Stadskraan Stichting Bouwloods

“T e n d i e n s t e d e ze r s t a d �

Th. Haakma Wagenaar, 1978 2

Voorwoord In Utrecht leeft al jaren de wens om de stadskraan te herbouwen en zijn oude plek terug te geven.

Stichting Bouwloods Utrecht heeft een werkgroep bij elkaar gebracht om deze wens in vervulling te laten gaan.

De werkgroep heeft de geschiedenis, de techniek, de benodigde materialen en arbeid en hun kostprijzen in beeld gebracht en hier samengevat. Natuurlijk is het herstel van een markant oud stadsbeeld en alle verhalen en romantiek daaromheen van grote betekenis voor de stad Utrecht.

Minstens zo belangrijk is dat dit project 30 jonge mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt zal inspireren en zal helpen een ambachtelijke opleiding in de houtbewerking met goed gevolg af te ronden. Voor de stadskraan er daadwerkelijk staat is er nog een weg te gaan, maar het kan! Deze brochure effent het pad.

Met vriendelijke groet,

Riet van der Nat Voorzitter Stichting Bouwloods Utrecht december 2013

Omslag: Joost Cornelisz. Droochsloot, ca. 1620, Centraal Museum 3

J. de Beijer, 1736 (Het Utrechts Archief) 4

De stadskraan Utrecht De eerst bekende stadskraan dateert uit de 15e eeuw en stond op het wed bij de Ganzenmarkt.

Kooplieden uit noord en zuid vervoerden hun waren over de Vaartse Rijn en de Vecht door de Oudegracht naar de stadskraan. De goederen werden daar uit de schepen op de hoge straat gehesen of over het wed met paardenkracht afgevoerd richting Ganzenmarkt. Bij de kraan werden alle aangevoerde goederen geïnspecteerd en gewogen. Op basis daarvan werd belasting geheven.

De kraan vormde op die manier een belangrijke bron van inkomsten voor de stad.

Het raderwerk van de kraan werd aangedreven door twee grote tredraderen.

De ‘Craenkinderen’ liepen in deze raderen en brachten de zaak in beweging.

Deze Craenkinderen waren in feite volwassenen en georganiseerd in een ‘natie’ of vakvereniging. In 1836 kocht Anton Sinkel het St. Barbara en St. Laurens gasthuis aan de Oudegracht bij de Bezembrug. Hij sloopte de gasthuizen en aangrenzende panden en liet hier een groot warenhuis bouwen. Anton Sinkel had in Engeland het idee opgedaan om de voorgevel van ‘De winkel van Sinkel’ te versieren met zuilen in de vorm van Kariatiden, vrouwenbeelden uit de Griekse mythologie. Deze vier zware gietijzeren beelden waren in Engeland gegoten en werden spottend de ‘Britsche Hoeren’ genoemd.

Bij de aanvoer van de beelden, per schip, ging er iets mis. Tijdens het ophijsen van het laatste beeld op 9 september 1839 brak het bovenste gedeelte van de stadskraan af en viel met beeld en al in de Oudegracht. De schade was zodanig dat herbouw van de bestaande kraan niet mogelijk was. Om deze gebeurtenis in het collectieve geheugen te verankeren is, zoals toen gebruikelijk, een spotvers in omloop gebracht:

Had reeds het instrument, van ouds genaamd de Craen.

Ten dienste dezer stad, twee eeuwen lang bestaan.

Maar moest, schoon sterk genoeg om half Schiedam te ligten voor een gegoten beeld in deze dagen zwichten.

O, kinderen van de kraan, wat werk hebt gij begonnen, zie nu een Britsche hoer heeft kraantje overwonnen.

5

Anoniem, 1780 - 1820 (Het Utrechts Archief)

Binnenkort?

E.D. Meulenbelt, 2012 6

Waarom herbouw?

Sinds het instorten van de kraan in 1839, is er sprake van herbouw. Ging de discussie in de 19e eeuw over het herstel van de functie; in de 20e eeuw verschoof de focus naar het terugbrengen van een charmant oud stadsgezicht.

