Ścieżki rowerowe w województwie pomorskim by Maciej Grzywacz

ŚCIEŻKI ROWEROWE w województwie pomorskim ﬁnansowane w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013

PROJEKT FINANSOWANY W RAMACH REGIONALNEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO DLA WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO NA LATA 2007–2013

Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego 4

Dlaczego warto budować ścieżki rowerowe? 6 Gdańsk na dwóch kółkach 12

Szlakiem zamków na rowerach

20 Szlakiem dawnej linii kolejowej SWARZEWO – KROKOWA 23 Nad jezioro do Skarszew 25

Cysterski trakt rowerowy 27

Szlakiem zwiniętych torów w gminie Lichnowy Dla tych, którzy lubią czytać o podróżach rowerem

reś

is t

IED

TA L

ST W

N E

OW ACJ E

LI ET

P NS

IM IE JSK IE M

E KC J

•R

KO WIS

K ETY

N JAZ

RZ AP

E I EN

IS OW

RO AŚ

S SY

O • ŚR

A TR

M TE

N AL

I EG

W TO

CZ ŁE PO

•S

UN •F

EŃ

INN ÓJ I ZW • RO

Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 to największe przedsięwzięcie finansowe w historii regionu. Wartość finansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego programu wynosi ponad 938 mln euro. Ze środków RPO WP, zarządzanego przez Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, finansowane są projekty z niemal wszystkich dziedzin gospodarki i usług publicznych:

WM ŚP

Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego

STYK Y R U

ICTW

DZ DZIE

•T

DROWIA

NA Z • OCHRO

RO LTU U K O

ICTWA

ATOWN YSTEM R

• LOKALNA INFRASTRUKTURA PODSTAWOWA

• LOKA

LNA IN

FRASTR

UKTUR

A SPOŁ

ECZNA

I INICJA TYWY

OBYWA TELSKI

Dlaczego warto budować ścieżki rowerowe? ZDROWIE Zanieczyszczenie powietrza emitowane przez pojazdy samochodowe jest najpowszechniejszym źródłem skażenia powietrza pośród wszystkich ludzkich aktywności. Na te zanieczyszczenia narażeni są sami kierowcy, gdyż stężenie skażeń wewnątrz samochodu jest większe niż na zewnątrz. Raporty Europejskiej Komisji Gospodarczej (EKG) i Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)1 wskazują, że od 40 000 do 130 000 ludzi traci przedwcześnie życie w Europie z powodu zanieczyszczenia środowiska przez samochody. Około 40 mln ludzi w 115 największych miastach UE oddycha powietrzem niespełniającym dopuszczalnych norm WHO. Jednym z podstawowych problemów zdrowotnych mieszkańców Pomorza są choroby układu krążenia. Szczególnie niepokojący jest ogromny wzrost zachorowalności w ostatnich latach. W stosunku do roku 2000 liczba chorych wzrosła do 2003 roku ponad dwukrotnie! Użytkownik roweru z reguły nie korzysta z samochodu i tym samym nie zatruwa środowiska i siebie, utrzymując jednocześnie wysoką sprawność. Tabela 1 Przyrost chorych na choroby układu krązenia w woj. pomorskim Rok

Liczba chorych

2000

161 601

2001

170 963

2002

211 497

2003

263 273

Źródło. Dane Pomorskiego Centrum Zdrowia Publicznego

Badanie przeprowadzone w Waszyngtonie na grupie 600 kobiet i mężczyzn w wieku od 18 do 56 lat, którzy co najmniej cztery razy w tygodniu jeżdżą na rowerze, wykazało, że są oni w lepszej formie fizycznej i psychicznej niż osoby niejeżdżące na rowerze2. Co ciekawe, rowerzyści uważają się również za „szczęśliwych” lub „bardzo szczęśliwych” cztery razy częściej niż w grupie porównawczej3. Australian National Heart Foundation twierdzi, że około połowa ludzi stosujących obecnie leki na wysokie ciśnienie krwi mogłaby z tego zrezygnować, gdyby zaczęła systematycznie jeździć na rowerze. Jazda na rowerze ma także korzystny wpływ na lipidy zawarte we krwi, takie jak cholesterol. WHO wymienia także inne korzyści uzyskane dzięki używaniu transportu rowerowego: • 50% ograniczenie ryzyka cukrzycy i otyłości u dorosłych; • 30% ograniczenie ryzyka rozwoju nadciśnienia; • zmniejszenie ciśnienia krwi podobne do efektu zażywania lekarstw4.

NA ROWERZE NAJSZYBCIEJ W krajach UE 10% podróży odbywanych samochodem nie przekracza 1 km, 30% jest krótszych niż 3 km, a 50% krótszych niż 5 km! Nie dziwi zatem, że w Europie już 45 milionów ludzi używa roweru jako głównego środka transportu. W niektórych miastach europejskich średnie prędkości w godzinach szczytu są mniejsze niż w czasach, kiedy funkcjonował ruch konny. W amerykańskim Bostonie z powodu korków w 70% przypadków jazda rowerem jest szybsza niż samochodem. W Atlancie punkty położone w odległości 3–5 km można szybciej osiągnąć rowerem niż samochodem. W Kopenhadze 34% ankietowanych rowerzystów uzasadnia wybór roweru jako środka dojazdu do pracy ze względu na jego prędkość.

Zatłoczenie dróg powoduje w krajach UE 2% straty PKB szacowane na 120 mld Euro, czyli 4 razy więcej niż wydają te kraje na transport publiczny5. W Polsce próby oszacowania prędkości jazdy samochodem w miastach podjęło Deloitte i Targeo6. Ich obliczenia bazują na danych zebranych w systemie Targeo Traffic w październiku 2011 r. Badanie występowania zatłoczenia dróg oparto na rzeczywistych pomiarach prędkości przejazdu poszczególnymi odcinkami dróg w dni robocze, wyznaczanych na podstawie danych z ponad 80 tys. urządzeń GPS zainstalowanych w pojazdach. Okazało się, że w Warszawie na wielu ulicach prędkości jazdy samochodem nie przekraczają 10 km/h, a na znacznej części układu drogowego miasta 20 km/h. W efekcie użytkownicy samochodów w stolicy tracą blisko 9 godzin miesięcznie na stanie w korkach przy dojeździe do 10 km. W innych miastach sytuacja nie jest dużo lepsza. Sumaryczne roczne straty z tego tytułu tylko w 7 analizowanych miastach Polski wynoszą 3,1 mld PLN rocznie, co stanowi 0,20% PKB.

Otwarcie ścieżki rowerowej w ramach projektu „Rozwój Komunikacji Rowerowej Aglomeracji Trójmiejskiej w latach 2007–2013”. Drugi od prawej marszałek województwa pomorskiego Mieczysław Struk. piero powyżej 5 km w Gill i Mulhern oraz powyżej 17 km na dwóch trasach w Dublinie rower przestaje być konkurencyjny w stosunku do samochodu. 1

3 4

Michael Meschik w swoim podręczniku projektowania infrastruktury rowerowej podaje czasy jazdy w Dublinie dla dwóch tras w szczycie wieczornym, kiedy rower jest szybszy nawet przy dystansie 17 km. Dla dwóch innych miast: Gill i Mulhern Meschik podaje czasy jazdy rowerem, które są krótsze niż czasy jazdy samochodem na dystansie do 5 km7. Zatem do-

5 6

Konferencja „Transport zrównoważony dla zdrowia i środowiska”, Regional Environmental Center (REC) Szentendre (Węgry) 26–27 marca 2001 roku U. Lehner-Lierz. „Modal shift to cycling has overhelming health benefits”. European Cyclist 3/98. Brussels, 1998. Komisja Europejska „Miasta rowerowe miastami przyszłości”. Luksemburg, 2000. Konferencja „Transport zrównoważony dla zdrowia i środowiska”, Regional Environmental Center (REC) Szentendre (Węgry) 26–27 marca 2001 roku oraz „Miasta rowerowe miastami przyszłości”. Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Ochrony Środowiska. Luksemburg, 2000. „The citizens’ network”. European Commission Green Paper. Brussels, 1996. „Raport o korkach w 7 największych miastach Polski: Warszawa, Łódź, Wrocław, Kraków, Katowice, Poznań, Gdańsk”. Warszawa, 14 marca 2012 r. M. Meschik. „Planungshandbuch radverkehr”. Springer-verlag. Wien 2008.

Gdańsk na dwóch kółkach Żabianka-Wejhera-Jelitkowo-Tysiąclecia

Podczas światowego kongresu rowerowego Velo-city 2009 w Brukseli kilkadziesiąt europejskich miast przyjęło tzw. Kartę Brukselską (Charter of Brussels). Gdańsk był jednym z dwóch polskich miast, które zostały sygnatariuszami dokumentu.

Osowa Przymorze Małe Oliwa

Podpisanie Karty Brukselskiej w siedzibie Parlamentu Europejskiego było najważniejszym aspektem udziału Gdańska w światowym kongresie rowerowym. Zapisy Karty zobowiązują jej sygnatariuszy do:

Zaspa-Młyniec Matarnia

• zwiększenia do 15% udziału komunikacji rowerowej w ruchu miejskim do 2020 r., • zmniejszenia o 50% ryzyka wypadków rowerowych do 2020 r., • opracowania systemu parkingów rowerowych oraz polityki przeciwko kradzieży rowerów, • zwiększenia wykorzystania rowerów w dojazdach do szkoły i do pracy, • działania na rzecz rozwoju turystyki rowerowej, • podjęcia współpracy ze środowiskiem rowerowym, biznesem i instytucjami publicznymi w celu upowszechnienia ruchu rowerowego.

