangen?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) Schrijven/tekenen: jullie hebben het gezien. ‘Le Chahut’ is een bijzonder schilderij, met zijn vrolijke vormen en kleuren! • Maar waar worden jullie zelf vrolijk van? • Wat is bijvoorbeeld de vrolijkste kleur, het vrolijkste eten, de vrolijkste dag en het vrolijkste dier? Laat de kinderen de antwoorden opschrijven op het werkblad en bespreek daarna met de hele groep de resultaten.

Nog meer weten? - Extra De directeur “Dit schilderij is één van de beroemdste schilderijen ter wereld en misschien wel het meest waardevolle werk uit de collectie. Omdat Seurat heel jong overleed en heel precies werkte, maakte hij maar een paar grote schilderijen. Over ‘Le Chahut’ deed hij wel meer dan een jaar! Toch kun je in deze zaal zien hoeveel kunstenaars hij met zijn nieuwe techniek inspireerde. Dan maakt het niet uit hoeveel schilderijen je maakt, dan word je vanzelf beroemd!”

Extra - Onderzoeken Op zoek naar de invloed van Seurat. Verdeel de klas in groepjes van twee en geef ze de opdracht te zoeken naar: • • • • •

Een ander pointillistisch schilderij met een vrolijke sfeer. Een rustig of verdrietig schilderij. Het schilderij met de grootste (of kleinste) puntjes. Een schilderij waar de kunstenaar ook een jaar over moet hebben gedaan. Het schilderij dat je het liefst zelf na zou maken!

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 2

Thema: Wraak

James Ensor 1860 - 1949 De wraak van de nar Hop-Frog

circa 1896

Kijken • Wat zie je op dit schilderij?

Een schilderij van de Belgische kunstenaar James Ensor herken je meteen. Dat komt door zijn snelle, ‘slordige’ verfstreepjes, de vrolijke kleuren maar vooral ook door wát hij schilderde: fantasiefiguren en heel veel maskers. Dat is niet zo vreemd, want Ensor groeide op tussen de carnavalsmaskers. Zijn oma had een souvenirwinkel in Oostende, boordevol rare snuisterijen: Chinees servies, opgezette vissen, strandspullen én maskers. James moest vaak meehelpen in de winkel. Als het rustig was, schilderde hij de spullen die hij daar zag.

Onderzoeken • Het is misschien wat snel, maar kunnen jullie de schilderijen van James Ensor nu al herkennen? Om dit te testen, doen we in tweetallen een ‘meesterproef’ bij de schilderijen die in deze ruimte te zien zijn. Iedereen die slaagt is James Ensor-kenner! Voor de leerkracht: verdeel de groep in tweetallen en bespreek samen het resultaat. • • • •

Groepje 1: zoekt het beste voorbeeld van ‘snelle en slordige streepjes’. Groepje 2: zoekt het beste voorbeeld van ‘vrolijke kleuren’. Groepje 3: zoekt het beste voorbeeld van ‘carnaval’. Groepje 4: zoekt het beste voorbeeld van ‘een monster of een masker’.

Extra • Kun je nog meer spullen ontdekken, die James misschien kende uit de winkel van zijn oma?

Doen

met Postzegel rtret po lf ze een Ensor van James (midden)

• Laat de kinderen om de beurt één van de figuren op de schilderijen uitbeelden. De anderen raden om welke figuur het gaat.

Werkbladen docenten

De directeur “Nu jullie echte kenners zijn, wil ik even terug naar ‘De wraak van de nar Hop-Frog’. Want daar hoort nóg een verhaal bij, van de Engelse schrijver Edgar Allan Poe. Het gaat zo: Hop-Frog en zijn vrouw Tripetta worden door de koning ontvoerd om te werken in zijn paleis. Hop-Frog is hofnar en moet de koning vermaken met grapjes en muziek, maar hij wordt veel gepest. Op een dag wil de koning dat Hop-Frog wijn drinkt, terwijl hij weet dat de nar daar niet tegen kan. Tripetta wil hem helpen, maar als ze dichterbij komt, gooit de koning de wijn in haar gezicht. Hop-Frog wordt zo boos dat hij op gruwelijke wijze wraak neemt. Bij een groot feest adviseert hij de koning en zijn raadsheren om zich te verkleden als orang-oetans, met hun voeten aan één ketting. Tijdens het feest haakt Hop-Frog de ketting aan een kroonluchter en steekt hij zijn plaaggeesten in brand.”

Kijken • Kun je Hop-Frog ontdekken? En zie je ook de koning? • De koning en de raadsheren staan in brand. Wat doen de mensen in de zaal?

Filosoferen - startvraag • Hop-Frog neemt wraak. Is wraak goed of slecht?

Filosoferen - vervolgvragen • • • •

Hoe weet je wat goed is en wat slecht is? Kun je het leren? Van wie zou je het kunnen leren? Hoe weet je of dat wat jij van iemand leert klopt?

Filosoferen - verdiepingsvragen • Kan iets de ene keer goed zijn en de andere keer slecht? • Kan dat met wraak nemen ook zo zijn, of niet?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Schrijven/fantaseren: laat de kinderen bedenken hoe dit verhaal afloopt. In de klas kunnen ze de afloop in stripvorm op het werkblad tekenen. [Ter info: in het oorspronkelijke verhaal vertelt Hop-Frog aan alle aanwezigen hoe de koning hem en Tripetta heeft ontvoerd en gepest. Daarna klimmen ze langs de ketting omhoog en vluchten ze het paleis uit.]

Werkbladen docenten

Nog meer weten? - Extra De directeur “Zijn schilderijen lijken vrolijk, maar James Ensor voelde zich vaak heel eenzaam. De mensen in Oostende begrepen hem niet en lachten hem achter zijn rug uit. Ze noemden hem ‘Pietje de Dood’, vanwege zijn zwarte jas en zijn bleke gezicht. James maakte zich daar boos over, vooral in zijn schilderijen. Mensen met een slecht karakter schildert hij met een masker. Zo lijkt het of ze aardig zijn, maar je weet het niet zeker. Want misschien zit achter het masker wel een gemene lach of een boze blik. Je kunt ze volgens James Ensor maar beter niet vertrouwen!”

Extra - Onderzoeken • Op één van de schilderijen zie je de schilder zelf én hoe hij zich soms voelt. Welk schilderij is dit? [Antwoord: Ensor is de Pierrot op ‘Le désespoir de Pierrot’ (De bedroefde Pierrot) – zie plattegrond.] • Waaraan kun je zien dat Pierrot bedroefd is? • Kijk eens goed naar alle mensen om Pierrot heen: wie dragen een masker? • Wat denk jij? Wie zou Pierrot het meest kunnen vertrouwen? • En wie kan hij beter niet vertrouwen?

Extra - Denken • Kijk nog eens naar ‘De wraak van de nar Hop-Frog’. Welk personage in dat schilderij lijkt het meest op James Ensor: Hop-Frog, de koning of de vrolijke man met de tuba?

Tip - Extra lessuggestie (te vinden via het 101 ideeën-loket op de website) • Maak zelf een tekening met maskers!

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 3

Thema: Somber

Vincent van Gogh 1853 - 1890 Treurende oude man (‘At Eternity’s Gate’)

mei 1890

Kijken • Wat zie je op dit schilderij? • Kun je zien hoe de man zich voelt? • Waaraan kun je dat zien?

Doen • Kijk goed naar de handen en het hoofd van de man. Kun je dit nadoen? • Krijg je daar een gevoel bij? Wat voor gevoel?

In 1889 ging het niet goed met Vincent van Gogh. Hij kreeg een ernstige zenuwinzinking en de bewoners van het Zuid-Franse Arles (waar hij op dat moment woonde) stuurden een brief naar de burgemeester, met de vraag om ‘de gevaarlijke gek’ op te sluiten. Van Gogh komt terecht in een inrichting in Saint Rémy, maar het werd niet beter. Toen hij de inrichting mocht verlaten, besloot hij zelf om zich opnieuw te laten opnemen. Vincent, die zich somber en eenzaam voelde, hoopte in de inrichting rustig te kunnen tekenen en schilderen.

Onderzoeken • Vincent maakte in de inrichting verschillende tekeningen en schilderijen. Soms van het uitzicht uit zijn kamer, soms ook gewoon uit zijn hoofd. Kijk (in tweetallen) eens goed rond. Kunnen jullie meer werken ontdekken die hij maakte in de inrichting, tussen mei 1889 en mei 1890? • Zijn dit ook sombere schilderijen?

Zelfportre t Vincent va n Gogh (188 7)

Vincent schildert ‘Treurende oude man’ net voordat hij de inrichting weer verlaat. Hij heeft zijn broer Theo gevraagd oude tekeningen op te sturen, die hij kan naschilderen in zijn nieuwe techniek: met veel vlugge streepjes in de kleuren van het zonnige Franse platteland. Theo stuurt hem onder andere ‘At Eternity’s Gate’ (zie hiernaast of de speciale kaart in de bijlage), dat hij zeven jaar eerder in Den Haag maakte.

Denken • Vergelijk ‘At Eternity’s Gate’ (gebruik de kaart uit de bijlage) met ‘Treurende oude man’. Zijn ze precies hetzelfde? • Welk van de twee werken is het meest somber? Hoe komt dat? y’s ‘At Eternit

Werkbladen docenten

2) Gate’ (188

De directeur “We hebben veel prachtige werken van Vincent van Gogh, maar bij dit schilderij kun je zelf bijna voelen hoe Vincent zich voelde. Hij was somber en had veel heimwee, maar hij laat ook zien hoe graag hij schilderde en hoeveel hij al geleerd had van de Franse kunstenaars. En dat allemaal in één werk.”

Filosoferen - startvraag • Kan een kunstenaar zijn gevoel schilderen?