In onze tijd is het opleiden en bieden van werkervaring aan mensen met afstand tot de arbeidsmarkt uitdrukkelijk in beeld gekomen.

De stadskraan wordt tot in detail, op authentieke wijze, herbouwd en is na realisatie volledig functioneel. De educatieve en toeristische impact van deze vernuftige middeleeuwse machine zal enorm zijn. De vergelijkbare kranen van L端nenburg en Rostock (Duitsland) blijken beiden ook grote toeristische trekpleisters.

7

Hoe ver zijn we?

De werkgroep Herbouw Stadskraan Utrecht is samengesteld uit experts op diverse vakgebieden. Historisch onderzoek en nauwkeurige inspectie van een aantal vergelijkbare kranen in het buitenland brachten de techniek gedetailleerd in beeld.

De reconstructietekeningen uit 1986 van de Utrechtse architect J.C. Meulenbelt, boden een goede basis om mee verder te gaan. Meulenbelt junior verfijnde deze tekeningen verregaand. Van deze tekeningen is door Groen adviesbureau een digitaal 3D-model gemaakt.

J. C. Meulenbelt, 1986 8

“ Wat werk hebt gi j begon nen?�

E. D. Meulenbelt, 2012 9

3D-model Dit model maakte de constructie gedetailleerd zichtbaar.

Uit deze constructieve gegevens werd een nauwkeurige staat gemaakt van het benodigde hout, houtverbindingen en bouwmaterialen. Hiermee was het mogelijk de ‘opbrengst’ aan scholingsuren, arbeid en middelen en de kosten daarvan, te berekenen. Uitgangspunt is daarbij prefabricage in de werkplaats en opbouw op locatie.

Berekeningen hebben uitgewezen dat de stadskraan in luttele minuten een vat handelswaar uit het ruim van een schip kan halen en op de kade van de Oude Gracht kan zetten.

Het is fascinerend om te ervaren hoe onze voorouders met simpele technieken als touw, katrollen en hout een perfect werkende machine konden bouwen.

Paul Groen, 2013 10

Tot slot Stichting Bouwloods Utrecht en haar werkgroep hebben de techniek van de kraan, de benodigde materialen en de mogelijkheden voor scholing en werkervaring duidelijk in beeld gebracht. De cultuurhistorische, educatieve en toeristische betekenis van de stadskraan is gebleken.

Conclusie: herbouw is mogelijk!

11

Hoe nu verder?

DE LOCATIE De ruimte voor de kraan aan het wed bij de Ganzenmarkt is sinds 1839 niet wezenlijk veranderd. De exploitant van het terras aan de gracht reageert positief op de mogelijke komst van de kraan en een eventueel nader onderzoek. Hij onderschrijft de cultuurhistorische betekenis van de stadskraan voor Utrecht.

“Een britsche hoer heeft kraantje overwonnen.�

Onderzoek naar eventuele technische belemmeringen zoals leidingen en kabels, veiligheid ter plaatse, sterkte van de kade, vergunningen, bestaande afspraken en dergelijke, is nu als eerste aan de orde. Het gemeentebestuur wordt uitgenodigd de haalbaarheid van de locatie aan te geven. Bij gebleken ongeschiktheid van het wed aan de Ganzenmarkt kan omgezien worden naar andere locaties in de binnenstad. Er hebben namelijk meerdere kranen in de binnenstad van Utrecht dienst gedaan.

12

DE BOUW De bouw is feitelijk en financieel verdeeld in twee delen: De werkplaatsfase, waarin de gehele constructie wordt voorbereid, vraagt relatief veel aan materialen en aanloopkosten. Deze fase duurt ongeveer een jaar en biedt 20 personen een leer/werktraject.

De kosten van de tweede fase, de plaatsing van de kraan, worden gedomineerd door salariskosten voor de leiding, maar duurt wat minder lang dan fase ĂŠĂŠn.

In deze fase is er voor 10 personen een leer/werk traject mogelijk. Bovendien kan deze fase worden aangemerkt als leerlingbouwplaats voor de overige bouwdisciplines.