VII Dwór

Wrzeszcz Górny Brętowo

Kokoszki

Piecki Migowo

Jasień

Do 2014 roku w Gdańsku zostanie wybudowanych ponad 30 km wydzielonych dróg rowerowych. W ciągu ostatnich 10 lat wybudowano już 80 km dróg rowerowych. W ramach projektu „Rozwój Komunikacji Rowerowej Aglomeracji Trójmiejskiej w latach 2007–2013” Gdańsk oraz partnerzy projektu otrzymali w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 blisko 48 mln zł.

Ujeścisko Łostowice

Przy pomocy specjalnej aplikacji na smartfony kod przeniesie Państwa na stronę z elektroniczną wersją mapy, którą będzie można również wykorzystać w urządzeniach GPS.

Wysokość (m)

Profil wysokości

Przy opisach tras znajdą Państwo kody QR

Strzyża

175 150 125 100 75 50 25 0 0

100

200

300

400 500 Odległość (km)

600

700

800

900

Różnica wysokości:170 metrów (wysokość od 2 metrów do 168 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 9 138 metrów Całkowity spadek terenu: 9 120 metrów

http://goo.gl/5o1ZE

Przymorze Wielkie Brzeźno Zaspa-Rozstaje

Letnica

Nowy port

Wrzeszcz Dolny

Stogi

Młyniska Przeróbka

Krakowiec Górki Zachodnie

Aniołki

Suchanino Siedlce

Śródmieście

Wzgórze Mickiewicza

Rudniki Wyspa Sobieszewska

Olszynka Chełm

Orunia Św. Wojciech Lipce

ULICE JEDNOKIERUNKOWE DLA ROWERZYSTÓW Wszystkie ulice jednokierunkowe oraz ulice objęte zakazem ruchu zostały lub zostaną udostępnione rowerzystom w obu kierunkach. Udogodnienia obejmą w pierwszej kolejności Główne i Stare Miasto. W większości przypadków wprowadzenie nowej organizacji ruchu nie będzie wymagało wytyczania specjalnych kontrapasów. Pojawi się za to odpowiednie oznakowanie wyłączające rowerzystów spod znaków zakazu. Na takich ulicach rowerzyści powinni poruszać się tak, jak ma to miejsce na typowych ulicach dwukierunkowych, czyli przy prawej krawędzi jezdni.

Osowa

Przymorze Małe

Dopuszczenie jazdy rowerem „pod prąd” jest popularnym i skutecznym rozwiązaniem promującym ruch rowerowy w centrach miast w wielu krajach UE. Co najważniejsze, jest to rozwiązanie bardzo bezpieczne, ponieważ rowerzysta zachowuje kontakt wzrokowy z kierowcą nadjeżdżającego z przeciwka samochodu.

Oliwa

VII Dwór Matarnia

STREFA SKRZYŻOWAŃ RÓWNORZĘDNYCH Kolejnym elementem poprawiającym bezpieczeństwo ruchu w Śródmieściu będzie wprowadzenie strefy skrzyżowań równorzędnych. Na każdym skrzyżowaniu w strefie będzie obowiązywała „zasada prawej ręki”. Innowacja ta wiąże się również z demontażem wielu znaków drogowych szpecących krajobraz historycznego centrum Gdańska.

Brętowo

Kokoszki

Piecki Migowo

ZIELONE DROGI GDAŃSKA Trójmiejski Park Krajobrazowy, spory obszar lasu w środku aglomeracji to wspaniały potencjał dla rowerzystów. Gdańsk oferuje ścieżki prowadzące po drogach gruntowych nie tylko w parku, ale także w okolicach Jasienia i Kiełpina Górnego.

Wysokość (m)

Profil wysokości 150 125 100 75 50 25 0 0

100

125 150 175 Odległość (km)

200

225

250

275

Jasień

Różnica wysokości: 162 metrów (wysokość od 3 metrów do 159 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 4 161 metrów Całkowity spadek terenu: 4 235 metrów

http://goo.gl/Ees8M Żabianka-Wejhera-Jelitkowo-Tysiąclecia

Przymorze Wielkie Brzeźno

Nowy port

Zaspa-Rozstaje Zaspa-Młyniec Letnica Wrzeszcz Dolny

Strzyża

Wrzeszcz Górny

Młyniska Aniołki

Przeróbka

Stogi Krakowiec Górki Zachodnie

Suchanino Siedlce

Wyspa Sobieszewska

Śródmieście Rudniki

Wzgórze Mickiewicza

Olszynka Ujeścisko Łostowice

Chełm Orunia Św. Wojciech Lipce

STREFA TEMPO 30 Warto zwrócić uwagę, że takie ograniczenie dodatkowo upłynnia jazdę i zwiększa przepustowość skrzyżowań. Średnia prędkość samochodów poruszających się w ruchu miejskim jest niższa od 30 km/h, a jadący z niższą prędkością kierowcy są skłonni do zachowania mniejszych odstępów przy przejeżdżaniu przez skrzyżowania.

Równolegle z otwarciem dla rowerzystów ulic jednokierunkowych maksymalna prędkość pojazdów na obszarze Starego i Głównego Miasta zostanie ograniczona do 30 km/h. Takie ograniczenie znacząco podnosi bezpieczeństwo ruchu, ponieważ zmniejsza różnicę prędkości pomiędzy rowerzystami a samochodami. Ulice stają się bardziej przyjazne dla niechronionych uczestników ruchu – pieszych i rowerzystów.

Żabianka-Wejhera-Jelitkowo-Tysiąclecia

Osowa

Przymorze Małe Oliwa

Przymorze Wielkie Brzeźno

Nowy port

Zaspa-Rozstaje Zaspa-Młyniec VII Dwór

Strzyża

Matarnia

Letnica Wrzeszcz Dolny

Wrzeszcz Górny

Młyniska

Brętowo

Kokoszki

Aniołki

Piecki Migowo

Przeróbka

Stogi

Krakowiec Górki Zachodnie

Suchanino Siedlce

Śródmieście Rudniki

Wzgórze Mickiewicza Jasień Olszynka Ujeścisko Łostowice

Chełm Orunia Św. Wojciech Lipce

PARKINGI

Parkingi „bike&ride” zaplanowane w ramach realizacji Projektu zostały w dużej mierze zlokalizowane przy przystankach Szybkiej Kolei Miejskiej (SKM), gdyż SKM jest drugim środkiem najchętniej wybieranym przez rowerzystów. Lokalizacja parkingów typu „bike&ride” na węzłach integracyjnych przy przystankach SKM pozwala na znaczne zwiększenie dystansu podróży rowerem, a co ważniejsze – znaczne skrócenie czasu podróży. W najważniejszych i najczęściej uczęszczanych punktach miasta powstanie 14 parkingów głównych. Takie rozwiązanie pozwoli na codzienne używanie roweru przez wszystkich mieszkańców, bez względu na odległość od środka komunikacji miejskiej lub celu podróży. W lokalizacjach parkingów „bike&ride” przewiduje się montaż stojaków umożliwiających bezpieczne umocowanie rowerów (np. typu „Barierka” – odwrócone U). Zakłada się wyposażenie parkingów w zadaszenia. Ponadto w miejscach, gdzie jest to możliwe, dla poprawy bezpieczeństwa pozostawionych rowerów przewiduje się zastosowanie systemu monitoringu miejskiego.

STREFA 30

Wysokość (m)

Profil wysokości 175 150 125 100 75 50 25 0 0

100

150

200

250 300 350 Odległość (km)

400

450

500

Różnica wysokości: 171 metrów (wysokość od 4 metrów do 167 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 6 299 metrów Całkowity spadek terenu: 6 182 metrów

http://goo.gl/dkY3u

550

PARKINGI ROWEROWE • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

P1 Gdynia Babie Doły W2 Gdynia Akwarium Gdyńskie P3 Gdynia Muzeum MW, plaża Śródmieście W4 Gdynia Redłowo SKM P5 Gdynia CH Batory, CH Kwiatkowski W6 Gdynia przystanek SKM Gdynia Wzg. Św. Maksymiliana W7 Gdynia przystanek SKM Gdynia Orłowo P8 Gdynia Gdynia Orłowo – molo W9 Gdynia przystanek SKM Gdynia Grabówek W10 Gdynia przystanek SKM Gdynia Chylonia W11 Gdynia przystanek SKM Gdynia Stocznia P12 Sopot Aqua Park Sopot Kamienny Potok W13 Sopot przystanek SKM Sopot Kamienny Potok P14 Sopot, plaża, Bar Przystań W15 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk – Żabianka P16 Gdańsk Oliwa, Zoo W17 Gdańsk stacja PKP Gdańsk Oliwa P18 Gdańsk Jelitkowo, plaża W19 Gdańsk Brzeźno, plaża W20 Gdańsk, Opera Bałtycka W21 Gdańsk stacja PKP Gdańsk Wrzeszcz W22 Gdańsk stacja PKP Gdańsk Główny P24 Gdańsk, Most Zielony P25 Gdańsk, Targ Węglowy P26 Gdańsk Plac Zebrań Ludowych P27 Gdańsk – Dobieszewo plaża W28 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk Orunia P29 Gdańsk Stadion GKS W30 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk Uniwersytet (Przymorze) W31 Gdańsk przystanek SKM Gdańsk Zaspa P33 Gdańsk Gdańsk-Stogi plaża

Wartość projektu „Rozwój Komunikacji Rowerowej Aglomeracji Trójmiejskiej w latach 2007–2013” wynosi 79 176 017 zł. Gdańsk oraz partnerzy projektu otrzymali w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 kwotę 47 972 066,23 zł.