Filosoferen - vervolgvraag • Is een gevoel dat je alleen kunt zien een echt gevoel, of niet?

Filosoferen - verdiepingsvragen • Kan een schilderij iets met jouw gevoel doen? • Als iemand door het kijken naar dit schilderij treurig wordt, is dat dan hetzelfde gevoel als dat van Vincent van Gogh?

Onderzoeken • Zou jij een somber schilderij in jouw kamer hangen?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) Schrijven/fantaseren: Vincent van Gogh twijfelde vaak of zijn schilderijen wel mooi genoeg waren. Bijna niemand kocht er één en hij hoorde altijd alleen maar dat hij zo slordig schilderde. Alleen zijn broer Theo bleef in hem geloven en stuurde hem soms wat geld, om verf en doeken te kopen. En dat terwijl de schilderijen nu miljoenen waard zijn! Gelukkig is het nooit te laat voor een compliment. Laat de kinderen een korte brief schrijven aan Vincent waarin ze hem vertellen wat zo bijzonder is aan zijn werk. Ze mogen daar uiteraard ook een tekening bij maken. ‘Portret van Eva Callimachi-Catargi’ (1881)

Nog meer weten? - Extra De directeur “En? Zou je zelf een somber schilderij kopen? Anton Kröller deed dat wel. Hij kocht dit schilderij voor zijn vrouw Helene, samen met een portret van een trotse vrouw: Eva CallimachiCatargi van Henri Fantin-Latour (zie de speciale kaart in de bijlage). Het was een cadeau voor hun 25-jarig huwelijksfeest. Helene vond de schilderijen prachtig. Ze schreef dat hij haar niet blijer had kunnen maken, zelfs niet met de allermooiste en allerduurste parelketting.”

Werkbladen docenten

Extra - Onderzoeken • Bekijk het portret van Eva Callimachi-Catargi (zie plattegrond en/of de afbeelding in de bijlage). Er wordt wel gezegd dat Anton Kröller met het cadeau ook een grapje maakte: hij vergeleek zichzelf met de ‘oude man’ en zijn vrouw Helene met de prachtige, trotse Eva. Kijk eens (1 minuut) rond in het museum. Welk schilderij zou goed bij jou passen? Of met andere woorden: in welk schilderij herken je iets van jezelf? • En waarom is dat?

Tip - Extra lessuggestie (te vinden via het 101 ideeën-loket op de website) • Rekenen met kunst! Anton Kröller kocht de twee werken in 1913 voor 32.000 gulden. Van 1 gulden kon je in die tijd veel kopen, veel meer dan nu voor 1 euro. Als je het bedrag omrekent naar nu, betaalde hij zo’n 320.000 euro! Op het platform vind je meer schilderijen en hun aankoopprijs. Ontdek jij de duurste aankoop?

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 4

Thema: Een goed mens zijn

Pieter Claesz 1597 – 1660 Vanitas

circa 1630

Kijken • Wat zie je op dit schilderij? • Wat valt op aan de manier waarop het geschilderd is?

Dit schilderij noem je een stilleven. In een stilleven schildert de kunstenaar verschillende voorwerpen zo precies mogelijk na. De schilder van dit schilderij heet Pieter Claesz. Hij leefde ongeveer 400 jaar geleden en kon heel goed schilderen. Alles lijkt net echt! Kijk maar eens hoe knap hij het glas geschilderd heeft, of bijvoorbeeld het horloge.

Onderzoeken • Kun je alle voorwerpen herkennen? Zijn de voorwerpen (bijvoorbeeld het glas of het horloge) in 400 jaar veel veranderd? • Denk je dat de voorwerpen toevallig zo lagen of dat de kunstenaar ze zo heeft neergelegd? • Waarom denk je dat?

De directeur “Jullie hebben het vast al ontdekt, maar Pieter Claesz heeft goed nagedacht welke voorwerpen hij wilde schilderen. Ze lagen dus niet toevallig op een tafel. De kunstenaar wilde dan ook een ‘speciaal’ stilleven maken. Een stilleven dat je met een moeilijk woord een ‘vanitas’ noemt. Vanitas is het Latijnse woord voor ijdelheid. Kunstenaars maakten deze stillevens om je eraan te herinneren dat plezier maken heel leuk is, maar dat je vooral een goed mens moet zijn! Dat is belangrijk, want de tijd gaat snel voorbij en voordat je het weet ben je oud. Pieter Claesz laat dit zien met een schedel, maar ook met een verwelkte bloem en een horloge. Allemaal voorwerpen die iets te maken hebben met het verstrijken van de tijd.”

Denken • Bedenk ook bij de andere voorwerpen wat ze te maken hebben met het voorbijgaan van de tijd. [Mogelijke antwoorden: het glas is leeg/broos, het boek is dicht/oud/uitgelezen, de kaars is gedoofd, de noot is gekraakt/gebroken en de inkt in het inktpotje is op/opgedroogd.] • Kun je nog meer voorwerpen bedenken die Pieter Claesz had kunnen schilderen? • Welke voorwerpen op het schilderij zie je ook op de andere schilderijen in deze ruimte?

Werkbladen docenten

Filosoferen - startvraag • Wanneer is iemand een goed mens?

Filosoferen - vervolgvragen • Is iemand die plezier maakt een goed mens? • Is iemand die geen plezier maakt een goed mens?

Filosoferen - verdiepingsvragen • Is iemand die goed is voor zichzelf een goed mens? • Is iemand die goed is voor anderen een goed mens?

Extra vraag • Is het goed dat iemand (met een schilderij) anderen eraan herinnert dat de tijd snel voorbij gaat?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Tekenen/fantaseren: maak zelf een Vanitas-stilleven! De kinderen kunnen voorwerpen van de verschillende schilderijen natekenen, maar ze mogen natuurlijk ook zelf iets bedenken. Als de opdracht in de klas wordt uitgevoerd, kunnen de kinderen bijvoorbeeld ook een collage maken. Laat iedereen na de opdracht vertellen welke voorwerpen werden gekozen en waarom. Nog meer weten? - Extra De directeur “Dit schilderij werd bijna 400 jaar geleden geschilderd. In die tijd vonden kunstenaars het niet alleen belangrijk een mooi schilderij te maken, maar ook om je iets te vertellen. Zodat je iets leert, of zelfs een beter mens wordt. Dat kon je doen met een Vanitasstilleven, maar ook nog op andere manieren. Kijk maar eens naar ‘Venus met Amor als honingdief’ (ook in deze ruimte).”

Extra - Kijken • Hoe oud is dít schilderij? • Fantaseer eerst zelf eens: welk verhaal denk je dat deze kunstenaar wil vertellen?

‘Venus met Amor als honingdief’ (na 1537)

Werkbladen docenten

De directeur “Daar zitten vast en zeker mooie verhalen bij, maar in dit geval weten we heel precies wat de kunstenaar wilde vertellen. Het staat er namelijk op: linksboven in de hoek. Daar lees je (in het Latijn) een gedicht over Venus, de Romeinse godin van de liefde en haar zoontje Amor, die haar helpt door liefdespijlen af te vuren. Als zijn pijlen je raken, word je verliefd! Dat is meestal leuk, maar soms ook niet. Bijvoorbeeld als je liefdesverdriet hebt. Daar gaat het gedicht over. Amor heeft honing gestolen en wordt gestoken door de bijen. Dat doet pijn, net als liefdesverdriet. Nu voelt hij het zelf ook eens!”

Extra - Denken • Ben jij ook wel eens geraakt door een pijl van Amor? Hoe voelde dat? • Wat vind jij? Is het beter als Amor voorzichtig is met zijn liefdespijlen?

De directeur “Tot slot nog iets bijzonders. Soms is het heel moeilijk om te zien hoe oud een schilderij precies is. Zeker als ze al zo lang geleden zijn geschilderd. Maar bij dit schilderij kun jij het ook zien!”

Extra - Speuren • Lucas Cranach signeerde zijn schilderijen met een draakje. Kun je dit vinden? [Antwoord: boven Amor.] • Vóór 1537 zijn dit draakjes met rechtopstaande vleugels, daarna krijgen de draakjes liggende vleugels. Dus kijk zelf maar: is dit een schilderij van vóór 1537, of erna?

Tip - Extra lessuggestie (te vinden via het 101 ideeën-loket op de website.) • Leer meer over de Griekse en Romeinse godenwereld!

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 5

Thema: Afscheid

Isaac Israels 1865 - 1934 Het transport der kolonialen

1883 - 1884

Kijken • Wat zie je op dit schilderij? • Wie horen er bij de grote groep? En wie zijn alleen? • Hoe weet je dat? • Bij wie horen de kinderen? En het hondje?

In 1881 verscheen op een tentoonstelling in Den Haag een bijzonder schilderij: ‘De trompetles in de kazerne’ (zie de speciale kaart in de bijlage). Het was niet groot, maar toch viel het op. Omdat het zo mooi geschilderd was, maar óók door de leeftijd van de kunstenaar: Isaac Israels was namelijk pas 16 jaar! Natuurlijk, hij was de zoon van de beroemde kunstenaar Jozef Israëls, maar toch wist iedereen het zeker: Isaac was een ‘wonderkind’. Toen hij 18 jaar was, schilderde hij ‘Het transport der kolonialen’ en ook dit werk was een groot succes. Het was te zien in Brussel en Parijs en de kranten waren lovend. En dat voor een jongen die al op zijn dertiende van school ging, om met zijn ouders door Europa te reizen!

Denken • Wat moet je kunnen om een ‘wonderkind’ te zijn? • Ken je zelf ook ‘wonderkinderen’? • Kijk nog eens goed naar het schilderij: wat denk je dat de kranten zo knap vonden?