De totale projecttijd, inclusief voorbereiding en fondsenwerving neemt 3 jaar in beslag.

E. D. Meulenbelt, 2012 13

Fondsenwerving Stichting Bouwloods Utrecht heeft een aantal fondsen benaderd. Unaniem gaven deze fondsen aan dat een aanvraag voor een bijdrage aan de leer/ werktrajecten, in deze tijd van jeugdwerkloosheid en gebrek aan stageplaatsen, welwillend bejegend zal worden. Als de locatie bekend is kunnen ook bedrijfsen publieksgerichte acties vorm krijgen. Van bestaande regelingen en subsidies, met name gericht op bestrijding van de jeugdwerkloosheid, zal waar mogelijk gebruik worden gemaakt. Voor het werven van giften bij bedrijven en particulieren die de binnenstad beminnen zal een plan worden ontwikkeld dat zich richt op giften en sponsoring in natura. Wie niet zolang kan wachten kan nu reeds een onderdeel van de stadskraan adopteren, zoals hier aangegeven.

Onderdelen ter adoptie, bijvoorbeeld:

Haak

Katrolschijf, 5 stuks

Bezetketting

Trommelas

Tredwiel, 2 stuks

Paul Groen, 2013 14

Klamphouten met brillagers

“Het i n st r u m ent, va noud s gen a a md de Cr a en”

Pinakel

Ajuinkap

Zwenkboom, 2 stuks

Hangijzers Werfdeur, 2 stuks Rolvloerdeel, 6 stuks 15

Begroting MATERIAAL Fundering € 24.000 Onderbouw € 48.000 Bovenbouw € 10.500 Uiendak € 6.000 Hijswerk € 18.000 Loodwerk/ijzerwerk € 24.000 Ornament op dak € 600 Transport/kraanhuur € 24.000 Overig (bouwplaatsvoorzieningen, conservering e.d.) € 17.000 Totaal

€ 172.100

ARBEID, BEGELEIDING, SCHOLING LEERLINGEN Werkplaatsfase Locatiefase Totaal

€ 331.000

BIJKOMENDE KOSTEN Technisch Aanpassing wed (bouwlocatie) Tekenwerk Constructeur Leges Overig Subtotaal PROJECTLEIDING Projectleider 10% van arbeid Administratie 20% van projectleiding Subtotaal

€ 228.000 € 103.000

p.m. € 2.500 € 20.000 € 10.000

€ 32.500

€ 33.100 € 6.620

€ 39.720

PR & COMMUNICATIE Drukwerk € 6.000 Presentaties € 2.500 Evenementen € 5.000 Subtotaal € 13.500

TOTALE PROJECTKOSTEN € 588.820 16

Werkgroep

Een groot aantal mensen vindt het werk van Stichting Bouwloods Utrecht en het idee van de te herbouwen kraan geweldig. Er is dan ook een werkgroep opgericht bestaande uit:

Jan van Seumeren

oud directie Mammoet

Henk Lugtmeijer

oud directeur, rentmeester Het Utrechts Landschap

Harm Teijen

oud notaris te Utrecht

Martin Vos

voorzitter werkgroep

Erik Meulenbelt

architect, Naked Architecture

Liesbeth Bouwhuis

directeur Stichting Bouwloods Utrecht

Dimitri Marangos

chef werkplaats Stichting Bouwloods Utrecht

Paul Groen

directeur Groen adviesbureau

Robert Oorschot projectsecretaris

17

Doel van Stichting Bouwloods Utrecht Stichting Bouwloods Utrecht (SBU) heeft ten doel: het bieden van werkervaring en scholing aan mensen met afstand tot de arbeidsmarkt en hen te helpen bij het betreden van de arbeidsmarkt. De stichting tracht dit doel te bereiken door een professionele werkplaats voor houtbewerking in stand te houden. In deze werkplaats doen de leerlingen praktische ervaring in het vak op, onder leiding van gekwalificeerde leermeesters.