Szlakiem zamków na rowerach Liczący 157 km Rowerowy Szlak Zamków Gotyckich na Powiślu biegnie przez trzy powiaty województwa pomorskiego (malborski, sztumski i kwidzyński). Na całej trasie wprowadzono spójny system oznakowania wskazujący na związek ze Szlakiem Zamków Gotyckich. Trasa została połączona z istniejącym systemem tras rowerowych na Powiślu, w tym ze szlakiem rowerowym R1, co umożliwi turystom poruszanie się po 240 km tras rowerowych pomiędzy zamkami w Malborku, Sztumie, Kwidzynie, Gniewie i innymi atrakcjami Powiśla.

W OKOLICY WARTO ZOBACZYĆ:

• Poniemieckie bunkry znajdujące się w lesie wielbarskim. • Śluzę Szonowo na Nogacie będącą jedną z czterech występujących na tej rzece. Do dziś obsługiwana jest ręcznie.

MIASTO I GMINA SZTUM

Dla bezpieczeństwa turystów ruch rowerowy został wyprowadzony z drogi krajowej. Powstała trasa biegnie po drogach o najmniejszym natężeniu ruchu samochodowego i po niezwykle atrakcyjnych krajobrazowo terenach leśnych.

ŁĄCZNA DŁUGOŚC SZLAKU – 22 KM

We wszystkich gminach wzdłuż tras rowerowych powstały lub zostały przebudowane miejsca wypoczynkowe (ławostoły, kosze na śmieci, stojaki na rowery, tablice informacyjne) oraz miejsca rekreacji (dodatkowo wyposażone w toalety i infrastrukturę rekreacyjna, np. plac zabaw dla dzieci).

Jadąc lasem, dojeżdżamy do punktu wypoczynkowego usytuowanego bezpośrednio nad Nogatem. Czeka tu na nas zadaszony ławostół, stojak na rowery, ławki oraz miejsce do rozpalenia ogniska. Punkt znajduje się przy samym Nogacie, na odpowiednio zabezpieczonej skarpie, skąd rozpościera się piękna panorama okolic. Warto zatrzymać się tu na dłuższą chwilę. Wracając na ścieżkę, jedziemy lasem, który kończy się przy pobliskich polach. Skręcamy w prawo i jedziemy polną drogą, na końcu której skręcamy w lewo. Po kilkunastu metrach, po lewej stronie miniemy nieliczne zabudowania. Docieramy do niewielkiego skrzyżowania, na którym droga polna zbiega się z asfaltową. Skręcamy w prawo. Jedziemy do najbliższego skrzyżowania, przejeżdżając na nim prosto (skręcając w lewo dojechalibyśmy do drogi krajowej nr 55 Malbork – Sztum). Po lewej stronie mijamy nieco oddaloną farmę wiatrową w miejscowości Koniecwałd. Dojeżdżając do najbliższego skrzyżowania, skręcamy w prawo. Jedziemy asfaltową nawierzchnią, gdzie na kolejnym na naszej trasie skrzyżowaniu jedziemy prosto. Warto w tym miejscu się na chwilę zatrzymać i zboczyć z naszej ścieżki, skręcając w prawo do rezerwatu przyrody Parów Węgry.

GMINA MALBORK ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 2,5 KM

MALBORK – WIELBARK Bulwar nad Nogatem stanowi jednocześnie początek Rowerowego Szlaku Zamków Gotyckich na Powiślu. Na ścieżkę rowerową można dotrzeć bezpośrednio od zamku krzyżackiego, spod którego prowadzi dogodny zjazd. Na wysokości cmentarza komunalnego powstał podjazd, który prowadzi do lasu wielbarskiego. Jadąc tym odcinkiem, przejeżdżamy przez las (będąc w okolicy warto zjechać nad Nogat i zobaczyć śluzę Szonowo), który kończy się przy pobliskich polach. Przejeżdżamy przez nie, by po chwili ponownie wjechać do lasu, przez który biegnie nasza ścieżka.

WIELBARK – GOŚCISZEWO – WĘGRY – UŚNICE – SZTUMSKIE POLE – JEZIORO BIAŁE – SZTUM

Wracając na ścieżkę i kierując się od wspomnianego skrzyżowania prosto, przejeżdżamy przez zabudowania wsi Węgry. Zaraz za nimi czeka na nas zadaszony punkt wypoczynkowy ze stojakami na rowery. Po chwili odpoczynku możemy wyruszyć w dalszą drogę, kierując się prosto, między polami, w kierunku lasu. Tamtędy prowadzi dalsza trasa. Na rozwidleniu dróg skręcamy w lewo, gdzie po chwili ukazuje się przed nami kolejny punkt wypoczynkowy w Uśnicach. Możemy usiąść

przy zadaszonym ławostole, a rower postawić na stojaku. Całe miejsce wypoczynku jest dodatkowo ogrodzone. Jedziemy dalej prosto do następnego, leśnego skrzyżowania, na którym skręcamy w prawo, wjeżdżając na drogę pożarową.

W OKOLICY WARTO ZOBACZYĆ:

• WĘGRY – niedaleko od miejsca, w którym się znajdujesz, zgodnie z postanowieniami Traktatu Wersalskiego (1919 r.) przebiegała – głównie Nogatem – granica między Prusami Wschodnimi a Wolnym Miastem Gdańskiem. Do tej pory można odnaleźć słupki graniczne. • Parów Węgry to rezerwat przyrody utworzony w 1968 r. w celu ochrony starego lasu mieszanego (dęby z domieszką sosny, graby) o charakterze zbliżonym do naturalnego. Znajduje się on na wysokiej skarpie pradoliny Wisły, ok. 750 m od rzeki Nogat.

Jadąc tak ok. 200 metrów (drogą pożarową), dojeżdżamy do ścieżki rowerowej biegnącej przez las, równolegle do pobliskiej, asfaltowej drogi. Jedziemy nią niemal 4 km aż do Jeziora Białego. Od niego ścieżka prowadzi początkowo drogą asfaltową (ul. Żeromskiego, droga wojewódzka), przechodzi potem w ułożoną z kostki ścieżkę rowerową, stanowiącą część chodnika. Całość odcinka od Jeziora Białego do przejazdu kolejowego to niemal 3 km. Po przejechaniu przejazdu skręcamy w prawo i jedziemy prosto ok. 700 metrów ulicą Reja, gdzie za budynkiem szkoły podstawowej (a przed kino-teatrem) skręcamy w prawo, kierując się na bulwar nad Jeziorem Sztumskim.

Podziękowania dla Pani Anny Mietlewskiej z Urzędu Miasta i Gminy Sztum oraz partnerów projektu za udostępnienie tekstu o ścieżce rowerowej.

W OKOLICY WARTO ZOBACZYĆ:

• Ze Sztumskiego Pola możesz pojechać do Białej Góry, gdzie znajduje się zespół śluz oddzielających Wisłę od Nogatu, a tamtejszy rezerwat przyrody charakteryzuje się bogatą roślinnością ciepłolubną. • W Sztumskim Polu miłośników jazdy konnej zaprasza Stajnia Iskra.

Jadąc ścieżką, kierujemy się w stronę zamku krzyżackiego. Jezioro Sztumskie cały czas mamy po prawej stronie. Odcinek ten charakteryzuje się wieloma ciekawostkami historycznymi, dlatego warto tutaj zostawić na chwilę rower i zwiedzić pobliskie atrakcje. Wracając na ścieżkę, zostawiając za sobą zamek, jedziemy prosto, przejeżdżając przez drewniany mostek, gdzie bulwar się kończy.

NIE PRZEGAP…

SZTUM (BULWAR ZAMKOWY NAD JEZIOREM SZTUMSKIM) Trafimy w ten sposób na zmodernizowaną plażę miejską, na której można wypocząć, popływać, wypożyczyć latem sprzęt wodny. Z plaży mamy możliwość pojechania w dwóch kierunkach. Pierwszą opcją jest skierowanie się w prawo (stojąc twarzą do jeziora) ku torom kolejowym. Za drewnianym mostkiem skręcamy w lewo, dojeżdżając na teren rekreacyjny w Zajezierzu. Jest to urokliwe miejsce, z którego pięknie widać panoramę miasta. Ale nie tylko. Możemy tu grillować, a dzieci spędzać czas na placu zabaw. Całość jest monitorowana. Teren rekreacyjny zlokalizowany jest przy staropolskim dworku, w którym gościł w 1920 roku Stefan Żeromski. Jadąc przy dworku w górę drogi, możemy objechać całe Jezioro Sztumskie, wyjeżdżając przy ulicy Kwidzyńskiej.