’ ‘Trompetles

(1881)

Onderzoeken • Wat denk je: komen deze soldaten thuis of gaan ze weg? Waaraan zie je dat?

In het begin van zijn carrière schilderde Isaac veel militairen. Op het schilderij zie je Nederlandse soldaten. Ze lopen over de Vierleeuwenbrug in Rotterdam en zijn op weg naar de haven. De militairen gaan naar Indonesië, dat vroeger bij Nederland hoorde en Nederlands-Indië werd genoemd. Het is onrustig in de koloniën. De bevolking protesteert, omdat er heel hard gewerkt moet worden en alle winst naar Nederland gaat. De militairen moeten ervoor zorgen dat de orde weer hersteld wordt. els t Isaac Isra Zelfportre ) (circa 1917

Werkbladen docenten

Filosoferen - startvraag • Afscheid nemen, wat is dat eigenlijk?

Filosoferen - vervolgvragen • • • •

Hoe nemen mensen afscheid ? Gaat het altijd op dezelfde manier? Is afscheid nemen voor kinderen anders dan voor volwassenen? Is afscheid nemen in je eentje anders dan in een groep?

Filosoferen - verdiepingsvraag • Afscheid nemen en triest of verdrietig zijn gaan vaak samen. Zou het een goed idee zijn om afscheid nemen af te schaffen?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Schrijven/fantaseren: laat de kinderen geluiden bedenken bij de tekstballonnetjes rondom het schilderij. • Bespreek wat iedereen heeft bedacht en luister naar elkaars geluiden. Door tegelijk meerdere geluiden te laten horen, komt het schilderij ‘tot leven’. Nog meer weten? - Extra De directeur “Het museum heeft veel schilderijen van Isaac Israels. Dat is niet zo vreemd, want hij maakte er bijna 3500! We kunnen niet alles laten zien, maar je moet er wel een paar kunnen bekijken. Dan zie je heel mooi hoe het ‘wonderkind’ langzaam uitgroeide tot Nederlands bekendste impressionist. Bijna niemand kon zó mooi, met grote en snelle verfstreken, zijn onderwerpen op het doek zetten.“

Extra - Onderzoeken • Bij het portret van Mata Hari (zie bladzijde 32) hoor je meer over Isaac’s snelle schildertechniek, maar ook over ‘Het transport der kolonialen’ valt nog genoeg te ontdekken! Luister naar de volgende stellingen en onderzoek zelf of ze waar of niet waar zijn! 1 Waar of niet waar: de militairen vroegen Isaac om hun peloton te schilderen. Ze waren trots en wilden een mooie herinnering aan de reis. [Niet waar: dan had Isaac ze wel iets heldhaftiger geschilderd!] 2 Waar of niet waar: Isaac maakte heel veel schetsen. Hij tekende de militairen in zijn atelier en in de kazerne en keek vooral heel goed naar hun kleding en ‘versieringen’. [Waar: kijk maar hoe precies hij de knopen, de medailles en de epauletten (op de schouders) geschilderd heeft.] 3 Waar of niet waar: de stad schilderde hij... in de stad! Hij moest dan natuurlijk wel snel werken, omdat het weer zomaar kon omslaan. [Waar: Isaac was met zijn schildersezel vaak te vinden op straat, of op het strand.]

Werkbladen docenten

De directeur “Tot slot nog een mooi detail voor kinderen uit Rotterdam en Ede. De brug op het schilderij is in 1960 afgebroken, maar de leeuwen bestaan nog! Drie leeuwen kregen een nieuw plekje in Kralingen en kijken uit over de Maas, één leeuw verhuisde naar de Elias Beeckmankazerne in Ede. Toen deze kazerne in 2010 de deuren sloot, werd de (echte) leeuw vervangen door een bronzen replica (een nagemaakt exemplaar).”

Extra - Doen • Vier kinderen zijn een leeuw van de Vierleeuwenbrug en kijken naar de stoet die voorbijkomt. Wat zeggen de leeuwen tegen elkaar?

Tip - Extra lessuggestie (te vinden via het 101 ideeën-loket op de website) • Toon het kunstwerk op het digitale schoolbord (via de collectiezoeker op: www.krollermuller.nl) en bedenk nog meer gesprekken tussen de mensen in dit schilderij. Deze kunnen eventueel nog worden uitgewerkt tot kleine toneelstukjes.

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 6

Thema: (Ver)vormen

Fernand Léger 1881 - 1955 Naaktfiguren in een bos 1909 - 1911 Kijken • Wat zie je op dit schilderij? • Het schilderij heet ‘Naaktfiguren in een bos’. Kun je de naaktfiguren vinden? • Vind je ‘Naaktfiguren in een bos’ een titel die er goed bij past?

Fernand Léger is een Franse kunstenaar. Hij leefde ongeveer 100 jaar geleden. In die tijd werden veel nieuwe ontdekkingen gedaan. De auto werd uitgevonden, de eerste vliegtuigen lieten je zweven als een vogel en in fabrieken verschenen steeds slimmere machines, die het werk minder zwaar en gevaarlijk maakten. Net als veel andere mensen zag Fernand Léger de toekomst zonnig in! Met al die machines en nieuwe uitvindingen kon het leven alleen nog maar mooier worden!

Doen • Fernand Léger had zoveel bewondering voor nieuwe machines en uitvindingen, dat vormen en onderdelen uit deze machines ook een plekje kregen in zijn kunstwerken. Kijk in tweetallen eens goed naar zijn schilderijen. Wie vindt het mooiste voorbeeld?

Ook in de kunst werden uitvindingen gedaan. Gewoon schilderen wat je ziet, was ouderwets. Ook kunstenaars gingen op zoek naar nieuwe vormen en ideeën. Fernand Léger ontdekte (net als Pablo Picasso – zie pagina 38) het kubisme. De kubisten vonden het niet belangrijk dat je meteen ziet wat het kunstwerk voorstelt, als het maar een bijzonder schilderij wordt. Daarom veranderden ze de vormen en soms ook de kleuren. Bij Picasso zie je veel vierkanten en rechthoeken, Léger toverde ‘echte’ vormen om in buizen, kegels en bollen.

Onderzoeken • Kijk nog eens goed naar ‘Naaktfiguren in een bos’. Je ziet dat Léger zelfs de vingers van de figuren heeft ‘omgetoverd’ in buisjes. Hoeveel andere ‘omgetoverde’ vormen kunnen jullie vinden?

Werkbladen docenten

De directeur “Fernand Léger is niet zo bekend als Pablo Picasso, maar toch vind ik hem een bijzondere kunstenaar. Hij is dan misschien een kubist, maar toch helemaal anders dan de anderen. Dat komt door zijn kegels en buizen, maar ook omdat hij zelf steeds weer met nieuwe ideeën kwam. Kijk maar eens naar zijn ‘Kaartspelende soldaten’ (zie plattegrond en/of de speciale kaart in de bijlage). Dit schilderij maakte hij ongeveer 6 jaar na de ‘Naaktfiguren in een bos’. Ze lijken op elkaar, maar zijn toch ook weer anders.”

Onderzoeken Kijk eerst met elkaar 30 seconden naar ‘Naaktfiguren in een bos’. Daarna kijk je met de hele groep 30 seconden naar ‘Kaartspelende soldaten’. • Welke details vielen je meteen op? • Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen de twee schilderijen? • Welke figuren lijken het meest op machines: de naaktfiguren of de soldaten?

Doen • Maak een ‘kopie’ van het schilderij, met kinderen als de kaartspelende soldaten. Lukt het om alle houdingen precies na te doen en hier een foto van te maken? Deze foto is eigenlijk ‘omgekeerd kubistisch’: omdat alle kegels en buizen weer echt zijn geworden!

Filosoferen - startvraag • Kun je elke vorm veranderen in een buis, een bol of een kegel?

Filosoferen - vervolgvragen • Mag een kunstenaar zomaar vormen veranderen? • Mag een kunstenaar vormen veranderen als hij er een reden voor heeft? • Als deze kunstenaar een portret van jou zou schilderen, mag hij dan iets veranderen?

Filosoferen - verdiepingsvraag • Mogen kunstenaars alles maken wat ze willen?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Tekenen/fantaseren: in het werkboekje kun je de directeur omtoveren in een kubistische figuur van buizen, kegels en bollen. Rondom de tekening is nog voldoende ruimte voor je eigen ideeën. Want waar zit de directeur? Bij een kubistisch kunstwerk, of misschien wel tussen de Van Gogh’s? De tekening kan later nog worden ingekleurd!

Werkbladen docenten

Nog meer weten? - Extra De directeur “Door Fernand Léger, Pablo Picasso en de andere kubisten veranderde de kunst. Ineens is het niet meer belangrijk dat je iets heel precies kunt naschilderen, maar gaat het om jouw eigen ideeën. De kubisten beginnen met het veranderen van vormen. Maar als je wat langer kijkt, zie je toch nog soldaten, of naaktfiguren. Maar al snel gaan kunstenaars nog een stapje verder. Ze gaan nóg meer toveren met vormen en de kleuren, tot je uiteindelijk niets meer herkent. Zo wordt de figuratieve kunst (met figuren) binnen een paar jaar helemaal abstract.”

Extra - Doen • Abstracte kunst? Veel volwassenen denken dat dit heel ingewikkeld is. Of valt het reuze mee? Niks zeggen hoor, maar eigenlijk wel. Let maar eens op! Verdeel de groep in 4 groepjes: • • • •

Groep 1 zoekt een kunstwerk dat helemaal niet abstract is. De vormen lijken net echt. Groep 2 zoekt een kunstwerk dat een klein beetje abstract is. Sommige vormen lijken niet echt. Groep 3 zoekt een kunstwerk dat voor meer dan de helft abstract is. De kunstenaar heeft gegoocheld met vormen. Groep 4 zoekt een kunstwerk dat helemaal abstract is. Je ziet alleen maar vormen.