In de visie van SBU is de motivatie voor het werk en betrokkenheid van de leerlingen bij elkaar zeer belangrijk. SBU streeft er dan ook naar om houtbouwprojecten uit te voeren met een historische, culturele of toeristische waarde. Dit vergroot de betrokkenheid bij het werk, bij de opleiding en heeft grote waarde voor het portfolio van de leerlingen.

OPTIMALE VOORBEREIDING OP DE ARBEIDSMARKT SBU biedt een totaaltraject aan: • Werkervaring opdoen in houtbouwprojecten onder leiding van gekwalificeerde leermeesters.

• Het volgen van arbeidsmarkt kwalificerende scholing bij een R.O.C. • Begeleiding bij sociaal-maatschappelijke problematiek en begeleiding naar de arbeidsmarkt (jobhunting en jobcoaching).

SBU is erkend leerbedrijf. Om gedurende de trajectperiode van 15 maanden voldoende kennis en vaardigheden op te doen gaat SBU (in de regel) uit van een 32-urige werkweek met daarnaast externe scholing. SBU streeft naar een zo divers mogelijke groep, onder andere in leeftijd, afkomst, problematiek en dergelijke. SBU wil hiermee bereiken dat het werk centraal komt te staan, boven alle andere zaken. Samenwerking met zo veel mogelijk andere organisaties, toeleveranciers, opdrachtgevers en bedrijven speelt ook een belangrijke rol. Het verbreedt het blikveld van de leerlingen en helpt hen bij oriëntatie op de arbeidsmarkt. Naast de trajecten begeleidt SBU ook stagiaires van diverse opleidingen.

18

OPLEIDING IN DE PRAKTIJK Het zwaartepunt van het totaaltraject bij SBU ligt in de praktijkvorming. SBU creëert hiervoor een reële bedrijfssituatie. Het werken aan een eindproduct, zoals recentelijk een Romeinse toren, een schaapskooi, een brug, of andere projecten die in de openbare ruimte worden gerealiseerd, doet een beroep op de eigen verantwoordelijkheid, want hun handelen heeft direct invloed op de kwaliteit van het eindresultaat. De praktijksituatie biedt tevens de mogelijkheid tot individuele ontplooiing en het vergaren van een maximale hoeveelheid aan kennis en vaardigheden. De leerlingen werken in ploegen onder leiding van een leermeester. Het voordeel van het werken in ploegen is, dat de leerlingen van verschillend niveau elkaar stimuleren en helpen in het werk.

PRODUCTIE SBU legt sterk de nadruk op het verwerven en uitvoeren van opdrachten en projecten voor derden. Het betreft hier voornamelijk projecten van hoogwaardige ambachtelijke kwaliteit. Inherent aan het werken met de doelgroep is dat deze mensen, door hun gebrek aan werkervaring en scholing in de ambachtelijke houtbouw, nog niet voldoende kunnen produceren om het leer/werkbedrijf kostendekkend te laten draaien. SBU is, gezien de doelstelling en doelgroep, geen aannemingsbedrijf en kan niet met deze bedrijven concurreren. Toch zal er voldoende werk moeten zijn om het traject van de leerlingen op professionele wijze vorm te geven. SBU ontwikkelt dan ook, in samenwerking met vele vrijwilligers en bedrijven uit de sector, regelmatig projecten in eigen beheer. De stadskraan is hiervan een prachtig voorbeeld.

COLOFON Tekst: Foto’s: Tekeningen: Ontwerp: Met dank aan:

Stichting Bouwloods Utrecht Stichting Bouwloods Utrecht Th. Haakma Wagenaar / J.C. & E.D. Meulenbelt / Paul Groen Rudolf Das, PLOT Werkgroep Herbouw Stadskraan Utrecht

19

Stichting Bouwloods Utrecht Pratumplaats 2 3454 NA De Meern info@stichtingbouwloods.nl www.stichtingbouwloods.nl 030 677 50 55 BTW NL 809872389 B01 KVK Utrecht 30172002 IBAN NL59 RABO 0369 2023 33 BIC RABONL2U