NIE PRZEGAP…

• Plaży miejskiej z wypożyczalnią sprzętu wodnego. • Dworku, potocznie nazywanym Żeromskiego, stanowiącego obecnie własność prywatną. Stefan Żeromski przebywał w nim z Janem Kasprowiczem podczas akcji plebiscytowej na Powiślu w 1920 r.

Wariant drugi – z plaży miejskiej jedziemy w lewo – Bulwarem Zamkowym nad Jeziorem Sztumskim. Zmodernizowany trakt zachęca turystów, by pozostali tu na dłużej. Na niewielkim skwerku postawiono stoły do popularnych gier, dzieci mogą pobawić się na dobrze wyposażonych, a przede wszystkim bezpiecznych placach zabaw. Bulwar wzbogacony jest ponadto o szesnaście granitowych tablic, zawierających informacje o warowniach znajdujących się na Szlaku Zamków Gotyckich. Na całej jego długości usytuowane są ławki. Całość jest bardzo dobrze oświetlona, w związku z czym przejechanie tego odcinka po zmierzchu, a nawet nocą, nie jest problemem. Dodatkowo cały teren bulwaru jest monitorowany.

NIE PRZEGAP…

• Warto zwiedzić kościół Św. Anny, który od XV wieku aż do teraz wykorzystywany jest do celów sakralnych. • Zobacz także gotycki zamek, będący niegdyś letnią rezydencją wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i pełniący w przeszłości istotną funkcję obronną. Chronił bowiem przed najeźdźcą malborską warownię. • Kościoła poewangelickiego z 1818 r., w którym warto obejrzeć wystawę poświęconą historii miasta i ziemi sztumskiej.

• Jadąc bulwarem, mijając ulicę Baczyńskiego (po lewej), dojedziesz do parkingu, przy którym widać zachowane fragmenty XIV-wiecznych murów miejskich, które otaczały niegdyś miasto lokacyjne. Drugi ich fragment zobaczysz, jadąc dalej ścieżką przy ul. Władysława IV. Mur w tym miejscu oddziela cmentarz przy kościele Św. Anny. Fragmenty murów pokazują nam, jakie niegdyś były granice miasta skupionego wokół rynku i kościoła. Patrząc na nie dziś, widzimy, jak na przestrzeni wieków miasto uległo rozbudowie.

SZTUM – BARLEWICE – PIETRZWAŁD – KALWA Z bulwaru podjeżdżamy w lewo pod niewielką górkę do ulicy Władysława Jagiełły, gdzie z kolei skręcamy w prawo. Jadąc chodnikiem ok. 150 m, dojeżdżamy do skrzyżowania na Kalwę, na którym skręcamy w lewo. Dalej prosto drogą powiatową na Barlewice. Odcinek do Kalwy ma długość około 7 km i charakteryzuje się małym ruchem samochodowym oraz dobrym stanem nawierzchni. Ścieżka na tym odcinku prowadzi częściowo jezdnią i ścieżką rowerową stanowiącą część chodnika. Zostawiając za sobą ostatnie zabudowania Barlewic, przed nami na całym odcinku zaczyna się rozpościerać wiejski krajobraz pobliskich pól. W oddali, po lewej stronie, widać farmę wiatrową w Koniecwałdzie, a na horyzoncie pojawia się nam Pietrzwałd i górująca nad nim wieża kościoła pw. Św. Piotra w Okowach. Wjeżdżając do wsi, na pierwszym zjeździe w prawo warto zatrzymać się i odpocząć przy pobliskich ławostołach oraz placu zabaw. Z Pietrzwałdu, wracając na naszą ścieżkę, kierujemy się do Kalwy. Jadąc prosto nawierzchnią asfaltową mijamy otaczające ten teren pola. Przejeżdżamy przez przejazd kolejowy. Po lewej stronie, w oddali widać Jurkowice – niewielką wieś, przez którą przepływa Kanał Juranda. Wjeżdżając do Kalwy, skręcamy w prawo, żeby zobaczyć znajdujący się tam kościół pw. Św. Marii Magdaleny.

MOŻE NIE WIESZ…

• Kanał Juranda – budowla hydrotechniczna z czasów krzyżackich o długości ponad 29 km. Doprowadzała wodę z Jeziora Dzierzgoń do zamku w Malborku.

NIE PRZEGAP…

• Dworku w Barlewicach z drugiej połowy XIX w., wybudowanego na terenie dawnego folwarku krzyżackiego. Obecnie znajduje się tu restauracja. • Gotyckiego Kościoła w Pietrzwałdzie z drugiej połowy XIV w.

GMINA STARY TARG ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 29 KM

KALWA – STARY TARG Wracając na ścieżkę i zostawiając kościół za sobą po prawej stronie, przejeżdżamy przez gospodarcze zabudowania Kalwy. Mijamy również znajdujący się za kościołem punkt wypoczynku z placem zabaw i murowanym grillem. Na końcu drogi skręcamy w prawo, wjeżdżając na asfaltową drogę, tym samym opuszczając tę malowniczą wioskę. Kierujemy się poprzez pola na Stary Targ. Odcinek ten nie jest ruchliwy, w związku z czym jadąc rowerem możemy nacieszyć oko ładną okolicą. Wreszcie z jednej strony zaczynają ukazywać się nam zabudowania Starego Targu, a z drugiej towarzyszą nam wspomniane wcześniej wiatraki. Na końcu tego odcinka czeka na nas skrzyżowanie, na którym przejeżdżając prosto, wjeżdżamy do Starego Targu.

NIE PRZEGAP…

• Kościoła Św. Marii Magdaleny w Kalwie, którego znaczna część zbudowana została z kamienia polnego. Kościół jest XIII-wieczną budowlą, którą otacza niewielki cmentarz. Pochowany jest na nim m.in. Teodor Donimirski (1805–1884), właściciel Bukowa i Telkwic, najwybitniejszy działacz narodowy, gospodarczy i oświatowy Powiśla.

jamy pałac Sierakowskich, jadąc na wspomniane wcześniej skrzyżowanie Ramoty – Morany, na którym skręcamy na Morany w kierunku Tulic (gdzie warto odpocząć w punkcie wypoczynkowym koła łowieckiego Cyranka). Ścieżka biegnie tu drogą o dobrej nawierzchni. Przejeżdżamy przez okoliczne pola. Zwiedziwszy punkt wypoczynkowy, wyjeżdżając z lasu na drogę, mijamy po prawej stronie J. Tulice, za którym skręcamy w prawo. Jedziemy plażą w kierunku lasu, który prowadzi nas do drogi asfaltowej prowadzącej do Krasnej Łąki, znajdującej się w gminie Mikołajki Pomorskie.

ALTERNATYWNE ODCINKI SZLAKU ROWEROWEGO W GMINIE STARY TARG: STARY TARG – TROPY SZTUMSKIE – BUKOWO Odcinek biegnie w kierunku gminy Dzierzgoń. Ścieżka na tym odcinku prowadzi asfaltem. Mijamy nieliczne zabudowania Trop Sztumskich, kierując się do Bukowa. Z Bukowa przez Żuławkę Sztumską, Jasną, Bągart i Nowiny dojedziemy do Dzierzgonia.

TULICE – MORANY STARY TARG – WAPLEWO WIELKIE W Starym Targu, jadąc prosto ulicą Świerczewskiego, mijamy miejscowe zabudowania, w tym kościół pw. Św. Szymona i św. Judy Tadeusza oraz budynek urzędu gminy, przed którym ustawiony został kamień upamiętniający podpisanie w Starym Targu w 1629 r. rozejmu pomiędzy Rzeczpospolitą a Szwecją. Mijamy urząd, na skrzyżowaniu odbijamy w lewo (główną drogą) w kierunku Waplewa Wielkiego, w którym czeka na nas punkt wypoczynku. Dojeżdżając do skrzyżowania, skręcamy w prawo w kierunku Waplewa. Jadąc tym odcinkiem, mijamy pozostałości po przejeździe kolejowym. Tędy przebiegała linia Malbork – Małdyty. Dojeżdżamy do skrzyżowania Ramoty-Morany, na którym skręcamy w lewo. Wjeżdżamy do Waplewa.

WAPLEWO WIELKIE – TULICE – NOWY TARG – KRASNA ŁĄKA Przejeżdżamy przez wieś. Na końcu drogi znajduje się XIX-wieczna kolumna zwieńczona współczesną figurką Matki Boskiej. Kierując się w jej stronę, dojedziemy do świetlicy wiejskiej, przy której zlokalizowany jest punkt wypoczynku, stanowiący dobrą bazę wypadową do zwiedzenia okolicy. Z tego miejsca widać już park z zespołem pałacowym rodziny Sierakowskich – „pomorskiego Soplicowa”. Przy kolumnie skręcamy w lewo do prywatnej kaplicy Sierakowskich, która obecnie pełni funkcję kościoła parafialnego. Wracając na ścieżkę, mi-

Krótki szlak łącznikowy łączący gminę Mikołajki Pomorskie z gminą Dzierzgoń. Stanowi alternatywną drogę omijającą centrum Mikołajek Pomorskich, Prabuty i Stary Dzierzgoń. Istnieje możliwość przejechania tego odcinka bezpośrednio lub przejeżdżając przez wieś Olszówka.