• Bespreek het resultaat. Is iedereen het eens met de bevindingen? Als jullie één van de werken zouden mogen meenemen naar school, welk werk zouden jullie dan kiezen?

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 7

Thema: Titel en betekenis

Piet Mondriaan 1872 - 1944 Compositie 10 in zwart wit (Pier en oceaan) 1915 Kijken • Wat stelt dit schilderij voor? • Zijn alle streepjes hetzelfde? • Is het schilderij alleen zwart en wit?

Piet Mondriaan is één van de beroemdste Nederlandse kunstenaars. Aan het begin van zijn carrière schilderde hij veel landschappen, maar de meeste mensen kennen hem van zijn schilderijen met streepjes, lijnen en grote kleurvlakken. Deze schilderijen (kijk maar eens rond in deze zaal) noem je abstract, omdat je niet meteen ziet wat ze voorstellen. Mondriaan probeerde lijnen en vlakken zo op het doek te zetten dat het een rustig gevoel geeft. Om dat goed te doen, maakte hij veel schetsen en moest hij vaak een streepje of een kleurvlak later nog aanpassen.

Onderzoeken • Kun je op het schilderij streepjes vinden die Mondriaan nog veranderd heeft? (Let op dat je niet te dicht bij het schilderij komt, anders gaat het alarm af!) • Waar is Mondriaan mee begonnen: met de zwarte streepjes of met de witte achtergrond?

Denken • Wat is volgens jou de beste titel voor dit schilderij? A B C D

Plat en streepjes Pijn en verdriet Pier en oceaan Geen titel

of vier pieren ‘Strand met drie ) bij Domburg’ (1909

De directeur “Mondriaan noemde dit schilderij ‘pier en oceaan’. Dat is misschien een verrassing, maar ik zal laten zien dat het toch een goede titel is. In de bijlage (achterin dit lespakket) zit een schilderij dat Mondriaan vier jaar eerder maakte: van het strand in het Zeeuwse plaatsje Domburg. Soms is het ook in het echt te zien. Je ziet de houten pieren (de palenrijen) recht de zee in lopen. Vroeger werden pieren gemaakt om schepen veilig de havens in te loodsen.”

Werkbladen docenten

Onderzoeken • Op dit schilderij staan dus ook een pier en een oceaan en het is ook van Mondriaan. Maar het ziet er wel heel anders uit. Of zie je ook dingen die hetzelfde zijn? • Zie je ook hier al streepjes en lijnen?

De directeur “Als we nu terug gaan naar het eerste schilderij, zie je dat Mondriaan in een paar jaar tijd heel anders ging schilderen. Maar wat er ook verandert, die pier en die oceaan zijn gebleven. Een snelle schets die hij op het strand maakte, toverde hij om in dit abstracte schilderij. Beetje bij beetje veranderde hij alle vormen in strepen en kruisjes. Kijk nog maar eens goed: dan zie je de pier die recht de zee in loopt, de mooie sterrenhemel en het glinsterende zeewater. ”

Onderzoeken • Zie je de pier, het water en de sterren? Is de zee rustig of zijn er veel golven?

Filosoferen - startvraag • Heeft ieder schilderij een titel nodig?

Filosoferen - vervolgvragen • Kan een schilderij mooier worden als je de titel weet? • Kan een schilderij mooier worden als je de titel weghaalt? • Zijn schilderijen beter te begrijpen met een titel? En zonder?

Filosoferen - verdiepingsvraag •

Moet je ieder schilderij mooi vinden of begrijpen?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

De directeur “Nu jullie de pier en de oceaan gevonden hebben, begrijpen jullie misschien al meer van Piet Mondriaan dan heel veel andere bezoekers. Vertel het maar eens aan iemand en let op hoe verbaasd ze zullen zijn! Daarom heb ik voor veel werken van Mondriaan gekozen. Dan kun je goed zien hoe hij van een blinkende ster later gewoon twee streepjes maakt.”

Werkbladen docenten

Doen • Wie durft dat? Wie durft één van de bezoekers te vragen of je iets mag vertellen over dit beroemde kunstwerk? Je zult zien dat je ze verrast, net als dat ik jullie even heb verrast! Natuurlijk kun je eerst even oefenen, met je klasgenoten.

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Tekenen/fantaseren: laat de kinderen op de tekening aangeven waar de pier ligt en waar de zee overgaat in de sterrenhemel. Bespreek daarna wat je nog aan dit ‘landschap’ zou kunnen toevoegen (bijv00rbeeld een vis/een luchtballon). De kinderen tekenen dit zo echt mogelijk op het schetsblad. Daarna voegen ze het toe aan ‘pier en oceaan’. Hierbij mogen natuurlijk alleen rechte, zwarte streepjes worden gebruikt.

Nog meer weten? - Extra De directeur “Dan maak ik het verhaal van Mondriaan nog even af. Want kijk maar eens wat hij in 1919 gaat doen! Dan worden de schilderijen helemaal plat en gaat het Mondriaan vooral over rust en schoonheid. Helene Kröller-Müller vindt dat heel jammer. Zij mist het verhaal en besluit geen nieuwe kunstwerken meer van hem te kopen. Daar houdt de verzameling dus op.”

Extra - Denken • Juist die hele abstracte werken van Mondriaan zijn nu wereldberoemd. Omdat hij één van de eerste kunstenaars was die het verhaal los durfde te laten. Maar misschien begrijp je Helene ook wel? • Als jij een kunstverzamelaar was en je kon één werk kopen, welk werk zou je dan kiezen? • En waarom?

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 8

Thema: Afscheid en begin

Vincent van Gogh 1853-1890 Vier uitgebloeide zonnebloemen 1887 Kijken • Wat zie je op dit schilderij? • Welke kleuren zie je? • Welke kleur valt het meest op?

Vincent van Gogh hield van zonnebloemen. Ze deden hem denken aan de zomer. Deze bloemen schilderde hij in Parijs, niet lang voordat hij verhuisde naar het zonnige Zuid-Frankrijk. De bloemen stonden in een volkstuin, vlakbij zijn huis. Hij schilderde ze toen ze nog bloeiden en later nog eens: uitgebloeid en met afgesneden stengels. Vincent wilde laten zien dat ook oude bloemen erg mooi kunnen zijn.

Denken • Welke kleuren in dit schilderij passen goed bij de zomer? • Leg eens uit? • Uitgebloeide bloemen zien er anders uit dan bloemen in het veld. Wat zijn de verschillen?

Onderzoeken

‘La butte M ontmartr

e’ (1886)

Bij de meeste schilderijen is het hele doek bedekt met verf. Maar niet bij dit werk. • Kijk maar eens goed (maar kom niet te dichtbij). Waar kun je nog een stukje zien van het doek? [Antwoord: rechtsonder.] • Het is niet helemaal zeker waarom Vincent dit stukje ‘open’ heeft gelaten. Stel je voor dat jij het schilderij zou mogen afmaken: hoe zou je dat doen en welke kleuren zou je dan gebruiken?

Doen Vincent schilderde met korte, snelle verfstreken. Dat leerde hij in Frankrijk en hij werd er steeds beter in. Kunnen jullie ook schilderen als Vincent? Kies een bloem en kijk goed naar de verfstreken. Neem nu wat afstand van het kunstwerk en doe net alsof je deze bloem schildert. De andere kinderen zijn de jury. Wie lijkt het meest op Vincent? Zelfportre t van Vincent va n Gogh (1 88 7)

Werkbladen docenten

De directeur “Ik vind dit een prachtig kunstwerk omdat het gaat over afscheid nemen. De zomer is voorbij en de zonnebloemen zijn uitgebloeid. Dat is jammer maar ook spannend, want na een afscheid volgt vaak weer een nieuw begin. Denk maar eens aan de pitjes van deze bloemen, die volgend jaar weer uitgroeien tot prachtige, nieuwe zonnebloemen. Misschien herken jij dat ook wel. Dat je afscheid neemt en daarna weer iets nieuws gaat doen?”

Filosoferen - startvraag • Wie heeft ook wel eens afscheid genomen? Hoe ging dat?

Tip Laat de kinderen in tweetallen kort ervaringen uitwisselen. Filosoferen - vervolgvragen • Begon er iets na dat afscheid? • Begint er (niet) na ieder afscheid iets? • Kan er iets beginnen zonder eerst ergens afscheid van te nemen?

Filosoferen - verdiepingsvraag • Gaat ‘beginnen’ beter na een afscheid?

Filosoferen - afrondingsvragen

/ Colofon • Kijk nog eens naar het schilderij. Zie je daarop een afscheid met alleen het oude of zie je ook het nieuwe al? Of geen van beide? • Waar zit dat in? In de kleuren, de keuze voor de uitgebloeide bloemen of misschien in de manier waarop het geschilderd is? Of nog iets anders? Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

De directeur “Voordat ik hier directeur werd, werkte ik een ander museum. Ik heb dus ook afscheid genomen om weer iets nieuws te gaan doen. Dat is spannend én heel leuk. Want elke dag ontdek je weer iets nieuws: een onbekend schilderij, of een klein figuurtje op een werk dat je eigenlijk al kende. Maar soms verbaas ik me ook gewoon over het uitzicht, door één van de grote ramen van het museum. Dat is zo leuk aan een nieuw begin. Dat je steeds opnieuw wordt verrast.”

Werkbladen docenten

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) •

Schrijven/tekenen: kijk vandaag eens goed rond in het museum en de beeldentuin. Kun je iets vinden dat heel bijzonder is, of heel speciaal... en dat de directeur misschien nog niet ontdekt heeft? Het mag iets zijn uit de natuur, of (een stukje van) een kunstwerk, iets in het museumcafé misschien, of op het plafond... kijk maar goed rond!

• De kinderen beschrijven op het werkblad hun vondst, of ze maken een tekening waar de directeur hun ontdekking kan vinden. • Als je de tekening opstuurt naar het museum of mailt naar: educatie@krollermuller.nl, zorgen wij dat jouw ontdekking ook echt bij de directeur terecht komt. En misschien krijg je wel een reactie!

Tip - Extra lessuggestie (te vinden via het 101 ideeën-loket op de website) Huisje Boompje Beestje (NTR/School TV) maakte een speciale aflevering in het museum, met veel leuke weetjes over Vincent van Gogh. Leuk ter voorbereiding van het bezoek! En ken je ook het spannende Van Gogh-spel op www.museumkids.nl? Daar ontdek je zelf nog veel meer over het leven van deze beroemde schilder.

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 9

Thema: Trots

Isaac Israels 1865 - 1934 Mata Hari 1916 Deze dame heet Mata Hari (maar eigenlijk Margaretha Zelle) en ze was zo’n honderd jaar geleden heel beroemd.

Kijken • Kijk eens naar haar kleding. Past deze bij een beroemdheid? • Heb je een idee waarom deze dame beroemd was? Maak een keuze uit het rijtje hieronder en vertel waarom je dat denkt. 1 2 3 4

Ze was de rijkste dame van Nederland. Ze was een beroemde danseres. Ze was een spion. Dat had een andere reden, namelijk...

Twee antwoorden zijn goed (2 en 3) en misschien ook jullie zelfbedachte nummer 4? Margaretha was een beroemde danseres. Haar artiestennaam was Mata Hari (zie de speciale kaart in de bijlage). Dat betekent (in het Maleis): oog van de dageraad. Mata Hari danste in de nachtclubs van Parijs maar was beroemd in heel Europa. Tijdens de Eerste Wereldoorlog ging het mis. De Fransen dachten dat ze een spion was van de Duitsers en oorlogsgeheimen doorvertelde. Een jaar na dit portret wordt Mata Hari gefusilleerd (doodgeschoten), maar we weten nog altijd niet zeker of ze ook echt schuldig was.

Denken • Kijk je anders naar het portret nu je het verhaal kent? Wat is anders? Wat is hetzelfde? • Stel je voor dat jij de kunstenaar was: hoe zou jij Mata Hari hebben afgebeeld?

Het portret is geschilderd door Isaac Israels. Deze kunstenaar schilderde veel meisjes en vrouwen: gewone meisjes maar soms ook sjieke dames, zoals Mata Hari. Zoals je misschien al hebt gezien, werkte hij heel snel: met flinke verfstreken en grote kleurvlakken. Isaac vond het niet zo belangrijk om heel precies te werken. Het ging hem meer om de sfeer en om iemands karakter, zoals bij de trotse Mata Hari.

Onderzoeken • Kijk eens goed hoe ze staat. Wat valt je op aan haar houding? Benoem samen de belangrijkste kenmerken: hoe staat ze, hoe kijkt ze, hoe heeft ze haar armen? Probeer ook eens precies zo te gaan staan. • Voel je iets veranderen in jezelf als je zo staat? Voel je jezelf trots(er)? • Wie in jullie groepje staat het meest trots? Waaraan zie je dat? En klopt het: voelt diegene zich ook het meest trots?

Werkbladen docenten

De directeur “Mata Hari is een trotse vrouw. Dat zie je meteen. Isaac Israels heeft dat heel knap geschilderd. Steeds als ik hier loop, sta ik even stil om naar haar te kijken. Helene Kröller-Müller heeft dat misschien ook wel gedaan, toen ze het schilderij een plekje gaf in haar museum. Ze was zelf een trotse vrouw en dat zie je terug in haar kunstverzameling. Naast Mata Hari heb ik voor deze ruimte nog een paar werken gekozen met mooie en sterke vrouwen. Kijk maar eens goed rond.”

Filosoferen - startvraag • Welke vrouw op de schilderijen in deze ruimte is volgens jullie het meest trots?

Filosoferen - vervolgvragen • Weet je dat of denk je dat? Vertel eens waarom? • Moet je laten zien dat je trots bent? • Als je trots bent en je zou het niet willen laten zien, zou dat lukken?

Filosoferen - verdiepingsvraag • Trots zijn op iets of iemand, of op jezelf, is dat belangrijk?

’ (18 73), ‘De spinster s Maris van Matthij

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? / Colofon • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Tekenen/fantaseren: op het werkblad staat een lijntekening van Mata Hari. Isaac Israels maakt een nieuw portret van Mata Hari. De kinderen denken en tekenen mee. Lees onderstaande opdrachten één voor één voor en laat de kinderen hun tekening steeds aanvullen. Bekijk en bespreek samen het resultaat. Deze opdracht kan natuurlijk ook in de klas worden gedaan, na het bezoek. De kunstenaar denkt: Allereerst wil ik laten zien dat ze een nette dame is. Wat zal ik toevoegen? En je moet natuurlijk kunnen zien dat ze danst! Mmmh, wat zal ik toevoegen? Dat spionnenverhaal moet er natuurlijk ook in. Hoe zal ik dat nu eens doen? Nu even lekker fantaseren (dat mag als kunstenaar!): welk huisdier past goed bij Mata Hari? Waar staat ze? Welke achtergrond past goed bij haar verhaal? Tot slot (extra moeilijk): Kan ik nog iets veranderen of toevoegen, waardoor ze nóg trotser wordt?

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 10

Thema: Afval/kunst

Kurt Schwitters 1887 - 1948 Relief mit gelbem Viereck 2 1928 Kijken • Wat zie je op dit kunstwerk? • Is het kunstwerk een schilderij, of een sculptuur/beeld? • Maakt het uit van welke kant je het werk bekijkt?

Kurt Schwitters was een bijzondere en veelzijdige Duitse kunstenaar. Hij schilderde, schreef gedichten en gaf ook voorstellingen, waarin hij gedichten voordroeg met allerlei vreemde klanken. Ook ontwikkelde hij een soort vogeltaal die hij voordroeg vanuit een boom! Dit reliëf maakte hij net als veel van zijn andere kunstwerken met materialen die hij toevallig op straat vond. Hij noemde het een Merz-bild, naar een knipsel in één van zijn collages, waarop je nog vier letters kon zien van het woord ‘Commerzbank’.

Onderzoeken • Welke materialen kun je in dit werk ontdekken?

Dit werk heet een reliëf. Het is een kruising tussen een beeld en een schilderij. Sommige vormen zijn plat, zoals bij een schilderij, sommige komen je tegemoet, zoals bij een beeld. Ongeveer 100 jaar geleden was dit een heel nieuw idee en vooral Russische kunstenaars waren er erg goed in. Dankzij Kurt Schwitters ontdekten ook sommige Nederlandse kunstenaars het reliëf.

Doen • • • •

Bekijk in tweetallen de andere reliëfs, in de aangrenzende zalen. Welke reliëf lijkt het meest op dat van Kurt Schwitters? Welk reliëf lijkt het meest op een beeld? En welke reliëf het meest op een schilderij?

‘O hne Titel (ereid)’ (192 9)

Werkbladen docenten

De directeur “Kurt Schwitters is niet alleen een heel bijzondere kunstenaar, maar ook een heel belangrijke. Hij laat zien dat je door anders te kijken en creatief te zijn de wereld mooier kunt maken. Dan worden een halve bol en een stuk metaal ineens een kunstwerk. En iedereen kan het! Je zoekt wat materialen bij elkaar, schuift wat... en ineens heb je een prachtig beeld. Als directeur vind ik dat heel belangrijk: dat kunst je anders laat kijken. En dat je ontdekt dat je misschien zelf ook wel een kunstenaar bent!”

Denken Even testen of het werkt. Op het kunstwerk zie je een klein geel vlak. Kurt Schwitters heeft het geschilderd, maar stel je voor dat hij je vraagt om het te vervangen door iets dat je normaal weg zou gooien of dat je op straat vindt. • Wat zou je kiezen? En als je ook de bol mag vervangen?

Filosoferen - startvraag • Kan afval kunst zijn? Leg eens uit waarom wel/niet?

Filosoferen - vervolgvragen • Kan afval kunst zijn als het in een museum staat/hangt? • Zo ja, is het afval in de prullenbak van het museum dan ook kunst? Leg eens uit waarom wel/niet? • Kan afval alleen kunst zijn als het op een speciale manier geordend is? Zoals bij Kurt Schwitters?

Filosoferen - verdiepingsvraag • Als je een kunstwerk dat van afval gemaakt is in de vuilnisbak zou gooien, wat is het dan: kunst of afval?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Collage maken/fantaseren: deze opdracht is eigenlijk bedoeld voor op school, maar je kunt in het museum alvast een begin maken. Kijk de rest van de dag goed rond en verzamel, net als Kurt Schwitters, afval en materialen die je kunt gebruiken voor een mini-reliëf. Niet te groot dus, want het moet namelijk passen op een ansichtkaart, of op het werkblad. Natuurlijk kun je ook op zoek gaan in en rond de school! • Wie is de meest gekke en creatieve kunstenaar en maakt het mooiste reliëf? Als je een foto van je minikunstwerk naar het museum mailt (educatie@krollermuller.nl) krijgt het misschien wel een ereplekje op onze website!

Kijktip - Extra • Bekijk voor, tijdens of na het knutselen op YouTube de ‘Ursonate’ van Kurt Schwitters. Met dit gedicht trad hij op door heel Europa, maar soms liep de hele zaal al leeg terwijl hij bezig was. Snap jij waarom?