GMINA MIKOŁAJKI POMORSKIE ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 34 KM

KRASNA ŁĄKA – BALEWO – DWOREK – MIKOŁAJKI POMORSKIE W Krasnej Łące w pobliżu XIV-wiecznego kościoła Św. Anny znajduje się punkt wypoczynku i plac zabaw. Wyjeżdżając z tego miejsca, skręcamy w lewo. Kierujemy się asfaltową drogą około 150 metrów, a następnie na napotkanym skrzyżowaniu skręcamy w prawo. Jedziemy tą drogą prosto do skrzyżowania, na którym skręcamy w lewo ku Balewu. Jedziemy prosto. Po kilku kilometrach ukazują się nam pierwsze zabudowania Balewa, a po prawej stronie Jezioro Balewskie. Jego niewątpliwym atutem jest położenie w okolicy lasu. Warto tu odpocząć, zwłaszcza że w ramach projektu został utworzony nad Jeziorem Balewskim punkt wypoczynku i rekreacji. Powstał plac zabaw, parking samochodowy, a wypocząć można przy zadaszonych ławostołach. Skorzystać można również z murowanego grilla i kąpieliska.

Po odpoczynku kierujemy się do Mikołajek Pomorskich przez Dworek, do którego wracamy tą samą trasą, którą przyjechaliśmy. Mijamy skrzyżowanie na Krasną Łąkę i kierujemy się prosto ku Mikołajkom Pomorskim. Przy wjeździe do wsi po lewej stronie mijamy leśniczówkę. Na pierwszym skrzyżowaniu skręcamy w prawo, gdzie naprzeciwko urzędu gminy usytuowany został punkt wypoczynku i rekreacji.

skiej. Stamtąd bezpośrednio trafimy nad Jezioro Sowica. Również i tu można się zrelaksować w punkcie wypoczynkowym.

MOŻE NIE WIESZ…

• Fontanna Rolanda – zbudowana w roku 1900, trafiła do Prabut z centrum Berlina w roku 1929; zdobioną przez lwy fontannę wieńczyła rzeźba rycerza. Zniszczony w 1945 r. wrócił na dawne miejsce w 2011 r.

DWOREK – PERKLICE – STĄŻKI – RODOWO – PRABUTY To najdłuższy odcinek do pokonania. Z Mikołajek Pomorskich wracamy do Dworka. Dojeżdżamy do skrzyżowania, na którym stoi tablica kierunkowa informująca nas, że do Stążek mamy 3 km. Trasa wiedzie na początku do Perklic. Jedziemy asfaltową nawierzchnią między polami. Po 3 kilometrach ukazują się nam zabudowania Stążek, w których znajduje się neorenesansowy dwór. Ze Stążek mamy 2 km do Rodowa. Ścieżka prowadzi asfaltem między polami i nielicznymi gospodarstwami. W drodze do Rodowa nie sposób nie zauważyć stojącego w polu wysokiego przekaźnika radiowo-telewizyjnego. W Rodowie, skręcając w lewo, skierujemy się do Prabut.

NIE PRZEGAP…

• Dworu Rittbergów w Stążkach. Ze strychu widać piękną panoramę okolic, m.in. Jezioro Balewskie. Warto jednak na chwilę skierować się w prawo, by zobaczyć „wioskę cudów” z rzeźbami i formami przestrzennymi. Wracając na szlak, kierujemy się polną drogą w stronę Prabut. Warto wybrać ten odcinek chociażby dla widoku Jeziora Dzierzgoń. Ze względu na swój rozmiar i ukształtowanie terenu towarzyszy nam ono niemal do samych Prabut. Przejeżdżamy przez Górowychy i na skrzyżowaniu Prabuty – Mikołajki Pomorskie skręcamy w lewo do Prabut. Wjeżdżając do miasta, kierujemy się ulicą Parkową, która doprowadzi nas do placu Wolności – centrum miasta.

MIASTO I GMINA PRABUTY ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 18,5 KM

JEZIORO SOWICA – JAKUBOWO – CIESZYMOWO Jezioro Sowica, podobnie jak Jezioro Balewskie jest dobrym miejscem do krótkiego odpoczynku przed dalszą jazdą. Od strony jeziora kierować się należy na nasyp po dawnym torze kolejowym. Trasa biegnie od Jeziora Sowica do granicy gminy Prabuty w miejscowości Jakubowo, czyli w kierunku północnym. Jadąc nasypem, skręcamy w kierunku zwartej zabudowy wsi Obrzynowo. Przejeżdżając przez nią, mijamy remizę straży pożarnej, szkołę i zabytkowy kościół parafialny. W centrum wsi czeka na nas skrzyżowanie dróg biegnących w kierunku Prabut, Jakubowa i Kamieńca na Susz i Dzierzgoń. My wybieramy drogę na Kamieniec, skręcając w prawo za wsią przy dawnej bazie SKR-u, aby ponownie wjechać na nasyp po dawnym torze kolejowym. Jadąc nasypem kolejowym, czujemy się bezpiecznie, ponieważ w miejscach przepustów pod drogami oraz wiaduktów nad trasą rowerową wykonano nowe balustrady. Dojeżdżamy do Jakubowa, mijając po drodze „parowę” w kształcie dwóch wąwozów znajdujących się po obu stronach nasypu, który jest również zabezpieczony odpowiednimi balustradami. Stąd już niedaleko nad Jezioro Dzierzgoń. Dalej dojeżdżamy do miejsca po starej stacji kolejowej, gdzie pośród niskopiennych róż znajduje się odpowiednio zabezpieczone palenisko pod ognisko. Są tu dwa miejsca wypoczynkowe na 12 osób, stoły i ławki wykonane z litych, okrągłych bali drewnianych, mające swój urok przy organizowanych piknikach. Następnie kierujemy się drogą na północ w kierunku Cieszymowa, z którego możesz pojechać w kierunku Matul, Balewa i Stążek.

GMINA STARY DZIERZGOŃ ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 22,5 KM

PRABUTY – JEZIORO SOWICA Wjeżdżając do Prabut, warto zatrzymać się tu na dłuższą chwilę i odpocząć w cieniu fontanny Rolanda, usytuowanej na skwerku w centrum miasta. W okolicy znajduje się również Punkt Informacji Turystycznej, który mieści się w Kaplicy pw. Najświętszej Maryi Panny. Ścieżka nad Jezioro Sowica biegnie z centrum miasta asfaltową nawierzchnią. Kierować musimy się na ulicę Kwidzyńską, z której odbijamy na ulicę Grunwaldzką i Jagiełły, ta z kolei prowadzi nas prosto do ulicy Rypiń-

MATULE – STARY DZIERZGOŃ Z Matul do Starego Dzierzgonia wiedzie asfaltowa nawierzchnia. Jadąc prosto, dojedziemy do skrzyżowania, na którym skręcamy w prawo. Jadąc przez pola, mijając okoliczne gospodarstwa dojedziemy do Starego Dzierzgonia. Po drodze mijamy Piaski Morąskie. Z bocznej drogi wyjeżdżamy przy urzędzie gminy w Starym Dzierzgoniu. Przejeżdżamy przez wieś, kierując się oznakowaniem na Folwark.

FOT. JACEK CHABRASZEWSKI / FOTOLIA

STARY DZIERZGOŃ – FOLWARK

FOLWARK – PRZEZMARK

Ścieżka w tym miejscu prowadzi asfaltową nawierzchnią drogi wojewódzkiej. Będąc w Folwarku, warto skierować się do znajdującego się niedaleko Przezmarku.

Droga do Przezmarku wiedzie częściowo brukiem i asfaltem. Z Folwarku jedziemy cały czas prosto. Minąwszy zabudowania wsi wyjeżdżamy na drogę otoczoną polami. Jedziemy tak ponad 2 kilometry, docierając do Przezmarku, gdzie na skrzyżowaniu skręcamy w prawo. Jadąc prosto drogą wojewódzką, dojedziemy do znajdującego się tam jeziora. Po naszej prawej stronie zobaczymy wieżę, jedyny zachowany w tak dobrym stanie element zamku w Przezmarku. Docierając do Przezmarku, warto odpocząć na utworzonym tam punkcie wypo-

czynku. Do dyspozycji rowerzystów jest murowany grill, zadaszone ławostoły, a dzieci wypocząć mogą na placu zabaw.

werzystów. Turyści zmotoryzowani będą musieli nadłożyć nieco drogi i dotrzeć drogą powiatową do Nowin (na wyjeździe z miasta skręcamy w prawo, dalej skręcając w prawo wjedziemy na drogę do Bągartu i Nowin).

FOLWARK – PRAKWICE

NIE PRZEGAP…

Z Folwarku do Kielm jedziemy około 5 km. Droga prowadzi przez pola asfaltową nawierzchnią, a następnie gruntową drogą. Mijamy po kolei okoliczne wsie takie jak Nowy Folwark, Protajny. Odcinek ten charakteryzuje się piękną okolicą. Z pewnością jest jednym z najciekawszych krajobrazowo.