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 11

Thema: Het ontstaan van ideeën

Constantin Brancusi 1876 - 1957 Het Begin van de wereld

1924

Kijken • Het werk heet ‘Het Begin van de wereld’. Vind je dat een passende titel?

Constantin Brancusi werd geboren in Roemenië. In 1904 vertrok hij naar Parijs, waar hij werkte als assistent van de beroemde beeldhouwer Auguste Rodin. Misschien ken je Rodin’s ‘Hurkende vrouw’? Dit kunstwerk vind je in de beeldentuin en in ‘Filosoferen met beelden’. Zelf zocht Brancusi naar de volmaakte vorm, die hij vond in een ovaal (ofwel de vorm van een ei). Deze vorm heeft geen begin en geen einde en is natuurlijk de vorm waaruit nieuwe dieren geboren worden. Ook ons hoofd lijkt op een ei, en ook daar ontstaan steeds weer nieuwe ideeën!

Denken • Zie je verschillen tussen dit ‘kunstei’ en echte eieren? • Welke dieren worden geboren uit een ei? Om de beurt: wie weet er de meeste? • En welke verschillen zijn er tussen een ei en een hoofd? Om de beurt: wie weet er de meeste?

Filosoferen - startvraag • Als je een idee in je hoofd hebt: hoe of waardoor is het daar dan gekomen?

Filosoferen - vervolgvragen • Kan een idee ontstaan in een knie, of een maag, of…? Of ergens in het heelal? • Helpen zintuigen bij het krijgen van ideeën? Met andere woorden: moet je iets kunnen zien, ruiken, horen, proeven of voelen om een idee te krijgen? • Zou iemand die zijn zintuigen niet kan gebruiken geen ideeën hebben, of kunnen krijgen?

Filosoferen - verdiepingsvraag • Brancusi zocht naar de volmaakte vorm in zijn kunstwerken. Kan een idee volmaakt zijn?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Werkbladen docenten

De directeur “Constantin Brancusi bedacht bij elk van zijn kunstwerken hoe je het op een mooie manier kon presenteren. Hij experimenteerde met verschillende sokkels en maakte daar een foto van. Voor dit kunstwerk had hij iets anders bedacht: hij vond dat je het ‘ei’ eigenlijk op schoot moet nemen, op een kussentje. In een museum is dat natuurlijk een beetje lastig. Voordat je het weet raakt het beschadigd. Daarom ligt dit waardevolle kunstwerk toch maar in een vitrine.”

Denken • Wie zou dit kunstwerk op schoot durven nemen? Hoe denk je dat het voelt? • Wat vind jij: mag de directeur het kunstwerk zelf wel op schoot nemen? En de koningin? En de juf of meester, als ze goed oppassen? Jijzelf? • Als elk jaar één persoon het kunstwerk op schoot zou mogen nemen, wie zou dat dit jaar dan moeten zijn?

Doen (in het werkboekje – zie ‘Werkbladen kinderen’) • Tekenen/fantaseren: je hebt het gehoord: het idee van Brancusi om het kunstwerk op schoot te nemen is een beetje lastig. En toch is het belangrijk om dit werk op een mooie manier te presenteren. Kunstenaar Stanley Brouwn bedacht een oplossing. Hij ontwierp een sokkel, die past bij de vorm van het ‘ei’. Je ziet de sokkel op je werkblad. Dat kunnen jullie vast ook! • Bedenk zelf een mooie, oneindige sokkel (alles mag!) die goed past bij dit kunstwerk! Ook deze tekeningen mag je natuurlijk weer mailen naar: educatie@krollermuller.nl. De mooiste sokkels komen op de website.

Nog meer weten? - Extra

Sokkel voor ‘Het Begin van de wereld’ (1995), van Stanley Brouwn

De directeur “Omdat het kunstwerk zo simpel lijkt, kun je er heel veel in zien. Een ei, een hoofd, maar ook nog iets veel groters. Iets dat echt oneindig is: namelijk het heelal, met alle sterren en planeten. Net als het ei en ons hoofd heeft ook het heelal een ovale vorm. Niemand weet hoeveel sterren en planeten er precies zijn en waar het heelal ophoudt. Eigenlijk kun je zeggen dat Brancusi een klein beeld heeft gemaakt van iets dat onmetelijk groot is. Daarom vind ik het ook zo bijzonder.”

Extra – Onderzoeken • • • •

Zelf zie ik ook het heelal als ik naar dit kunstwerk kijk: donker en met allerlei vlekken. Wat vinden jullie? Of vinden jullie het toch meer een ei, of een hoofd? Bij het inrichten heb ik expres voor nog een paar andere kunstwerken gekozen waar je een ovaal in kunt zien. Kun jij ze ontdekken? Welk kunstwerk in deze ruimte doet het meest denken aan het heelal? Waarom vind je dat?

Werkbladen docenten

Werkblad docenten 12

Thema: Iets nieuws ontdekken

Pablo Picasso 1876 - 1957 Viool 1911 - 1912 Kijken • Wat zie je? • Het schilderij heet ‘Viool’. Herken je de vormen van een viool?

Pablo Picasso is één van de beroemdste kunstenaars ter wereld. Zijn carrière duurde 75 jaar en hij maakte zo’n 35.000 kunstwerken! Deze vind je in musea over de hele wereld. Picasso was altijd op zoek naar nieuwe vormen en ideeën, ook bij deze ‘Viool’. In plaats van het instrument heel precies (en van één kant) na te schilderen, wilde hij alle kanten tegelijk laten zien. Deze schilderstijl noem je kubisme, omdat hij de viool wel lijkt om te toveren in kubussen, rechthoeken en vierkanten.

Onderzoeken • In deze ruimte vind je nog meer instrumenten. Kun je ze allemaal vinden? • Welke gitaar of viool lijkt het meest op het echte instrument? • En welke vind je het meest kubistisch?

De directeur “Je hebt het zelf al ontdekt, maar Picasso en de andere kubisten schilderden graag muziekinstrumenten. Soms wisten ze niet eens hoe het instrument er precies uitzag, maar dat was ook niet zo belangrijk: het ging ze om de mooie vormen. Picasso zelf heeft eens gezegd: ‘Toen ik mijn eerste gitaren op het doek zette, had ik er nog nooit één in handen gehad. Van het geld dat ik toen verdiende heb ik er één gekocht en daarna heb ik er nooit meer één geschilderd’.”

Onderzoeken Natuurlijk schilderden de kubisten ook andere voorwerpen met bijzondere vormen. Omdat ze ook deze vormen omtoverden in platte vierkanten en kubussen, zijn ze soms moeilijk te ontdekken. Maar een goede speurder weet vast: 1 2 3 4

Hoeveel tafels er in deze ruimte te zien zijn? Hoeveel speelkaarten? Hoeveel messen? En hoeveel vogels?

Werkbladen docenten

De directeur: “Pablo Picasso is één van de belangrijkste kunstenaars in onze collectie. Zijn werken mogen niet ontbreken in de vaste tentoonstelling. Picasso laat zien dat een kunstenaar anders kijkt dan wij. Als een goochelaar maakt hij van iets heel gewoons (zoals deze viool) iets bijzonders. Hij laat zien dat er altijd weer nieuwe dingen te ontdekken zijn. Dingen die je nog niet kent. Je hoort wel eens dat mensen kunst maar ingewikkeld vinden. Maar als je nieuwsgierig bent, vind je altijd wel iets bijzonders!”

Filosoferen - startvraag/opdracht • Als je ergens lang naar kijkt, kun je dan altijd iets nieuws ontdekken? Dat gaan we eens uitproberen: 1 Kijk eens goed naar het schilderij van Picasso (of naar één van de andere werken in deze ruimte). Doe dan je ogen even dicht en kijk opnieuw. Zie je iets nieuws, dat je eerst niet zag? 2 Kijk nu nog eens naar het schilderij, op de manier zoals je een boek of een tekst leest: je begint linksboven en ‘leest’ het schilderij van links naar rechts. Regel voor regel, van links naar rechts over het schilderij. Ontdekte je nieuwe dingen?

Filosoferen - vervolgvraag • Gaat het ontdekken van nieuwe dingen beter (of gemakkelijker) door naar kunst te kijken?

Filosoferen - verdiepingsvraag

/ Colofon

• Nieuwe dingen ontdekken, is dat belangrijk? Leg eens uit waarom?

Rode draad • Kijk nog eens een keer naar het schilderij. Zie je nu hetzelfde als voor het filosoferen? • Denk je er hetzelfde over, of is het nu anders?

Doen (in het werkboekje – zie ’Werkbladen kinderen’) • Tekenen/fantaseren: bij de ‘Viool’ heb je kunnen zien hoe kubisten een instrument ‘uit elkaar halen’, om de vormen daarna weer ‘aan elkaar plakken’. Je ziet de snaren en de ronde vormen van de viool, maar je kunt er zeker niet meer op spelen. • Kun jij ook zo’n kubistische tekening maken van een muziekinstrument? Kies een instrument en bedenk samen welke vormen belangrijk zijn. Ga daarna pas tekenen en ‘goochelen’. En bedenk: jij bent de kunstenaar, dus alles is goed! De mooiste tekeningen kun je mailen naar: educatie@krollermuller.nl.

Werkbladen docenten

Nog meer weten? - Extra De directeur “Ik ben fan van Picasso, vanwege die prachtige ‘Viool’ en de ‘Gitaar’ maar ook omdat hij zo veelzijdig was. We hebben in het museum ook een heel bijzonder beeldje: het ‘Uiltje’. Je zult het kleine beeldje vast nog ontdekken, in één van de zalen. Dit beeldje heeft hij gemaakt met afval: een aardewerken bakje (dat pottenbakkers gebruiken in hun oven), schroeven, moeren en het deksel van een blikje. Het laat zien dat deze kunstenaar ook kan ‘goochelen’ met afval!”

Extra - Kijken • Picasso gebruikte naast een bakje, schroeven, moeren en een deksel nog een materiaal dat iedereen goed kent. Welk? [Antwoord: spijkers.]

Extra - Denken Het kunstwerk is gemaakt van afval, maar het lijkt tóch op een Uiltje. • Hoe komt dat? • Wat vind je het meest ‘goochelen’: de viool of het uiltje?

Kijktip - Extra • Zoek op Youtube: Picasso Painting. Daar zie je de kunstenaar zelf aan het werk!

‘U iltje’

Werkbladen docenten

53) (1951-19

Doen, denken, onderzoeken en speuren in het KrĂśller-MĂźller Museum

Filos

feren met... schilderijen Kinderwerkboek

van: Dit is het werkboek Naam Leeftijd

Klas

Google, print, knip en plak en maak een kleurige collage van kunstwerken. Je mag natuurlijk ook zelf een teken ing maken.

bijzondere

Werkbladen kinderen

Vergeet niet dit kunstwerk te signeren! Veel kunste naars doen dit rechts onderin. (Dit betekent: jouw handtekening zetten! )

Datum

Werkblad (extra)

Weetjes! De collectie

In de museumzalen en de beeldentuin is ruimte voor ongeveer 900 kunstwerken. Maar de collectie is veel groter. Door soms te wisselen en bijzondere tentoonstellingen te bedenken, zorgt het museum dat bezoekers steeds weer nieuwe werken te zien krijgen. De kunstwerken die niet te zien zijn, worden zorgvuldig opgeslagen in het depot. Het depot lijkt een beetje op een museumzaal, alleen hangen de schilderijen aan rekken en liggen de tekeningen in grote kasten. Het museum heeft kunstwerken uit alle hoeken van de wereld en van meer dan duizend verschillende kunstenaars. Hele oude schilderijen en beeldjes maar ook moderne fotoâ&#x20AC;&#x2122;s, films en installaties. Zo kun je goed zien hoe kunst steeds weer verandert. En de collectie groeit nog steeds. De directeur koopt oude kunstwerken die goed passen bij de andere werken, maar ook nieuwe kunst.

Doen! goede werk hangen? De titelkaartjes zijn gevallen. Kun jij ze weer bij het

Werkbladen kinderen

Werkblad (extra)

Doen! Help de depotbeheerder!

Passen al deze kunstwerken aan het rek van het depot? Knip de schilderijen uit en schuif ze zo naast elkaar dat alles netjes in het rek past.

Werkbladen kinderen

Werkblad (extra)

Weetjes! Werken in een museum

In het Kröller-Müller Museum werken ongeveer 100 mensen. De meeste mensen werken in de bewaking. Zij letten goed op dat de kunstwerken niet worden aangeraakt en zorgen ervoor dat ook op drukke dagen alles goed verloopt.

Interview met Kees den Haan Hoofd Beveiliging van het Kröller-Müller Museum Wat doet een beveiliger precies? Ik zorg ervoor dat de kunstwerken en de mensen in het museum veilig zijn. Daarnaast zorgen de beveiligers ervoor dat iedereen zich aan de huisregels houdt. Waarom moeten kunstwerken worden beveiligd? Kunstwerken kunnen beschadigd raken, of ze kunnen worden gestolen. Dan zorgt de beveiliger ervoor dat er snel iemand bij is om de problemen op te lossen. Want zelfs als werken achter glas zitten kan er nog iets mis gaan! Waarom mag eigenlijk je rugzak niet mee naar binnen? Met een rugzak kun je per ongeluk tegen een kunstwerk aanstoten. Dat willen we voorkomen, en daarom moet je bij de ingang je tas inleveren, want de gevaarlijkste tas is de rugtas!

Bewaken jullie ook de beeldentuin? Ja, en dat is best wel moeilijk omdat de tuin heel groot is. Dus er fietst ook altijd een beveiliger rond op een witte fiets. Misschien kom je hem wel tegen! Zijn de bezoekers van het museum altijd aardig? Meestal wel, maar soms zit er wel eens iemand tussen die niet zo vriendelijk is of zich niet aan onze regels houdt. Maar zelfs dan proberen wij altijd aardig te blijven. Wat is jouw favoriete werk? Dat is ‘Saint Valéry-en-Caux, zonsondergang’ van Johan Barthold Jongkind. Dit is zo mooi geschilderd, en je kunt er elke keer nieuwe dingen op ontdekken. Kijk maar eens naar de mensen in het water, dat zijn eigenlijk gewoon stipjes verf!

Is er wel eens iets ergs gebeurd met een kunstwerk? Ja, er is wel eens een schilderij stuk gegaan doordat iemand struikelde en er tegenaan viel. Dat is natuurlijk heel erg.

Doen! Beroepen in het museum hebben vaak moeilijke namen. Wie krijgt welk naa mbordje? 1

“Ik bedenk en maak tentoonstellingen.”

“Ik bewaar belangrijke informatie over het museum en de kunstwerken.”

2 3

“Ik let goed op dat niemand te dicht bij de kunstwerken komt.”

4 5

“Ik bedenk leuke opdrachten en activiteiten voor kinderen.”

Werkbladen kinderen

“Ik maak kunstwerken schoon en repareer beschadigingen.”

Werkblad (extra)

Doen! Help de beveiligers! depotbeheerder! Pardon meneer...?!

Wat mag deze meneer niet meenemen als hij het museum ingaat?

............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. Oplossing: de hond, de zak patat, het flesje water, het mes, de schaar, de spuitbus met verf, het pakje drinken en de grote rugzak mogen niet mee. Het fototoestel wel, als hij maar niet de flits gebruikt!

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 1

Bekend van: Bijzonder:

Thema: Vrolijk Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Le Chahut 1889 - 1890 Georges Seurat 2 december 1859 29 maart 1891 Frankrijk

Schilderijen met heel veel kleine stipjes. Georges Seurat vindt het belangrijker om een gevoel (vrolijkheid) te laten zien, dan om precies de dansers na te schilderen.

Wat vind jij de beste voo rbeelden van vrolijk?

..........................................

Wat is de vrolijkste kleur? ..........................................

...................

.........................................

Wat is het vrolijkste eten? ..........................................

...................

Wat is de vrolijkste dag? ..........................................

...............

Wat is het vrolijkste dier? ..........................................

..........................................

Doen (in de klas/thuis):

.....

Gebruik net als Georg es Seurat alleen maar puntjes en kleur deze tekening zo vrolijk mogelijk in. Wie ma akt de vrolijkste pizza?

Werkbladen kinderen

Doen!

Werkblad kinderen 2

Bekend van: Bijzonder:

Thema: Wraak Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

De wraak van de nar Hop-Frog Circa 1896 James Ensor 13 april 1860 19 november 1949 België

Zijn schilderijen met vreemde fantasiefiguren en gemaskerde mensen. ‘De wraak van Hop-Frog’ is een eng verhaal in hele vrolijke kleuren. Postzegel met in het midden r. James Enso

Doen! in het kort op het kladblaadje. Hoe denk jij dat dit verhaal afloopt? Schrijf het eerst Op school kun je er een stripverhaal van maken.

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 3

Bekend van: Bijzonder:

Thema: Somber Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Treurende oude man (‘At Eternity’s Gate’) Mei 1890 Vincent van Gogh 30 maart 1853 29 juli 1890 Nederland

Schilderijen met veel kleur en beweging. In zijn schilderijen kun je zien hoe hij zich voelt. Vincent van Gogh is altijd arm geweest. Nu zijn de schilderijen miljoenen euro’s waard!

Vincent van Gogh twijfelde vaak of zijn schilderijen wel mooi genoeg waren. Bijna niemand wilde zijn werk kopen, omdat hij zo ‘slordig’ schilderde. Alleen zijn broer Theo bleef in hem geloven. Theo stuurde hem soms wat geld, om verf en doeken te kopen. En dat terwijl de schilderijen nu miljoenen waard zijn!

Zelfportret Vincent van Gogh

Doen! Gelukkig is het nooit te laat voor een compliment! Schrijf een korte brief aan Vincent en vertel hem wat je bijzonder vindt aan zijn schilderijen. Je mag er natuurlijk ook iets bij tekenen!

cent, Beste Vin

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 4

Bekend van: Bijzonder:

Thema: Een goed mens zijn Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Vanitas Circa 1630 Pieter Claesz 1597 (in Berchem, bij Antwerpen) 1660 BelgiĂŤ

Stillevens. Pieter Claesz schilderde heel precies. Het lijkt net echt. De voorwerpen op de stillevens hebben vaak een diepere betekenis. De schilder wil je aan het denken zetten.

Doen! Maak rondom de schedel je eigen vanitasstilleven. Je kunt voorwerpen natekenen van andere schilderijen, maar je mag natuurlijk ook zelf iets bedenken!

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 5

Bekend van: Bijzonder:

Thema: Afscheid Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Het transport der kolonialen 1883 - 1884 Isaac Israels t 2 februari 1865 Zelfportre els ra Is Isaac 8 oktober 1934 ) 17 19 (circa Nederland

Zijn snelle schildertechniek. Toen hij 16 jaar was, verkocht dit ‘wonderkind’ zijn eerste schilderijen! Isaac Israëls maakte tijdens zijn leven zo’n 3500 schilderijen en ook nog eens duizenden tekeningen.

Doen! Als er geluid bij dit schilderij zat, wat zou je dan allemaal horen? Wat zeggen de mensen tegen elkaar en wat hoor je nog meer op straat? Schrijf de geluiden in de tekstballonnetjes en breng het kunstwerk tot leven !