NIE PRZEGAP…

• Pozostałości krzyżackiej warowni w Przezmarku. Zamek jest własnością prywatną, ale można go zwiedzać. • W dobrym stanie przetrwała wysoka sześciokondygnacyjna wieża – baszta (35 m) na przedzamczu.

MIASTO I GMINA DZIERZGOŃ

• Skwerku przy ul. Żurawiej. • Wzgórza zamkowego. • Punktu Informacji Turystycznej. • Pałacu starostów dzierzgońskich i wojewodów malborskich z czasów Prus Królewskich, który znajduje się w Nowinach. Obecny pałac został wybudowany w XVIII w.

NOWINY – BĄGART Jadąc przez Nowiny, warto zobaczyć niewielki, zlokalizowany tuż przy drodze skansen, który mijamy, kierując się do Bągartu. Z Nowin skręcając w prawo, dojedziemy do Bągartu. We wsi przy świetlicy utworzony został parking dla rowerzystów.

ŁĄCZNA DŁUGOŚĆ SZLAKU – 28,5 KM

PRAKWICE – DZIERZGOŃ

JASNA – ŻUŁAWKA SZTUMSKA

Do Prakwic dotrzeć można drogą powiatową o dobrej nawierzchni. Warto się tu zatrzymać i wejść do lasu, w którym polował cesarz Wilhelm II. Po krótkim postoju wracamy na drogę powiatową, którą docieramy do ulicy Wojska Polskiego w Dzierzgoniu. Jadąc prosto, mijamy targ miejski, docierając tym samym do skrzyżowania. Z lewej strony obejrzeć można odrestaurowany zabytkowy budynek, w którym mieści się obecnie Poczta Polska. Skręcając w prawo, miniemy most na rzece Dzierzgoń. Za mostem ponownie skręcamy w prawo i dojeżdżamy do zespołu poklasztornego.

Na skrzyżowaniu Budzisz – Złotnice skręcamy w lewo na Budzisz i tym sposobem dojeżdżamy do Żuławki Sztumskiej. Przejeżdżamy przez zabudowania wsi i na skrzyżowaniu Stare Pole – Dzierzgoń skręcamy w prawo. Jadąc tym odcinkiem, przy dobrej pogodzie w oddali zobaczymy Elbląg.

DZIERZGOŃ – NOWINY Wyjeżdżając z terenu Dzierzgońskiego Ośrodka Kultury, przy którym mieści się Punkt Informacji Turystycznej, ulicą Krzywą dojeżdżamy do skrzyżowania z ulicą Odrodzenia. Skręcając w prawo, pojedziemy ulicą Elbląską prowadzącą do Malborka i Elbląga. Z lewej strony drogi znajduje się park miejski – Wzgórze Zamkowe, na terenie którego pierwotnie znajdowało się grodzisko pruskie, zaś w średniowieczu został wybudowany zamek krzyżacki, który był siedzibą komtura szatnego. Na terenie parku możemy obejrzeć relikty architektoniczne dawnej warowni. Na przeciwległym wzgórzu znajduje się zabytkowa średniowieczna kaplica Św. Anny. Za Osiedlem Jagiełły w Dzierzgoniu należy skręcić w prawo, ku Lipowej Alei prowadzącej do miejscowości Nowiny. Na ścieżce rowerowej znajduje się punkt wypoczynku dla ro-

ŻUŁAWKA SZTUMSKA – BUKOWO Przejeżdżamy przez wieś i na skrzyżowaniu skręcamy w lewo w kierunku Trop Sztumskich. Z Trop Sztumskich kierujemy się już na Stary Targ.

Wartość projektu „Podniesienie atrakcyjności turystycznej Szlaku Zamków Gotyckich na Powiślu – budowa trasy rowerowej łączącej zamek w Malborku z atrakcjami turystycznymi powiatów malborskiego, sztumskiego, kwidzyńskiego” to 18 506 883 zł. Dofinansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wyniosło 11 026 320 zł

Malbork

Dzierzgoń Sztum

Prabuty Kwidzyn Susz

Profil wysokości

Różnica wysokości: 109 metrów (wysokość od 3 metrów do 112 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 916 metrów Całkowity spadek terenu: 840 metrów

Wysokość (m)

100 75 50

http://goo.gl/mCmMl

25 0 0

50 60 70 Odległość (km)

100

110

Szlakiem dawnej linii kolejowej SWARZEWO – KROKOWA Ścieżka została otwarta w 2011 roku. Przebiega trasą dawnej linii kolejowej, którą otwarto w 1903. Pierwszy pociąg wjechał na linię 26 września 1903. Początkowo była to kolejka prywatna (Kleinbahn Aktiengesellschaft Putzig – Krockow) do majątku i siedziby rodu von Krockow. W 1922 linia przeszła pod zarząd PKP. W 1989 roku wycofano ruch pasażerski. Towary przewożono do 1991 roku. W 2000 muzeum Zamek w Krokowej zaproponował zorganizowanie przejazdów drezynami na odcinku 3 km z Krokowej do Sławoszyna. W latach 2001–2003 działała tu Kolej Drezynowa. Trasa rozpoczyna się w okolicach stacji kolejowej w Gnieżdżewie, niespełna kilometr od Swarzewa. Trasę można polecić szczególnie początkującym rowerzystom i rodzinom podróżującym z dziećmi. Na całej trasie, liczącej ponad 17 km, jest tylko kilka skrzyżowań z drogami, są jednak bardzo dobrze oznakowane. • powiatową Łebcz – Władysławowo w km 3+840, • powiatową Łebcz – Strzelno, Jastrzębia Góra w km 4+872, • w km 5+895 trasa ścieżki rowerowej krzyżuje się z drogą powiatową Starzyński Dwór – Łebcz, • w km 14+717 z ulicą Szkolną (droga wojewódzka nr 215) z Karwi do Sulicic, • w km 15+434 z drogą powiatową Sławoszyno – Minkowice, • w km 16+678 z drogą powiatową Parszczyce – Minkowice. W miejscu dawnych peronów przygotowano miejsca odpoczynku. Na wysokości Starzyna i Radoszewa krzyżuje się ze znakowaną trasą rowerową „Szarych Mnichów”, pętlą przez Starzyno, Mechowo i Starzyński Dwór.

ŁEBCZ; 3 KM TRASY Wieś, której historia sięga XIII wieku, należała do rycerza Gneomara. W krajobrazie miejscowości dominuje wieża kościoła, którego budowę zakończono w 1932 roku.

STARZYŃSKI DWÓR; 6 KM TRASY Wieś powstała najprawdopodobniej na zrębach średniowiecznej osady słowiańskiej. Od XII wieku do 1772 roku Starzyński Dwór był własnością cystersów oliwskich. Folwark zaopatrywał klasztor cystersów w żywność, wybudowano tutaj własny młyn. Miejsce to traktowano jako letnią rezydencję. Do Starzyńskiego Dworu wysyłano również na rekonwalescencję chorych mnichów. W części południowo-wschodniej znajduje się park otaczający dwór, zaś w części południowo-zachodniej dziedziniec gospodarczy. Od północnej strony w narożu dziedzińca folwarcznego znajduje się flankowana wieżą brama wjazdowa. W 1817 roku folwark został sprzedany dzierżawcy Hewelke. W 1823 roku dobra te kupił Fryderyk Gustaw von Grass. Rodzina von Grass zarządzała folwarkiem do końca II wojny światowej. W 1942 roku pałac został spalony i rozebrany. Obecnie wśród pozostałości znajduje się wieża zegarowa, brama wjazdowa, spichlerz, dom mieszkalny i zabudowania przemysłowe. W pobliżu dworku znajduje się pochodzący z XIX wieku park krajobrazowy. W skład drzewostanu wchodzą m.in.: biały kasztanowiec, jesion wyniosły, platan. W parku znajduje się również spiętrzony staw ze śluzą, kaplica pocysterska z połowy XVI wieku, kaplica grobowa, zabudowania gospodarcze, stary cmentarz oraz resztki fundamentów pałacu. Na tym odcinku, jak i kolejnym nieopodal Radoszewa, trasa rowerowa ze Swarzewa do Krokowej krzyżuje się ze szlakiem rowerowym „Szarych Mnichów”, który wiedzie z Mechowa do Jastrzębiej Góry.

RADOSZEWO; 7,5 KM TRASY We wsi warto zobaczyć odrestaurowaną kuźnię oraz pozostałości parku, które jako jedyne pozostały z XIX-wiecznego zespołu dworsko-folwarcznego rodu Łyśniewskich. Na północ od Radoszewa znajdują się rezerwaty przyrody Woskownica Bielawskiego Błota i Moroszka Bielawskiego Błota.

FOT. MAJECZKA / FOTOLIA

KŁANINO; 9 KM TRASY Pierwsze wzmianki o Kłaninie pochodzą z roku 1285 r. – w łacińskim zapisie wspomina się o wsi o nazwie „Clenin” graniczącej ze Starzynem. Wiadomo, że w późniejszym okresie miejscowość i pobliskie ziemie były podzielone pomiędzy kilka rodzin szlacheckich m.in. rody Jackowskich, Łyśniewskich, Ustarbowskich i Kłanickich. Majątek należał także do rodziny Grass (krewni pisarza Güntera Grassa), która przebywała w Kłaninie aż do roku 1945. Pałacyk w Kłaninie został wybudowany w połowie XVII w., jednak obecny, eklektyczny kształt, zawdzięcza przebudowie z końca XIX w.

Prowadzi do niego długa aleja, wysadzana wiekowymi lipami, która kończy się na XIX-wiecznej pałacowej bramie z stalową, ażurową kratą. Pałac jest murowany z cegły, otynkowany, założony na planie prostokąta z bocznymi skrzydłami, wieżą widokową oraz tarasem na piętrze przy wschodniej elewacji. Wewnątrz budynku można dostrzec zachowany pierwotny układ pomieszczeń z ogromnym holem. Istotne jest również jego wyposażenie i wystrój – kopie XVII-wiecznej klatki schodowej (oryginalna została rozebrana w latach 80. i przeniesiona do Domu Ławy obok Dworu Artusa w Gdańsku), czy kominka z 1604 roku, który po konserwacji zabrano w nieznanym kierunku i zastąpiono nowym z datą 1984.

Pałac nie uległ zniszczeniu w trakcie II wojny światowej. Dawne gdańskie meble w latach 70. przeniesiono do jednego z muzeów w Gdańsku. Zabudowania pałacowe otoczone są zabytkowym parkiem z licznymi rzadkimi okazami: miłorzębem japońskim, klonem japońskim, cisami, czy platanem. Wewnątrz parku znajduje się altana z końca XIX w. Zbudowana jest na bazie konstrukcji szkieletowej, wypełnionej cegłą. Niespełna kilka metrów od niej rośnie okazały ponad 300-letni dąb, który został uznany za pomnik przyrody.

SŁAWOSZYNO; 13,5 KM TRASY Sławoszyno to miejsce narodzin Floriana Ceynowy – kaszubskiego działacza społecznego i narodowego, pisarza, publicysty, wydawcy, badacza folkloru i języka kaszubskiego, twórcy pisowni kaszubskiej i pierwszych kaszubskich utworów literackich. Warto również wspomnieć, że w okolicach Sławoszyna znany był z podań ludowych diabeł o imieniu Stári Kinkusz. Jego ulubionym zajęciem było podsycanie w ludziach ciekawości, poprzez szeptanie im do ucha różnego rodzaju plotek.

KROKOWA; 17 KM I KONIEC TRASY Wieś od XII wieku do roku 1772 należała do rodu Krokowskich. Od końca XVI wieku do połowy XIX wieku Krokowa była centrum kalwinizmu na Pomorzu Gdańskim i przynajmniej do połowy XIX wieku odbywały się tutaj regularne nabożeństwa ewangelicko-reformowane po Kaszubsku. Po wygaśnięciu polskiej linii rodu pod koniec XVIII wieku Krokowa przeszła w ręce linii zniemczonej używającej nazwiska von Krockow. Pałac był budowany od XIV wieku, a obecny kształt uzyskał w XVIII wieku. W 1945, gdy właściciele zostali zmuszeni do wyjazdu do Niemiec, budynek został znacjonalizowany. W pałacu obok dyrekcji Zakładu Hodowli Roślin był Kaszubski Dom Kultury. To on kierował tu 20-osobowym zespołem folklorystycznym „Kaszëbë”. Dom był jedną z najatrakcyjniejszych placówek wiejskich powiatu puckiego. Niestety z czasem pałac popadł w ruinę. W 1990 został odrestaurowany przez polsko-niemiecką fundację, w skład której wchodzą także dawni właściciele. Obecnie jest to luksusowy hotel. Od 1580 roku do 1945 Krokowa była poważnym centrum ewangelicyzmu kaszubskiego – ewangelicko-reformowane nabożeństwa po Kaszubsku odprawiano tu regularnie do połowy XIX wieku.

Sławoszyno

Strzelno

Minkowice

Sulicice

Łebcz Trzy Gracki Kłanino

Starzyński Dwór Starzyno

Werblinia Gnieżdżewo

Wysokość (m)

Profil wysokości 30 25 20 15 10 5 0 0

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Odległość (km)

Różnica wysokości: 32 metry (wysokość od 1 metra do 33 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 98 metrów Całkowity spadek terenu: 104 metrów

http://goo.gl/ht71m

Nad jezioro do Skarszew Ośrodek Turystyczno-Wypoczynkowy „Borówno”, przez teren którego przebiega ścieżka, położony jest w odległości ok. 2 km od centrum Skarszew i ok. 1 km od skrzyżowania drogi wojewódzkiej nr 224 z drogą powiatową nr 2707G Skarszewy – Starogard Gdański, gdzie znajdują się przystanki komunikacji publicznej. Koniec trasy zlokalizowany jest na drodze nr 224 w miejscowości Bolesławowo. Skarszewy położone są na łagodnie opadającym w kierunku południowym wzgórzu morenowym, które oplata Wietcisa – lewy dopływ rzeki Wierzycy. Miasteczko posiada dawny układ architektoniczny. W mieście zachowały się obwarowania miejskie wraz z pozostałościami joannickiego zamku z 1305 r. oraz kilkunastoma, głównie XIXwiecznymi budowlami.

Władysławowo Szotland

Sosnowo

Obiektami, które warto w Skarszewach zobaczyć, są: zamek, dwa kościoły, system obwarowań, kilkanaście zabytkowych kamienic oraz cmentarze. Unikalnym zabytkiem gminy jest ponadto drewniany kościół w Szczodrowie z przełomu XV i XVI w. Atrakcjami gminy są ponadto elektrownia wodna w Czarnocińskich Piecach, a także zespół dworsko-parkowy w Bolesławowie oraz urządzona tam Ekologiczna Ścieżka Edukacji Rolniczej, w pobliżu których wybudowano ścieżkę spacerowo-rowerową. Przez gminę prowadzą dwa znakowane szlaki turystyczne. Skarszewski Zielony Szlak Turystyczny o długości 82,3 km prowadzi z Sopotu do Skarszew. Szlak Turystyczny Jezior Kociewskich rozpoczyna się w Skarszewach, a kończy w Szpęgawsku. Jego długość wynosi 23 km.

Swarzewo

Wartość projektu „Budowa ścieżki rowerowej na trasie linii kolejowej Swarzewo – Krokowa” to 3 173 739 zł. Dofinansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wyniosło 2 683 118 zł.

Na obszarze wsi Bolesławowo, w której realizowana jest część projektu, w 2008 roku został ustanowiony użytek ekologiczny „Jezioro Trzciniec” dla zachowania i ochrony eutroficznego zbiornika wodnego wraz z jego roślinnością. Warto także wspomnieć o terenach rekreacyjnych nad położonym w sosnowo-świerkowym lesie jeziorem Borówno Wielkie. Są one łatwo dostępne, znajdują się bowiem w odległości ok. 2 km od Skarszew, 12 km od Starogardu Gdańskiego i 25 km od Tczewa. To jedno z najchętniej odwiedzanych miejsc Kociewia posiada największe w tym rejonie kąpielisko i plażę. W konkursie „Dziennika Bałtyckiego” Bo-

Profil wysokości

równo wybrane zostało „Perełką Pomorza 2005”. Okolice jeziora są chętnie uczęszczane nie tylko przez plażowiczów, ale również przez wędkarzy czy grzybiarzy.

Na terenie Ośrodka znajduje się kąpielisko z pomostem i trzema strefami dla pływających, strzeżone przez ratowników z Kociewskiego Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Na brzegu jeziora znajduje się duża piaszczysta plaża z boiskiem do siatkówki plażowej. W sąsiedztwie popularnych i tętniących życiem terenów turystycznych nad jeziorem Borówno Wielkie znajduje się niedostrzegany wciąż przez turystów i mieszkańców gminy, cenny przyrodniczo obszar nad jeziorem Trzciniec, przecięty szlakiem dawnej linii kolejowej Skarszewy – Starogard Gdański.

140 Wysokość (m)

Wzdłuż północnego wybrzeża jeziora znajduje się kilkadziesiąt domków letniskowych, z których część stanowi własność prywatną, a pozostałe znajdują się na terenie Ośrodka Turystyczno-Wypoczynkowego „Borówno” zarządzanego przez Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji w Skarszewach. Ośrodek obok 90 miejsc w 20 domkach, oferuje również możliwość korzystania z wypożyczalni sprzętu wodnego.

145 135 130 125 120 0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5 3.0 Odległość (km)

3.5

4.0

4.5

5.0

Różnica wysokości: 28 metrów (wysokość od 117 metrów do 145 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 53 metrów Całkowity spadek terenu: 48 metrów

http://goo.gl/Npqim

Bolesławowo Skarszewy

Wartość projektu „Budowa ścieżki rowerowej wraz z niezbędną infrastrukturą na odcinku Skarszewy – Borówno – Bolesławowo i zagospodarowanie terenów ogólnodostępnych w Ośrodku Turystyczno-Wypoczynkowym Borówno” to 2 613 800 zł. Wartość dofinansowania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego wyniosła 2 221 730 zł.