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 6

Bekend van:

Bijzonder:

Thema: (Ver)vormen Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Naaktfiguren in een bos 1909 - 1911 Fernand LĂŠger 4 februari 1881 17 augustus 1955 Frankrijk

Zijn kubistische schilderijen, waarbij hij allerlei vormen veranderde in buizen, kegels en bollen. LĂŠger maakte later, met dezelfde vormen, ook kostuums en decors voor grote balletvoorstellingen. Zo was zijn kunst ook te zien in het theater!

Doen! buizen, kegels en bollen. Verander de directeur in een kubistische figuur van t! Kun je ook een bijpassende Kijk maar naar het hondje hoe dat er ongeveer uitzie achtergrond bedenken?

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 7

Bekend van:

Bijzonder:

Thema: Titel en betekenis Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Compositie 10 in zwart wit (Pier en oceaan) 1915 riaan Piet Mondriaan Piet Mond 7 maart 1872 1 februari 1944 Nederland

Zijn abstracte schilderijen (met streepjes, lijnen en grote kleurvlakken). Abstract wil zeggen dat je niet meteen ziet wat het voorstelt. Het atelier waar Mondriaan dit schilderij maakte, had hij helemaal zwart-wit geverfd. Dat heeft er vast heel bijzonder uitgezien!

Doen! verhaal van het schilderij. Teken op het schetsblad iets dat goed past bij het bent, voeg je het toe aan het Teken het zo echt mogelijk. Als je daarmee klaar ct mogelijk! Lukt het om net schilderij. Maar let op! Dat moet natuurlijk zo abstra iken? als Mondriaan alleen maar rechte streepjes te gebru Oude titel: ‘Pier en oceaan’

Jouw nieuwe titel: ...................................................

‘ab

st ract’

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 8

Bekend van:

Bijzonder:

Thema: Afscheid en begin Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Vier uitgebloeide zonnebloemen 1887 Vincent van Gogh 30 maart 1853 29 juli 1890 Nederland

t Zelfportre n a v Vincent Gogh

Schilderijen met veel kleur en beweging. In zijn schilderijen kun je vaak zien hoe hij zich voelt. Vincent hield veel van zonnebloemen. Hij schilderde ze in volle bloei maar ook als ze uitgebloeid waren, om te laten zien dat oude bloemen erg mooi kunnen zijn.

Doen! Kun jij ervoor zorgen dat de directeur iets ontdekt wat ze nog niet heeft gezien? Alles mag: een grappig detail op een schilderij, een heel bijzonder uitzicht (door ĂŠĂŠn van de ramen) of een verborgen kunstwerk, in het museum of in de beeldentuin. Beschrijf hieronder jouw vondst. Of maak er een mooie tekening van, met duidelijke aanwijzingen waar de directeur jouw ontdekking kan terugvinden.

Als je de tekening opstuurt naar het museum of mailt naar educatie@krollermuller.nl, zorgen wij dat

jouw ontdekking ook echt bij de directeur terecht komt. En misschien krijg je wel een reactie!

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 9

Bekend van: Bijzonder:

Thema: Trots Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Mata Hari 1916 Isaac Israels 2 februari 1865 8 oktober 1934 Nederland

Zelfportret Isaac Israels

Zijn snelle schildertechniek, met flinke verfstreken en grote kleurvlakken. Isaac Israels schilderde veel meisjes en vrouwen: dienstmeisjes en gewone meisjes op straat, maar ook sjieke dames zoals Mata Hari. Mata Hari danste in nachtclubs, maar werd ter dood gebracht omdat de Fransen dachten dat ze een spion was van de Duitsers.

Doen! ar hoe krijg je dat Een prachtig verhaal, ma l je voor: je bent allemaal op een doek! Ste zou jij Mata zelf even Isaac Israels. Hoe r de aanwijzinHari schilderen? Luister naa tret! gen en maak je eigen por

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 10

Bekend van:

Bijzonder:

Thema: Afval / kunst Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Relief mit gelbem Viereck 2 1928 Kurt Schwitters 20 juni 1887 8 januari 1948 Duitsland

Bijzondere, vreemde en rare kunstwerken: van sonates met keelklanken tot kunstwerken van afval. Kurt Schwitters wilde de wereld mooier maken, door mensen nieuwsgierig, creatief en actief te maken! ters Kurt Schwit

Doen! Kijk de hele dag goed rond en verzamel, net als Kurt Schwitters, allerlei weggegooide papiertjes en andere materialen die je kunt gebruiken voor een mini-reliëf. Op school maak je hier een kunstwerk van! Wie is de meest gekke en creatieve kunstenaar en maakt het mooiste reliëf? Als je een foto van je minikunstwerk naar het museum mailt (educatie@krollermuller.nl) krijgt het misschien wel een ereplekje op onze website!

Extra - Kijktip: Bekijk voor, tijdens of na het knutselen op YouTube de ‘Ursonate’ van Kurt Schwitters. Met dit gedicht trad hij op door heel Europa, maar soms liep de hele zaal al leeg terwijl hij bezig was. Snap jij waarom?

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 11

Bekend van: Bijzonder:

Thema: Het ontstaan van ideeën Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Het Begin van de wereld 1924 Constantin Brancusi 19 februari 1876 16 maart 1957 Roemenië

Eivormen en ovalen: hij zocht naar de volmaakte vorm! Het ei doet denken aan ons hoofd en alle ideeën die daarin ontstaan, maar zelfs aan het heelal, met alle sterren en planeten. Het lijkt misschien simpel, maar het zit boordevol verhalen! Speciaal voor dit kunstwer k ontwierp een andere kunst enaar (Stanley Brouwn) een specia le sokkel.

Constantin Brancusi

Doen! bij dit kunstwerk! oie sokkel die goed past mo een f zel enk Bed rt. Nu is het jouw beu

je natuurlijk weer Ook deze tekeningen mag rollermuller.nl. mailen naar: educatie@k op de website. De mooiste sokkels komen

Werkbladen kinderen

Werkblad kinderen 12

Bekend van:

Bijzonder:

Thema: Iets nieuws ontdekken Schilderij: Gemaakt: Kunstenaar: Geboren: Overleden: Land:

Viool 1911-1912 Pablo Picasso 25 oktober 1881 8 april 1973 Spanje

Wereldberoemde kunstwerken, die je vindt in belangrijke musea over de hele wereld! Pablo Picasso was altijd op zoek naar nieuwe ideeën en vormen. Picasso laat je steeds weer anders kijken en maakt je nieuwsgierig. Picasso kan goochelen met materialen!

Doen! Maak een kubistische tekening van een muziekinstrument. Kijk net als bij ‘Viool’ welke vormen belangrijk zijn en ga dan lekker goochelen. En bedenk: jij bent de kunstenaar, dus alles is goed!

De mooiste tekeningen mag je weer mailen naar educatie@krollermuller.nl. Tip: zoek op Youtube: Picasso Painting. Daar zie je de kunstenaar zelf aan het werk!

Werkbladen kinderen

Werkblad (extra)

Doen! Help het hondje! de depotbeheerder!

Na de rondleiding is het de hoogste tijd: het hondje van de kolonialen wil weer terug naar zijn schilderij! Kun jij hem helpen? En zorg je dat hij ook even die heerlijke botten ophaalt? De directeur kijkt toe of het allemaal goed gaat.

Werkbladen kinderen

Colofon Idee en samenstelling: (Eind)redactie: Tekeningen: Vormgeving: Foto’s en beeldmateriaal: Drukwerk:

Herman Tibosch en Marja van Rossum (filosofische vragen) Sandra Boks, Sandra Overweg en Herman Tibosch Ingi Jensson Rudolf Das, PLOT Wieneke Hofland (o.a. foto voorzijde), Walter Herfst, Marion van Maren, NTR/School TV, Kröller-Müller Museum en Van Gogh Museum/De Mesdag Collectie. Q-Promotions

Met dank aan: juf Amy, haar collega’s van basisschool Aventurijn en alle andere leerkrachten die meedachten en meelazen, voor hun enthousiasme, de creatieve ideeën en de constructieve feedback. En natuurlijk weer veel dank aan ons vaste filosofeerteam en de directeur! Van de werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie zijn de publicatierechten geregeld met Pictoright te Amsterdam. © 2013 c/o Pictoright Amsterdam. Kröller-Müller Museum Houtkampweg 6 6731 AW Otterlo Tel. 0318-591241 info@krollermuller.nl

Kijk op www.krollermuller.nl voor meer activiteiten en materialen voor het onderwijs en informatie over een bezoek aan het museum. Of volg ons op Twitter en Facebook.

Veerle, 11 jaar: “Een kunstwerk ka n niet zomaar verdwijnen. En als het toch ooit we g is of kapot, dan blijft he t toch bestaan. Want er is altijd wel iemand die nog een foto heeft of er aan denkt.”

‘Filosoferen met schilderijen (en met de directeur)’ is een verrassend en uitdagend lespakket, met een hoofdrol voor 12 beroemde kunstwerken uit de collectie van het Kröller-Müller Museum. Door te kijken, te doen én te filosoferen, ontdekken kinderen waarom deze werken zo bijzonder zijn, maar ook hoe boeiend het is om samen te kijken en persoonlijke reacties met elkaar uit te wisselen. Want iedereen kijkt anders! ‘Filosoferen met schilderijen (en met de directeur)’ stimuleert de fantasie en het praten over kunst en biedt talloze ideeën voor een inspirerend museumbezoek en/of een kunstproject op school! Met prikkelende, grappige en uitdagende (filosofische) vragen, leuke doe-opdrachten en een ruime keuze aan lessuggesties (ook op het digitale 101 ideeën-loket). Kom, kijk, filosofeer, leer en vooral: geniet!

Een ontdekkingsreis boordevol verrassingen! Ook geschikt voor gezinnen!