Cysterski trakt rowerowy Ścieżka przebiega po dawnym nasypie kolejowym zlikwidowanej linii Pszczółki – Skarszewy. Cysterski Trakt Rowerowy biegnie od Pszczółek do centrum miejscowości Żelisławki. Ścieżka przed autostradą A1 dochodzi do drogi wewnętrznej, która prowadzi pod autostradą, a następnie rozdziela się z drogą rowerową. Korzystając ze ścieżki rowerowej, warto odwiedzić wyjątkowe Muzeum Miodu w Skowarczu, które daje możliwość skręcenia własnej świeczki, ale także spróbowania różnych gatunków miodu. Doskonałym miejscem na krótki wypoczynek jest Wzgórze Nadziei i Park we wsi Ulkowy. Po drugiej stronie wzgórza rozpościera się widok na jeziora, wokół których często wypasane są konie. W najbliższej okolicy parku znajduje się plac zabaw, boisko i miejsce na ognisko. Na końcu trasy, w Żelisławkach, możemy obejrzeć lapidarium utworzone przez historyka i kolekcjonera Władysława Kowalkowskiego. Znajdują się tutaj kamienie nagrobne, młyńskie i graniczne.

Wartość projektu „Cysterski Trakt Rowerowy. Budowa ścieżki rowerowej na trasie Pszczółki – Żelisławki” to 1 294 933 zł. Dofinansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wynosi 949 407 zł

Wysokość (m)

Profil wysokości 50 45 40 35 30 25 20

Skowarcz

Ulkowy Pszczółki

Zelisławki Rębielcz

Różnica wysokości: 35 metrów (wysokość od 17 metrów do 52 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 34 metry Całkowity spadek terenu: 2 metry

http://goo.gl/jQXMC

0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 1.25 1.50 1.75 2.00 2.25 2.50 2.75 3.00 3.25 Odległość (km)

Szlakiem zwiniętych torów w gminie Lichnowy Ścieżka rowerowa z traktem pieszym zlokalizowana jest na odcinku torowiska nieczynnej od lat kolei wąskotorowej. Ścieżka rowerowa z traktem pieszym rozpoczyna się od placu zabaw w Lichnówkach. W km 0+088 przecina drogę powiatową nr 2917G (d.09124) Lichnówki – Szymankowo – Gnojewo i prowadzi dalej równolegle najpierw po lewej, a później po prawej stronie wzdłuż drogi gminnej o nawierzchni bitumicznej – do Lichnów, W km 0+825 ścieżka rowerowa przecina tę drogę. Następnie wchodzi do centrum miejscowości. W km 1+295 przecina drogę powiatową nr 2340G (d.09122) Nowy Dwór Gdański – Nowy Staw – Tczew (ul. Zwycięstwa), a w km 1+445 drogę powiatową nr 2337G (d.09118) Ostaszewo – Palczewo – Lichnowy. W km 1+525 przechodzi przez drogę gminną (ul. Lachowicza). Następnie trakt przebiega w terenie niezabudowanym równolegle do drogi powiatowej nr 2340G (d. 09122) Nowy Dwór Gdański – Nowy Staw – Tczew. W km 2+705; 3+320 i 4+120 przecina drogi o nawierzchni gruntowej stanowiące dojazdy do gospodarstw i pól. Na odcinku od km 3+000 do km 3+300 przebiega obok obszaru zabudowanego, leżącego po drugiej stronie drogi powiatowej nr 2340G. Ścieżka kończy się, łącząc z drogą powiatową nr 2340G.

Wysokość (m)

Profil wysokości 5.0 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6 0.7 0.8 Odległość (km)

0.9

1.1

1.2

1.3

Różnica wysokości: 3 metry (wysokość od 2 metrów do 5 metrów) Całkowite wzniesienie terenu: 1 metr Całkowity spadek terenu: 2 metry

http://goo.gl/As7Ym

Wartość projektu „Budowa ścieżki rowerowej wraz z traktem pieszym, szlakiem dawnej linii kolei wąskotorowej, w miejscowościach Lichnowy i Lichnówki w gminie Lichnowy” to 1 899 040 zł. Dofinansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 wynosi 1 557 895 zł.

Dąbrowa Lichnowy

Lichnówki

Lisewo Malborskie

1.0

Dla tych, którzy lubią czytać o podróżach rowerem KAZIMIERZ NOWAK, „ROWEREM I PIESZO PRZEZ CZARNY LĄD” Wydawnictwo Sorus 2011

Opis podróży, którą jako pierwszy człowiek na świecie w latach 1931–1936 Kazimierz Nowak przebył samotnie, kierując się z północy na południe Afryki i z powrotem (40 tys. km rowerem, pieszo, konno, na wielbłądzie, czółnem oraz pociągiem. Jego relacje z wyprawy po Afryce były publikowane w prasie polskiej (m.in. w czasopismach Światowid, Na Szerokim Świecie, Naokoło świata, Ilustracja Polska i Przewodnik Katolicki), a także francuskiej, włoskiej i brytyjskiej.

AGNIESZKA MARTINKA, „SZYBSZA NIŻ LEW” Wydawnictwo Gaudium 2004

Książka jest bardzo osobistą opowieścią o podróży wokół jeziora Wiktoria, przez Kenię, Ugandę i Tanzanię. Agnieszka Martinka to podróżniczka z wielkim temperamentem. „Szybszą niż lew” można także uznać za rodzaj przewodnika. Mnóstwo w niej informacji o kosztach związanych z wyprawą.

JULIO CORTAZAR, „ZAKAZ WPROWADZANIA ROWERÓW” W bankach i domach tego świata guzik kogokolwiek obchodzi, że człowiek tranżoli się z główką kapusty pod pachą, albo z tukanem, albo wypuszczając z gęby, niby sznureczek, piosenki, które mi śpiewała mamusia, albo prowadząc za rękę szympansa w pasiastym trykocie. Ale niech ktokolwiek zjawi się z rowerem, natychmiast zaczyna się istne piekło i wehikuł zostaje wyrzucony na ulicę, na właściciela zaś spada grad gwałtownych napomnień. Już pierwsze zdanie mówi wszystko o tym krótkim opowiadaniu. Autor „Gry w klasy” ostrzega także, że „któregoś dnia rowery pokryją się kolcami, ich rączki urosną i zaatakują, opancerzone wściekłością ruszą legionem na lustrzane drzwi towarzystw ubezpieczeń”.

ANDRZEJ BOBKOWSKI, „SZKICE PIÓRKIEM” Wydawnictwo CiS 2010

Pamiętnik opowiadający o latach wojny spędzonych przez Bobkowskiego we Francji, zawiera sto kilkadziesiąt stron opisów rowerowych wypraw – najpierw ucieczki z Paryża przed Niemcami, potem powrotu z południowej Francji (przez Lazurowe Wybrzeże i Alpy), a następnie krótszych wycieczek z żoną w okolicach Paryża i w Bretanii. Mnóstwo w nich radości życia. Bobkowski jeździ również rowerem po okupacyjnym Paryżu. Kilkakrotnie zauważa przy tym, że miasto to prawdziwego uroku nabiera dopiero wówczas, gdy samochody zostają na jego ulicach zastąpione rowerami.

DAVID BYRNE, „DZIENNIKI ROWEROWE” Wydawnictwo WAB 2011

Lider grupy rockowej Talking Heads od trzydziestu lat nie rozstaje się z rowerem, a obecny model przewozi z kontynentu na kontynent w walizce. Szybko docenił korzyści, jakie daje patrzenie na świat z wysokości rowerowego siodełka. Rower stał się częścią jego życia, eskapady na dwóch kółkach są dla niego źródłem twórczej inspiracji. Niniejsze dzienniki sięgają przynajmniej kilkunastu lat wstecz. Wiele powstało w czasie „służbowych” podróży do różnych miast, przy okazji wystaw lub koncertów. Mnóstwo ludzi ma pracę, która rzuca ich w najróżniejsze zakątki świata. Odkryłem, że codzienna, kilkugodzinna jazda na rowerze [...], fizyczne doznania związane z przemieszczaniem się o własnych siłach wespół z poczuciem dwukołowej samowystarczalności przyjemnie dodają sił i pewności siebie. (fragment) Uwagi Byrne’a o architekturze i rozwiązaniach urbanistycznych sąsiadują z relacjami z koncertów, zapisami rozmów oraz obserwacjami codziennego życia mieszkańców Berlina, Stambułu, Buenos Aires, Manili, Sydney, Londynu, San Francisco, Nowego Jorku i innych miasta amerykańskich. Davida Byrne’a ciekawi wszystko: zwykli ludzie i artyści, kultura i krajobrazy, architektura i historia. Przemierzył niemal cały świat, przejechał tysiące kilometrów. Ta książka zachęca do wskoczenia na rower, ale nie tylko: jest zachętą do bardziej wnikliwego spojrzenia na życie, do otwarcia się na bodźce i myśli, z których istnienia czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy.

Ścieżki rowerowe opisane w przewodniku

Ścieżki rowerowe w Gdańsku (str. 6) Cysterski Trakt Rowerowy (str. 25) Szlak Zamków Gotyckich na Powiślu (str. 12) Ścieżka Skarszewy – Bolesławowo (str. 23) Szlakiem zwiniętych torów w gminie Lichnowy (str. 26)

FOT. GOODLUZ / FOTOLIA

Ścieżka rowerowa Swarzewo – Krokowa (str. 20)